dicionÁrio basico alfa parte iii
TRANSCRIPT
BAZA VORTOPEDICIONARIO BASICO
PORTUGUES/ALFA
kun multas defines, klarifes iw ekzempleskoherey doniras en ALFA!
com muitas definicoes, esclarecimentos e exemplosdados coerentemente em ALFA!
KONVENZIES UZIRAS EN JIA VORTOPECONVENCOES UTILIZADAS NESTE DICIONARIO
Las Portugallingvas kap-vortes aperan negritey / As palavras-de-entrada em Portugues aparecem em negrito.
Las A26-vortes sam-signifas al las Portugallingvas kap-vortes aperan tuy pso twas en normalas literes / As palavras em ALFA26 com o mesmo significado das palavras-de-entrada em Portugues aparecem logo apos essas em letras normais.
Defines ow ekvivalentas esprimes en ALFA26 ow en la Portugala por las Portugallingvas kap-vortes aperan inter citices, twe xran, inter “ ” / Definicoes ou expressoes equivalentes em ALFA26 ou em Portugues para as palavras-de-entrada Portuguesas aparecem entre aspas, isto eh, entre “ ” .
Aldonas klarifes aperan inter parentezes, twe xran, inter ( ) , ow inter krampes, twe xran, inter [ ] / Esclarecimentos adicionais aparecem entre parenteses, isto eh, entre ( ) , ou entre colchetes, isto eh, entre [ ] .
Ekzemples pri la uzade en frazes por las kap-vortes aperan italikey / Exemplos para o uso em frases das palavras-de-entrada aparecem em italico.
Kelkas kurtajes iw simboles por klasifi las kap-vortes aperan en las artikoletes. Viduy las tabeles du kurtajes iw simboles en las sekvas pajes / Algumas abreviaturas e simbolos para classificar as palavras-de-entrada aparecem nos artigos. Veja as tabelas de abreviaturas e simbolos nas paginas seguintes.
2
KURTAJES UZIRAS EN LAS ARTIKOLETESABREVIATURAS USADAS NOS ARTIGOS DO DICIONARIO
A26 : ALFA26 art. : gramatika artikle / artigo gramaticalE : Esperanto / Esperantoebx. : erudicia vortebe / termo erudito pp. compor palavrasekz. : ekzempley / por exemplo itp : iw twey plu / etc konv. : konektive / conetivo korel. : korelative / correlativo mtf. : metafore / metafora num. : numere / numeroP : Portugala lingwe / Lingua Portuguesa p.adv. : primitiva adverbe / adverbio primitivop.n. : propra nome / nome propriop.n.f. : propra nome femala / nome proprio femininop.n.m. : propra nome maskla / nome proprio masculino part. : gramatika partikle / particula gramatical pp. : propra por / proprio para pref. : prefikse / prefixo prep. : prepozizie / preposicao pron. : pronome / pronome suf. : sufikse / sufixo t.x. : twe xran / isto eh (i.e.) tekno. : teknologie / tecnologia
3
SIMBOLES UZIRAS EN LAS ARTIKOLETESSIMBOLOS UTILIZADOS NOS ARTIGOS DO DICIONARIO
SIMBOLE SIGNIFE
indikan wo adjektive / indica um adjetivo indikan wo adverbe / indica um adverbio indikan wo substantive / indica um substantivo indikan wo verbe / indica um verbo montran sam-signifa vorte ow vorto-grupe /
mostra uma palavra ou uma espressao equivalente ripetan la radixe [vorto-radike] du ALFA26 koresponda al la
Portugala kap-vorte en la artikolete / repete a raiz-de-palavra de ALFA26 correspondente ‘a
palavra-de-entrada em Portugues dos artigos reprezentan wo radixe [vorto-radike] liberey elekteva (du ALFA26) /
representa uma raiz-de-palavra qualquer (de ALFA26) “non” , ekz.: “ kapabla non-kapabla ” , “ konira non-konira ”
“nao” , ekz.: “capaz nao-capaz” , “conhecido nao-conhecido”
“nir” , ekz.: “ longa kurta ” , “ puji tiri ” , “ asci desci ” “forma o antonimo” , ekz.: “longo curto” ,
“empurrar puxar” , “subir descer” montran logika konsekvenze /
mostra consequencia logica petan konsulti la artikolete du indikira vorte /
pede para consultar o artigo da palavra indicada
4
BAZA VORTOPEDICIONARIO BASICO
PORTUGUES/ALFA
PARTE I
LITERES A – J
5
Aa(s)/o(s) [artigo definido] : la(s) | La(s) skatole(s) ...
[A(s) caixa(s) ...]. abacate : avokad-e | “frukte du eyre”. abaco : abak-e | La e xran wo antikva kalkulo
instrumente [O abaco eh um antigo instrumento de calculo].
abalar [sacudir] : xanzel-i ; sku-i abater [pp. animais para consumo humano] : buc-i
| i boves, kokides, kunikles. abdomem : abdomen-e ; ventr-e abelha : abel-e | En twa abeleje stan pli om 1000
abeles [Nessa colmeia ha’ mais de 1000 abelhas]. abenc’oar : ben-i | La patre benen la jofiqles [O
pai abencoou os filhos(as)]. La fiqline peten bene al la mama ye kuxiji [A filha pediu bencao ‘a mae ao deitar-se].
abismo : abism-e abobada : volb-e | La ciela volbe [A abobada
celeste]. abril [mes do ano] : april-e abrir : abr-i | Xi abren las pordes iw las fenestres
du xu dome [Ela abriu as portas e as janelas de sua casa].
absoluto(a) : absolut-a ; nepr-a absorver [sorver] : sorb-i | sugar. abstrato(a) : abstrakt-a abusar : abuz-i abutre [ave-de-rapina] : vultur-e ac’o [metal industrial] : xtal-e ac’ucar : suker-e | sal. acampar [armando tendas] : tend-um-i acariciar [fazer carinho] : kares-i aceitar [receber] : akzept-i acelerar : akzel-i ; pli-rapid-if-i acender [pp. aparelhos eletricos] : xalt-i ; cend-i |
xalti la lampe [acender a lampada]. xalti la televidure [acender o televisor]. xalti la komputure [acender o computador].
acender [pp. vela, fogo] : cend-i | cendi kandeles [acender velas]. cendi la fayre du kamene [acender o fogo da lareira].
acertar : traf-i | Kun su pafarke, li trafen akuratey en la centre la zel-tabule [Com o seu arco-e-flecha, ele acertou bem no centro a tabua-alvo].
acessar : acez-i | i wo website du Internete [acessar um website da Internete]. eva [acessivel]. Xi xran wo persone nirfaziley eva [Ela eh uma pessoa dificilmente acessivel]. Twas informes xran evas en la citira webloko adrese [Essas informacoes estao acessiveis no endereco do website citado].
acido [pp. quimica] : azid-e | base. aclive : akliv-e | declive. acolchoar [encher travesseiro ou almofada com
material macio] : rembur-i. acompanhar : akompan-i acontecer : okaz-i acordar [despertar] : vek-i acreditar : kred-i acrobata : akrobat-e | La cirke prezentan bemas es [O circo apresenta bons acrobatas].
acusar : akuz-i Adao [p.n.m.] : Adam-e | Dae formen Adame el la
polve du tere [Deus formou Adao do po’ da terra] | Eva.
ademais : ceter-ey ; ali-ey ; dawr-un-ey adequado(a) : adekwat-a ; tawg-a adestrar [animais] : dres-i adicionar [somar] : adizi-i ; sum-i adivinhar : daven-i adivinho [pessoa esoterica] : daven-ist-e administrar : administr-i | i wo firmae, wo
kompanie, wo fabrike, wo lerneje. admirar : admir-i ; mir-i admoestar [repreender] : admon-i adolescente : adolesk-un-e advertir : avert-i advogado : advokat-e aeroporto : flug-haven-e afavel [bondoso, meigo] : afabl-a afiado(a) [pp. lamina, faca, etc] : akr-a afinar : agord-i | i piane, gitare, harpe, violone. afirmar [dizer “sim”] : wi-i | Li wien al xu
demande, tu li aman xe [Ele respondeu “sim” ‘a pergunda dela, se ele a ama]. | negar.
afirmar [pp. assertiva] : asert-i afogar : dron-i | Wo mariste en en la mare [Um
marinheiro afogou no mar]. afundar : sink-i | La kanue liken iw sinken [A
canoa vasou e afundou]. agasalho [manta] : mantel-e agencia : agent-ej-e | banka agenteje [agencia
bancaria]. voyajo agenteje [agencia de viagens].agente : agent-e | administra e [agente
administrativo]. agiota : aqjiot-ul-e | Aqjiotule xran twi, kwi
praktikan aqjiotaze [Agiota eh aquele que pratica agiotagem].
agiotagem : aqjiot-az-e agiotar : aqjiot-i agir [atuar, causar efeito] : ag-i ; akt-i ; efik-i agitar : sving-i | i wo tuke, wo botele [Agitar um
lenc’o, uma garrafa]. La hunde an su voste [O cao esta’ abanando sua cauda].
agitar [desordenadamente] : barakt-i | La kaptira fixe an ekster la akwe [O peixe capturado “baraktan” fora d’agua].
agora [p.adv.] : nun | Nun restan nen akwe nen pane [Agora nao ha’ mais nem agua nem pao]. Nun mi bezonan forrii [Agora eu preciso ir embora].
agosto [mes do ano] : awgust-e agradar : plac-i | Ti blankas, ti rujas, ti flavas,
rozes cam an xo [Queiram brancas, vermelhas ou amarelas, rosas sempre agradam a ela].
agradavel : agrabl-a agradecer : dank-i | Danka, Maystre! [Obrigado,
Mestre!]. Nondankinda! [De nada!]. agredir : agres-i | as vortes. a reklame. ema
polizeyne. agua : akw-e | sala akwe [agua salgada]. dolca
akwe [agua doce]. aguardar [esperar] : atend-i | atendi la buse
[aguardar (esperar) o onibus]. | esperar. agudo(a) [pp. dor, som, etc] : akr-a
6
aguia [grande ave-de-rapina] : agl-e aids [doenc’a sexualmente transmissivel] : sida-e |
“sindrome du imuno-defizienze akirira”. | cancer. ainda [p.adv.] : ankorey ajudar : help-i alargar : pli-larj-(if)-i alc’a [de xicara, bule, etc] : ans-e ; ten-ic-e alcanc’ar [atingir] : ating-i ; alkanz-i | Dank’al
Dae, mi atingen mu ideale. La motocikle alkanzen la awtomobe sur la xozue.
alcool : alkohol-e aleatorio [casual] : hazard-a alegre : alegr-a ; joy-a | La cirke xran wo alegra
spektakle [O circo eh um espetaculo alegre]. Mu kore joyijen kwam xi alvenen [Meu coracao ficou feliz quando ela chegou]. | feliz.
aleijado [pp. pessoa] : krip-ul-e alem [prep. “alem de”] : krom ; trans | Xi xran tre
inteligenta, krom tre bela [Ela eh muito inteligente, alem de muito bonita]. Trans la rivere stan wo carma boske [Alem do rio ha’ um bosque encantado].
alfabeto : alfabet-e | La a orde: a, b, c, ... , x, y, z. [A ordem alfabetica: a, b, c, ... , x, y, z].
alface [hortalic’a] : laktuk-e | couve. alfinete : pingl-e algarismo [pp. matematica] : cifer-e | Ekz.: arabas
(1, 2, 3, 5, ...), romias (I, II, III, V, ...). algodao : koton-e | “haraje kovruna las semes du
kotoneyre” | la^ (de carneiros). alguns/algumas : kelk-as ; ias alho : ayl-e | cebola. alianc’a : alianz-e | ankey : “joedza ringe” [tambem
: “anel de casamento”]. alimentar-se [comer] : manj-i ; nutr-ij-i alimento [comida] : manj-at-e ; nutr-at-e alma : anim-e almirant-e (oficial superior) : admiral-e almofada : kusen-e ; puf-e alpinista : grimp-ist-e | escalar. altar : altar-e alternar : altern-i | alterna kurente [corrente
alternada]. alternativa : alternativ-e alto(a) : alt-a | baixo(a). alto-falante [pp. tekno.] : lawt-hibl-ic-e alucinacao : haluzin-e aludir : alud-i aluminio [metal] : alumini-e alvo [objetivo] : zel-e | zel-tabule [tabua-do-alvo]. amanha^ : marg-ey | ontem, hoje. amante (feminino) : amant-in-e amante (masculino) : amant-e amar : am-i amarelo (cor) : flav-a amarfanhar [desordenar] : tawz-i | i las hares. amargo(a) : amarg-a ; nir-dolc-a amarrar [ligar] : lig-i ; katen-i ; nirliber-i amarrotar : cif-i ; tawz-i | tawzi las hares. cifi la
paperfolie. amassar : kned-i | i pano mase. i kuko mase. ambos(as) [pron. iw adjektive] : amb-as ameac’ar : menaz-i
amendoim [fruto comestivel] : arakid-e | xele du arakide [casca de amendoim].
amigo : amik-e | ine [amiga]. amplificar : ampl-if-i | ifi las radios signales
[amplificar os sinais de radio]. ifi la sinusa elektra onde [amplificar a onda eletrica senoidal].
amplo(a) : ampl-a ; vast-a analfabeto : analfabet-ul-e | “home kwi ankorey
non lernen legi iw skribi su jopatra lingwe”. analisar : analiz-i | i las kawzes du akzidente
[analisar as causas do acidente]. matematika e [analise matematica].
anao : anon-e | “home normaley alta”. anatomia [pp. medicina] : anatomi-e | anatomiste
[especialista em anatomia] | fisiologia. andar [a cavalo, montando algum animal] : rayd-i andar [caminhar] : pied-ri-i ; pax-i andar [de um predio] : etaj-e | etajope [predio com
varios andares]. andar [utilizando um meio-de-transporte, ekz.
automovel, onibus, aviao, embarcacao] : vetur-i andorinha [ave] : hirund-e anel : ring-e anfitriao [pessoa que hospeda outrem] : gast-un-e | hospedar, hospede.
angulo : angul-e animal : animal-e | La a regne [O reino animal]. anjo : anjel-e ano : yar-e | deke, cente, mile. ansioso(a) : anksi-a antecipar : antizip-i antena [pp. radio, TV] : anten-e anteparo [tela de cinema, de TV] : ekran-e antes (de) [prep. pp. tempo] : “ya om” ; yak | Ya om (
Yak ) voyaji, mi vo telefonon [Antes de viajar, eu telefonarei a voce].
anti [pref. tecnico] : anti | antimaterie [antimateria]. antiteze [antitese]. antidote [antidoto] kontrawvenene [substancia que anula o efeito de um veneno] | pseudo.
anticoncepcional : kontraw-zip-ic-e ; anti-konzip-ic-e | antikonzipa pilole kontrawzipa pilole [pilula anticoncepcional].
antigo(a) : antikv-a anunciar : anonz-i anus [parte do corpo] : anus-e anzol [para pescar] : hok-e ; pex-hok-e ; fix-hok-e apagar : esting-i ; for-vix-i | forvixi la “nigra
tabule” [apagar o “quadro-negro”]. estingi la fayre [apagar o fogo].
apalpar : palp-i aparecer : aper-i aparelho : aparat-e apenas [p.adv.] : apurey | Por le, xi deziran xri
apurey wo amikine [Para ele, ela deseja ser apenas uma amiga].
apertar : string-i | i la xnure cirkaw la kole [apertar a corda em torno do pescoc’o]. i la zone cirkaw la talie [apertar o cinto em torno da cintura].
apesar (de) [prep.] : malgraw | malgraw ce, la Tere xran blua [apesar de tudo, a Terra eh azul].
aplaudir : aplawd-i | Las spektunes en las klawnes [Os espectadores aplaudiram os palhac’os].
7
aplicar : aplik-i apo’s [prep. pp. tempo] : pos ; “pos om” ; posk | Pos
twa labore, mi ripozon. Posk mi revenon di la voyaje, mi pagon ve. Pos om mi finon skribi twa letere al Hariel, mi sendon ze al xe.
apodrecer : putr-i | Prol varmeze, las bananes rapidey putrijen en la fruktuje [Por causa do calor, as bananas rapidamente apodreceram na fruteira].
apoiar : apog-i | Las paxtistes se an sur su bakule [Os pastores se apoiam sobre seu baculo].
apoio : apog-e apontar [numa direcao] : alpunkt-i apostar : vet-i | Mi veton ye las cevales, xay mi
gaynon. apostolo : apostol-e | Las grandas es Petre iw
Pawle [Os grandes apostolos Pedro e Paulo]. apreciar : aprez-i | Hariel an legi poezies. Xi
ankey an erudicias muzikes. | desprezar, avaliar, estimar.
aprender : lern-i apresentar : prezent-i apressar(-se) : hast-i ; pli-rapid-ij-i aprovar : aprob-i ar [pp. atmosfera] : aer-e arame [fio metalico] : drat-e ; metal-faden-e arame-farpado [usado em cercas] : pik-drat-e arbusto : arbed-e arco [pp. geometria] : ark-e | paf-e [arco-e-
flecha]. ciel-e [arco-iris]. arco-e-flexa : paf-ark-e ; “pafarke iw sage” arco-iris : ciel-ark-e ar-condicionado [para ventilar] : ventol-ur-e arder : ard-i | Las karbebes an en la kamene [Os
carvoes ardem na lareira]. area [espac’o limitado] : are-e areia : sabl-e | o-rica plaje [praia rica em areia]. o-horloje [relogio de areia]. ebe [grao de areia].
arena : aren-e argamassa [mistura de oxido de calcio (CaO) com
areia] : morter-e argumento [pp. filosofia, logica] : argument-e arma [instrumento belico] : arm-ic-e ; arm-ur-e armadilha [pp. capturar animais] : en-fall-ej-e armadura [antiga veste militar] : kiras-e armar [com instrumental belico] : arm-i armario : xrank-e armazem : stor-ej-e | libro storeje [armazem de
livros]. kurazato storeje [armazem de remedios]. nutrato storeje [armazem de alimentos].
armazenar : stor-i | eje [armazem]. i libres [armazenar livros]. i datenes [armazenar dados].
arquivo : arkiv-e arranjar [arrumar] : aranj-i | aranji la kuireje
[arrumar a cozinha]. arrastar [empurrando] : xov-i arrastar [puxando] : tren-i arrepender(-se) : pent-i | pento-fari [fazer
penitencia]. arriscar [tentar] : risk-i ; prov-i arroz : riz-e | “frukte du eyre”. arrulhar [pp. pombos] : pep-i | Las kolombes
pepaden en la parke [Os pombos arrulhavam no parque]. | piar.
arte : art-e arteria [vaso sanguineo] : arter-e | veia. articulacao : artik-e | kubute xran wo artike en la
brake; genue xran wo artike en la gambe [cotovelo eh uma articulacao no brac’o; joelho eh uma articulacao na perna].
artificial : artifik-a artificio : artifik-aj-e artigo [de jornal, revista] : artikol-e artigo [gramatical] : artikl-e arvore : arb-easa [de aves, de aviao] : flugel-e | delta e [asa
delta]. asfalto : asfalt-e aspide : aspid-e | “venenoza serpente el Egiptie” | serpente, vibora.
aspirar [a algo, a alguma coisa] : aspir-i assaltar : rab-i assar : bak-i | i pane, kuke. | bakuje [forno para
assar (ekz. no fogao domestico)]. assassinar : murd-i | murdune [assassino eventual].
murdiste [assassino profissional]. assegurar : sekur-i | eze [seguranc’a] | Mi vo
sekuran ke ji-noktey, mi revenon al ar kwi mi aman [Asseguro-lhe que essa noite, voltarei para quem amo].
assemelhar : simil-i | parecer. assentar(-se) : oysid-i ; sid-ij-i | sid-i [ estar
sentado(a)]. assinar [o proprio nome] : signatur-i assinar [revistas, jornais] : abon-i assinatura [de uma pessoa] : signatur-e |
rubrica, assinar. assistir [atender, servir, ajudar] : asist-i | La
serviste an su mastre. La lifte en las atendunes. i la telefone. i la kliente.i la nirsanule.
assistir [televisao, etc] : spekt-i assoalho [de casas] : plank-e associacao : asoci-e assunto [tema] : afer-e ; tem-e astro : astr-e | steles iw planedes xran las cefas
kosmos astres [estrelas e planetas sao os principais astros do cosmo].
astrolabio : astrolab-e astrologia : astrologi-e astrologo : astrolog-e astronauta : astronawt-e ; kosmonawt-e astronave : astronav-e ; kosmoxip-e astronomia : astronomi-e astronomo : astronom-e ; astronom-ist-e astucia : ruz-ez-e astucioso(a) : ruz-a atacar : atak-i ateismo : ate-ism-e atender [assistir, servir, ajudar] : asist-i atentar [praticar um atentado] : atenz-i ateu : ate-ist-e atingir [alcanc’ar] : ating-i atirar : paf-i ; jet-i ativo(a) : aktiv-a Atlantico [p.n. oceano] : Atlantik-e atmosfera : atmosfer-e atmosfera [espiritual] : etos-e
8
ato : akt-e atomo [pp. fisica, quimica] : atom-e ator : aktor-e ; rol-ul-e | aktorine [atriz]. atormentar : turment-i | turmente [tormento]. atrair : log-i ; allogi ; altir-i | Alloga wine en ruja
robe [Mulher atraente num vestido vermelho]. La gravita altire du Tere etendijan yu la Lune iw bet trans ze [A atracao gravitacional da Terra estende-se ate’ a Lua e mesmo alem]. logaje [isca (ekz. em pescaria, em ratoeira, etc)] | repelir.
atras (de) [prep. pp. espac’o] : pso | Pso twa mure stan mu dome [Atras desse muro esta’ minha casa].
atrasar [demorar] : prokrast-i ; tard-i atraso [demora] : prokrast-e ; tard-ez-e atraves (de) [prep. pp. espac’o] : tra | La papilie
envenen tra la fenestre [A borboleta entrou atraves da janela]. Las awtomobes pasen tra la ponte, tra la tunele [Os automoveis passaram atraves da ponte, atraves do tunel].
atravessar [de um lado para o outro] : transri-i | transrii la strate [atravessar a rua]. Las awtomobes pasen tra la ponte, tra la tunele [Os automoveis passaram atraves da ponte, atraves do tunel].
atritar : frot-i atriz : aktor-in-e ; rol-ul-in-e audacioso(a) : awdac-a audicao [o ato e o sentido] : awd-az-e | visao. aura : hawr-e | “lume ow energie emisiira fa las
vivas korpes, kwaw homes, bestes iw plantes, sed normaley nirfaziley videva” | La Kirliana maxine kapablan fotografi la homa hawre [A maquina Kirlian eh capaz de fotografar a aura humana].
aureola : awreol-e aurora : awror-e | boreala (arkta) e; awstrala
(antarkta) e. autentico(a) : awtentik-a automovel : awtomob-e | motocicleta. avalanche : lavang-e avaliar : avayl-i : | i la ricaje du ii. i la valore
du wo pentraje, du wo geme. i las riskes du entreprene. | apreciar, estimar.
avanc’ar : avanz-i | La armea trupe en en la niramika teritorie.
avarento [mesquinho] : avar-a | niravara [generoso(a)]. Marta apan wo niravara kore [Marta tem um coracao generoso]. Lu onkle xran wo tipika avara ricule [O tio dele eh um tipico rico avarento].
ave : bird-e ave-de-rapina : rabo-bird-e aveia : aven-e | “frukte du eyre”. avela^ : avel-e (nukse) | “frukte du eyre”. avenida : avenu-e aventura : aventur-e aviao : avi-e avido(a) : avid-a | monavida [avido por dinheiro].
famavida [avido por fama]. aventuravida [avido por aventuras].
avo* [mae da mae ou do pai] : wav-in-e | Mu ine xran niryuna, sed ankorey laborema. wavinece [vo*vo*] (pli karesa forme). Mi aman mu inece.
avo^ [pai do pai ou da mae] : wav-e | Mu e xran niryuna, sed ankorey lerta iw hiblema. wavece [vo^vo^] (pli karesa forme). Mi aman mu ece.
axioma [pp. filosofia] : aksiom-e azedo(a) [acido(a)] : azed-a | La lakte ijen [O
leite azedou] | acido. azeitona [oliva] : oliv-e | “frukte du oliveyre”. azul [cor] : blu-a
Bbabar : bav-i ; salivum-i | La bebe, la hunde an. bacia [de rios] : basen-e | La basene du rivere
Amazonas, en la norde du Brazilie iw cirkawas landes, xran la pley akwo volumoza rivero basene du monde.
bacia [utensilio] : kuv-e ; ban-kuv-e [banheira] baculo : bakul-e bagatela : bagatel-e | “algo muito barato ou pouco
importante” | Mi aceten wo piane en la awkzie pro wo bagatele [Eu comprei um piano no leilao por uma bagatela].
baile [danc’a de muitos casais] : bal-e | balo salone [salao de baile].
bairro [pp. cidades] : kvartal-e baixo(a) : bayx-a ; nir-alt-a | alto(a). bala [de armamento] : kugl-e | Xargi la revolvere
per kugles [Carregar o revolver com balas]. | projetil, missil, torpedo.
bala [doce] : dolc-aj-e | Las infanes tre aprezan dolcajes [As crianc’as muito apreciam doces/ balas].
balaio [cesto] : korb-e balanc’a [para medir o peso] : pes-ic-e balanc’ar [oscilar] : balanz-i | balanzice
[“balanc’o” (brinquedo para crianc’as)] | oscilar. balanc’o [pp. comercio, dinheiro] : bilanc-e |
bilanci [fazer o “balanc’o” da firma]. balao : balon-e | La monde xaynan wo balone. balcao : balkon-e balde : sitel-e | e da akwe, da kalke. bale’ [danc’a classica] : balet-e baleia [mamifero maritimo] : balen-e banana : banan-e | “fruyte du eyre”. banca [de jornais e revistas, de frutas e legumes, etc] bud-e | quiosque.
banco [para dinheiro ou dados] : bank-e banco [para se sentar] : benk-e | las benkes du
plaze [Os bancos da prac’a]. bandagem [curativo] : bandaj-e bandeira : flag-e banheira : ban-kuv-e banheiro : ban-cambr-e ; nezes-ej-e ; tualet-ej-e banho : ban-e | sunbanade sur la plaje [banho de
sol na praia] | ducha. barata [inseto] : blat-e barato(a) [pp. dinheiro] : nirmulti-kost-a ; powki-
kost-a | powkikostas vestes, domas utilajes, foto-maxines, elektronikajes. | caro, bagatela.
barba [de homem] : barb-e barbante [cordao] : xnur-e barbear : raz-i | raz-ic-e [lamina de barbear]. raz-
aparat-e [aparelho de barbear]. barbeiro [profissional] : barbir-e | rii al la e tondi
las hares [ir ao barbeiro cortar os cabelos]. barco : bark-e | bote, canoa. barra [solida, rigida] : stang-e barrar [fazer barreira] : bar-i | aje [barreira].
9
barril : barel-e | e da vine, da biere, da petrole. barro [lama] : kot-e barulho [ruido] : bru-e base [fundamento] : baz-e base [pp. quimica] : bez-e | acido. basquetebol [jogo esportivo] : basket-e bastao : baston-e batalhar : batal-i batata : terpom-e [batata inglesa] ; batat-e [batata
doce]. bater : bat-i ; frap-i | martel-bate. vento-frapade. bateria [eletrica] : bateri-e | pilha. batizar : bapt-i | Las jopatres bapten la bebe en la
prejeje [Os pais batizaram o bebe na igreja]. bebe^ [recem-nascido] : beb-e | La bebe ploretan,
bavan [O bebe^ esta’ chorando, babando]. beber : trink-i [pp. agua e bebidas nao-alcolicas] ;
drink-i [pp. bebidas alcolicas]. | trinki akwe, trinki kafe kun lakte, trinki refrexate [beber agua, cafe’ com leite, refrigerante]. drinki brande, drinki biere, drinki vine, drinki campane [beber cachaca, cerveja, vinho, champanhe].
bebida : trink-at-e [pp. bebidas nao-alcolicas] ; drink-at-e [pp. bebidas alcolicas].
beijo : kis-e belissimo(a) : bel-uxm-a belo(a) : bel-a bem : bem-e | La e iw la mave [O bem e o mal].
Mi volan al ve bemey [Te quero bem]. beneficio : benefic-e | i [beneficiar]. iji
[beneficiar-se]. Las komerzistes beneficijen per la redukte du impostes [Os comerciantes se beneficiaram com a reducao dos impostos].
benigno(a) : benign-a | a tumore [tumor benigno]. | maligno.
besouro [inseto] : skarab-e Biblia (p.n.) : Bibli-e biblioteca : bibliotek-e | livro. bicho [animal irracional] : best-e bicicleta : bicikl-e bico [de aves] : bek-e | boca. bilhete : bilet-e | kinejo eje. voyaj-e. bingo [jogo] : bing-e biologia : biologi-e biologo : biolog-(ist)-e | “spezialiste pri biologie”. biquine : bikin-e | “wina banveste kwa konsistan el
dos nirgrandas piwzes, wo supera iw wo nirsupera” | maio^.
bispo : episkop-e bloco : blok-e | e el xtone, marmore, ligne. boca : bok-e | bico. boi : bov-e | bovine [vaca]. bola [de algum tipo de jogo] : pilk-e bolo [comestivel] : kuk-e bolsa [de valores] : bors-e bolsa-de-estudos [dinheiro para estudantes] :
stipendi-e. bolso [pp. vestes] : pox-e bomba : bomb-e | horloj-e. bombardear [jogar bombas] : bombard-i bombom [doce] : bombon-e bonanza : bonanz-e boneco(a) : pup-e | infanas ines.
borboleta : papili-e | multikolora e [borboleta multicolorida]. La e envenen tra la fenestre [A borboleta entrou pela janela].
borda [de mar, de rio, de vestido] : rand-e ; bord-e. borracha [pp. apagar lapis] : vix-gum-e ; skrap-
gum-e. borracha [pp. material elastico] : kawcuk-e | botes,
pnewes el e. borrifar : xpruz-i | La arta fonte an kolora akwe
en la plaze. La jardeniste an insektizide sur las plantes.
bosque : bosk-e bota [pp. calc’ado] : bot-e botanica : botanik-e | “cienze pri las plantes”. botanico [especialista em botanica] : botanik-ist-e. botao [de roupa; tecla liga/desliga] : buton-e |
tecla. bote [pequena embarcacao] : boat-e | barco,
canoa, lancha. brac’o [membro superior do corpo] : brak-e branco(a) [cor] : blank-a breve : brev-a [pp. de curta duracao] ; bald-a [pp.
tempo futuro proximo]. | brevas feries. breva spektakle. breva plezure. breva vesper-manje. Yu baldey! [Ate’ breve!]. La kapitane brevey viziten nes [O capitao nos fez uma breve visita]. La admirale baldey revenon [O almirante voltara’ logo]. Nis wew baldey joedzijon [Nos de fato nos casaremos em breve].
brilhante [tipo de diamante] : briliant-e brilhar : bril-i brincar : brink-i ; lud-i brindar [com bebidas] : tost-i | | tosti per campane
al la felice du nov-joedzijunes [brindar com champanha ‘a felicidade dos recem-casados].
brinquedo : brink-ic-e bronze [metal] : bronz-e | as sonorices du
vespere. Buda [p.n.m.] : Budhe | “la fondune du orienta
doktrine/religie Budhisme”. budismo : budh-ism-e | “orienta doktrine/religie
fondira fa Budhe” | nirvana. bulbo [de vegetais; de lampada eletrica] : bulb-e | e du ayle, du cepe, du tulipe, du lilie. e du elektra lampe.
buque^ [pp. de flores] : buked-e | rozo bukede [buque^ de rosas].
buraco : tru-e | fenda. burro [animal de carga] : azen-e buscar [procurar] : serc-i | sercade [busca,
procura]. bussola : kompas-e | magneta, giroskopa e.
Ccabal [que se ajusta bem] : just-a cabec’a : kap-e cabeleireira [para mulheres] : friz-ist-in-e cabelo(s) : har-e(s) ; kap-har-e(s) ; pelue(s) [pelos].
| Xi apan longas, blondas, glatas hares [Ela tem cabelos longos, loiros, lisos]. | pelo(s).
caber : caper-i | En twa awtomobe an kwin persones [Nesse automovel cabem 5 pessoas]. En la skatole an 12 woves [Na caixa cabem 12 ovos].
10
cabide [para se pendurar roupas] : hok-e cabo [corda, cabo eletrico] : kabl-e cabra [macho ou femea] : kapr-e | uce [bode,
cabra macho]. ine [cabra femea]. cachac’a [agua-ardente] : brand-e | cerveja. cachimbo [para fumar] : pip-e cacho [de cabelos] : bukl-e cacho [de frutas] : grapol-e | banano, yuvo e. cachorro [cao] : hund-e | ine [cadela]. cadeira : sej-e caderno : kayer-e cafe’ : kaf-e | “frukte du eyre” | cha’. caiar [cobrir de cal] : kalk-um-i | cal. cair : fall-i caixa : skatol-e | xuo skatole [caixa de sapatos].
brinkico skatole [caixa de brinquedos]. caixa [de dinheiro, bancario] : kas-e | banko kase
[caixa bancario]. butiko kase [o “caixa” da loja]. caixao [urna mortuaria] : cerk-e cal [cal virgem: CaO] : kalk-e calc’a [de homem ou mulher] : pantalon-e calc’ada [“passeio da rua”] : trotuar-e calc’ao : kalson-e | vira, wina e. calcanhar : kalkan-e calcio [elemento quimico Ca] : kalzi-e calcular : kalkul-i caldeirao : kaldron-e caleidoscopio : kalidoskop-e calendario : kalendar-e calice : kalik-e | e da vine, da campane. caligrafia : kaligrafi-e calmo(a) : kalm-a calor [“energia termica”, pp. fisica] : kalor-e |
“kalore xran la flukse du termo-energie, mezurira ekz. per jowles ow kalories”. [“calor eh o fluxo de energia termica, medido ekz. por joules ou calorias”]. | caloria.
caloria [pp. fisica] : kalori-e | “fizika energio unite por mezuri la kalore, la flukse du termo-energie” [“unidade fisica de energia para medir o calor, o fluxo de energia termica”]. | “hum kalorie xran la kaloro kwante liverenda al hum grame el akwe por plialtifi two temperature law 1 Celsia grade” [“uma caloria eh a quantidade de calor a ser fornecida para uma grama de agua para elevar sua temperatura em 1 grau Celsius”]. | 1 kalorie = 4,18 jowles, proksimey [1 caloria = 4,18 joules, aproximadamente].
caluniar : kalumni-i calvo(a) [sem cabelo] : kalv-a cama [leito] : lit-e camada : tavol-e camara : kamer-e | gazo-e [para executar com a
pena de morte graves criminosos]. aer-e [em pneus de bicicletas e automoveis].
camarada : kamarad-e cambio [pp. banco, dinheiro] : kambi-e camelo : kamel-e caminhao : kamion-e | kamioniste [caminhoneiro,
motorista de caminhao]. caminhar [andar] : pied-ri-i ; pax-i caminho : voy-e ; ri-ej-e ; pas-ej-e camisa : cemiz-e
camisola : kamizol-e | Multas wines preferan dormi kun kamizole | pijame.
campo : kamp-e [pp. matematike, fizike] ; camp-e [pp. terkultivade].
camundongo [animal] : mus-e cana [pp. vegetal] : kan-e | kaneyre [pe’-de-cana].
kanope [canavial]. suker-kane [cana-de-ac’ucar]. kan-sukere [ac’ucar-de-cana].
canal : kanal-e canalizar : kanal-iz-i | izira akwe.canario [ave] : kanari-e | La kanarie trilan joyey [O
canario gorjeia alegremente]. cancelar : kanzel-i cancer [doenc’a, pp. medicina] : kancer-e | aids. candelabro [para velas] : kandel-ing-e caneta [para se escrever] : plumen-e canhao : kanon-e | Las antikvas xipes kwas
kruzaden las mares portaden surferdekey pluras kanones por se defendi kontraw eventualas marrabistes [Os antigos navios que cruzavam os mares levavam sobre o conves varios canhoes para se defender contra eventuais piratas].
canoa : kanu-e | “sur-akwa granda veturice, movira per remices” | La e liken iw sinken [A canoa vasou e afundou]. | barco, bote, lancha.
cansado(a) [fatigado(a)] : fatig-ir-a ; latz-a cansar [fatigar] : fatig-i ; fatig-ij-i ; latz-if-i ; latz-
ij-i. | Yunuline, mi yam fatigijen, di por ve xri nani [Moc’a, ja’ cansei de pra voce nao ser ninguem].
cantar : kant-i | iste, istine [cantor, cantora]. La naytingale kantan beley [O rouxinol canta belamente].
cantaro [jarro] : kruc-e cantina : kantin-e cao [cachorro] : hund-e | ine [cadela]. caos [completa desordem] : haos-e capaz : kapabl-a ; abl-a capim : gres-e | greseje [capinzal]. capitao [de navio, etc] : kapitan-e capitulo : capitr-e capricho : kapriz-e capsula : kapsul-e capturar [captar] : kapt-i cara [expressao facial] : mien-e | joymiena [com
cara alegre, feliz]. saltetunas joymienas knabines [saltitantes meninas com caras alegres]. sklaves kun tristas mienes [escravos com caras tristes].
cardapio [menu de restaurante] : menu-e cardeal : kardinal-a | Las as direktes: norda,
suda, yaxta, wexta. cardioide : kardioyd-e | “twe, kwa ekstera aspekte
similan al la kore” (pp. geometrie) | ovoide. careta [com o rosto] : grimaz-e | grimazi [fazer
careta]. carga [de maquina fotografica, revolver, caminhao,
bateria eletrica, etc] : xarj-e | carregar. cargo [posto] : posten-e caridade : karit-e | Ekster la e, non stan save
[proverbe] (Fora da caridade nao ha’ salvacao). carnaval [festa popular] : karnaval-e carne : karn-e ; viand-e | La karne tawgan por nane
[A carne eh util para nada (Biblia)]. Manji viande kun rize [Comer carne com arroz].
11
carneiro [ovelha] : xaf-e | xaf-id-e [cordeiro]. caro(a) [pp. dinheiro] : multi-kost-a | multikostas
vestes, domas utilajes, foto-maxines, elektronikajes. | barato, bagatela.
caro(a) [querido(a)] : kar-a | karule [pessoa querida]. karine [mulher querida].
carregar [pp. maquina fotografica, revolver, caminhao, bateria eletrica, etc] : xarg-i | carga.
carro : car-e | automovel. carta : leter-e (mensagem) ; kart-e (cartao
bancario, cartao de telefone, carta de jogo). | kartope [baralho de jogo de cartas]. En la kartope, las kartes dividijan law kwar naypes: trefe, loyze, pike, kere [No baralho, as cartas dividem-se em quatro naipes: paus, ouros, espadas, copas].
cartao : kart-e (de banco, de telefone) | banko karte. telefono karte.
carteira [pp. dinheiro] : mon-uj-e ; kart-uj-e carteiro : leter-port-ist-e | “funkziiste du poxte kwa
portan surstratey leteres al su respektivas destinirules”.
cartola [chapeu cilindrico] : cartol-e carvao [combustivel] : karb-e | karbebe [pedac’o de
carvao]. Las karbebes ardan en la kamene [Os (pedac’os de) carvoes estao ardendo la lareira].
casa : dom-e | domuge [casarao ; mansao]. casamento [estado civil] : jo-edz-ez-e casar(-se) : edz-ij-i (pp. homem) ; edz-in-ij-i (pp.
mulher) ; jo-edz-ij-i (pp. o par, homem e mulher). casca : xel-e | e du fruytes [casca de frutas]. cascata [queda d’ agua] : kaskad-e casco [dos animais ungulados] : huf-e | hufule
[animal ungulado, i.e. com casco nos pes]. caso : kaz-e cassador [de animais] : cas-ist-e cassar [animais] : cas-i cassete [fita magnetica] : kased-e castanha [da cor castanha] : kaxten-a | Xi apan
longas, glatas, belas as hares [Ela tem cabelos castanhos, belos, longos, lisos].
castanha [fruto] : kaxtan-e (nukse) | “frukte du eyre”.
castelo : kastel-e castic’al [para velas] : kandel-ing-e | Ji twa
kandelinge kapablan elteni kwin kandeles [Esse castic’al eh capaz de sustentar cinco velas].
castidade : cast-ez-e | casteze xran wo bela virte. casto(a) : cast-a | jor pli casta, tor pli pura. castor [mamifero roedor] : kastor-e | kastores
ronjan arbes. casual [aleatorio] : hazard-a ; lawsort-a Catolicismo : Katolik-ism-e | “la vera religie
fondira fa Jezue Kriste ya cirkaw 2000 yares”. cauda [de animais] : vost-e | vostapa beste [animal
que tem cauda]. caule [haste de plantas] : tig-e causa : kawz-e cavalo : ceval-e cavar : fos-i | fosaje [fosso; escavacao]. caverna : kavern-e cebola : cep-e | alho.
ceder : ced-i | i al pli granda forte, al las petuges. cedo : fru-a | tarde. cedula [de dinheiro] : mon-bilet-e cedula [eleitoral] : balot-ic-e ; balot-bilet-e |
votar. cego(a) : blind-a | blindule [pessoa cega]. cegonha [ave] : cikoni-e cela [prisao] : arest-ej-e ; cel-e | prender,
prisao. celula [de um corpo vivo] : cel-e | celope [tecido
vivo, composto de muitas celulas]. celular [telefone] : cel-ur-e cem [num. 100] : cent cemiterio : tomb-ej-e | tumulo. cena [sequencia de atos visiveis] : szen-e cenario : szen-ej-e cenoura [legume] : karot-e | “radike du eyre”. censurar : cenzur-i | Twa filme xren cenzurira iw
nirpermesira por infanes iw adoleskunes nirpli om dekok yaraqjas [Esse filme foi censurado e proibido para crianc’as e adolescentes menores de dezoito anos].
centro : centr-e ceptico [descrente] : skeptik-a | Li xran a pri la
reala ekziste du NIFEs [Ele eh ceptico sobre a existencia real de OVNIs].
cera [para assoalho ou sapatos] : cir-e cera [para se fazer velas] : vaks-e | kandeles xran
fabrikiras per vakse [velas sao fabricadas com cera]. cerebro : cerb-e cereja : ceriz-e | “frukte du eyre”. cerne [nucleo] : kern-e | La kerne du probleme [O
cerne do problema]. certeza : cert-ez-e certo(a) : cert-a ; prav-a [com razao] | Onis devan
eviti certas vortes [Devemos evitar certas palavras]. Li pravey argumenten pri la afere [Ele argumentou com razao sobre o assunto].
cerveja : bier-e | cachac’a. cervo [veado - animal selvagem] : cerv-e | Las
leones casaden las cerves en la arbope [Os leoes cassavam os cervos na floresta].
cessar : ces-i | cesi la sercade [cessar a busca]. cesto [balaio] : korb-e | fixo korbe [balaio de
peixes]. tolo korbe [balaio de roupas]. cetaceo [pp. mamifero marinho] : cetaz-e | balenes
iw delfenes xran es [baleias e golfinhos sao cetaceos].
ceu [espiritual] : kael-e | “Lasuy las infanes veni al Me, poys al zes apartenan la kaele” [Deixai vir a Mim as crianc’as, pois ‘a elas pertence o Reino dos Ceus].
ceu [visivel] : ciel-e | Blankas nubes xveban en la ciele [Brancas nuvens pairam no ceu]. Las steles briletan en la ciele [As estrelas brilham no ceu].
cevada : horde-e | “frukte du eyre”. | hordee xran wo herbe el kwos graynes onis faran biere [cevada eh uma erva de cujos graos fazemos cerveja].
cha’ [pp. bebida] : te-e | cafe’. chaga : xag-e | Las xages du Jezue kruzumira [As
chagas de Jesus crucificado]. chama [do fogo] : flam-e | flameva substanze
[substancia inflamavel].
12
chamar : vok-i | La telefone an. chamine’ : xamin-e ; kamen-tub-e | xipo xamine
[chamine’ de navio]. uzino xamine [chamine’ de usina].
champanha [bebida] : campan-e | tosti per campane al la felice du nov-joedzijunes [brindar com champanha ‘a felicidade dos recem-casados].
chance [oportunidade] : xanz-e ; oportun-e chao : grund-e chapeu : capel-e charuto : cigar-e | cigarro. chave [para trancar] : xlos-ic-e | Xi perden las ices du su awtomobe [Ela perdeu as chaves de seu automovel].
checar [conferir] : xek-i ; konfir-i | conferir. chefe : cef-e | cef-rol-ul-e [ator principal,
protagonista em uma pec’a de teatro ou cinema]. chegar : alven-i cheio(a) [pleno(a)] : plen-a cheirar : flar-i [sentir o cheiro] ; odor-i [exalar
odor, ter cheiro]. cheiro [odor] : odor-e cheque [bancario] : cek-e | ceko talone [talao de
cheques]. chicote : vip-e | i cevale [chicotear cavalo]. chimpanze’ : cipanz-e chique : xik-a | a capele, robe. chocar [pp. aves] : kov-i | kovi woves [chocar
ovos]. La anasine koven siv woves [A pata chocou sete ovos].
chocar [pp. forte impressao ou colisao] : xok-i ; kolizi-i | elektra xoke. kolizie inter dos awtomobes.
chocolate : cokolad-e | Hariel tre xatan cokolades [Hariel gosta muito de chocolates].
chofer [de automovel, etc] : xofor-e chorar : plor-i chumbo [metal] : plumb-e chutar : xot-i ; pied-bat-i ; pied-jet-i chuteira [sapato reforc’ado] : xot-xu-e | quedes. chuva : pluv-e | forta, ventoza e. pluvi [chover].
Stan pluvuna [Esta’ chovendo]. chuveiro [aparelho para banho] : dux-ic-e |
ducha. ciberespac’o [pp. Internete] : ciberspaz-e | “la
ciberspaze ankey konijan kwaw virtuala monde” [O ciberespac’o eh conhecido tambem como mundo virtual”].
cibernetica [pp. tekno.] : cibernetik-e cicatriz : cikatr-e | poskirurgia cikatre [cicatriz
pos-cirurgica]. | xag-e. cidadao : urb-eyn-e ; civil-ul-e cidade : urb-e ; metropol-e [cidade grande]. ciencia : cienz-e cientista : cienz-ist-e cigano : cigan-e | es xran wo tipe du nomates
[ciganos sao um tipo de nomades]. cigarra [inseto que “canta” ‘a noite] : cikad-e | La
bela iw moralifa legende: “La cikade iw la formike” [A bonita e moralizadora lenda: “A cigarra e a formiga”].
cigarro : cigared-e | charuto. cilindro : cilindr-e
cima [pp. “a parte de cima”] : supr-e ; supr-aj-e | monto aje [a parte de cima de um monte ou de uma montanha].
cima [pp. “para cima”] : supr-oy | Las infanes trakuren la xtupope suproy [As crianc’as subiram a escadaria correndo].
cimento : cement-e | argamassa, edificar. cinema [a arte] : kin-e ; kin-art-e cinema [sala de projecao] : kin-ej-e ; kin-cambr-e cinematica [ciencia] : kinematik-e cintura [do corpo humano] : tali-e cinza [cor] : griz-a cinzas [de algo queimado] : cindr-es cinzel : cizel-e | “stangete por cizeli”. cinzelar [lavrar com cinzel] : cizel-i | i bronza
statuete | talhar. cipo’ [de arvore] : lian-e circo : cirk-e | La e alvenen en nus urbe. circuito [eletrico] : cirkwit-e circular [documento escrito] : cirkuler-e circular [mover em circulo] : cirkul-i circulo [figura geometrica] : cirkl-e circunferencia : cirkonferenz-e circunstancias : cirkonstanz-es cirurgia [pp. medicina] : kirurgi-e | kirurgi-ist-e
[medico-cirurgiao]. poskirurgia cikatre [cicatriz pos-cirurgica]. kirurgia teknike [tecnica cirurgica].
cisne [ave] : cign-e citar : cit-i | citi wo Biblia versete [citar um
versiculo da Biblia]. ciume : jaluz-e civil : civil-a | civilas lejes [leis civis]. civila rayte
[direito civil]. civila joedzije [casamento “no civil”]. civilizacao : civilizazi-e | Las indieynas
prekolombeynas civilizazies: Inkae, Mayae, Asteke [As civilizacoes indianas precolombianas: Inkas, Mayas, Astecas].
claro(a) : klar-a ; hel-a | Sur la ciele xveban blankas helas nubes [No ceu pairam brancas e claras nuvens]. klar-if-i [esclarecer].
classe : klas-e | numeras klases holes [classes de numeros conjuntos (de numeros)].
clicar : klik-i | i la mowze du komputure [clicar o mouse do computador].
cliente : klient-e clima : klimat-e climax : klimaks-e clipe [para juntar papeis] : klip-e clitoris [pp. anatomia feminina] : klitor-e clonar [pp. biologia] : klon-i | klonaze [o ato
clonar] . klonaje [clonagem, o resultado] . clone [pp. biologia] : klon-e ; klon-ul-e [o
individuo resultante de uma clonagem] . clube : klub-e cobertor [pp. cama] : kovri-tol-e | lenc’ol. cobrar [dinheiro] : kobr-i ; pagipostul-i | Mi
esperan ke xi forgesox kobri di me la lupage du dome ji-monatey, poys dumey mi restan senmona por pagi xe [Eu espero que ela se esquec’a de cobrar-me o aluguel da casa este mes, porque no momento nao tenho dinheiro para paga’-la].
cobre [metal] : kupr-e
13
cobrir : kovr-i ; teg-i | litos kovritoles [cobertores de cama]. Nus peyle xran wo natura korpo tegaje [Nossa pele eh uma cobertura natural do corpo].
coc’ar : tikl-i ; grat-i ; yuk-i | Tikli infanete, por ke zi ridetu [Fazer cocegas numa crianc’a, para que ela sorria]. Kwem yukan, twem onis gratan [Aonde estiver coc’ando, ai’ no’s coc’amos] (obs: a frase em portugues nao dispoe de dois verbos distintos para “coc’ar” ; a frase em ALFA, pelo contrario, tem dois verbos distintos para “coc’ar” : yuki – quando sentimos a pele “coc’ando”, e grati – quando no’s “coc’amos” a pele com as unhas).
coco [fruto do coqueiro] : kokos-e codigo : kod-e ; cifr-e coelho [animal] : kunikl-e | lebre. coerente [nao contraditorio] : koher-a cofre : kofr-e coincidir : koinzid-i | a [coincidente]. coisa : koz-e colar : glu-i colchao [da cama] : matraz-e colecionar : kolekt-i colega : koleg-e colegio : kolegi-e | kolegieyne [colegial, i.e.
aluno(a) de algum colegio]. colera [estado de espirito] : koler-e colher [apanhar, recolher] : rikolt-i [pp. na
lavoura] ; pluk-i [pp. colher flores]. colher [talher de mesa] : kuler-e colidir : kolizi-i ; xok-i colmeia [de abelhas] : abeleje | En twa abeleje stan
pli om 1000 abeles [Nessa colmeia ha’ mais de 1000 abelhas].
colocar : met-i | Monika meten las floren en la vaze [Monica colocou as flores no vaso].
coluna [de edificios] : kolon-e | pilastra. coluna [de livros e jornais] : kolumn-e com [prep.] : kun | Ja twem rian la madre kun su
infanes [La’ vai a mae com suas crianc’as]. combinar : kombin-i | Mi kombinen kun Hariel, ke
nis renkontijuy en la kineje hodiey vesperey [Eu combinei com Hariel, de nos encontrarmos hoje de tardinha no cinema].
combustivel : brul-at-e | queimar. comec’ar : komenz-i comedia : komedi-e comediante [artista] : komik-ul-e ; humur-ist-e comentar : koment-i comer [alimentar-se] : manj-i | manjate [comida]. comercializar : komerz-i comerciante : komerz-ist-e comercio : komerz-e cometa [astronomia] : komet-e | La e du Halley. comico(a) : komik-a comida [alimento] : manj-at-e comissionar : komisi-i comite^ : komitat-e como [konv. korel.] : kwey ; kwaw ; kvazaw compacto(a) : kompakt-a compadecer(-se) : kompat-i | Felicas xran las
kompatemas, poys zis rizevon kompate [Bem-aventurados sao os misericordiosos, pois eles receberao misericordia].
companheiro : kompan-e | Vi xran wo bema e por mu fiqle.
companhia [firma] : kompani-e ; firma-e comparar : kompar-i compartimento [secao] : fak-e ; sekzi-e compasso [pp. desenhar circulos] : cirkel-e. compensar : kompens-i | i salayras perdes per
pli longas feries [compensar perdas salariais com ferias mais longas]. | recompensa.
competente : kompetent-a comportar(-se) : kondut-i comprar : acet-i compreender : kompren-i computacao [pp. ciencia] : komputik-e ;
informatik-e . computador : komput-ur-e computar : komput-i comum : komun-a comunicar : komunik-i comunidade : komun-um-e concavo : konkav-a conceber [engravidar-se] : konzip-i ; graved-ij-i conceder : konced-i conceito : konzept-e concernente : konzern-a concha : konk-e conciencia [moral] : konzienz-e conciencia [perceptiva] : konzi-e conciso : konziz-a concluir : konklud-i conclusao [logica] : konklud-e ; lur-e concordar [estar de acordo] : akord-i ; konsent-i | discordar, consentir.
concreta : konkret-a condicao : kondic-e condimento [tempero] : spiz-e condutor : kondukt-ic-e [fio ou tubo para conduzir
eletricidade, calor, agua, gas, etc] ; kondukt-at-e [o material (ekz. metal, ar, agua, etc) que conduz eletricidade, calor, ondas sonoras ou luminosas, etc].
conduzir [calor, eletricidade] : kondukt-i conduzir [pessoas, veiculos] : konduk-i conectar : konekt-i ; xalt-i conector [tomada] : konekt-ic-e ; xalt-ic-e
[interruptor eletrico]. conferir [checar] : xek-i ; konfir-i | checar. confessar : konfes-i | i pekes [confessar pecados]. i la kulpe [confessar a culpa].
confiar : konfid-i | konfidule [confidente; pessoa a quem se confia segredos].
conforme [de acordo com] : konform-ey ; law ; akord-ey .
confortavel : komfort-a | fotele xran wo konforta seje [poltrona eh uma cadeira confortavel].
congelar : kongel-i congresso [grande reuniao] : kongres-e congruente : kongru-a | Kurioza koinzide ke la
suno diske kongruan kun la luno diske kwam observiras di la Tere [Curiosa coincidencia que o disco solar eh congruente com o disco lunar quando observados da Terra].
congruir : kongru-i
14
conhecer : kon-i conquistar : konker-i conselho : konsil-e consentir [concordar] : konsent-i ; konkord-i consertar [reparar] : ripar-i conservar : konserv-i considerar : konsider-i consistir : konsist-i | mensogi konsistan en aserti
falsas deklares kvazaw veras kozes [mentir consiste em fazer declaracoes falsas como se fossem coisas verdadeiras]. Mu ame por ve konsistan en vo dediki mu tota kore [Meu amor por voce consiste em dedicar-lhe todo o meu coracao].
consolar : konsol-i constante : konstant-a constelacao : konstelazi-e | Las zodiakos es. La
bela iw grava e Suda Kruze. construir : konstru-i | i domes [construir casas].
konstruaje [construcao, predio]. conta [calculo comercial das dividas e creditos de
alguem] : kont-e contar [calcular] : kalkul-i | kalkuluy di 1 yu 10
[conte de 1 ate’ 10]. contar [historias] : rakont-i | La madre rakonten al
su infane la historie “La Petita Poleksule” [A mae contou para seu filho a estoria “O Pequeno Polegar”].
contato : kontakt-e contente : kontent-a conter : konten-i | La botele an hum litre da
lakte. Twas skatoles an wo sekrete. contestar : kontest-i | La “postulate du paraleles”
xran la grava postulate du tweynomira “Ewklida Geometrie”, ira fa kelkas modernas matematikistes [O “postulado das paralelas” eh o importante postulado da assim chamada “Geometria Euclidiana”, contestado por alguns matematicos modernos].
conteudo : konten-aj-e | La kontenaje du twas skatoles xran nonkonira por me [O conteudo dessas caixas eh desconhecido para mim].
continuar [permanecer] : dawr-i ; rest-i contra [prep.] : kontraw contrair [reduzir de tamanho] : kontrah-i | e, aze [contracao]. | expandir.
contrapeso [lastro] : balast-e | balaste du balone, du submarxipe [lastro de balao, de submarino].
controlar : kontrol-i ; reg-i ; xek-i controverso : kontrovers-a contudo [konv. “no entanto”] : tamen | Li non xaten,
tamen konsenten [Ele nao gostou, no entanto permitiu].
convencao : konvenzi-e convencer : konvink-i convencionar : konvenzi-i conveniente : konven-a ; tawg-a convergir : konverj-i | Las lenses refraktan la lume
ow konverjey ow diverjey [As lentes refratam a luz ou convergentemente ou divergentemente].
conversar : kun-hibl-i ; dialog-i ; konvers-i | Dolcey xran konversi kun Hariel en la verande du nus domete [Doce eh conversar com Hariel na varanda de nossa casinha].
converter : konvert-i | Mi esperan ke xi konvertijuy en xu kore, iw komprenuy mu ame por xe [Espero que ela se converta em seu coracao e compreenda meu amor por ela].
conves [de navio] : ferdek-e | proa, popa. convexo : konveks-a convidar : invit-i coordenada [pp. matematica] : koordinat-e |
Kartezias koordinates x, y, z [Coordenadas Cartesianas x, y, z].
coorte [de nobres] : koort-e | quintal. copiar : kopi-i copo : glas-e | e da akwe, da lakte, da kafe. copular : kopul-i ; seks-kun-ij-i ; seks-um-i cor [azul, verde, etc] : kolor-e | Las siv kolores du
cielarke xran: ruja, oranja, flava, verda, blua, indiga, iw viola [As sete cores do arco-iris sao: vermelha, alaranjada, amarela, verde, azul, anil, e violeta].
coracao : kor-e | Mu kore, mi non saban kway, batan felica, kwam mi xe vidan [Meu coracao, nao sei porque, bate feliz, quando a vejo].
corajoso(a) : kuraj-a corcova [protuberancia disforme nas costas ou no
peito] : jib-e | jibule [homem que tem corcova]. corda [de instrumentos musicais] : kord-e cordao [barbante] : xnur-e coroa : kron-e | kroni [coroar]. corpo : korp-e corporacao : korporazi-e corredor : koridor-e correia [de calc’as, na cintura] : zon-e correia [de engrenagens] : ramen-e correio : poxt-e | poxt-ofiz-ej-e [agencia de correio
(onde se postam cartas)]. corrente [eletrica, maritima] : kurent-e corrente [metalica, para prender] : cen-e ; katen-e
| cenebe [“elo” de corrente]. correr : kur-i | trakuri [percorrer]. corresponder : korespond-i corrosao : royd-(aj)-e cortar : tranc-i (cortar com faca, ou no geral) ;
tond-i (cortar com tesoura) ; hak-i (cortar com o machado) | rotranci , rotondi , rohaki (cortar por completo).
cortina : kurten-e | tapete. coruja [ave-de-rapina noturna] : strig-e | La e
pepaden sub la luno-lume [A coruja piava sob a luz da lua].
cosmo [universo] : kosm-e | kosma [cosmico]. kosma radiade [radiacao cosmica]. kosma voyaje [viagem cosmica, i.e. atraves do universo]. kosmo-xipe [espac’o-nave, para viajar a outros planetas].
costas [dorso] : dors-e costela [osso curvo do torax] : rip-e costume [pratica usual] : kutim-e costume [veste caracteristica] : kostum-e costurar : kudr-i | kudrice [agulha-de-costura].
kudrinadle [agulha-de-costura]. kudrimaxine [maquina-de-costura].
cotovelo [articulacao do braco] : kubut-e couro : led-e | xues, zones el e. couve [hortalic’a] : brasik-e | alface.
15
coxo : lam-a ; kripl-a | kriplule [homem aleijado]. lamule [homem capenga, manco].
cozinhar : kuir-i | kuireje, kuircambre [cozinha]. cranio : krani-e cratera : krater-e | La luno surfaze xran markira
per multas krateres [A superficie da lua eh marcada por muitas crateras].
creme : krem-e | oza xorbete. crepusculo : krepusk-e crescer : kresk-i | plenkreskule [pessoa, individuo
plenamente crescido, adulto]. crianc’a : infan-e | infaneze [infancia]. criar [algo novo] : kre-i | kreune [criador]. kreire
[criatura]. kreaje [criacao]. criar [animais] : bred-i | i abeles, fixes, birdes,
cevales, kunikles. crime : krim-e | krimule [criminoso, i.e. individuo
que pratica crimes]. cristal : kristal-e | vidro. Cristo [p.n. pp. religiao] : Krist-e | Kriste
resurekten! [Cristo ressuscitou!]. critica [dissertativa, avaliacao] : recenz-e | recenzi
pri wo filme [criticar (avaliar) um filme]. recenzi pri wo teatra spektakle [criticar (avaliar) um espetaculo teatral].
criticar : kritik-i | kritiki wo politikiste [criticar um politico]. kritiki wo ekonomika plane [criticar um plano economico].
cru [nao cozido, nao refinado] : krud-a | kruda fixe [peixe cru]. kruda petrole nafte [petroleo cru, natural, nao refinado].
cruel : kruel-a ; amarg-a cruz : kruz-e | strata, rodovoya kruzije. cubo [solido geometrico] : kub-e cuco [ave] : kukol-e | -horloje [relogio-de-cuco]. cuidar : fleg-i (pp. enfermeiros cuidando de
pacientes) ; vart-i (pp. cuidar de crianc’as pequenas, plantas, flores, animais pequenos) ; zorg-i (cuidar de assuntos, de negocios). | flegistine [enfermeira (em hospital)].
culinaria : kulinar-e culpado(a) : kulp-a | kulpule [pessoa, individuo
culpado(a)]. cultivar : kultiv-i | terkultivade [cultivo da terra,
agricultura]. kultivi frages [cultivar morangos]. culto [instruido] : kler-a | klerule [pessoa culta]. cultura : kultur-e ; kler-ez-e cumprimentar [saudar] : kompliment-i ; salut-i cumprir [tarefas] : plenum-i | i las taskes. cupom [bilhete] : kupon-e ; bilet-e curar [em medicina] : kuraz-i ; re-san-if-i |
kuraziste [curandeiro; medico]. curioso(a) : kurioz-a | a okazaje [acontecimento
curioso]. a infane [crianc’a curiosa]. curso : kurs-e | e du rivere [curso do rio]. e du
matematike [curso de matematica]. curto(a) : kurt-a ; nir-long-a curvo(a) : kurb-a ; nir-rekt-a custar : kost-i | multi-kost-a [caro(a) (em
dinheiro)]. multikosta apartamente [apartamento caro]. powki-kost-a [barato (em dinheiro)]. powkikostas sandales [sandalias baratas].
Ddadiva : dadiv-e ; donat-e dados [elementos de informacao] : daten-es | banke [banco de dados]. plenifi formulare per es.
dama [senhora] : dam-e damas [jogo] : dam-es danc’ar : danz-i danc’arina : danz-ist-in-e dar : don-i data [tempo] : dat-e datilografar [digitar] : tayp-i ; diqjit-i de (prep.) : di [ponto de partida], du [posse], da
[quantidade], el [substancia] | voyaji di London al Pariz [viajar de Londres a Paris]. fruytes du arbe [frutas da arvore]. glase da vine [copo de vinho]. horloje el awre [relogio de ouro].
debater [discutir, contender] : debat-i decair : defall-i | radioaktiva defalle [decaimento
radioativo]. decente : dec-a | Non an uzi senpermesey la
maxine du ofizeje por privatas aferes. decidir : decid-i decifrar : decifr-i | codigo. declamar [poesias] : deklam-i | deklami poezies. declarar : deklar-i declive : dekliv-e | aclive. decodificar : dekod-i ; decifr-i. dedicar : dedik-i | i se fervorey al la labore. dedo [das maos, dos pes] : fingr-e deduzir : dedukt-i | i wo formule | induzir. defender : defend-i | i io honore. deficiencia : defizienz-e | “sidae” xran wo sigle
kwa signifan “sindrome du imuno-defizienze akirira”.
deficiente [pessoa com deficiencia fisica ou psiquica] : defizienz-ul-e | paralizule xran wo tipe du defizienzule | paralitico.
definir : defin-i | defini wo vorte, wo vendado strategie [definir uma palavra, uma estrategia de vendas].
deflorar [desvirginar] : deflor-i ; dezvirg-i degelo : degel-e | las glazios kubes rapreniras di la
fridure degelen sur la kuirejo lavabe [os cubos de gelo retirados da geladeira degelaram sobre a pia da cozinha].
degrau [de escada] : xtup-e | ope [escada]. deitar(-se) : kux-ij-i | kuxi [ estar deitado(a)].
Hariel delikatey kuxijen sur su lite [Hariel delicadamente deitou-se sobre sua cama]. La tapixe kuxan sur la planke [O tapete esta’ deitado sobre o assoalho].
deixar : las-i deletar [pp. computacao] : delet-i | deleti wo
komputura arkive [deletar um arquivo de computador].
delicado(a) : delikat-a ; mild-a | milda lune [doce lua].
demais [p.adv. “em excesso”] : tro | Li xran tro serioza [Ele eh serio demais].
democracia : demokrati-e
16
democrata : demokrat-e | “politikiste sekvuna la doktrine demokratie”. | demokratie.
demonio : demon-e demonstrar : demonstr-i ; pruv-i | matematika
demonstre [demonstracao matematica]. demora [atraso] : prokrast-e ; tard-ez-e denso(a) : dens-a dente : dent-e | viziti la iste por trakti las es. dente-de-leao [flor] : leontod-e | gira-sol. dentista : dent-ist-e departamento : departament-e depilar : dezpelu-i | dezpelu-az-e [depilacao].
Carmas wines kutimey dezpeluan su gambes [Mulheres charmosas costumeiramente depilam suas pernas].
depois (de) [prep. pp. tempo] : pos ; “pos om” ; posk | Pos la vintre venan printempe [Depois do inverno vem a primavera]. Pos om ( Posk ) mi revenon, mi pagon ve [Depois de regressar, eu pagarei a voce].
deportar [levar] : forport-i ; raport-i | Las basuristes raporten la basure di la urbe al la basureje.
derivada [pp. matematica] : derivat-e | limite, integral.
derivar : deriv-i derrubar : renvers-i desafiar : defi-i desapropriar : dezpropriet-i | La prefekte en
twas domes por pli larjifi la strate. descarregar : dezxarg-i ; nirxarg-i descer : desc-i ; descend-i | desci la xtupope
[descer as escadas]. la descende du korpe du Jezue di la kruze [o descendimento do corpo de Jesus da cruz]. | subir.
descontar [pp. comercio] : dezkont-i ; dikalkul-i | La firmae kwem mi laboran dezkonten di mu salayre la mon-kwante koresponda al mu dento-traktade ye lu postone [A firma onde trabalho descontou de meu salario o dinheiro correspondente a meu tratamento dentario junto ao posto deles].
desconto [pp. comercio] : dezkont-e ; dikalkul-e | La butike konceden mo wo bema dezkonte pro mu granda acetaje [A loja concedeu-me um bom desconto por causa de minha grande compra].
desejar : dezir-i desenhista [artista] : desegn-ist-e desenho : desegn-e | desegni [desenhar]. deserto : dezert-e | La e du Gobi, du Sahare. desfile : defil-e | modo e [desfile de modas].
karnavalo e [desfile de carnaval]. militista e [desfile militar].
desgastar [corroer] : royd-i | La ruste en las moneres. Las piwzes du twa horloje yam ijen. La sufere pro grava nirsane yam en xu yaa bem-humore. La nirnova submarxipe yam ijen pro las longas yares du servade. roydiras xues [sapatos desgastados]. roydiras monbiletes [cedulas de dinheiro desgastadas] | ferrugem, corrosao.
desmaiar : sven-i desmentir : dement-i ; dezmensog-i despejar : xut-i ; verx-i | xuti rize el la pote
[despejar arroz do pote]. verxi akwe en la bankuve [despejar agua na banheira].
despender [pp. dinheiro] : ra-xipz-i despender [pp. energia, tempo] : el-uz-i despertar [acordar] : vek-i | vek-horloje [relogio
despertador]. desperto [vigilante] : vigl-a ; vek-ir-a despesa [pp. dinheiro] : raxipz-e desprezar : dezprez-i | apreciar. destino : destin-e | La e du voyajunes. destruir : detru-i desvantagem : nir-avantaj-e desviar : devi-i ; di-voy-ij-i detalhe : detal-e determinar : determin-i Deus : Da-e dever [dinheiro] : xuld-i | e [divida]. dever [moral, obrigacao] : dev-e devir [de algum lugar] : raven-i devolver : redon-i | i la pruntoprenira
instrumente [devolver o instrumento (a ferramenta) que pegou emprestado(a)].
devorar : vor-i (pp. sovajas bestes) | voreme [voracidade].
devotar [pp. religiao] : devot-i | Li an al Sankta Judas Tadee. Xi an al Sankta Rita du Kasia.
dezembro [mes do ano] : dezembr-e dia [parte clara do dia] : tag-e | noite. dia [periodo de 24 horas] : diurn-e | hum diurne
egalan al dosdek-kwar hores [um dia eh igual a vinte e quatro horas]. | hora.
diabo : diabl-e dialogar [conversar] : dialog-i | e [dialogo]. diamante [pedra preciosa] : diamant-e diante [prep. “diante de”] : wa | Wa la dome stan wo
arbe [Diante da casa esta’ uma arvore]. dicionario : vort-op-e dieta : diet-e | vegetara e. magrifa e. diferenc’a : diferenz-e digerir : digest-i digitar [datilografar] : diqjit-i ; tayp-i digito : diqjit-e | La numere 101 apan 3 diqjites. La
numere 1100 apan kwar diqjites. dimensao : dimensi-e dinamica : dinamik-e [pp. parte du Fizike]. dinheiro : mon-e | mon-unite [unidade monetaria].
La dolare iw la ewre xran dos nirsamas mon-unites. diploma : diplom-e | e du medike, du enjeniere
[diploma de medico, de engenheiro]. direcao : direkt-e direito [segundo a lei] : rayt-e direito(a) [o oposto de esquerdo] : dekstr-a |
esquerdo. dirigir [pp. automovel] : stir-i ; konduk-i disciplina : dizciplin-e discipulo : dizipl-e disco : disk-e discordar [nao estar em acordo] : diskord-i ; nir-
konsent-i | concordar, consentir. discreto(a) : diskret-a discurso : diskurs-e discutir : diskut-i disquete [pp. computador] : disket-e dissolver : sulv-i [pp. quimica – dissolver uma
substancia (um soluto) em outra substancia (um
17
solvente)]. | i sale, sukere, en akwe [dissolver sal, ac’ucar, em agua]. Kwam onis an sale en akwe, la sale xran la “sulvire” iw la akwe xran la “sulvune” [Quando dissolvemos sal em agua, o sal eh o “soluto” e a agua eh o “solvente”] | solvi.
distancia : distanz-e distintivo [insignia] : insign-e distrair : distr-i | divertir. ditador [politica] : diktator-e ditadura [politica] : diktatur-e ditar : dikt-i | prei yadiri [predizer]. divergir : diverj-i | Las lenses refraktan la lume ow
konverjey ow diverjey [As lentes refratam a luz ou convergentemente ou divergentemente].
diversao [distracao] : amuz-aj-e ; distr-aj-e diversos(as) [varios] : divers-as ; plur-as divertido [engrac’ado] : amuz-a divertir [distrair] : amuz-i ; distr-i dividido (por) [pp. operacao matematica] : psa |
dosdek-siv psa tri egal naw [vinte e sete dividido por tres eh igual a nove].
dividir : divid-i | dividie [operacao matematica “divisao”].
divorciar : divorc-i | “eks-edz-(in)-ij-i” | La Katolika Eklezie non agnoskan la e.
dizer : dir-i doacao [o ato de dar] : don-az-e ; donat-az-e dobradic’a [de portas e janelas] : carnir-e dobrar : fald-i | i paper-folies [dobrar folhas de
papel]. i metalas lamenes [dobrar laminas metalicas].
doce : dolc-a | dolcaje [doce – para se comer]. documento : dokument-e dois [num. 2] : dos | Nis dos devan atesti. dosa
[segundo(a)] | hum. domingo [dia da semana] : dimanc-e dominio : domin-e | Las vivas stajes xran wo afere
kwa transzendan la domine du cienze fizike [Os seres vivos sao um assunto que transcede o dominio da ciencia fisica]. Las matematikas funkzies kutiman api ca wo su aparta definira domine [As funcoes matematicas costumam ter cada uma seu dominio proprio definido].
domino’ [jogo infantil] : domen-e dons [pp. religiao] : dones-es | Siv xran las doneses
du Sankta Spirite: Saje, Inteligenteze, Konsile, Fortikeze, Cienze, Pieze, Dao Time [Sete sao os dons do Espirito Santo: Sabedoria, Inteligencia, Conselho, Fortaleza, Ciencia, Piedade, Temor de Deus].
donzela [moc’a virgem] : virg-(ul)-in-e ; donzel-e dor : dolor-e dormir : dorm-i dorso [costas] : dors-e doutor [titulo] : doktor-e doutrina : doktrin-e (pp. religiao) dragao : drak-e | cinia e [dragao chines]. drama : dram-e | verkiste [dramaturgo] | Dae
xran la pley alta dramverkiste [Deus eh o mais alto dramaturgo].
droga [ilegal, toxica] : misdrog-e ; toksik-e | kokaine iw heroine xran danjeras misdroges.
droga [medicamento] : drog-e | kurazi per e [curar por meio de uma droga]. eje o-vendeje [drogaria].
ducha [jorro de agua] : dux-e | chuveiro. ducto [tubo] : dukt-e ; tub-e durante [prep., konv.] : dum | Xi legen la tota libre
dum la tardie [Ela leu o livro inteiro durante a tarde]. Nis kutiman spekti televide dum nis tagmanjan [No’s costumamos assistir televisao enquanto almoc’amos].
duro(a) : dur-a ; nir-mol-a | dura xtone, kore, metala piwze. La diamante xran pley dura substanze [O diamante eh uma substancia durissima].
duvida : dowb-e | Hariel non devax dowbi pri mu ame por xe [Hariel nao deveria duvidar de meu amor por ela].
Ee [konv.] : iw | Nis, mi iw xi, voyajon margey. A, B, iw
C xran las ekwazios konstantes | ou. ecoar : eko-i | Nur la e responden al xu jemade. ecologia : ekologi-e | “cienze pri la vivo medie”
[ciencia sobre o “meio ambiente” onde ha’ vida]. ecologista [ecologo] : ekolog-(ist)-e economia [ciencia] : ekonomik-e economia [sistema] : ekonomi-e economizar : xpar-i | xpari mone [economizar
dinheiro]. xpari energie [economizar energia]. ecumenico [pp. religiao] : ekumen-a ecumenismo [pp. religiao] : ekumen-ism-e edificar : mason-i [trabalhar como pedreiro] ;
edifi [em geral]. | edifaje [edificacao]. masonaje [construcao, ekz. um muro, uma parede].
educar : eduk-i | eduki infanes [educar crianc’as]. efeito : efekt-e (pp. cienze) | La Doplera Efekte [O
Efeito Doppler]. efetivamente [p.adv. “de fato”, “com efeito”] :
wew ; efektiv-ey | Nis wew baldey joedzijon [No’s de fato nos casaremos em breve]. Xi efektivey non responden me [Ela de fato nao me respondeu].
efetivo(a) : efektiv-a | efektivey [com efeito, efetivamente].
eficaz : efik-a | efikey [eficazmente, de maneira eficaz].
Egito (p.n.) : Egipt-i-e | “lande du egiptes”. eira : drax-ej-e [area de terra batida, lajeada ou
cimentada, onde se malham, trilham, secam e limpam cereais e legumes].
eixo : aks-e | Las kartezias grafikas es. Las kamionos rados es.
ejacular [pp. esperma] : sperm-el-jet-i | sperm-el-jet-az-e [ejaculacao (masculina)]. | inseminar.
elefante [animal] : elefant-e elegante : elegant-a ; svelt-a | svelta yunuline. eleger [escolher] : elekt-i ; balot-i | elekti wo vare
en la butike [escolher uma mercadoria na loja]. baloti ye wo kandidate al prefekte [votar num candidato a prefeito]. | escolher.
elemento : element-e | Las kemias es. as informes.
eletricidade : elektr-e
18
eletron : elektron-e | “fizika partikle kun negativa elektra xarje, kwa komponan la atoma krone” | positron.
eletronica [pp. tekno.] : elektronik-e elevador : lift-e elipse : elips-e (pp. geometria figure) |
hiperbole, parabola. elogiar [louvar] : lawd-i em [prep.] : en | La xipe stan en la mar. Las
pasajeres yam trovijan en la avie. embora [konv.] : kvankam | kvankam mi aman xe, xi
non respondan me [embora eu a ame, ela nao me responde] | apesar.
embora [pp. “ir embora”] : for | “Rii for en bema hor” [Ir embora em boa hora].
embriagado : ebri-a | eze [embriagues]. embrulhar : pak-i | ajes du voyaje [malas,
embrulhos de viagem]. emocao : emozi-e empreendimento : entrepren-e empregado [trabalhador] : dung-ir-e ; serv-ist-e empregador [patrao] : dung-ist-e ; dung-un-e empregar [oferecer trabalho] : dung-i emprego [trabalho] : dung-e empresa [pessoa juridica] : emprez-e ; firma-e ;
kompani-e ; entrepren-e emprestar : prunt-i | odoni [dar emprestado]. opreni [tomar emprestado].
empurrar : puj-i | puji wo meble al la cambro angule [empurrar um movel para o canto da sala].
encadernar : bind-i | bindi kelkas libres [encadernar alguns livros].
encantado(a) : carm-a | La carma arbope [A floresta encantada]. La carma prinze [O principe encantado]. Xu beleze carmen me [A beleza dela me encantou].
encomendar : mend-i | mendaje [encomenda]. encontrar [achar, descobrir] : trov-i | Monika
troven la solve du ekwazie [Monica achou a solucao da equacao]. Petre troven wo perdira monuje sur la strato flanke [Pedro achou uma carteira de dinheiro perdida no canto da rua].
encontrar [alguem] : renkont-i | renkonte, renkontije [encontro]. Mi renkonten Hariel en la urbocentre [Encontrei Hariel no centro da cidade].
enderec’o : adres-e endossar [cheque, titulo financeiro] : jir-i energia : energi-e enfatizar : emfaz-i enfeitic’ar : sorc-i | sorcistine [feiticeira]. enfermeira : fleg-ist-in-e enfermeiro : fleg-ist-e enganar : tromp-i engatinhar [pp. bebes] : kat-id-ri-i | La bebe
komenzan katidrii [O bebe comec’a a engatinhar]. engenharia : enjenieri-e engenheiro : enjenier-e engolir : glut-i | i pilole. engravidar : graved-if-i | La vire ifen la wine [O
homem engravidou a mulher] | fecundar. engrenagem (pp. tekno.) : engrenaj-e | lubriki las es per olee [lubrificar as engrenagens com oleo].
enigma : enigm-e
entao [konv. logo, portanto] : lur | Li pagen, lur li raytan.
entrar : en-ri-i | en-ri-ej-e [entrada, abertura]. entre [prep.] : inter | Inter la Tere iw la Sune stan dos
planedes: Venuse iw Merkure [Entre a Terra e o Sol estao dois planetas: Venus e Mercurio].
entrelac’ar : plekt-i | La pexo rete xran wo fadeno plektaje [A rede do pescador eh uma malha de fios].
entrevista : intervyu-e entusiasmo : entuziasm-e envelope : kovert-e envergonhar(-se) : hont-i enviar [ekz. pelo correio] : send-i envolver : volv-i ; en-volv-i | lano volvaje [novelo
de la^]. kotono volvaje [novelo de algodao]. Kelkas yunules envolvijan kun mavas kompanes [Alguns jovens se envolvem com maus companheiros].
epidemia : epidemi-e | peste. epilepsia [pp. medicina] : epilepsi-e [doenc’a]. epileptico [pp. medicina] : epilepsi-ul-e [pessoa
que sofre de epilepsia]. equacao [pp. matematica] : ekwazi-e equador [terrestre] : ekwator-e | La Tera e. equilibrar : ekvilibr-i equipe : skip-e | medizinista, futbalista, sportista,
danzistina e | time, tropa. equivalente : ekvivalent-a erecao [do penis] : erekzi-e | ira [ereto] ereto [colocado verticalmente] : erekt-a | La home
piedrian erektey [O homem caminha eretamente]. erotico(a) : erotik-a [pri seksas aferes] | erotikisme
[erotismo]. errar : erar-i ; nir-traf-i erudito(a) : erudici-a | La erudicia muzike
ampleksan pluras genres kwaw la klasika, la romanza, la baroka, iw alias [A musica erudita abranje varios generos, como o classico, o romantico, o barroco, e outros].
erva [tipo de planta nao lenhosa, geralmente com sementes] : herb-e | herbeje [campo verdejante].
ervilha : piz-e | “frukte du eyre”. escada [escadaria] : xtup-op-e | degrau. escala [sequencia de graus] : skal-e | muzika e. es du mezurices. e du mape.
escalar [pp. alpinistas] : grimp-i | alpinista. escalar [pp. matematica: grandeza sem direcao no
espac’o] : skalar-e | vetor. escapar : eskap-i | fugir. escolher : elekt-i ; balot-i | elekti wo vare en la
butike [escolher uma mercadoria na loja]. baloti ye wo kandidate al prefekte [votar num candidato a prefeito]. | eleger.
escombros [restos de uma construcao arruinada] : rub-e | lixo, ruina.
esconder : kax-i escorregar : glit-i escova : bros-e | dentoe [escova-de-dentes]. escrever : skrib-i ; verk-i | verkiste [escritor]. escritor : verk-ist-e | “pessoa que escreve
profissionalmente”. escritorio [de profissionais] : ofiz-ej-e escroto [pp. anatomia masculina] : skrote ; testik-
uj-e | testiculos.
19
escudo [arma defensiva] : xild-e esculpir [artisticamente] : skulpt-i escultura [artistica] : skulpt-aj-e escuma [espuma] : xawm-e escutar [ouvir] : awskult-i ; awd-i | ouvir. esfera [solido geometrico] : sfer-e esfinge [egipcia] : sfinks-e esforc’ar(-se) : streb-i ; klopod-i esfregar [limpar] : vix-i | vixice [esfregao, pano
para limpar]. vixgume [borracha para apagar lapis]. esfriar : frid-if-i ; nir-varm-if-i esgotar : elcerp-i | La fonte, la xakte ijen. esmeralda [pedra preciosa] : smerald-e esmola : almoz-e | almozule [mendigo ; pedinte de
esmola]. esofago [pp. anatomia] : ezofag-e espac’o : spaz-e espac’o-nave [para viajar a outros planetas] :
kosmo-xipe. especial : spezial-a especialista [tecnico] : spezial-ist-e ; fak-ul-e |
tecnico. especie [biologica] : spezi-e especie [pp. classe em geral] : spez-e especime [um dado individuo] : spezimen-e ;
ekzempler-e | exemplar. espectro [luminoso, eletromagnetico] : spektr-e |
Kwam wo suno luma radie transpasan wo vitra ow kvartza prisme, la blanka suno lume disdividan en wo spektre el siv kolores : ruja, oranja, flava, verda, blua, indiga, iw viola. [Quando um raio de luz do sol passa atraves de um prisma de vidro ou de quartzo, a luz branca do sol divide-se num espectro de sete cores : vermelha, laranja, amarela, verde, azul, anil, e violeta].
especular [pp. dinheiro] : spekul-i espelho : spegul-e esperanc’a : esper-e esperar [aguardar] : atend-i ; esper-i | atendi la
buse [esperar (aguardar) o onibus]. La wine esperan infane [A mulher esta’ esperando uma crianc’a]. | aguardar.
esperar [ter esperanc’a] : esper-i | Onis devan esperi ke la Tria Yarmile xruy wo felica nova erae por la homope. [Devemos esperar que o Terceiro Milenio seja uma feliz nova era para a humanidade].
esperma [pp. biologia] : sperm-e ; semen-e | “fecondova likwe produktira fa las masklas seksas glantales (las testikes)”. | semen.
esperto : lert-a [habilidoso, rapido] ; ruz-a [astucioso; “tipo raposa”].
espetaculo [“show”] : spektakl-e espiga : spadik-e ; spik-e | spadike du maize. spike
du tritike. espinha [vertebral] : spin-e ; “vertebra kolone”. espinho : dorn-e | Cas rozeyres apan dornes [Todas
as roseiras tem espinhos]. espirito : spirit-e | La Sankta Spirite movan la
monde [O Espirito Santo move o mundo]. espirrar : tern-i | ova pulvore. i pro eta
nirsaneze ye gripe. esporte : sport-e | sportiste [esportista]. esposa : edz-in-e
esposo [marido] : edz-e espuma [escuma] : xawm-e esquecer : forges-i | lembrar. esqueleto [conjunto de ossos] : skelet-e esquentar : varm-if-i esquerdo(a) [o oposto de “direito”] : skerd-a ; nir-
dekstr-a | direito. esquilo [animal] : skil-e essencia [pp. filosofia] : esenz-e estabelecer : stabl-i | i wo firmae, i su filozofie, i wo leje | instalar.
estacao [de onibus, de trem, do metro^, de telefonia, de televisao] : stazi-e | rodoviaria.
estacao [do ano: primavera, verao, outono, inverno] : sezon-e | “las kwar sezones: printempe, somere, awtune, vintre”.
estacao-espacial [em orbita da Terra, para os astronautas, etc] : kosmo-stazie.
estacionamento [de veiculos] : awtopark-e estacionar [automoveis] : park-i | i awtomobes
[estacionar automoveis]. estadio [para eventos esportivos] : stadi-e estado : stat-e | Mu sano e xran bema. estado [pp. politica, geografia] : xtat-e | xtat-estr-e
[chefe-de-estado]. estagio [trabalho (emprego) para aprendizado] :
estaji-e | “provizora dungeze por lerni certa labore”. estalar [produzir um ruido seco e breve] : klak-i |
klaki las fingres [estalar os dedos]. estanho [metal] : stan-e estar [verbo de estado] : st-i | Stan varma [Esta’
quente]. Stan pluvuna [Esta’ chovendo]. Sur la table stan tri pomes [Sobre a mesa estao tres macas] | ser.
estatica [pp. ciencia fisica] : statik-e estatistica [pp. matematica] : statistik-e estatua : statu-e estatura : statur-e estavel : stabil-a estender : etend-i ; stern-i esteril : steril-a | a wine [mulher esteril]. as
teres [terras estereis]. estimar [ter afeicao] : estim-i | Pawle, mu estimira
amike [Paulo, meu estimado amigo]. | avaliar, apreciar.
estingir : esting-i | kelkas raras biologas spezies hodiey danjeran iji [algumas especies biologicas raras correm hoje o risco de se estingirem]. La fayre ijen en la kamene [O fogo estingiu-se na lareira].
estojo : kest-e | tir-kestes [gavetas]. estomago [orgao do corpo] : stomak-e estourar : krev-i | pipoke xran ira maize. Las
petolas knabetes en kelkas festos balones [Os meninos brincalhoes estouraram alguns baloes de festa].
estrada [rodovia] : xozu-e ; rodovoy-e estrada-de-ferro [pp. trens] : fer-voy-e estrangeiro(a) : fremd-a | fremdule [pessoa
estrangeira, “estranha”, “desconhecida”]. estrangeiro(a) [pessoa] : fremd-ul-e estranho(a) : strang-a | as vortes, objektes. estranho(a) [pessoa] : strang-ul-e
20
estrear [debutar] : debut-i | debut-un-e [debutante, estreante].
estreitar : pli-streyt-i ; pli-nir-larj-(if)-i estreito(a) : streyt-a ; nir-larj-a estrela : stel-e | Mi admiran las kwin es du
konstelazie Suda Kruze. estria [faixa, listra] : stri-e | Las es du zebre, du
tigre | fita. estrito(a) : strikt-a | Xi surportan a robe [Ela
esta’ usando um vestido justo (ao corpo)]. estudar : stud-i | i matematike, fizike, kemie. etapa : etap-e Eva [p.n.f.] : Heva | Dae formen Heva el wo ripe ar
kwa Li roprenen di Adame [Deus formou Eva de uma costela que Ele retirou de Adao] | Adao.
evacuar [fezes] : fek-i | fekajes [fezes]. evangelho [pp. religiao] : evangeli-e evento : event-e eventual : eventual-a evidente : evident-a evitar : evit-i evoluir : evolu-i examinar : ekzamen-i exato(a) : ekzat-a | a responde, a solve, a
kalkule. excecao : ezept-e excesso : ekzes-e exceto : ezept-ey excitar : ekzit-i excluir : eksklud-i ; kanzel-i ; nul-if-i excursao : ekskurs-e exemplar [de livro, biologico, etc] : ekzempler-e ;
spezimen-e | especime. exemplo : ekzempl-e exercitar : ekzerz-i | matematikas ekzerzes
[exercicios de matematica]. exercito : arme-e exigir : postul-i exilar : ekzil-i existir : ekzist-i exorcizar [pp. religiao] : ekzorz-i | ekzorziste
[exorcista]. exotico(a) : ekzot-a | a lande. as flores, fixes. expandir [aumentar de tamanho] : ekspand-i |
contrair. experiencia [pp. ciencia] : eksperiment-e experimentar [pp. vivencia] : spert-i ; traviv-i explicar : eksplik-i ; klar-if-i explicitar : eksplizit-i explodir : eksplod-i explorar [investigar, pesquisar] : esplor-i ; peskiz-
i | poliza esplore [investigacao policial]. cienza peskize [pesquisa cientifica].
exportar : eksport-i | Brazilie xran wo grava eksportiste du kafe [O Brasil eh um importante exportador de cafe’] | importar.
exposicao : ekspozizi-e expressao : esprim-e | matematika esprime
[expressao matematica]. vizajo, mieno esprime [expressao do rosto, facial].
exprimir : esprim-i exterminar : eksterm-i
externo(a) : ekster-a | la ekstera spaze [o espac’o exterior].
Ffabula [pp. conto] : fabel-e faca [de cozinha] : tranc-ic-e face : faz-e (face de figura geometrica) ; vang-e
(face do rosto humano) | rosto. facil : fazil-a faculdade : fakultat-e faixa [fita] : ruband-e ; stri-e | flavas rubandes en la
harope [fitas amarelas no cabelo]. las stries du zebre [as listras da zebra].
falar : hibl-i | Hibluy mo pri ve [Fale-me de voce]. Tu vi fluey hiblan ALFA? [Voce fala ALFA fluentemente?].
falcao [ave-de-rapina] : falk-e falhar : fayl-i falso(a) : fals-a | ifi mone, dokumentes. faltar [nao estar presente] : mank-i | La Sinyor
xran mu paxtiste, nane mo mankon [O Senhor eh meu pastor, nada me faltara’].
familia : famili-e famoso(a) : fam-a faringe [parte do corpo] : farinj-e faringite [doenc’a na faringe] : farinjit-e farmacia [ciencia] : farmazi-e farmacia [drogaria] : apotek-e fase [pp. as “fases” da lua] : fayz-e fatigado(a) [cansado(a)] : fatig-ir-a ; latz-a fatigar [cansar] : fatig-i ; latz-if-i | fatigiji, latziji
[cansar-se]. fato : fakt-e fatura [pp. comercio] : faktur-e fazer [tornar, transformar] : far-i ; xr-if-i | La
profesore xrifen su lernunes as rolules en wo teatro prezentaje [O professor fez de seus alunos como atores/atrizes em uma apresentacao teatral]. Xi xrifen le su idole [Ela o tornou o seu idolo]. Hariel xrifen su harope blonda [Hariel tornou loiros os seus cabelos]. man-far-aj-e [algo feito com as maos].
fazer-amor [“fazer sexo”] : seksum-i fazer-se [tornar-se, transformar-se] : far-ij-i ; xr-ij-
i ; ij-i | La lage xrijen kvavaw wo spegule [O lago tornou-se como se fosse um espelho]. Zis xrijen edze iw edzine [Eles se tornaram marido e mulher]. Las hares du mu wavinece yam xrijen blankas [Os cabelos de minha vo*vo* ja’ tornaram-se brancos].
fechadura : serur-e | pend-e [cadeado]. fermi per serure [fechar ‘a chave].
fechar : ferm-i ; xlos-i [fechar com chave]. fecho [ekz. de roupas] : ferm-ic-e | zipe xran wo
moderna tipe du rapida fermice [ziper eh um tipo moderno de fecho rapido].
fecundacao : fecond-az-e [pp. biologie] | “la renkonte inter las dos seksas celes, maskla iw femala - la wovule iw la spermatozoe - kwa oygeneran wo nova viva staje”.
fecundar [engravidar] [pp. biologia] : fecond-i | La vire en la wine [O homem fecundou a mulher]. La pluve en las campes [A chuva fecundou os campos] | engravidar.
21
feijao : fazeol-e | “frukte du eyre”. feira [pp. comercio] : foir-e feitic’o : sorc-e feiticeiro : sorc-ist-e | sorcistine [feiticeira]. feixe [de varas, de tubos, etc] : fask-e felicitar [parabenizar] : gratul-i feliz [bem-aventurado(a)] : felic-a | “Felicas xran
las puras kores, poys zis vidon Dae” [“Felizes sao os coracoes puros, pois eles verao Deus”]. | alegre.
fenda : fend-e | buraco. feno : foyn-e | “herbe sekira, propra por nutri
brutes” | “ervas secas, para alimentar animais”. ferias [tempo livre] : feri-es ferir : vund-i | vunde, vundaje [ferimento]. kuglo
vunde [ferimento a bala (de revolver, etc)]. fermento : ferment-e | “nirmulte da e an la tota
mase”. ferramenta [instrumento] : instrument-e ; ic-e ;
far-ic-e. ferro [de passar-roupas] : glad-ic-e | Gladi laviras
cemizes per gladice [Passar camisas lavadas com um ferro-de-passar-roupas].
ferro [metal] : fer-e ferrugem : rust-e | ira fero piwze [pec’a de ferro
enferrujada]. ferver : bol-i | boluna akwe [agua fervendo]. fervor : fervor-e festa : fest-e fevereiro [mes do ano] : februar-e fezes [excrementos] : fek-aj-e(s) fiasco [fracasso] : fiask-e ; nir-sukzes-e fibra : fibr-e ficar [permanecer, continuar] : rest-i ; dawr-i ficcao : fikzi-e | cienza e. a historie. ficha : slip-e | bibliotekas libros slipes [fichas de
livros da biblioteca]. teknika slipe pri la maxine [ficha tecnica da maquina]. poliza slipe pri certa persone [ficha policial sobre certa pessoa]. slip-op-e [colecao de fichas]. slip-ej-e, slip-kest-e [fichario].
fiel : fidel-a [ekz. entre amigos, entre marido e mulher] | a edze, a edzine, a ame, a serviste, a diziple. | leal, trair.
fiel [pp. religiao] : fid-ul-e (pessoa “fiel”) | fidi [“ser fiel” (em sentido religioso)]. | Fiduy al la Sinyor Jezue Kriste, iw vi xron savira, vi iw vu heyme [Seja fiel ao Senhor Jesus Cristo, e voce sera’ salvo, voce e seu lar].
figo : fig-e | “frukte du eyre”. figura : figur-e fila [de pessoas ou objetos] : viz-e filho : fiql-e | ine [filha]. filme : film-e filosofia : filozofi-e filtrar : filtr-i | i akwe por trinkade. fim : fin-e final : final-a | inicial. fino(a) [o oposto de grosso] : nir-dik-a fino(a) [pp. refinado, de bom gosto] : fayn-a fio : faden-e | haros es [fios de cabelo]. firma [empresa] : firma-e | empresa. firmamento : firmament-e | La stelplena e. firme [solido] : firm-a
fisica [ciencia] : fizik-e fisiologia [pp. medicina] : fiziologi-e |
anatomia. fita : bend-e ; ruband-e | magneta son-bende [fita
magnetica para gravar som]. rubandos laces en la knabino harope [lac’os de fita nos cabelos da menina] | estria, faixa.
fixo(a) : fiks-a flauta [instrumento musical] : flut-e flecha [seta] : sag-e | arke iw e [arco e flecha].
Per la pafarke onis jetan sages [Com o arco-e-flecha no’s atiramos flechas].
flexionar : fleks-i flor : flor-e floresta : arb-op-e fluir : flu-i | fluaje [fluido]. fluaze [fluxo]. flutuar [no ar] : xveb-i | La balone xveban en la
aere [O balao paira no ar]. flutuar [sobre a agua] : flos-i | La kanue flosan sur
la rivere [A canoa flutua sobre o rio]. fluxo [pp. de dinheiro em caixa] : xipz-e | raxipzi
[gastar dinheiro]. enxipzi [ganhar dinheiro]. fluxo [pp. fluidos] : fluks-e ; flu-az-e | sango flukse.
akwo fluaze. elektra flukse. focinho [de animais] : focen-e | e du porke, du
hunde, du kate | rosto. fogao [domestico] : fayr-ur-e ; kuir-ur-e fogo : fayr-e | chama. foice : falc-ic-e | falci [trabalhar com uma foice]. folha [pp. plantas, papel] : foli-e | paper-folie
[folha de papel]. ceko folie [folha de talao de cheques]. yuveyros folies [folhas de videira, i.e. de pe’s de uva].
fonte : font-e | varmo fonte [fonte termica, de calor].
fora [prep. “do lado de fora de”] : ekster | La korte, komprenevey, restan ekster la dome [O quintal, eh claro, fica do lado de fora da casa]. ekster-tera fenomene [fenomeno extra-terrestre].
forma : form-e formiga [inseto trabalhador] : formik-e | La bela
iw moralifa legende: “La cikade iw la formike” [A bonita e moralizadora lenda: “A cigarra e a formiga”].
formula : formul-e | matematikas, kemias es. formulario : formular-e fornalha [industrial, de usinas] : forn-ug-e fornecer [liberar] : liver-i fornicar [relacao sexual entre homem e mulher nao
casados legalmente] : fornik-i | fornikaze [fornicacao]. | La Katolika Eklezie severey kondamnan la fornikaze, poys zi xran klarey kontrawa al la Dao vole.
forno : bak-uj-e [de fogao, para assar pao, etc] ; forn-e [industrial, para ceramica, etc]. | mikroonda bakuje [forno de microondas].
fortaleza [“forte militar”] : fortik-aj-e forte : fort-a ; fortik-a | forta home, beste, lume,
sone, odore, vente. fortika konstruaje, ture, ponte, kofre, xranke, skatole. | resistente.
fortuna : fortun-e | La fortune rideten al mu frate [A fortuna sorriu para meu irmao]. misfortune [um caso funesto].
22
fosforo [palito] : alumet-e | alumeto skatole [caixinha de fosforos].
fotografar : fot-i ; fotograf-i fracao : frakzi-e fracasso [fiasco] : fiask-e ; nir-sukzes-e fraco(a) : frak-a | Onusdirey, la wine xran la fraka
sekse [Dizem que a mulher eh o sexo fraco] | fragil.
fragil : frajil-a | fraco. fragmento : fragment-e fralda [para bebes] : beb-tuk-e | lenc’o. fraque [veste] : frek-e frasco [garrafinha] : flakon-e | medikato flakone
[frasco de remedio]. frase [pp. gramatica] : fraz-e | “Fraze xran ca diraje
kapabla transsendi ia komunike.” | oracao, periodo.
freiar : brems-i | i la awtomobe, la trayne. freio : brems-e frente : front-e | ey ye ey [frente a frente]. frente [prep. “na frente de”] : wa | Wa la dome stan
wo arbe [Na frente da casa esta uma arvore]. frequente : oft-a fresco(a) : frex-a | frexas fixes. refrexate
[refrigerante]. frio(a) : frid-a ; nir-varm-a frontal : frontal-a fronte [parte do rosto; testa] : frunt-e fruta [fruto de arvore] : fruyt-e | fruto. fruto [pp. sentido geral] : frukt-e | fruta. fugir : fuj-i | fujaze [fuga] | escapar. fumac’a : fumac-e fumar : fum-i | i cigarede, pipe. funcao [pp. matematica] : funkzi-e fundar : fond-i | fondi wo lerneje, wo biblioteke
[fundar uma escola, uma biblioteca]. fundir [derreter] : fand-i fundo : fund-e | La maro-e [O fundo do mar]. fundo [de uma imagem] : fonu-e funil : funel-e | “konika objekte kun truete ye la
poynta ekstreme, utilizira por faziley verxi likwes eney du boteles ow kontenices kun streyta enrieje”.
furacao : uragan-e furioso(a) : furioz-a futebol [jogo esportivo] : futbal-e futuro : futur-e | presente, passado.
Ggafanhofo [inseto] : akrid-e gaguejar : balbut-i | balbutule [gago – pessoa que
gagueja]. gaiola [jaula] : kaj-e | pasero kaje [gaiola de
passarinho]. simio kaje [jaula de macaco]. gaivota : mev-e | garc’a. galaxia [pp. astronomia] : galaksi-e galo [ave] : kok-e | ine [galinha] galope [pp. cavalos] : galop-e | trote. gancho [pp. pec’a metalica curva] : hok-e gangster [bandido-membro de uma quadrilha] :
gang-eyn-e . gangue [quadrilha (de bandidos)] : gang-e |
gangeyne [gangster ; bandido-membro de uma quadrilha]. | La terura gange yam rowben ses
bankes ji-yarey [A terrivel gangue ja’ roubou seis bancos este ano].
ganhar : gayn-i ganso [ave] : anser-e | pato. garantia : garanti-e garc’a : arde-e | gaivota. garc’on : kelner-e | ine [garc’onete]. garfo [talher de mesa] : fork-e garganta : gorj-e garimpar : garimp-i | iste [garimpeiro]. garrafa : botel-e | frasco. gas : gaz-e gaseificar [transformar em gas] : gaz-iz-i gasolina : benzin-e gasoso(a) : gaz-oz-a (no estado de gas; ekz. vapor
de agua) ; gaz-ap-a (que contem gas; ekz. refrigerante gasoso).
gato [animal domestico] : kat-e gazeta [publicacao periodica] : gazet-e gear : frost-i geladeira [eletro-domestico] : frid-ur-e gelar : glazi-if-i gelo : glazi-e gema [pedra preciosa lapidada] : gem-e gemeo : gemel-e gemer : jem-i general [pp. oficial de alta patente] : general-e generoso(a) : nir-avar-a | Marta apan wo niravara
kore [Marta tem um coracao generoso]. genio [ser fabuloso] : fe-e | La fee du magia lampe
[O genio da lampada magica]. gentil : jentil-a | Marta jentiley rizeven las invitires
en su heyme [Marta gentilmente recebeu os convidados em sua casa].
geografia [ciencia] : geografi-e geografo [especialista] : geograf-(ist)-e geologia [ciencia] : geologi-e geologo [especialista] : geolog-(ist)-e geometra [especialista] : geometr-(ist)-e geometria [ciencia] : geometri-e geral : general-a gerar : gener-i gerenciar [pp. banco, negocios, etc] : gerent-i gerente [pp. de banco, etc] : gerent-(ul)-e gerir [pp. negocios, etc] : gerent-i germe : germ-e gigante : gigant-e ginasta : gimnast-e ginastica : gimnastik-e girafa [animal selvagem] : giraf-e girar : gir-i ; turn-(ij)-i gira-sol [flor] : heliant-e , sun-flor-e | dente-de-
leao. giria : slang-e | La e du prizoneynes [A giria dos
prisioneiros] | jargao. girocompasso [pp. tekno. - bussola giroscopica] :
girokompas-e. giroscopio : giroskop-e giz [para escrever no quadro-negro] : kret-e gladio [arma munida de lamina cortante; nao arma-
de-fogo] : glav-e | glavinge [bainha onde se guarda o gladio].
glandula [pp. biologia] : glantal-e
23
globo : glob-e | La tera e. gloria : glor-e gnomo : gnom-e goela [grande boca] : fawk-e | e du leone, du
serpente. golfe [jogo esportivo] : golfi-e [jogo-de-golfe] | La
golfie xran wo sporte xatira fa grandas ricules [O jogo-de-golfe eh um esporte apreciado por grandes milionarios]. En twa pakaje stan pilkes iw bastones du golfie [Nessa mochila ha’ bolas e tacos de golfe]. golfiiste golfiludiste [jogador de golfe].
golfinho [mamifero marinho] : delfen-e golfo [acidente geografico] : golf-e goma [seiva translucida e viscosa de alguns vegetais] : gum-e
gordo(a) : dik-a ; gras-a | magro. gordura [substancia] : gras-e gorila [especie de macaco] : goril-e gorjear [pp. passaros] : tril-i | La kanarie trilan
joyey [O canario gorjeia alegremente]. gostar (de) : xat-i | Pome xran la frukte ar kwa mi
pley an [Mac’a eh a fruta que mais gosto]. gosto : gust-e | bem-as manjates. gota : gut-e | pluvos es [gotas de chuva]. la krane
gutadan [a torneira esta’ gotejando]. grac’a [ajuda divina] : grazi-e | Maria, oplena. gracioso(a) : graci-(oz)-a | gracias knabines
[meninas graciosas]. | grac’a, precioso. grafico : grafik-e | Kartezias es. grama [unidade de massa] : gram-e | kilograme
1000 grames. graminea : gren-e | Rikolti grenes en la greneje. grande : grand-a | La volume du Sune xran multey
pli granda om la volume du Tere. grao : grayn-e | maizo grayne [grao de milho].
tritiko grayne [grao de trigo]. fazeolo grayne [grao de feijao].
grau : grad-e | es du temperaturo skale. La cirkle dividijan tradiziey law 360 es.
gravar [desenhos, sons, imagens] : gravur-i gravida [pp. mulher] : graved-a | engravidar. gravidade [pp. fizike] : gravit-e greve [de trabalhadores] : strik-e grilo [inseto] : gril-e gripe [doenc’a vulgar] : grip-e gritar : kri-i grosso(a) : dik-a | nir-dik-a [fino(a)]. grupo : grup-e gruta : grot-e guarda-chuva [sombrinha] : ombrel-e guardar [proteger] : gard-i ; xirm-i ; protekt-i |
gard-anjele [anjo-da-guarda]. fulmo-xirmice [para-raio]. Twas okul-vitres xirman mu okules [Esses oculos protegem meus olhos]. Ombrele xran kontraw-pluva xirmice [Guarda-chuva eh um protetor contra a chuva].
guerra : milit-e | militiste [militar (soldado)]. guiar : gvid-i | la gvido-stele [a estrela-guia].
Hha’ [prep. pp. tempo] : Ya | Mi konen xe ya 3 yares
[Eu a conheci ha’ 3 anos atras]. habil : habil-a ; lert-a
harmonia : harmoni-e harpa [instrumento musical] : harp-e helice [genero de moluscos ao qual pertence o
caracol] : helik-e helice [roda com pas, para propulsionar navios,
helicopteros ou avioes] : heliz-e helicoptero : helikopter-e herdar : hered-i | e, aje [heranc’a]. une
[herdeiro, i.e. aquele que recebe uma heranc’a]. lasune [aquele que deixa uma heranc’a para outrem].
heroi : hero-e | ine [heroina]. heterosexual [pp. individuo] : heteroseks-eyn-e hidro : ebx. “akwe” [“agua”]. Ekz. hidrogene,
hidrokside. | tele, termo. hidrogenio [elemento quimico] : hidrogen-e hidroxido [pp. quimica] : hidroksid-e himen [pp. anatomia feminina] : himen-e hino [pp. musica] : hin-e | nacia hine [hino
nacional]. hiperbole : hiperbol-e (pp. geometria figure) |
parabola, elipse. hipocrita : hipokrit-ul-e ; nir-sincer-ul-e hipodromo : hipodrom-e hipotese [pp. logica] : hipotez-e ; sar-e historia [real ou ficticia] : histori-e historiador [especialista] : histor-ist-e hoje : hodi-ey | ontem, amanha^. homem [pp. genero humano] : hom-e | Stan
grandas homes, kwi faran ci alii senti se anones. Sed la vera granda home xran twi, kwi faran las alii senti se grandas [Ha’ grandes homens que fazem todos os demais se sentirem anoes. Mas o verdadeiro grande homem eh aquele que faz os demais se sentirem grandes].
homem [pp. sexo masculino] : vir-e | mulher. homenagear [dignificar] : omaj-i | Twa strate
nomijan Julio Verne omajey al la granda verkiste. homosexual [pp. individuo] : homnoseks-eyn-e |
geyes xran masklas eynes; lesbes xran femalas eynes.
honesto(a) : honest-a | honestule [pessoa honesta]. honra : honor-e | honor-(if)-i [honrar (a alguem)]. a medale [medalha de honra].
hora [= 60 minutos] : hor-e | hum hore egalan al sesdek minutes [uma hora eh igual a sessenta minutos]. | minuto.
horario : horar-e | -tabele [quadro de horarios]. horizontal [pp. direcao] : horizontal-a horizonte : horizont-e hormonio [pp. medicina] : hormon-e horoscopo [pp. astrologia] : horoskop-e horror : horor-e | -filme. hortalic’a [legume] : legom-e | -jardene [horta]. hospedar : gast-i | gastune [anfitriao, i.e. aquele
que hospeda outrem]. hospede : gast-e ; gast-ir-e | hospedar. hospital : hospital-e hostia [pp. catolicismo] : hosti-e | Law la
Katolikisme, en la sankta hostie stan la vera korpe du Kriste [Segundo o Catolicismo, na santa hostia esta’ o verdadeiro corpo de Cristo].
hotel : hotel-e
24
hum [num. 1] : hum | huma [primeiro], humas [primeiros], humey [primeiramente], humeze [unidade], humaje [unidade], humiji [unir-se].
humanidade : hom-op-e | La homope evoluan nirrapidey [A humanidade evolui lentamente].
humano(a) : human-a | Las veras humanas noblas sentes devan supermetiji super ca diskorde, egoisme, iw rasisme [Os verdadeiros e nobres sentimentos humanos devem se colocar acima de toda discordia, egoismo, e racismo].
humidificar [molhar] : akw-iz-i ; humid-if-i ; nir-sek-(if)-i .
humido(a) : humid-a ; nir-sek-a ; akw-iz-ir-a humildade : humil-ez-e | En la humileze stan la
vera grandeze [Na humildade esta’ a verdadeira grandeza (proverbio)].
humilde : humil-a | humilule [pessoa humilde]. humor [espirito comico] : humur-e | humuraje
[piada humoristica]. humuriste [humorista]. humor [estado de espirito] : humor-e | Hodiey xi
stan tre bema [Hoje ela esta’ muito bem humorada].
humorista [artista] : humur-ist-e ; komik-ul-e | La humuriste ridifen cas awskultunes [O humorista fez rir todos os ouvintes].
Iiceberg [montanha de gelo flutuando no mar] :
iceberg-e. icone : ikon-e | Kliki la mowze sur la e. idade : aqj-e | Monika xran dosdek-dos yar-aqja
[Monica tem vinte e dois anos de idade]. ideal : ideal-e ideia : ide-e igreja [a congregacao dos fieis] : eklezi-e | Roma
Katolika e. igreja [o predio onde se reza] : prej-ej-e igual : egal-a | tri way kwar egal dek-dos [tres
vezes quatro eh igual a doze]. ilha : insul-e | La Insule du Trezore [A Ilha do
Tesouro]. iluminar : ilumin-i | La Sune iluminan la Tere [O
Sol ilumina a Terra]. ilusao : iluzi-e | La e du sensorganes [A ilusao
dos sentidos (do corpo)]. dez-iluzi-e [desilusao]. imagem [figura] : bild-e imagem [mental] : imag-e imaginacao [mental] : imag-ad-e ; imag-pov-e imaginar [mentalmente] : imag-i imitar : imit-i | aze, ade [imitacao]. impelir [veiculos, animais] : pel-i | peli bovope tra
la paxteje [tocar uma boiada pelo pasto]. peli boate per poba motore [impelir um bote com motor de popa].
imperador : imperi-estr-e imperio : imperi-e implicar [consecutir em...] : implik-i implicar [conter em si implicitamente] : impliz-i implodir : implod-i impor : impon-i ; trud-i importante : grav-a importar [levar em consideracao] : konsider-i ;
sent-i | Mi sentan pri Hariel [Eu me importo com
Hariel]. Li konsideren pri xu situazie [Ele se importou com a situacao dela].
importar [o oposto de exportar] : import-i | Japanie bezonan importi multas “primas materiales”, kwaw la fere por su industria parke [O Japao precisa de importar muitas “materias primas”, como o ferro para o seu parque industrial]. | exportar.
impossivel [de ocorrer] : nir-ev-a ; nir-posibl-a imposto : impost-e | rento imposte [imposto de
renda]. imprimir : pres-i | pres-maxine [impressora]. improvisar : improviz-i impulso : impuls-e imune : imun-a incenso : inzens-e incidente : inzident-e incitar : inzit-i inclinar : klin-i | kliniji [inclinar-se]. incluir : inklud-i inclusive : inkluziv-ey ; inklud-ey incomodar : jen-i indicar : indik-i indice [pp. livros] : indeks-e | indeksi [indexar]. indiferenc’a : indiferenz-e | Xu e al mu ame
profundey cagrenen me [A indiferenc’a dela ao meu amor me magoou profundamente].
indio : indi-eyn-e | Las Amerikas eynes. individuo : individu-e industria : industri-e induzir : indukt-i | deduzir. inercia [pp. fisica] : inerzi-e | “law la prinziple du
inerzie, wo korpe movijuna tendenzan resti movijuna ye konstanta velozite, iw wo korpe ripozuna (t.x. senmova) tendenzan resti ripozuna, yu wo forte kambii zu state du movije ow ripoze”. | “segundo o principio da inercia, um corpo em movimento tende a permanecer em movimento com velocidade constante, e um corpo em repouso (i.e. sem movimento) tende a permanecer em repouso, ate’ que uma forc’a mude seu estado de movimento ou repouso”.
inercial [pp. fisica] : inerzial-a | inerziala referenzie [referencial inercial, i.e. nao-acelerado]. Las tri bazas lejes du Mekanike validan en wo inerziala referenzie [As tres leis basicas da Mecanica sao validas em um referencial inercial].
inferno : infer-e inflacao : inflazi-e informar : inform-i informatica [pp. ciencia] : informatik-e ;
komputik-e . infortunio : domaj-e ; mis-fortun-e ingenuo(a) : naiv-a | naiva xak-ludune [ingenuo
jogador-de-xadres]. naivule [pessoa ingenua]. inicial : inizial-a ; komenz-a | final. iniciar : iniz-i ; komenz-i inocente [puro; imaculado(a)] : inocenz-a | e
[inocencia]. a knabine [menina inocente]. ule [pessoa inocente].
inseminar [pp. biologia] : semen-um-i | artifika semenume [inseminacao artificial].
inserir : insir-i
25
inseticida : insektizid-e inseto : insekt-e insistir : insist-i inspirar : inspir-i | i zorges [inspirar cuidados]. instalar : instal-i | instali wo programe en la
komputure [instalar um programa no computador]. instancia [grau de poder juridico] : instanz-e instantaneo : instantan-a instante : instant-e instestino [orgao do corpo] : intest-e instigar : instig-i | instigi cevale per vipe [instigar
um cavalo com um chicote]. instinto : instinkt-e instruir : instru-i | instruiste [instrutor, professor]. instrumento [ferramenta] : instrument-e ; ic-e ;
far-ic-e . integral [pp. matematica] : integral-e | limite,
derivada. inteligente : inteligent-a intencionar : intenz-i intensidade : intens-ez-e intenso(a) : intens-a interceder : interced-i ; per-i | La Virguline Maria
intercedan (peran) por la milituna eklezie ye xu fiqle, Nus Sinyor Jezue Kriste [A Virgem Maria intercede pela igreja militante junto a seu filho, Nosso Senhor Jesus Cristo].
interessante : interes-a internauta : internawt-e | “twi, kwi utilizan la
komputuro rete Internete” | Las es “navigan” en Internete.
Internete : Internet-e | “monda komputuro rete” | internauta.
interno(a) : intern-a ; en-a interruptor [eletrico] : xalt-ic-e intervalo [espacial ou temporal] : interval-e intimo(a) : intim-a | as sentes, vestes. inverno [estacao do ano] : vintr-e inverso(a) : invers-a | invers-if-i [inverter]. inves [prep. ao inves de] : avaw | Li uzen plumene
avaw krayone [Ele usou caneta ao inves de lapis]. investigar [explorar] : esplor-i | cienza e
[investigacao cientifica]. poliza e [investigacao policial].
ioga : yog-e [filosofia hindu sobre exercicios corporais]. yogeyne [iogue, praticante de ioga]. yogludi [praticar a arte da ioga].
iogurte : yogurt-e ir : ri-i | rii al la kineje [ir ao cinema]. irmao : frat-e | ine [irma]. ironia : ironi-e ; xerz-e ; humur-e isca [pp. cassa, pesca] : log-aj-e isobaro [pp. quimica] : izobar-e isolar : izol-i isotono [pp. quimica] : izoton-e isotopo [pp. quimica] : izotop-e
Jjaneiro [mes do ano] : januar-e janela : fenestr-e jardim : jarden-e | legom-jardene [horta].
jargao : jargon-e ; slang-e | La cienza jargone [O jargao cientifico]. La slange du krimules [A giria dos criminosos].
jarro [cantaro] : kruc-e jasmim [flor] : yasmen-e | “flore du eyre”. jaspe [pedra preciosa] : jasp-e Jave’ [p.n.m. pp. Biblie] : Jave-e jejuar : fast-i Jesus [p.n.m. pp. Biblie] : Jezu-e joelho [articulacao da perna] : genu-e | genui
[ajoelhar]. jogar [lanc’ar] : jet-i | La jardeno xpruzice jetan
akwe sur las plantes cadirektoy [O borrifador do jardim lanc’a agua nas plantas em todas as direcoes]. Jetuy vu truiras xtrumpes en la basuruje! [Jogue suas meias furadas no lixo!]. Jetuy karbe en la kamene! [Jogue carvao na lareira!]. Jetuy payle al la fayre! [Jogue palha na fogueira!].
jogo [a dinheiro] : jog-e | jogi [jogar (a dinheiro)]. jogiste [jogador (a dinheiro)].
jogo [brincadeira, esporte, diversao] : lud-e | ludi teynese [jogar tenis]. ludi gitare [tocar violao].
joia [ornamento valioso] : yuvel-e | yuvel-ist-e [joalheiro].
jornada : jurnat-e | La mond-fama filmo-serie “Stela Jurnate” [A serie de filmes mundialmente famosa “Jornada nas Estrelas”].
jornal : jurnal-e Jose’ [p.n.m.] : Jozef jovem : yun-a | ule [rapaz]. uline [moc’a]. jubileu [bodas] : jubile-e | “solena datrevene” |
arjenta e [pos 25 yares]. awra e [pos 50 yares]. diamanta e [pos 60 yares]. La e du yare 2000.
judaismo : yud-ism-e Judeia [pp. Biblia] : Yud-i-e judeu [gente] : yud-e judo^ [luta ou arte marcial] : judo-e | lukti judoe
[lutar judo^]. judoca [lutador de judo^] : judo-ist-e ; judo-luk-ist-
e . juiz : yuj-ist-e | futbalo yujiste [juiz de futebol]. julgar : yuj-i | i tu ii pravan ow non [julgar se
alguem tem ou nao tem razao]. iste [juiz]. julho [mes do ano] : juli-e junho [mes do ano] : juni-e Jupiter [p.n. planeta] : Jupiter-e jurado [membro do jure] : juri-eyn-e | jure. juramento : jur-e jure [do tribunal de justic’a] : juri-e | jurado. jurisconsulto : yur-ist-e jurisprudencia : yurisprudenz-e ; yur-e juro [financeiro, pp. banco] : interez-e justic’a [o poder judiciario] : yustiz-e justo(a) [conforme o direito] : yust-a | yust-ez-e
[justic’a (moral), i.e. “equidade”, “correcao moral”]. nirsati iw soifi eze [ter fome e sede de justic’a] | justic’a.
26
Texto gentilmente cedido por Itamar Alves Itxe ([email protected])URL: http://www.alfa.teta.nom.br
www.sti.com.br
27