dr.herculano seixas dos santos chefe departemento de controlo de doencas nao contagiosas e mentais...

51
Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Upload: internet

Post on 22-Apr-2015

176 views

Category:

Documents


41 download

TRANSCRIPT

Page 1: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao

Contagiosas e Mentais

PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Page 2: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Objetivos• Atu Komprende baze legal no prevalensia

Global no Nasional ba Tabaku• Atu komprende Efeitus husi Tabaku ba Saude• Atu Koñese Bareiras no Dezafius atu kontrolu

Tabaku iha Timor Leste• Atu Kompriende Estrategia kombate Tabaku

iha Timor Leste

Page 3: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Baze Legal• Decreto Lei No 9 / 2006: Avisos de Saúde e Controlo

Fiscal do Tabaco Manufacturados

• Timor Leste asina ona Plataforma Konvensaun ba Kontrolu Tabaku iha loron 25 Maio 2004 (FCTC) no ratifika ona iha loron 22 Dezembru 2004

• Lejislasaun Tabaco Komprensivo Draf ona no sei submete ba konsellu ministro iha tempo badak .

• Rejime publisidade ba Tabaku no alkohol 2011

• Planu estrategiku ba kontrolu Moras la Hada’et 2014-2018

Page 4: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

U. Prevensaun Injuria, Controlo Tabaco no Alcohol

U.Saude Oral U. Saude Mental

U.Saude Matan

U.Idosos, Moras Cronica no Disabilidade

DNSP

DSCD

D. CDNC

DPHO NCDC 13 DISTRITOS

Page 5: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

INTRODUSAUNGlobalmente Epidemia tabacco hamate ema besik

miliaun 6 kada tinanMortalidade >600 000/tinan husi ema fumador

pasivu. Bainhira ita la foti asaun ruma, epidemia bele

hamate ema liu husi miliaun 8 kada tinan iha 2030. >80% husi menus halo prevensaun ba mortalidade

mak ema ne’ebe moris iha nasaun sira nebe rendementu kiik inklui mos Timor leste

Industria tabaku iha maneira oi-oin hodi dada konsumedor foun sira hodi nune’e bele mantein no hasa’e fan tabaku no hetan lukru.

Page 6: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

2008 estimates

Non-Communicable Diseases (NCDs): 36 million deaths (63% of global mortality)

0

10 M

20 M

30 M

40 M;

50 M

60 M

28%

16%

47%

9%

Communicable, maternal, perinatal and nutritional conditions InjuriesNCDs < 60 NCDs > 60

Page 7: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

0 M

5 M

10 M

15 M

20 M

25 M

30 M

35 M

Low-incomeCountries

Lower- Middle-income

Countries

Upper-Middle-income

Countries

High-incomeCountries

InjuriesNCDs < 60 NCDs > 60Communicable, conditions

Low and middle income countries are the most affected

Low and middle income countries are the most affected

Page 8: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

The problem has a serious impact!

NCDs• Have major adverse effects on the quality of life

of affected individuals;• Cause premature deaths:

– 44% of NCD deaths occur at age <70 years• Create large adverse economic effects on

families, communities and societies in general.

Page 9: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Heart disease Stroke Type 2 diabetes Cancer

80%

20%

80% 80%

40%20% 20%

60%

Largest part of main NCDs can be prevented if risk factors are eliminated

preventable

not preventable

Prevention is possible

Page 10: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Substansia hirak ne’ebé maka perigu

Page 11: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Causal links

Metabolic Risk

Behavioral risk factors

Page 12: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Mekanismu oinsa tabaku aumenta risku ?

• Radical livre—kauza oxidasaun ba plasma LDL

• Aumenta LDL

• Adesaun ba monosytos ba arteria/veias aumenta ateroesklerosis

Page 13: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Risk Factors Common to Major NCD Conditions

Risk Factor Condition

Cardiovascular diseases

Diabetes Cancer Respiratory Conditions

Tobacco use √ √ √ √

Alcohol √ √ √

Low fruit & vegetable √ √ √ √

High dietary salt √ √ √

Physical Inactivity √ √ √ √

Obesity √ √ √

Raised blood pressure √ √

Raised blood glucose √ √ √

Abnormal blood lipids √ √ √

Page 14: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Timor-Leste(2009-2010)

Indonesia(2011)

Maldives(2009)

Thailand(2011)

Myanmar(2009)

Bangladesh(2009)

Nepal(2008)

Sri Lanka(2006)

India(2009-2010)

70%

67%

47%

47%

45%

45%

36%

30%

24%

Fumu oras ne’e daudaun iha adultu mane sira

Page 15: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Expozisaun ba fuma passivu iha uma maka entre labarik foin sa’e sira ho idade 13-15

Europe

Timor Leste(2009)

Western Pacific

Global

Americas

Eastern Mediterranean

South-East Asia

Africa

78%

59%

51%

43%

41%

38%

34%

28%

Page 16: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Prevalencia konsumo Tabaco no fator risku seluk iha Timor-Leste

Indicador Value Tinan Prevalencia agora ema usa tabaku idade aged > tinan 18

69.5% M 4.7% F

DHS 2009

Prevalencia agora ema adolosente usa tabaku

50.6% - B 17.3% - G

GYTS 2006

Total alkohol per capita (> tinan 15) consume iha tinan ida nia laran litru alkohol

0.9 Litres 2005. WHO Atlas.

Prevalencia husi aumenta glukosa ran / diabetes ba ema idade > tinan 40

4.6% 2010

Prevalencia todan liu normal no bokur liu normal ema idade > tinan 18

5.1% (Females) DHS 2009-10

Proporsaun umakain usa ai hanesan opsaun primeru hodi tein

94.9% 2009

Timor Leste seidauk iha Informasaun seluk kona ba Tobaco iha tinan ida ne’e

Page 17: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Total Boy Girl0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0

90.0

100.0

41.0

54.5

29.831.1

39.7

23.8

48.4

68.8

32.4

Figure :Percent who have used any form of tobacco in the past 30 days - GYTS Timor-Leste

2006 2009 2013

Perc

enta

ge

Page 18: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Kategoria Moras

Admisaun/Baixa

Mate

Númeru % Númeru %

Moras La hada’et 17193 49.9 272 22.2Moras Kardiovaskular inklui Stroke 1307 3.8 147 12.0Diabetes Melitus 115 0.3 16 1.3Moras Respiratória Krónika 531 1.5 29 2.4Moras Hepátika no Renál 608 1.8 73 6.0Moras Nutrisionál 563 1.6 21 1.7Moras Mental no neurolójiku 183 0.5 0 0.0Kanek 1416 4.1 39 3.2Kauza moras la-definidu ka La-espesífiku 12504 36.3 626 51.2TOTAL 34420 100.0 1223* 100.0

* La inklui mate fetal intrauterina

Mortalidade no Morbilidade tanba MLH iha ospital Timor Leste (Jan-Dez 2012)Fonte: Relatóriu Anual Estatistika Saúde

Page 19: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

• Badala rua isu saude diskuti husi Estadus Unidus Asembleia Geral (UN GA)

• Atende husi Ulun Boot nasaun 113 • Chefe Nasaun ka representativu

The UN High-level Meeting Konaba Moras Lahadaet NCDs

(New York, 19-20 September 2011)

Hamosu: Declarasaun Politika

Page 20: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Moras La Hadaet iha Timor-Leste• Moras oin rua mak mosu– Moras Hadaet komesa tun

neneik no Moras La Hadaet komesa sae neneik• 30% husi pasient moras baixa iha hospital no mate

tamba moras sira Lahadaet• Numeru arkivu Hospital hatudu katak moras lahadaet

aumenta no pasiente nia tinan menus ba bebeik.• Afeita ba profuktividade ekonomia durante periodu

moris.• Pasiente nebe refere ba nasun seluk hatudu gastu

makas iha orsamentu Saude.

Page 21: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Prevensaun & controla Moras Lahadaet (NCD): Framework Simples

Hahalok sira nebe bele muda:

• Tobacco• La halo actividade Physico• Dieta nebe la saudavel (masin, bokur & midar, afuan/modo)

• Atakasaun moras Fuan• Stroke•Diabetes•Cancers• Moras Kroniku Respiratoria

Patho-physiological Fator Risku• Tensaun As• Kolesterol As• Diabetes• Bokur liu

Strategia ba Populasaun:• Envairomentu • Regulamentu/Lei• Edukasaun

Strategia ba Risk-As:• Screening no tratamentu ba ema risku

Prevensaun Primaria (Hamenus incidensia kasu-kasu foun)

Kustu efektivu tx ba kasu mora la hadaet akut

+ Surveillance• Matadalan & halao evaluasaun ba intervensaun

Page 22: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Komponentes husi Sigaru suar Componente Concentración media por pitillo

Alquitrán 1-40 mgNicotina 1-2.5 mg

Fenol 20-150 mgCatecol 130-280 mgPireno 50-200 mg

Benzo (a) pireno 20-40 mg2.4 Dimetilfenol 49 mg

m- y p-Cresol 20 mgp-Etilfenol 18 mg

Sigmasterol 53 mgFitosteroles (toal) 130 mg

Seluk tan

Page 23: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Relasaun Tabaco ho Saúde

Sigaru suar nia kontenidu iha sustancia >4000 substancias quimicas :Nicotina, no > 60 Cansirigenos (Provoca Kankru)

Substancia hanesan monóxido de carbono, alquitrán, arsénico no plomo toxiku ba ita nia isin .

Nicotina hanesan Droga Psikoativa ne’ebe provoka Toleransia no Dependensia (Ketagihan)

Hanesan substancia Hidrosoluble ne’ebe absorbe direitamente husi ita nia ibun no vias respiratorias, ran, Aten, Bazo no kakutak

Sigaru nia suar iha Monoxido de Carbono provoca disfunsaun endotelial Generalizada no provoca ateroesclerosis (Sulan uat)

Efeitus Cigarus aumenta Estimulos Nervoso simpatiku, Libera Adrenalina halo oat sai klot no Aumenta Tensaun Arterial

Page 24: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Efeitus husi Tabacco ba Saúde Fuma no Hasae Risku ba SaudeMoras coronaria (fuan) dala 2 to’o dala 4Stroke dala 2 to’o dala 4,Mane dezenvolve kankru aten bo’ok to’o dala

23Desenvolvementu kankru ba Feto to’o dala 13Hamosu moras respirasaun Kroniku(hanesan

Bronquitis Kronika, Enfisema, Asma) dala 12 to’o dala 13.

Page 25: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE
Page 26: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Moras Kankru • Kanker iha ibun “Cancer of the oral cavity (mouth)”• Kanker iha Aten Book (Lung cancer)• Kankru iha ran (Acute myeloid leukemia)• Kanker Mamik (Bladder cancer)• Kanker iha Servikal (Cancer of the cervix)• Kanker iha Esofagus (Cancer of the esophagus)• Kanker iha Rins (Kidney cancer)• Kanker iha Laringe “Cancer of the larynx (voice box)”• Kanker iha Pharinx “Cancer of the pharynx (throat)”• Kanker iha Pankreas (Pancreatic cancer)• Kaker iha kabun (Stomach cancer)

Page 27: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Carcinomas (cells that cover internal and external body surfaces)

Types of Cancers

Lung

Breast

Colon

BladderProstate (Men)

Leukemia(Blood Cells)Lymphomas(Lymph nodes &tissues)

SarcomasCells in supportive tissues – bones & muscles

Page 28: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Efeitu Seluk husi Tabaku• La iha fertilidade (Laiha oan)• Partus antes (preterm delivery),• Moris mate (stillbirth),• Bebe moris ho todan menus (low birth weight),

no • Sinais mate derepente ba bebe depois partus

“sudden infant death syndrome (SIDS)”.• Malformasaun konjenita

Page 29: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Moras vaskular no moras seluk

Page 30: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Risku maka’as ba ataka kurasaun

BA DALA RUA BELE MATE

Page 31: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Feto sira

Fuma bele aumenta liútan oportunidade ba abortu

Page 32: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

• Fumu Passivu maka kauza boot ida ba moras fuan, estrok, moras respirasaun, kankru pulmaun, no selu-seluk tan.

• Maski so expozisaun 30 minutu de’it ba fuma passivu, produz reasaun fiziku hirak ne’ebé hanesan ne’ebé sei mosu husi fuma ba longu prazu, no aumenta risku ba moras fuan ba ema sira ne’ebé la fuma.

• Aumentu ida iha risku ba kankru pulmaun ba ema sira ne’ebé la fuma ne’ebé hetan expozisaun ba fumu passivu iha 20% iha feto no 30% iha mane sira.

• Ema sira ne’ebé la fuma ne’ebé hetan expozisaun ba Fumu Passivu iha serbisu fatin iha aumentu husi 16 to’o 19% iha risku husi dezenvolve kankru.

• Rizku husi hetan kankru pulmaun aumenta depende ba nível expozisaun.

Maski horon fuma uitoan ida mos perigu Laíha nível seguru ba expozisaun ba Fumu Pasivu

Page 33: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Lakuna • Manufacturasmanan profit husikonsumuprodutos halo

stragabasade

• Media moshalaopublisidadebaproductosne’ebe halo stragabasaúde

• Governogeneralizareseitahusifaanprodutosne’ebehalo stragasaude

• Konsumedoresgostauzaproductosne’ebe halo stragasaúde

• Tradisaun/ Situasaun Sociocultural iha Timor Lestefodalanbaemaatukontinuakonsumo Tabaco

Page 34: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Dezafios ba Saúde Pública

1. Merkado livre/Globalizasaun

2. Moris Moderna ( Stilos Moris la saúdavel )

3. Sosiokultura ( Tradisaun moris rai nian )

4. Asesu Tabaco ne’ebe libre tebes ba

populasaun ho idade hotu-hotu.

Page 35: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Estratejia Nasional ba Kontrolu no Prevensaun ba Moras la Hada’et

2014-D:\PLANU ESTRATEGIKU NCDC TRADUZIDU\PLANU ESTRATEJIKU NCDC PREPARA BA

TRADUSAUN_Revisaun\Planu Estratejiku

NCDC Final\Final NCD Strategy cum Action Plan 2014-18 - Copy.pdf

2018

Page 36: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Vision

• “Ema Timor oan hotu bele Goja moris saudavel no moris produktivu no livre husi moras, disabilidade no mate sedu relasiona ho Moras La Hadaet (NCDs).”

Page 37: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Estrategia Nacional ba kontrolu Tabaku

1. Advokasia no Lideransa ba resposta husi multi-setoral

2. Promosaun Saude no Prevensaun Primaria3. Haforsa sistema saude4. Surveilencia, Monitorizasaun, Evaluasaun no

Pesquija

Page 38: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Estrategia ba no prevensaun no kontrolu Tabaku • Introdusaun komprensivu ba lejizlasaun ne'ebé relasiona

ho tabaku hodi tau iha kompromisu tuir Konvensaun Enkuadramentu kona-ba Kontrola Tabaku (FCTC) no obriga ninia implementasaun. – Hasa’e impostu kona-ba produtu tabaku inklui taxa

importasaun.– Deklara fatin públiku hotu hotu livre tabaku– Halo obrigatoriedade avizu saúde ho imajen iha

produtu tabaku– Implementa bandu ka proibisaun komprensivu ba iha

publisidade tabaku iha mídia no liu husi Orgaun legal, patrosíniu no promosaun.

– Bandu fa’an tabaku ba no husi otas sei ki’ik.

Page 39: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

• Harii sistema vijilánsia tabaku nian hodi monitoriza ninia uzu inklui entre adolesente sira.

• Estabelese Servisu Hapara Tabaku iha fasilidade saúde sira.

• Hala’o kampaña mídia hodi responde hasoru influensia husi industria tabaku no dezenkoraja uza tabaku.Backup of PROPOSTA DE LEI DO TABACO, Versao Ultimada 15-09-14.docx

• Proposta RCT 14-11-2014.pptx

Page 40: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Política saudável Edukasaun Saúde

Advokasia

Hili Hahalok saudável hanesan ‘ fasil’ atu hili

Muda hahalok

Page 41: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Asaun Multisetoral no Interministerial

Politica no Regulamentu• Limitasaun ba Manufaktura • Hasa’e Taxa • Limitasaun husi publisidade • Regulamento ba faan sigaru • Avizu saúde iha label sigaru

• Fatin publiku livre husi sigaru• Bandu fa’an tabaku ba no husi otas sei

ki’ik.

Advokasia / Akonsellamentu

• Mudanca hahalok ema lubun ida

• Harii sistema vijilánsia tabaku nian hodi monitoriza ninia uzu inklui entre adolesente sira.

• Estabelese Servisu Hapara Tabaku iha fasilidade saúde sira.

Komprimentu: kompriende no halo mundansa livre husi fuma

Page 42: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Kolaborasaun Interministerial no multisektoral hodi kontrola Tabaku iha Timor Leste

• Ministerio Saude• Ministerio Edukasaun• Ministerio Justisa• Ministerio Agrikultura• MTCI• SEJD• Sec.Estado Com. Social• Sec Est.Seguransa• Media• etc

• Instituisaun Privadu

• Sociendade Sivil

• NGO

• Igreja

Page 43: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Haforsa Sistema Saúde• Haforsa kapasidade rekursu humano iha nivel hotu

sistema saude • Fo kontinuasaun servisu liu husi sistema referal inklui

tratamentu tersiaria• Establese servisu tratamentu tersiaria iha Hospital

Nasional ba moras Fuan, moras rins, stroke no kankru.• Desenvolve solusaun inovativa atu kobre kustu inklui

realokasaun husi taxa ba atividade promosaun saude • Estabelese Akonselamentu hapara tabaku (Tobacco

Sesasion services)

Page 44: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Survelencia, Monitoriza, Evaluasaun & Pesquiza

Halao Survey ba Fator Risku NCDs kada tinan 5

Identifika area sira iha Estudu Demografia Saude

(DHS) atu involve dadus Peskiza ba Tabaco.

Haforsa Sistema Informasaun Saude hodi fo

suporta ba foti desijaun

Atu haforsa peskisa relasiona ho Fator risku ba

Moras la hadaet (NCDs)

Page 45: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

13 targets set for 2025

Page 46: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

Kankru Ibun

Page 47: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE
Page 48: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE
Page 49: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

PREVENE ESTILO DE VIDA LA SAUDAVEL

Page 50: Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao Contagiosas e Mentais PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE

PROMOVE ESTILO DE VIDA SAUDAVEL