dr.herculano seixas dos santos chefe departemento de controlo de doencas nao contagiosas e mentais...
TRANSCRIPT
Dr.Herculano Seixas dos Santos Chefe Departemento de Controlo de Doencas Nao
Contagiosas e Mentais
PREVENSAUN NO KONTROLO BA TABACO IHA TIMOR LESTE
Objetivos• Atu Komprende baze legal no prevalensia
Global no Nasional ba Tabaku• Atu komprende Efeitus husi Tabaku ba Saude• Atu Koñese Bareiras no Dezafius atu kontrolu
Tabaku iha Timor Leste• Atu Kompriende Estrategia kombate Tabaku
iha Timor Leste
Baze Legal• Decreto Lei No 9 / 2006: Avisos de Saúde e Controlo
Fiscal do Tabaco Manufacturados
• Timor Leste asina ona Plataforma Konvensaun ba Kontrolu Tabaku iha loron 25 Maio 2004 (FCTC) no ratifika ona iha loron 22 Dezembru 2004
• Lejislasaun Tabaco Komprensivo Draf ona no sei submete ba konsellu ministro iha tempo badak .
• Rejime publisidade ba Tabaku no alkohol 2011
• Planu estrategiku ba kontrolu Moras la Hada’et 2014-2018
U. Prevensaun Injuria, Controlo Tabaco no Alcohol
U.Saude Oral U. Saude Mental
U.Saude Matan
U.Idosos, Moras Cronica no Disabilidade
DNSP
DSCD
D. CDNC
DPHO NCDC 13 DISTRITOS
INTRODUSAUNGlobalmente Epidemia tabacco hamate ema besik
miliaun 6 kada tinanMortalidade >600 000/tinan husi ema fumador
pasivu. Bainhira ita la foti asaun ruma, epidemia bele
hamate ema liu husi miliaun 8 kada tinan iha 2030. >80% husi menus halo prevensaun ba mortalidade
mak ema ne’ebe moris iha nasaun sira nebe rendementu kiik inklui mos Timor leste
Industria tabaku iha maneira oi-oin hodi dada konsumedor foun sira hodi nune’e bele mantein no hasa’e fan tabaku no hetan lukru.
2008 estimates
Non-Communicable Diseases (NCDs): 36 million deaths (63% of global mortality)
0
10 M
20 M
30 M
40 M;
50 M
60 M
28%
16%
47%
9%
Communicable, maternal, perinatal and nutritional conditions InjuriesNCDs < 60 NCDs > 60
0 M
5 M
10 M
15 M
20 M
25 M
30 M
35 M
Low-incomeCountries
Lower- Middle-income
Countries
Upper-Middle-income
Countries
High-incomeCountries
InjuriesNCDs < 60 NCDs > 60Communicable, conditions
Low and middle income countries are the most affected
Low and middle income countries are the most affected
The problem has a serious impact!
NCDs• Have major adverse effects on the quality of life
of affected individuals;• Cause premature deaths:
– 44% of NCD deaths occur at age <70 years• Create large adverse economic effects on
families, communities and societies in general.
Heart disease Stroke Type 2 diabetes Cancer
80%
20%
80% 80%
40%20% 20%
60%
Largest part of main NCDs can be prevented if risk factors are eliminated
preventable
not preventable
Prevention is possible
Substansia hirak ne’ebé maka perigu
Causal links
Metabolic Risk
Behavioral risk factors
Mekanismu oinsa tabaku aumenta risku ?
• Radical livre—kauza oxidasaun ba plasma LDL
• Aumenta LDL
• Adesaun ba monosytos ba arteria/veias aumenta ateroesklerosis
Risk Factors Common to Major NCD Conditions
Risk Factor Condition
Cardiovascular diseases
Diabetes Cancer Respiratory Conditions
Tobacco use √ √ √ √
Alcohol √ √ √
Low fruit & vegetable √ √ √ √
High dietary salt √ √ √
Physical Inactivity √ √ √ √
Obesity √ √ √
Raised blood pressure √ √
Raised blood glucose √ √ √
Abnormal blood lipids √ √ √
Timor-Leste(2009-2010)
Indonesia(2011)
Maldives(2009)
Thailand(2011)
Myanmar(2009)
Bangladesh(2009)
Nepal(2008)
Sri Lanka(2006)
India(2009-2010)
70%
67%
47%
47%
45%
45%
36%
30%
24%
Fumu oras ne’e daudaun iha adultu mane sira
Expozisaun ba fuma passivu iha uma maka entre labarik foin sa’e sira ho idade 13-15
Europe
Timor Leste(2009)
Western Pacific
Global
Americas
Eastern Mediterranean
South-East Asia
Africa
78%
59%
51%
43%
41%
38%
34%
28%
Prevalencia konsumo Tabaco no fator risku seluk iha Timor-Leste
Indicador Value Tinan Prevalencia agora ema usa tabaku idade aged > tinan 18
69.5% M 4.7% F
DHS 2009
Prevalencia agora ema adolosente usa tabaku
50.6% - B 17.3% - G
GYTS 2006
Total alkohol per capita (> tinan 15) consume iha tinan ida nia laran litru alkohol
0.9 Litres 2005. WHO Atlas.
Prevalencia husi aumenta glukosa ran / diabetes ba ema idade > tinan 40
4.6% 2010
Prevalencia todan liu normal no bokur liu normal ema idade > tinan 18
5.1% (Females) DHS 2009-10
Proporsaun umakain usa ai hanesan opsaun primeru hodi tein
94.9% 2009
Timor Leste seidauk iha Informasaun seluk kona ba Tobaco iha tinan ida ne’e
Total Boy Girl0.0
10.0
20.0
30.0
40.0
50.0
60.0
70.0
80.0
90.0
100.0
41.0
54.5
29.831.1
39.7
23.8
48.4
68.8
32.4
Figure :Percent who have used any form of tobacco in the past 30 days - GYTS Timor-Leste
2006 2009 2013
Perc
enta
ge
Kategoria Moras
Admisaun/Baixa
Mate
Númeru % Númeru %
Moras La hada’et 17193 49.9 272 22.2Moras Kardiovaskular inklui Stroke 1307 3.8 147 12.0Diabetes Melitus 115 0.3 16 1.3Moras Respiratória Krónika 531 1.5 29 2.4Moras Hepátika no Renál 608 1.8 73 6.0Moras Nutrisionál 563 1.6 21 1.7Moras Mental no neurolójiku 183 0.5 0 0.0Kanek 1416 4.1 39 3.2Kauza moras la-definidu ka La-espesífiku 12504 36.3 626 51.2TOTAL 34420 100.0 1223* 100.0
* La inklui mate fetal intrauterina
Mortalidade no Morbilidade tanba MLH iha ospital Timor Leste (Jan-Dez 2012)Fonte: Relatóriu Anual Estatistika Saúde
• Badala rua isu saude diskuti husi Estadus Unidus Asembleia Geral (UN GA)
• Atende husi Ulun Boot nasaun 113 • Chefe Nasaun ka representativu
The UN High-level Meeting Konaba Moras Lahadaet NCDs
(New York, 19-20 September 2011)
Hamosu: Declarasaun Politika
Moras La Hadaet iha Timor-Leste• Moras oin rua mak mosu– Moras Hadaet komesa tun
neneik no Moras La Hadaet komesa sae neneik• 30% husi pasient moras baixa iha hospital no mate
tamba moras sira Lahadaet• Numeru arkivu Hospital hatudu katak moras lahadaet
aumenta no pasiente nia tinan menus ba bebeik.• Afeita ba profuktividade ekonomia durante periodu
moris.• Pasiente nebe refere ba nasun seluk hatudu gastu
makas iha orsamentu Saude.
Prevensaun & controla Moras Lahadaet (NCD): Framework Simples
Hahalok sira nebe bele muda:
• Tobacco• La halo actividade Physico• Dieta nebe la saudavel (masin, bokur & midar, afuan/modo)
• Atakasaun moras Fuan• Stroke•Diabetes•Cancers• Moras Kroniku Respiratoria
Patho-physiological Fator Risku• Tensaun As• Kolesterol As• Diabetes• Bokur liu
Strategia ba Populasaun:• Envairomentu • Regulamentu/Lei• Edukasaun
Strategia ba Risk-As:• Screening no tratamentu ba ema risku
Prevensaun Primaria (Hamenus incidensia kasu-kasu foun)
Kustu efektivu tx ba kasu mora la hadaet akut
+ Surveillance• Matadalan & halao evaluasaun ba intervensaun
Komponentes husi Sigaru suar Componente Concentración media por pitillo
Alquitrán 1-40 mgNicotina 1-2.5 mg
Fenol 20-150 mgCatecol 130-280 mgPireno 50-200 mg
Benzo (a) pireno 20-40 mg2.4 Dimetilfenol 49 mg
m- y p-Cresol 20 mgp-Etilfenol 18 mg
Sigmasterol 53 mgFitosteroles (toal) 130 mg
Seluk tan
Relasaun Tabaco ho Saúde
Sigaru suar nia kontenidu iha sustancia >4000 substancias quimicas :Nicotina, no > 60 Cansirigenos (Provoca Kankru)
Substancia hanesan monóxido de carbono, alquitrán, arsénico no plomo toxiku ba ita nia isin .
Nicotina hanesan Droga Psikoativa ne’ebe provoka Toleransia no Dependensia (Ketagihan)
Hanesan substancia Hidrosoluble ne’ebe absorbe direitamente husi ita nia ibun no vias respiratorias, ran, Aten, Bazo no kakutak
Sigaru nia suar iha Monoxido de Carbono provoca disfunsaun endotelial Generalizada no provoca ateroesclerosis (Sulan uat)
Efeitus Cigarus aumenta Estimulos Nervoso simpatiku, Libera Adrenalina halo oat sai klot no Aumenta Tensaun Arterial
Efeitus husi Tabacco ba Saúde Fuma no Hasae Risku ba SaudeMoras coronaria (fuan) dala 2 to’o dala 4Stroke dala 2 to’o dala 4,Mane dezenvolve kankru aten bo’ok to’o dala
23Desenvolvementu kankru ba Feto to’o dala 13Hamosu moras respirasaun Kroniku(hanesan
Bronquitis Kronika, Enfisema, Asma) dala 12 to’o dala 13.
Moras Kankru • Kanker iha ibun “Cancer of the oral cavity (mouth)”• Kanker iha Aten Book (Lung cancer)• Kankru iha ran (Acute myeloid leukemia)• Kanker Mamik (Bladder cancer)• Kanker iha Servikal (Cancer of the cervix)• Kanker iha Esofagus (Cancer of the esophagus)• Kanker iha Rins (Kidney cancer)• Kanker iha Laringe “Cancer of the larynx (voice box)”• Kanker iha Pharinx “Cancer of the pharynx (throat)”• Kanker iha Pankreas (Pancreatic cancer)• Kaker iha kabun (Stomach cancer)
Carcinomas (cells that cover internal and external body surfaces)
Types of Cancers
Lung
Breast
Colon
BladderProstate (Men)
Leukemia(Blood Cells)Lymphomas(Lymph nodes &tissues)
SarcomasCells in supportive tissues – bones & muscles
Efeitu Seluk husi Tabaku• La iha fertilidade (Laiha oan)• Partus antes (preterm delivery),• Moris mate (stillbirth),• Bebe moris ho todan menus (low birth weight),
no • Sinais mate derepente ba bebe depois partus
“sudden infant death syndrome (SIDS)”.• Malformasaun konjenita
Moras vaskular no moras seluk
Risku maka’as ba ataka kurasaun
BA DALA RUA BELE MATE
Feto sira
Fuma bele aumenta liútan oportunidade ba abortu
• Fumu Passivu maka kauza boot ida ba moras fuan, estrok, moras respirasaun, kankru pulmaun, no selu-seluk tan.
• Maski so expozisaun 30 minutu de’it ba fuma passivu, produz reasaun fiziku hirak ne’ebé hanesan ne’ebé sei mosu husi fuma ba longu prazu, no aumenta risku ba moras fuan ba ema sira ne’ebé la fuma.
• Aumentu ida iha risku ba kankru pulmaun ba ema sira ne’ebé la fuma ne’ebé hetan expozisaun ba fumu passivu iha 20% iha feto no 30% iha mane sira.
• Ema sira ne’ebé la fuma ne’ebé hetan expozisaun ba Fumu Passivu iha serbisu fatin iha aumentu husi 16 to’o 19% iha risku husi dezenvolve kankru.
• Rizku husi hetan kankru pulmaun aumenta depende ba nível expozisaun.
Maski horon fuma uitoan ida mos perigu Laíha nível seguru ba expozisaun ba Fumu Pasivu
Lakuna • Manufacturasmanan profit husikonsumuprodutos halo
stragabasade
• Media moshalaopublisidadebaproductosne’ebe halo stragabasaúde
• Governogeneralizareseitahusifaanprodutosne’ebehalo stragasaude
• Konsumedoresgostauzaproductosne’ebe halo stragasaúde
• Tradisaun/ Situasaun Sociocultural iha Timor Lestefodalanbaemaatukontinuakonsumo Tabaco
Dezafios ba Saúde Pública
1. Merkado livre/Globalizasaun
2. Moris Moderna ( Stilos Moris la saúdavel )
3. Sosiokultura ( Tradisaun moris rai nian )
4. Asesu Tabaco ne’ebe libre tebes ba
populasaun ho idade hotu-hotu.
Estratejia Nasional ba Kontrolu no Prevensaun ba Moras la Hada’et
2014-D:\PLANU ESTRATEGIKU NCDC TRADUZIDU\PLANU ESTRATEJIKU NCDC PREPARA BA
TRADUSAUN_Revisaun\Planu Estratejiku
NCDC Final\Final NCD Strategy cum Action Plan 2014-18 - Copy.pdf
2018
Vision
• “Ema Timor oan hotu bele Goja moris saudavel no moris produktivu no livre husi moras, disabilidade no mate sedu relasiona ho Moras La Hadaet (NCDs).”
Estrategia Nacional ba kontrolu Tabaku
1. Advokasia no Lideransa ba resposta husi multi-setoral
2. Promosaun Saude no Prevensaun Primaria3. Haforsa sistema saude4. Surveilencia, Monitorizasaun, Evaluasaun no
Pesquija
Estrategia ba no prevensaun no kontrolu Tabaku • Introdusaun komprensivu ba lejizlasaun ne'ebé relasiona
ho tabaku hodi tau iha kompromisu tuir Konvensaun Enkuadramentu kona-ba Kontrola Tabaku (FCTC) no obriga ninia implementasaun. – Hasa’e impostu kona-ba produtu tabaku inklui taxa
importasaun.– Deklara fatin públiku hotu hotu livre tabaku– Halo obrigatoriedade avizu saúde ho imajen iha
produtu tabaku– Implementa bandu ka proibisaun komprensivu ba iha
publisidade tabaku iha mídia no liu husi Orgaun legal, patrosíniu no promosaun.
– Bandu fa’an tabaku ba no husi otas sei ki’ik.
• Harii sistema vijilánsia tabaku nian hodi monitoriza ninia uzu inklui entre adolesente sira.
• Estabelese Servisu Hapara Tabaku iha fasilidade saúde sira.
• Hala’o kampaña mídia hodi responde hasoru influensia husi industria tabaku no dezenkoraja uza tabaku.Backup of PROPOSTA DE LEI DO TABACO, Versao Ultimada 15-09-14.docx
• Proposta RCT 14-11-2014.pptx
Política saudável Edukasaun Saúde
Advokasia
Hili Hahalok saudável hanesan ‘ fasil’ atu hili
Muda hahalok
Asaun Multisetoral no Interministerial
Politica no Regulamentu• Limitasaun ba Manufaktura • Hasa’e Taxa • Limitasaun husi publisidade • Regulamento ba faan sigaru • Avizu saúde iha label sigaru
• Fatin publiku livre husi sigaru• Bandu fa’an tabaku ba no husi otas sei
ki’ik.
Advokasia / Akonsellamentu
• Mudanca hahalok ema lubun ida
• Harii sistema vijilánsia tabaku nian hodi monitoriza ninia uzu inklui entre adolesente sira.
• Estabelese Servisu Hapara Tabaku iha fasilidade saúde sira.
Komprimentu: kompriende no halo mundansa livre husi fuma
Kolaborasaun Interministerial no multisektoral hodi kontrola Tabaku iha Timor Leste
• Ministerio Saude• Ministerio Edukasaun• Ministerio Justisa• Ministerio Agrikultura• MTCI• SEJD• Sec.Estado Com. Social• Sec Est.Seguransa• Media• etc
• Instituisaun Privadu
• Sociendade Sivil
• NGO
• Igreja
Haforsa Sistema Saúde• Haforsa kapasidade rekursu humano iha nivel hotu
sistema saude • Fo kontinuasaun servisu liu husi sistema referal inklui
tratamentu tersiaria• Establese servisu tratamentu tersiaria iha Hospital
Nasional ba moras Fuan, moras rins, stroke no kankru.• Desenvolve solusaun inovativa atu kobre kustu inklui
realokasaun husi taxa ba atividade promosaun saude • Estabelese Akonselamentu hapara tabaku (Tobacco
Sesasion services)
Survelencia, Monitoriza, Evaluasaun & Pesquiza
Halao Survey ba Fator Risku NCDs kada tinan 5
Identifika area sira iha Estudu Demografia Saude
(DHS) atu involve dadus Peskiza ba Tabaco.
Haforsa Sistema Informasaun Saude hodi fo
suporta ba foti desijaun
Atu haforsa peskisa relasiona ho Fator risku ba
Moras la hadaet (NCDs)
13 targets set for 2025
Kankru Ibun
PREVENE ESTILO DE VIDA LA SAUDAVEL
PROMOVE ESTILO DE VIDA SAUDAVEL