ai-horis sia ne'ebé ami uza iha timor-leste

12
Perguntas: Saída maka ita haree iha gura ne’e? 1. Oinsá maka gura sira relasiona malu? 2. Timoroan sira uza ai-horis sira ne’e ba saida? 3. Iha ne’ebé ita bele hetan ai-horis sira ne’e? 4. Iha distritu ne’ebé iha Timor-Leste ita bele 5. hetan ai-horis sira ne’e? Ai-horis saida maka presiza atu halo kór mean? 6. Oinsá maka ema prosesa ai-horis sira ne’e? 7. Sé mak halo servisu ida ne’e iha aldeia sira? 8. Tuir ita nia hanoin, importante ba Ɵmoroan sira atu konƟnua prosesa ai-horis sira ne’e 9. atu halo kór ba tais ka lae? Tamba sá? Ai- horis sira ne’be bele uza hodi halo kór mean no azúl iha tais P 21 1 AkƟvidade Formador lee textu iha pajina 18 husi livru . halo diskusaun ba testu. Marka liafuan xave sira. Formador dezeña versaun simples ida husi poster ne’e iha kuadru.ParƟsipantes sira sei kopia deseñu ne’e no hakerek fraze simples ida iha deseñu ne’e nia okos atu explika deseñu ne’e. Formador sei hakerek fraze inkompleta ida kona-ba poster ne’e iha kuadru no parƟsipantes sira sei kompleta fraze ne’e. Exemplu: Ai ne’e moris iha……….. Atu aihoris sira moris diak, ita tenke ……… Drama Iha grupu kikoan – aktua tuir oinsa ema prosesa ai-horis sira ne’e hodi hakor kabas Hananu “Hau komunidade” ho gestus – hakerek liafuan knananuk ne’e nian iha kuadru. Halo konjuntu liafuan. Formador no parƟsipantese sira kria hamutuk. sanak hun meiu-ambiente Ai fuan kulit funan abut tahan

Upload: duongkhanh

Post on 30-Jan-2017

366 views

Category:

Documents


6 download

TRANSCRIPT

Page 1: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste

Perguntas: Saída maka ita haree iha fi gura ne’e?1. Oinsá maka fi gura sira relasiona malu?2. Timoroan sira uza ai-horis sira ne’e ba saida?3. Iha ne’ebé ita bele hetan ai-horis sira ne’e?4. Iha distritu ne’ebé iha Timor-Leste ita bele 5. hetan ai-horis sira ne’e?

Ai-horis saida maka presiza atu halo kór mean?6. Oinsá maka ema prosesa ai-horis sira ne’e?7. Sé mak halo servisu ida ne’e iha aldeia sira?8. Tuir ita nia hanoin, importante ba moroan sira atu kon nua prosesa ai-horis sira ne’e 9. atu halo kór ba tais ka lae? Tamba sá?

Ai- horis sira ne’be bele uza hodi halo kór m

ean no azúl iha tais P 21

1 Ak vidade

Formador lee textu iha pajina 18 husi livru . halo diskusaun ba testu. Marka liafuan xave sira.

Formador dezeña versaun simples ida husi poster ne’e iha kuadru.Par sipantes sira sei kopia deseñu ne’e no hakerek fraze simples ida iha deseñu ne’e nia okos atu explika deseñu ne’e.

Formador sei hakerek fraze inkompleta ida kona-ba poster ne’e iha kuadru no par sipantes sira sei kompleta fraze ne’e.

Exemplu: Ai ne’e moris iha………..

Atu aihoris sira moris diak, ita tenke ………

Drama Iha grupu kikoan – aktua tuir oinsa ema prosesa ai-horis sira ne’e hodi hakor kabas

Hananu “Hau komunidade” ho gestus – hakerek liafuan knananuk ne’e nian iha kuadru.

Halo konjuntu liafuan. Formador no par sipantese sira kria hamutuk.

sanak

hun

meiu-ambiente

Ai

fuankulit

funan abuttahan

Page 2: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste
Page 3: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste

Lee istória “ Ai-horis sira ne’ebé bele uza hodi halo kor mean no azul iha tais” ba grupu

Halo lista liafuan sira hotu husi sasan ne’ebé it abele haree iha fotografi a iha pajina 27

Uza lista liafuan ne’e no husu par sipante sira atu dezeña fi gura iha sira nia kadernu.

Uza liafuan husi liru “ Ai-horis sira ne’ebé bele uza hodi halo kor mean no azul iha tais” formador sei halo fi gura pakote ida no kria kartaun jogu Bingo. Halimar ho par sipante sira

Par sipante sira sei deseña objetu tradisionál ne’ebé ema uza atu hakor kabas ba tais. Prepara Lapis kor

Dezeña ai-horis ida (paj 25) no ho kartaun marka ilustrasaun sira. (formador presiza atu prepara kartaun sira molok ak vidade hahu) Introduz naran botániku ba grupu.

PerguntasSaída maka ita haree iha fi gura ne’e?1. Saida maka inan-feton ne’e halo hela?2. Sanan rai hira maka ita haree iha fi gura ne’e?3. Ema uza sanan rai sira ne’e hodi halo saida?4. Sanan rai sira ne’e mai husi ne’ebé? Oinsa ema 5. halo sanan rai?

Sanan rai sira ne’e ita bele sosa iha ne’ebé?6. Inan feton ne’e mai husi ne’ebé? Jus fi ka ita boot 7.

nia resposta.

Vantajen saida maka inan feton ne’e8. hetan husi servisu ida ne’e?

Ai- horis sira ne’be bele uza hodi halo kór m

ean no azúl iha tais P 27

2 Ak vidade

Page 4: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste
Page 5: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste

PerguntasSaída maka ita haree iha fi gura ne’e?1. Ema nain hira maka iha fi gura ida ne’e?2. Tuir ita nia hanoin, foto ne’e hasai iha ne’ebé? Explika ita boot nia resposta.3. .Ema sira ne’e atu ba ne’ebé?4. Tuir ita boot sira nia hanoin, ema sira ne’e tuir fali atu halo saida?5. Feto sira ne’e koalia kona-ba saida?6. Ai-hun sira iha fi gura ida ne’e naran saida?7. Saida maka moris iha lutu nia kotuk?8. Tambasá maka komunidade barak halo lutu haleu sira nia kintal? 9.

Saida maka ita boot kuda iha ita boot sira nia jardin ka kintal?10. Problema saida maka ita boot sira hasoru bainhira ita kuda ai-horis iha kintal ka jardin?11. Ita boot sira faan ita boot sira nia produtu ba iha ne’ebé? Oras hira maka ita boot sira presiza atu too ba fa n ne’e?12.

P11 Ai-horis sra ne’ebe ami uza iha

Timor-Leste

Halo lista ida ho liafuan sira husi sasan hotu ne’ebé iha fotografi a.

Uza kartaun pergunta iha lian Tetun no Portugés no husu par sipante sira atu halo pergunta ida kona-ba foto ne’e

Hatudu livru Ai-horis sia ne’ebé ami uza iha Timor-Leste. Halo diskusaun kona-ba estrutura livru ne’e nian- nia tulu, rekoñesimentu ne’ebé ita hetan iha kapa kotuk, fi gura sira ne’ebé apoia textu ne’e Glosariu, iha livru ne’e nia kotuk, kualidade ba fotografi a sira no pajina ida ne’ebé ita bele hetan informasaun adisionál.

Lee livru Ai-horis sia ne’ebé ami uza iha Timor-Leste. Halo diskusaun kona-ba konteúdu livru ne’e nian

Lori par sipante sira lao haleu fa n workshop ( 20 minutus). Husu ba par sipante sira atu observa meiu-ambiente ne’ebé haleu hela sira. Halo diskusaun ho grupu sira ne’ebé halo ha ona observasaun topiku sira hanesan: moris no la moris sira, tradisional ka modernu.

Halo lista ba sasan ne’ebé bele estraga meiu –ambiente exemplu lixu sira. Halo diskusaun kona-ba asunta no mos solusaun sira. Por exemplu: Oinsa komunidade bele ajuda ba hamos sira nia meiu-ambiente?

Drama Iha grupu kikoan, par sipante sira fi nje lao hela tuir estrada ida no koalia hela kona-ba asuntu ne’ebé afeta sira nia meiu-ambiente. Halo demonstrsaun ba grupu ne’e.

3 Ak vidade

Page 6: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste
Page 7: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste

Perguntas Saída maka ita haree iha fi gura ne’e?1. Saida maka inan-feton sira ne’e halo hela?2. Saida maka labarik ne’e halo hela iha dezeñu ne’e3. Sira uza kabas ne’e atu halo saida?4.

Iha ita boot sira nia aldeia iha ema soru tais?5. Kor saida deit maka ita bele hetan iha tais?6. Tais tradisional ema uza hodi halo saida deit?7. Materiál saida deit maka ema uza hodi haloTais tradisional?8. Ita boot sira soru tais tradisionál?9.

Oinsá maka soru tais tradisionál ema hanorin husi gerasaun ida ba gerasaun seluk?10. Karik Timor Leste hahu lakon ninia abilidade tradisionál halo tais? Explika ita boot nia resposta.11. Problema saida deit maka feto sira enfrenta bainhira soru tais?12.

Lee textu ( paj 26 Ai-horis sira ne’ebé ami uza iha Tmor-Leste). Formador husu ba par sipane sira liafuan 10 husi textu no hakerek liafuan sira ne’e iha kuadru. Husu ba par sipante sira hodi halo apresentasaun oral ba liafuan 10 ne’e. Uza fraze mahuluk Tetun ka Portugés depois par sipantes sira kompleta.

Iha kuadro ka surat tahan ida, husu ba par sipantes sira atu dezeña futus. Formador sei aranja giz koloridu, lapis de kor no kraiola.

Kanta kansaun tradisionál ida - dansa tuir ritmu babadok nian. Lee istória ida kona-ba soru tais. Ba visita feto sira soru tais iha aldeia ou konvide sora nain ida atu demonstra prosesu halo tais. Uza Glozariu (paj-32) Kria pakote kartaun Tetun no Portugés. Halimar jogu ho kartaun sira ne’e hodi hapar

liafuan ho signifi kadu hanesan iha lian Tetun no Portugés. Basa liman bainhira haree liafuan “ai-funan”

P27 Ai-horis sra ne’ebe ami

uza iha Timor-Leste

4 Ak vidade

Page 8: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste
Page 9: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste

PerguntasPoema ne’e hakerek ho lian saida?1.

Nia tulu saida? 2. Tuir ita boot sira hanoin poema ne’e koalia kona-ba saida?3. Liafuan saida mak ita boot sira hatene iha poema ida ne’e?.4. Sé maka hakerek poema ida ne’e?5.

Formador sira lee poema ida ne’e la ho interupsaun Formador husu ba par sipante sira kona-ba poema ida ne’e,

explika liafuan no ideias sira.Husus ba par sipante sira atu hakmatek no taka sira nia matan

no uza sira nia imajinasaun. Formador sei lee hikas fali poema ne’e.

Halo diskusaun kona-ba funsaun husi poema sira iha moroan sira nia kultura. Oinsá maka poema ida diferente husi istória.

Formador halo demonstrasaun no explika formatu simples husi poema. Formador fahe par sipante ba grupu hodi hakerek poema uza formatu poema iha leten kona-ba meiu-ambiente.

Formador fo surat tahan no lapis de kor ba par sipante sira. Lee Velhas fl orestas de Agora no husu ba par sipante sira atu dezeña buat ne’ebe sira imajina.

Velhas Florestas de Agora A paz da casuarinaA fl or do cafeeiro…O estilo dos bambusOs laços dos cipósOs ecos dos toquésO riso dos macacosO salto dos veadosO canto dos loricos…

As fl orestas serviamDesde séculos e séculosComo templo sagrado…E ainda servem agoraA heróis guerrilheirosComo templo sagradoDe rezar liberdade

Fernando Sylvan 1981

P 27 Parque Nacional N

ino Konis Santana

5 Ak vidade

Page 10: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste

Velhas Florestas de Agora A paz da casuarinaA fl or do cafeeiro

[\

O estilo dos bambusOs laços dos cipósOs ecos dos toquésO riso dos macacosO salto dos veadosO canto dos loricos

[\

As fl orestas serviamDesde séculos e séculosComo templo sagrado

[\

E ainda servem agoraA heróis guerrilheirosComo templo sagradoDe rezar liberdade

Fernando Sylvan, 1981

Page 11: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste

PerguntasSaída maka ita haree iha fi gura ne’e?1. Tipu meiu-ambiente diferente saida deit maka ita bele haree iha fi gura ida ne’e?2. Saida maka moris iha meiu-ambiente ida-idak.3. Saida mak parque nasionál? 4. Tamba saida maka ema halo parque nasionál?5. Sé maka responsabiliza ba protesaun parque nasionál?6. Oinsá parque nasionál proteje espesie sira ne’ebé atu lakon no oinsa suporta Timor-Leste?7.

P 7 Parque Nacional N

ino Konis Santana

6 Ak vidadeLee Parque Nacional Nino Konis Santana. Halo diskusaun.

Halo lista kona-ba símbolos ka icon sira ne’ebé importante ba Timor-Leste. Exemplu: hino nasionál, bandeira nasionál. Tambasá maka símbolu sira ne’e importante ba Timor-Leste?

Uza mapa Timor-Leste ida, lokaliza Parque Nacional Nino Konis Santana. Parque nasionál seluk bele halo iha ne’ebé?

Kanta hino nasionál.

Halo jogu buka liafuan ho liafuan sira husi Parque Nacional Nino Konis Santana halo fotokopia no fob a par sipante sira.

Formador husu pergunta balun ba par sipante sira kona-ba Timor-Leste,

Exemplu: Sidade kapital Timor-Leste nian maka ne’ebé? Hateten took distritu ida nia naran ne’ebé hahu ho letra B. Hateten took animal balun ne’ebé ita bele hetan iha Timor-Leste. Iha distritu ne’ebé maka ita la hetan lafaek?

Pinta mapa Timor- Leste ida

Pinta Bandeira Timor-Leste nian

Hakerek naran distritu sira nian iha kartulina. Halo jogu Bingo ho distritu sira nia naran.

Page 12: Ai-horis sia ne'ebé ami uza iha Timor-Leste