nÔ topoti nÔ mininus as crianÇas sÃo as flores de guinÉ-bissau

28
NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ- BISSAU

Upload: thalita-minho-santos

Post on 07-Apr-2016

223 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

NÔ TOPOTI NÔ MININUS

AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Page 2: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

NA EDUCAÇON

Guiné-Bissau i um pais nunde ku ensinu tene inda um dificuldadi garandi. Faltas di skolas i di pursoris bem pruparadus pa lida ku mininus. Sugundu dadus di ministeriu di educaçon di Guiné (2004 a 2010), numeru di mininus kuta entra na escola pa cada anu, maioria tá sedu homis, ku misti fala omis tá sedu 55 a 60% i mindjeris ta sedu di 40 a 45%. Mangadelis ta kaba pa abandona, pabia di falta di condiçons financeras pa pudi manti elis lá.

Page 3: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Sigundu dadus di ducumentu di basi di programa di formaçon di educaduris/pursoris di ensinu basicu di Guiné Bissau es i alguns motivus di disparidadi entri omis ku mindjeris: Atrazu na prucessu di escolarizaçon, manga di mininus ta pirdi anu/ntchumba. Manga di papes tambi ka tene SKOLA pabia di falta di condiçons (infra-strutura, pursoris refugiadus i falta di matrialis didaticus).

Page 4: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Situaçon di mininus guineensis

24% di mininus ka rigistadu

Page 5: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Valentina Mendes Ministra di Saudi-Públika di Guiné-Bissau

Page 6: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Sarampo kontinua na sedu um purbulema garandi pa ministeriu de saudi guineensi, pabia i kausa manga di mortus di mininus menoris di dus (2) anus.

Mortus kumun pa mininus na G.B i paludismo, diareia (colera) tuberculosi, febri amarelu, sarampu ku tetanu. Utrus ta padidu mal nutridu.

Page 7: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Tudu mininu ku padidu i tene diritu a un nomi, i di registadu suma cidadon di si tera natal. I tene diritu a alimentaçon, atindimentu mediku, proteçon di tudu violencia suma tarbadju forçadu i tudu tene diritu di bai skola.

Page 8: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

PROTEÇON A CRIANÇAS

Tarbadju infantil: 57%

Casamentu antis di 15 anus di idadi:7%

Mininus orfans ki kata bai skola 79%

Page 9: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Pa proteçon ku diritus di mininus, governu di Guiné-Bissau entra na convençon di diritu di mininus di ONU, i signifika kuma i obrigadu leba em consideraçon es diritus i tambi sukuta fala di mininus na ke ki e tene pa papia.

Na 1,5 milhon di pupulaçon guineensi, 739 mil e sedu mininus, i 244 mil sedu mininus ku idadi menus di cincu anus.

Ora ki mininu padidu i tene diritu a um nomi ku registu di nacimentu suma um cidadon di país, mas na 59 mil minunus ki ta padidu tudu anu, i consideradu kuma 8 na kada 10 mininus kata registadu.

Page 10: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Mininus tene diritu a proteçon contra violença, mas mesmu assim i continua odjadu inda castigus fisicus na kasa, na skola i tambi na cumunidadi suma um atu normal pa se educaçon.

Mininus tene diritu di proteçon física suma di tarbadjus forçadus ku pisadus.

Na 140 mil mininus na Guiné-Bissau, 6 na cada 10 delis di idadi entri 5 a 14 anus tem ku tarbadja na oficinas mecanicas, na calpintarias, na djuda pedreirus, na bindi na ferra. Manga di bias kil tarbadjus ta prudigika se saudis i tambi ita tudji elis bai pa skola.

Page 11: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Mininus tene diritu di bai pa skola i insinu basicu dibidi sedu grátis pa tudu, mas na Guiné ita odjadu di cada 10 mininus so 7 kuta consigui bai skola, i manga delis kata bim cabanta* papia di manga di situaçons.

* terminar

Page 12: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Ita odjadu fracu nteressi di stadu na materia di proteçon di infancia di pontu di vista di aplicaçon di CDC*, sobritudu na difiniçon di politicas i ku strategia di crianças ku sta na mau situaçon na no sociedadi, o mindjor, mininus ku pricisa di ajuda.

Traficu di crianças, casamentu forçadu, abuso ku sploraçon sexual, maus tratus ku fanadu di mindjer, continua inda sedu kusa kuta praticadu sempri na cummunidadi di país.

Cada anu, cerca di dus mil badjudas* di 14 i 15 anu ta botadu fanadu. Ita pensadu di kuma manga di mindjeris ku tene mas di 15 anus e botadu fanadu na Guiné-Bissau. Es i um numeru muito altu. Stadu di Guiné-Bissau tchiga di façi algum cusa pa ivita sufrimentu di mininus ku pudi bim botadu fanadu? Mininus punta.

* convençon di diritus di criança * Meninas

Page 13: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

VERBUS NA PRISENTI DI INDICATIVU

Verbu cume (comer) verbu canta (cantar)

Ami n’ta cume Ami n’ta canta Abo bu ta cume Abo bu ta canta El i ta cume El i ta canta Anos no ta cume Anos no ta canta Abos bo ta cume Abos bo ta canta Elis e ta cume Elis e ta canta

Page 14: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

FORMA NEGATIVU Verbu badja (dançar) verbu kuri (correr) Ami n’ka ta badja Ami n’ka ta kuri Abo bu ka ta badja Abo bu ka ta kuri El i ka ta badja El i ka ta kuri Anos no ka ta badja Anos no ka ta kuri Abos bo ka ta badja Abos bo ka ta kuri Elis e ka ta badja Elis e ka ta kuri

Page 15: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

FORMA NTURGATIVU

Na forma n’turgativu no ta kumsa ku particula ke, ou no pudi kunsa ku pronomi, es dja, ta dipindi di intonaçon di vos.

ex: ke bu ta bibi? abo bu ta bibi?

Page 16: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

KOMBERSA Aladji: Homi i kuma? N´tumbu: N’sta bem. Abo gora? Aladji: Fixe. Ke bu ta bai skola? N’tumbu: Nau, nka ta bai. Aladji: Pabia? N’tumbu: Nha pape ka matrikulam. Bu ta bai gora? Aladji: Hum, nta bai. Ma fala bu pape pa i

matrikulau. N’tumbu: Sta bem, n’obi.

Page 17: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

IZERSISIU Ami ______ studa. (afirmativu) Hussaim ku Jeremias_______djuga. (negativu) Elis e _______ papia kriol. (negativu) ______ bo _____ brinka ? (n’turgativu) Romilson____ bai skola. (negativu) Anôs______ skirbi. (afirmativu) Abo________ bibi binhu? (n’turgativu) Abdulai_____ konta storia. (afirmativu) Odjanu mininu_____ salta korda. (afirmativu) Mininus di gos________ brinka (negativu) ____no otridadi______difindi nô mininus. (n’turgativu)

Page 18: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

A:Ermon i _______? B:______ bem, ______ gora? A:n’sta bem, ____ bu ___ bai skola? B: Não, _____ta bai. A:Pabia? B:Nha pape ____ matrikulan. Bu ___ bai gora? A: Hum, ____ bai. Ma fala bu pape pa i

matrikula___. B: Sta bem ___’obi.

Page 19: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

A última tragédia- Abdulai Silá

N´dani i um personagem di 13 anu di romance Última Tragédia,di Abdulai Sila. El i sai di si tabanka, Biumbu, pa Bissau, otcha* ki “djanbakus” falal kuma i tene mau espíritu na si kurpu ki na lebal pa desgraça. Na Bissau, N´dani consigi tarbadju na casa di casal portuguis, dipus di humilhadu i tambe i negadu ba* si pididu: “senhora, bu misti n´bindan*?”

* quando

*partícula que indica passado * criada

Page 20: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Duranti si tempu na casa di Dona Linda, i entrandadu na

religion katólika, logo, i passa tchomadu Maria Daniela; tambi

i violantadu pa homi di patroa. N´dani (M. Daniela), dicidi riba

pa Biumbu, nunde ki forçadu pa casa ku régulo* Bsum Nanki.

Ma N´dani fussi pa Catió, pa pudi namora ku pursor ku i ama, i

risisti te na pontu di pidi pursor pa i skirbi na testamentu fin di

casamentu forçadu, pa i casa so djintis ki gosta di n´ghutru.

* Chef di tambaka

Page 21: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

BRINCADERAS DE MININEÇA

Page 22: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

I tem manga di brinkaderas ku cantigas kuta kontenta corçons di mininus guineensis, i brinkaderas ki anôs tudu no paça nel ki aos no na bai lembra del.

Cilimbiki-cilimbiki, mê-mê, kila-kila, tata mbili-mbili, n’dule-n’dule, kumandja-kumandja, cabra cegu, surumba-surumba, udju na ceu, rola uma, trinta i cincu, pimponeta, bentulate, sugundi-sugundi, salta corda, djugu di tampinha, pe di lata, djugu di malha, djugu di pion, etc...

Page 23: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Djugo di malha Salta corta

Page 24: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Djugo di tampinha sugundi- sugundi

Page 25: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

Djuco di pion Pé di lata Cabra cego

Page 26: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

(c ilim bik i, c ilim bi ki)ci lim bik i c il imb ik i tô pa i tô mã e ab ota ba i at é fr an ça. (k ila kila )ki la k ila kila um a ve ra v elu ma v elu ma que te m cria ço n, t enh o um fi lho peq ue nin o q ue eu não po ss o su s te nta r, p ass ar á p ass ará pa ssa rã o.

Page 27: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

(n´dulé, n´dulé)n´dulé n´dulé, n´dulé papa.papa sê; sê ionko ionko, koli koli iaia, iaia makê makê luntam. (mê-mê)mê mê,mê mêmê mê, mê mêtati nbolota, tati nbolota nbolota nbolota,cheri manga cheri, cheri manga manga cheri manga cheritantarara tantarara, ra, ra, ra, rasurvete manga cheri, survete manga cheri, manga cheri manga cheri

Page 28: NÔ TOPOTI NÔ MININUS AS CRIANÇAS SÃO AS FLORES DE GUINÉ-BISSAU

(kumandja-kumandja)kumandja kumandja, sakumandjakumandja kumandja,sakumandjaka bu ilam kanhota, sakumandja(nome) nkuntu, sakumandja…