fatores importante 5 ba hahan nebe seguru · 2. material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou...

23
Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru Manual Konaba Prosesu Prepara Hahan Nebe Seguru Republika Democratica de Timor-Leste Ministerio da Saude Departemento de Saude Ambiental

Upload: others

Post on 22-Jun-2020

68 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Fatores Importante 5Ba Hahan Nebe Seguru

Manual Konaba Prosesu Prepara HahanNebe Seguru

Republika Democratica de Timor-LesteMinisterio da Saude

Departemento de Saude Ambiental

Page 2: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Dokumentu Original:Publikadu iha lian: Lian Ingles

Titulo original: “First adapt, then act! (A booklet topromote safer food in diverse settings)”

Kode: SEA-EH-546

Distribuisaun: Jeral

Publikadu no impresso husi: Organizasaun Mundial de Saude (OMS)Rejiaun Sudeste-Asiatiku (WHO SEARO)

Data publikasaun: Outubru 2004

Departamentu responsavel: Food and Chemical Safety (FCS), Departmentof Sustainable Development and HealthyEnvironments (SDE), World HealthOrganization, Regional Office for South-East Asia,New Delhi, India

Kontaktu: [email protected]

Dokumentu Adaptasaun no Tradusaun:Adapta no traduz ba: Lingua Nasional Timor-Leste (Lian Tetum)

Tim Tekniku kompostu: husi representante: Ministerio da Saude(MdS), Instituto das Ciencias de Saude(ICS/MdS) no Organizasaun Mundial deSaude (OMS), Dili, Timor-Leste.

Desenhu grafika: Joao S. Gusmao (Asistente GIS, OMS,Dili, Timor-Leste).

Publikadu husi: Ministerio da Saude iha kolaborasaun hoasistensia teknika husi OrganizasaunMundial Saude, Dili, Timor-Leste.

Data publikasaun: Augosto 2006

Impresso husi: OMS Rejiaun Sudeste-Asiatiku (SEARO),New Delhi, India.

Departamentu responsavel: Departamentu de Saude Ambiental,Ministerio da Saude, Timor-Leste

Kontaktu: Tomasia A.M. do R. de Sousaemail: [email protected]

Page 3: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Lia Mak LokeTinan-tinan iha mundo rai-klaran ema tokon rihun rua maka hetan morastanba hahan nebe la seguru. Numeru ne’e sai hanesan 1/3 husi populasaunmundo nian. Iha nasaun barak nebe sei desenvolve-an hela, infesaun nebedaet liu husi hahan maka hanesan kausa prinsipal ba hahan nebe la seguru.Ba ema nebe sofre hela malnutrisaun ka lakon resistensia isin nian, infesaunliu husi hahan nebe hetan kontaminasaun sei iha efeitu nebe bo’ot liu tan.

Iha Timor-Leste tinan-tinan iha relatoriu konaba kazu hetan veneno kainfesaun tanba kontaminasaun liu husi hahan. Iha tinan 2002 iha relatoriukazu ba ema nain 5, tinan 2003 iha kazu 156, tinan 2004 iha kazu 6 notinan 2005 iha kazu 21 no tinan 2006 iha kazu 4.

Em jeral, situasaun moras nian tanba hahan nebe hetan kontaminasaunmosu tanba la iha sistema kontrola hahan nian ida, la iha informasaunkonaba hahan nebe seguru ba sira nebe halao prosesu ba hahan nokonsumedores domestiku.

Tan ne’e, Ministério da Saúde RDTL servisu hamutuk ho OrganizasaunSaúde Mundial (OSM) publika “Manual Prosesu Prepara Hahan nebeSeguru” ho lia menon “Fatores Importante 5 ba Hahan Nebe Seguru”. Liamenon ne’e presiza atu habelar liu husi konhesimentu nivel populasaunnian nebe ita hakarak hato’o lia menon ne’e ba sira.

Esplikasaun, komentariu no konselhu nebe hato’o iha manual ne’e laosestandarde ida maibe fo deit figura konaba realidade no kultura nebe presizaatu hetan konsiderasaun wainhira prepara material promosaun ba hahannebe seguru. Konteudo manual ne’e nian bele iha folin ba servisu nainsira nebe involve iha promosaun konaba hahan nebe seguru ba partisipantesira hanesan negosiante ba hahan no restaurante ki’ik sira to’o ba klasemediu, negosiante hahan iha dalan nining, inspectur hahan ka saneamentunian, estudante sira kursu negosiu hotel nian, organizasaun protetorkonsumedores, mestri/a sira no estudante sira husi eskola sekundaria nian.

Manual sempre usa acompanha nafatin ho poster “Xave lima ba hahan nebeseguru”. Poster ne maka importante liu no manual hanesan ajuda ita foinformasaun diak liu tan kona ba poster ne. Hanesan ema nebe fo konselhono informasaun ba komunidade ita bot sira tenki kompreende informasaunlima nebe iha poster nia laran. Razaun seluk tan maka Xave lima ne tenkiadapta ba kondisaun intelektual, kondisaun ekonomiku no sosialpopulasaun ka ema nebe ita hato ba. Ne duni manual ne hanesan deit guiaida ba ita bot sira wainhira fo informasaun iha base kona ba poster.

Dili, Agosto 2006

Feliciano da C.A. Pinto, S.Kp,Secretario Permanente

Ministerio da SaudeRepublica Democratica Timor Leste

Page 4: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Indice

Basikus ba hahan nebe seguru................................................................ 1

Sintoma moras tanba hahan ne’be laiha seguru ...................................... 2

Hahalok ne’be tenke halo wainhira hetan moras ..................................... 2

Fatores importante lima ba hahan nebe seguru ....................................... 3

Fator importante ida : Observa limpeza ................................................ 3Fator importante rua: Haketak substansia hahan nebe sei matakhusi hahan nebe tasak ona ................................................................. 6Fator importante tolu: Tein hahan to’o tasak didiak ............................. 7Fator importante ha’at: Mantein temperature hahan nianiha kondisaun nebe seguru ................................................................. 9Fator importante lima: Uza be no material hahan nian nebe seguru ..11

Resumu lia menon xave 5 ba hahan seguru .......................................... 13

Ejemplu demonstrasaun oi-oin ba eskola oan sira ................................ 14

1. Fase liman: “Be manas, sabaun no liman” ..................................... 142. Kontaminasaun ba-mai/kontaminasaun kruzadu ......................... 15

Lista ba Termu sira ................................................................................ 16

Lia fuan agradesimentu ......................................................................... 19

Page 5: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Lor-loron ema barak iha mundo rai-klaran hetan moras tanba saida makasira han ka konsume. Moras ne’e hanaran MORAS TANBA HAHAN NEBEHETAN KONTAMINASAUN no kausa husi mikrobiu sira nebe perigu kasubstansia kimiku nebe iha veneno.Mikrobiu nu’udar kriatura nebe ki’ik tebes nebe ita ema labele hare homatan bai-bain deit. Bakteria, virus, fungo no parasita sira ne’e hotu haloparte ba mikrobiu.Mikrobiu ho ninia medida nebe ki’ik ne’e maka presiza mikrobiu tokon idaatu taka daun ida nia tutun. Bakteria ida bele fahe-an sai rua iha deit minutu15 nia laran. Ne’e katak iha horas 6 nia laran, bakteria ida bele fahe-an saitokon 16 (16.777 216).Mikrobiu balun naturalmente diak ba ema. Mikrobiu balun ema uza atuhalo hahan hanesan keju, tempe, tahu no susu ben nebe sin no grosu, nobuat seluk tan nebe tulun ema halo prosesu digestaun.Mikrobiu nebe la diak maka mikrobiu nebe halo dodok hodi halo hahandois, ema hakribit wainhira han no halo laran sae wainhira hare.Mikrobiu ne’e perigu tebes tanba halo ita moras no bele oho mos. Mikrobiusira nebe perigu tebes sei la halo diferensia fisikamente ba hahan nebe sirahalo kontaminasaun tiha ona.Kontrariu ho hanoin ema barak nian, ita sei la hatene husi ninia dois, gostuiha nanal no ninia hatudu-an wainhira hahan ne’e sei halo ita moras ka lae.Mikrobiu depende teb-tebes ba buat ida ka ema ida atu muda. Mikrobiunebe muda husi fatin ida ba fatin seluk hanaran kontaminasaun ba-mai kakontaminasaun kruzada.Kontaminasaun kruzada mosu direitamente no indireitamente liu husiliman, tualha, hatais/roupa, ai-kabelak hodi tesi/prepara hahan, materialdapur nian, animal, bikang. Dala barak ema hetan veneno hahan nian liuhusi hahan tanba han buat ruma nebe iha ona kontaminasaun kruzada.

Mikrobiu sai nu’udar kausa moras nian, maibe substansia kimiku nebeiha veneno mos bele halo ema moras. Substansia kimiku nebe iha venenone’e maka hanesan:

1. Pestisida ba agrikultura no uma kain2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos4. Metal no polutante seluk ambiente nian.5. Material aditivu nebe la uza didiak6. Veneno nebe iha tiha ona iha ai-hahoris no animal..

Maneira nebe dala barak liu mikrobiu transmite husi fatin idaba fatin seluk maka liu husi liman nebe foer

Basikus ba hahan nebe seguru

1

Page 6: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Sintoma moras tanba hahan ne’be laiha seguru?Sintoma prinsipal sira husi moras nebe kausa liu husi hahan nebe hetankontaminasaun maka:

• Kabun nebe moras maka’as (kabun uat estika-an)• Muta• Diareia/ te ben.

Laos deit sintoma sira mensiona ona ne’e, bele mos mosu:• Laran sae• Isin manas• Ulun moras.

Sintomas hirak nebe mosu depende ba kausa hetan veneno nian. Sintomahetan veneno nian bele mosu kedas liu tiha ita han buat ruma, ka liu tihaloron ruma. Iha kazu barak, ninia sintoma ne’e mosu liu tiha 24-72 horashafoin han hahan nebe hetan kontaminasaun. Efeitu ba tempu naruk nianmaka hanesan arthritis nebe reativu, sindroma Guilliane Barre (em geralmaka hanesan paralitiku nebe hahu mosu) ka moras nebe kroniku (infesaunkroniku iha te-oan nebe espertu patologia sira ladauk hetan lolos niniadetalhe) bele mos relasiona ho moras nebe kausa husi hahan nebe hetankontaminasaun. Dala ruma moras tanba hahan hetan kontaminasaun haloema mate.

Residiu kimiku toksiku iha substansia hahan nian bele kausa efeitu tempunaruk nian ba saúde nebe ema la hakarak

Hahalok ne’be tenke halo wainhira hetan morasSaida maka ema ida tenki halo wainhira hetan moras ona?

Wainhira sintoma mosu, liu-liu diareia, hemu ka fo be barak hodiprevene dehidrasaunLabele prepara hahan wainhira moras. Maibe wainhira tenkiprepara duni hahan, uluk nanain labele haluha atu fase limanuza be no sabaunLalais kedas buka tulun husi doutor (ba konsulta).

Ita bo’ot bele muda situasaun!Hapara mikrobiu hirak nebe halo ita bo’ot no ema seluk moras hodi halotuir fatores importante lima ba hahan nebe seguru liu:

1. Observa limpeza;2. Haketak hahan matak husi hahan nebe tein tiha ona;3. Tein hahan ne’e to’o tasak didiak;4. Mantein temperature hahan nian iha kondisaun nebe seguru, no5. Uza be no material hahan nian nebe seguru.

2

Page 7: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Fatores importante lima ba hahan nebe seguru

Mensajen Iha Poster:1. Uluk nanain fase liman molok prepara hahan no fase liman bei-beik

durante prepara hahan;2. Fase liman wainhira fila husi sentina ka haris fatin;3. Fase no hamos tiha hotu parte leten material sira nebe uza tiha ona

hodi prepara hahan, no4. Proteze dapur no ninia area sor-sorin sira husi insekto sira, animal

domestika no animal seluk tan.

Fator importante ida: Fase liman molok atu prepara hahan

1. “Fase liman molok preparahahan no fase liman bei-beikdurante prepara hahan”

Iha nasaun barak nebe seidesenvolve-an hela, dala barak sirafase liman ho deit be, no hahalok ne’eladun apropriadu. Ho termu “faseliman” ema barak kumprende faseliman ho be, maibe sira lakumprende, katak sabaun ne’eimportante tebes no la hodi sabaun,liman sira nebe fase ne’e la mos ida.Problema seluk tan maka em jeralema fase liman uza be nebe la mos.Prepara hahan ne’e buat ida nebeema la dun kumprende didiak. Kariksabaun nebe kose ba liman la aplikadidiak hodi kona liman laran deit noliman laran deit maka mos (Limanlaran no liman liur tenki konasabaun hodi nune sai mos hotu).Sabaun :Ema barak la iha kbi’it atu sosasabaun/deterjente/pó no likiduhamos nian.Iha situasaun nebe problemaprincipal maka buka hahan lor-loronnian no buat sel-seluk tan atu tein,ne’e duni sosa sabaun ne’e buat idanebe la hanoin liu. Dala wain, emauza ahi-kdesan hodi troka sabaunnebe baratu (no mos diak baambiente) liu-liu hodi fase materialdapur nian.

Presiza mos atu hetan atensaun katakiha kazu barak, maske iha ona sabaun,ema barak la uza didiak sabaun ne’e,ho intensaun atu poupa sabaun.Wainhira buat ne’e sai hanesan tomanida, tuir mai maske iha sabaun mosema balun sei la uza sabaun ne’e.

Be:Iha kazu barak, be nebe iha la mos,ho razaun katak la iha be nebe suli.Bai-bain ita hare (negosiante ki’iksira iha dalan nining) iha balde ki’ikida ho be no ema hotu hatama limanba balde ne’e hodi uza. Ita bele hato’olia menon ne’e no fo konselhu katakdiak liu be nebe iha balde laran ne’ekuru ho material nebe propriu nebeiha ninia kaer fatin nebe naruk, atunune’e liman la kona be ne’e.No mos maneira simples sira atudesinfekta be tenki iha.

3

Page 8: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Konselhu atu hato’o lia menon:“Fase didiak ó nia liman ho sabaunno be nebe naton molok halo prosesupreparasaun ba hahan, preparasubstansia hahan nian, tein, noprepara iha meja”.

2. “Fase ó nia liman wainhira filahusi sentina ka haris fatin”

“Dala wain ema la uza sabaun ka lauza sabaun naton wainhira fila husisentina ka haris fatin, koi isin, hoisinus ben.” Ema barak fase deit sirania liman ho be, ka be no tahu. Foatensaun ba buat ne’e

Liman:Liman nu’udar fatin transmisaunmoras nian, liu husi liman nebe lamos bele kausa moras oin 16.Moras hirak ne’e maka hanesan:1. Lumbriga2. Disentria Amuba3. Disentria Basilair4. Tifus Kabun nian5. Hepatitis6. Kholera7. Gastro Enteritis8. Parathypoid9. Diareia10.Virus polio11. etcMoras hirak ne so daet ba ema selukwainhira han hahan ka hemu buatnebe kontaminadu tiha ona nomikrobius sira ne. Kontaminasaunakontese waihira mikrobius nebemoris iha ema nebe moras nia kabunlaran sai hamutuk no nia sintinabot. Mikrobius ne bele kontaminaiha aihan, be no sasan sira. Mai bebarak liu nia kontamina iha ita nialiman wainhira ita la fase limandepois de ba sintina. Husi ita nialiman nia sei daet ba buat hotu-hotunebe ita kaer.“Sintina” katak soe be-boot no bekiik. Laos soe be boot deit

Iha razaun rua tansa maka ema ihaobrigasaun atu hamos ka fase liman,waihira usa tiha sintina:i) Liman nebe kona foer iha sentina

laran ka haris fatin, karik sai foerii) Mikrobiu nebe moris besik ba area

genital nian bele kausa moras.Ba sintina kiik mos tenki fase limantanba waihira ita iha sintina larankarik ita nia liman kaer ka kontaktuba sasan nebe kontaminadu tihaona. Genital mos dala barak liukontaminadu no mikrobiu nebe saihusi sintina bot.

Liman Kukun:Liman kukun nu’udar fonteimportante kausa moras nian. Iha itabo’ot nia lia menon, iha konselhu atuhatama fraze nebe dehan katak siranebe prepara hahan tenki iha limankukun nebe badak. Basá, limankukun nebe naruk susar atu hamos.

Liman laran deit maka hamos:Fonte importante tebes nian ida bainfesaun maka ema barak, wainhirauza sabaun, kose deit ba liman laranno laos ba liman tomak, no buat ne’ekausa liman kukun la sai mos ida.

Wainhira los maka tenki faseliman?

Molok halo prosesu ba hahan nofase bei-beik durante prepara hahanWainhira fila husi sentina kaharis fatinWainhira servisu tiha ho na’anmatak ka na’an manuWainhira troka tiha labarik niahatais/fraldasWainhira hamos tiha inus-benWainhira fuma hotu tihaWainhira halimar hotu tiha hoanimal domestikaWainhira servisu hotu tiha ho lisuWainhira servisu hotu tiha hopestisida ka material kimikuseluk (inklui hirak nebe uza hodihamos liman).

4

Page 9: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

4. “Proteje dapur no ninia area sor-sorin husi insekto, animaldomestika no animal seluk tan”

Praktikalmente, maske iha onaesforsu nebe maksimal la taka baposibilidade atu asegura katakdapur livre ka mos husi pesti kaanimal sira.Pesti, insekto, laho, barata, susuk nolalar ne’e buat ida nebe komum ihanasaun sira nebe sei desenvolve-an,iha area remotu no mos sidade. Tanne’e, ita presiza hare konabaimportansia husi tansa maka tuirtoman kultura Asia Tuan nian, dapurno ninia simenti ema fase lor-loronmolok hahu prepara hahan nowainhira tein hotu ona.Maske material sira fase tiha ona,presiza atu fase tan ho be nebe mosmolok uza fali sira.Presiza diskute konaba importansiahusi halo manutensaun atu animaldomestika no animal seluk do’okhusi fatin prosesu hahan nian(animal domestika, manu no animalseluk tan nebe hakiak iha uma, etc).Insektu sira hanesan lalar, barata,nehek bele lori mikrobiu husi fatin idaba ida. Lalar gosta ba kaer iha sasannebe foer, sintina no soe foer fatin.Laho bele lori moras hanesan tifus.Presiza nota mos katak uma barakmaka uza karau ten nebe maranghanesan material hodi sunu, maibemaneira ne’e “la mos”.Konselhu atu hato’o lia menon:“Haka’as-an atu mantein dapur livrehusi laho, barata no lalar. Molok hahuprepara hahan, uluk nanain hamosdidiak fatin nebe sei uza atu preparahahan ho be no sabaun (ka ahi-kdesan). Hamos mos material sira dalaida tan ho be molok hahu tein.Observa atu hahan sira taka metin.Soe foer sira iha foer fatin.”

Konselhu atu hato’o lia menon:“Wainhira filahusi sentinaka haris fatin,fase didiakliman rua ne’eminimu dala ruaka dala tolu hosabaun no be nebenaton. Observa atu liman kukunsira badak nafatin. Observalimpeza ba liman kukun. Kosedidiak liman kukun ho sabaunsei tulun atu hamos liman kukunsira.”

3. “Fase no hamos didiak materialhotu nebe uza tiha ona hodiprepara hahan”

Lia fuan ‘Hamos’ dala ruma ema lakumprende didiak ninia sentidu.Lia fuan ‘Material’ mos dala rumaema la kumprende didiak. Ema barakla iha kbi’it atu sosa deterjente,sabaun no sabaun pó hodi fase no uzafali “ahi-kdesan” husi ai nebe emasunu tiha ona.

Konselhu atu hato’o lia menon:“Fase didiak uza deterjente (kaahi-kdesan) no be nebe mos,material nebe sei uza atu tauhahan ba ka tein ba (ai-kabelakdapur nian, simenti-wainhiraprosesu tein nian halao ihasimenti leten, etc). Hamos didiakmos ho sabaun no be ka kose hoahi-kdesan material hotu, tudik,koador no material seluktan nebe sei uza hoditein no preparahahan.Hamos no tein ihatempu nebehanesan hodi la fooportunidade bamikrobiu atumoris.”

5

Page 10: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

1. “Haketak na’an matak, na’anmanu no hahan husi tasi husiubtansia sira seluk

Substansia hahan nebe matak, liu-liuna’an, na’an manu nohahan husi tasi no likiduhusi hahan sira ne’e, beleiha mikrobiu perigu niannebe bele transmite basubstansia hahan selukdurante preparasaun norai diak.Transmisaun mikrobiune’e nian bele preveneliu husi mantein substansia hahannebe matak nafatin haketak husihahan nebe tein tiha ona, no hahantuan haketak husi hahan nebe foun.2. “Uza material dapur nian nebe la

hanesan, tudik no ai-kabelak tesina’an ka modo nian hodi haloservisu ho substansia hahan nebesei matak”.

Hahan nebe tein tiha ona bele hetankontaminasaun liu husi kontaktunebe lalais deit ho substansia hahannebe sei matak.Nune’e, haketak hahan sira ne’e ba malulaos deit iha tempu prosesu tein nianmaibe mos iha tempu koa nian, etc.3. “Rai hahan sira iha fatin nebe

taka metin atu evita kontaktuentre substansia hahan nebe seimatak ho hahan nebe tasak ona”.

Fator importante rua: Haketak hahan nebe tasak husi hahannebe sei matak

Mensajen iha poster1. Hado’ok na’an matak, na’an manu no hahan tasi nian husi substansia

hahan seluk;2. Uza material suplementariu no material seluk nebe la hanesan ,

hanesan tudik no ai-kabelak tesi na’an no modo nian hodi servisu hosubstansia hahan nebe sei matak, no

3. Rai hahan iha fatin nebe taka metin atu evita kontaktu entre substansiahahan nebe sei matak ho hahan nebe tasak ona.

Labele haluha atu fo hanoin haketakmaterial hahan nian nebe uza tiha onahusi material hahan nebe foun.Hahan nebe rai kleur karik iha mikrobiu

nebe bele transmite bahahan nebe foun wainhirala haketak sira.Konsume uluk hahannebe tuan ka soe deit!Konselhu atu hato’o liamenon:Labele haluha atu faseliman wainhira kaer

substansia hahan nebe matak.Haketak na’an matak, na’an manu,no hahan tasi husi substansia hahansira seluk. Uza material dapur nianhanesan tudik no ai-kabelak tesina’an no modo nian nebe la hanesanatu servisu ho substansia hahan nebesei matak (ekseptu wainhira materialnebe uza ba servisu ho substansiahahan nebe sei matak hamos nohamaran tiha ona molok uza atuservisu ho hahan nebe prontu atukonsume.) Rai hahan iha fatin nebetaka metin atu evita kontaktu entresubstansia hahan nebe sei matak hohahan nebe prosesu tiha ona. Se usakarik jeleira rai substansia hahannebe prosesu ka tein tiha ona ihana’an nebe sei matak no na’an manunia leten atu evita likidu husisubstansia hahan nebe sei matakmonu ba hahan nebe tein tiha ona.Prevene hena nebe uza tiha ona basubstansia hahan nebe sei matakkona substansia hahan sira seluk.”

6

Page 11: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

1. “Tein hahan to’o tasak didiak,liu-liu na’an, na’an manu, manu-tolun no hahan husi tasi”.

Tein didiak bele hamate mikrobiuhotu nebe perigu. Hahan nebe presizaatensuan espesial maka inklui na’antetak, na’an tunu, na’an ruin bo’otno na’an manu tomak.

2. “Ba hahan hanesan soupa nohahan nebe da’an, tein to’o nakaliatu asegura katak iniatemperature to’o ona 70°C. Bana’an no na’an manu asegurakatak ninia ben mos no laos ko’ormean. Buat nebe ideal maka uzatermometru ida hodi koko”.

Termometru:Iha ema oituan deit maka ihatermometru iha uma, no oituan liutan maka uza nia atu tein. Wainhirala uza termometru, konseptu teinnian to’o temperatura 70°C la validuida. Maske nune’e ba ema balunnebe la hatene uza termometru ka laiha kbi’it atu sosa termometru, makatenki esplika ba sira atu uza koreshanesan indikadores “realizasaun”ba tein nebe diak no uza termu sirahanesan be nafurin ka be nakali.

Wainhira uza termometru:- Tau termometru iha parte klaran

husi na’an nebe mahar liu, no- Asegura katak termometru ne’e

la kona ba ruin ka parte niningtasu nian.

Fator importante tolu: Tein hahan to’o tasak didiak

Mensajen iha poster1. Tein hahan to’o tasak didiak, liu-liu na’an, na’an manu, manu-tolun

no hahan husi tasi;2. Ba hahan hanesan soupa no hahan nebe da’an, tein to’o nakali atu

asegura katak ninia temperatura to’o ona 70°C. Ba na’an no na’anmanu asegura katak ninia ben mos no laos ko’or mean. Buat nebeideal maka uza termometru ida hodi koko, no

3. Hamanas didiak hahan nebe tein tiha ona.

Konselhu atu hato’o lia menon:“Tein didiak liu-liu na’an, na’anmanu, hahan husi tasi, to’o be

nafurin ka suar husi be nakalitaka tomak hahan nebe tein hela.Hahan hanesan soupa no modoben tenki hamanas to’o nakali nomantein iha kondisaun nakaliminimu minutu ida. Buat nebeideal maka uza termometru.Wainhira la iha termometru bana’an no na’an manu, tenkiasegura katak na’an nian benne’e mos, parte laran husi na’annian laos mean ona. Hamanas falihahan nebe tein tiha ona to’o suarsai ka suar husi be nebe nakalitaka tomak hahan nebe iha”.

3. “Hamanas didiak hahan nebetein tasak tiha ona”.

7

Page 12: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Hahan tein tasak nebe rai iha temperature ambiente liu tiha oras rua nialaran ka hahan tein tasak nebe rai iha jelera) tengki hamanas fila fali molokatu han. Maneira ida ne’e hanesan ita nia protesaun diak los hodi hasorumikrobius nebe karik moris tiha ona durante ita rai hahan tasak. Rai hahantasak nebe ho diak, mikrubius nia moris sei lao neneik maibe la ohoorganismu hirak ne’e. Ne’e duni, hamanas hahan tasak nebe rai hela hodidiak katak parte hahan hot-hotu tengki to mais u menus 70°C.

Konselhu atu hato’o lia menon:

“Hahan tasak ne’ebé rai liu ona oras rua iha temperatura ambiente, ka raiiha jeleira, tenke hamanas fila fila ho di’ak molok atu han.

8

Page 13: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Fator importante ha’at: Mantein temperatura hahan ihakondisaun seguru

Mensajen iha poster1. Labele rai hahan nebe tein tiha ona iha temperature ambiente liu ba

horas rua;2. Halo malirin lalais hahan hotu nebe tein tiha ona ka hahan nebe

a’at lalais (diak liu menus husi temperatura 5°C);3. Hamanas fali hahan nebe tein tiha ona (liu ba temperatura 60°C)

molok tau iha meja, no4. Labele rai hahan kleur liu maske iha jeleira laran.

1. “Labele rai hahan nebe tein tihaona iha temperatura ambienteliu ba horas rua”

Iha kna’ar nain barak nebe lorihahan nebe tein tiha ona ba sira niaservisu fatin. Ihasituasaun hanesanne’e, tempu horas ruala relevante ona.Importante atuesplika ba sira katakliu tiha mais oumenus horas ruahahan ne’e rai ihatemperatura umalaran nian, mikrobiusira barak liu onamaka hela iha hahanne’e nebe bele sai laseguru atu han kakonsume.

Mikrobiu wainhira niakaer ba hahan, nia presisaoras rua nia laran atu adapta nia an. Sodepois de oras rua maka nia komesa fahe anhodi sai barak se kondisaun hanesantemperatura no buat seluk tan permite. Neduni se ita han hahan menos de oras ruatein hotu tiha asegura katak hahan ne seiseguru. Depois de oras rua mikrobiu nebedaet tiha ona ba hahan komesa sai barak nohalo hahan ne la seguru.

2. “Halo malirin lalais hahan hotunebe tein tiha ona ka hahan hotunebe a’at lalais (diak liu menoshusi temperatura 5°C)”.

Iha suco barak no sidade balun ihaAsia Sul la iha jeleira. Eletrisidade

nebe dala barakmate-moris sei halojeleira la funsionadidiak durante horasruma nia laran ihaloron ida. Jeleiratuan balun la ihagaveta jelu nian.Buka solusaun selukida.Iha temperatura nebe menosde 5°C mikrobiu labelemultiplika nia an. Hahanida nebe ita tein tasak onano ita rai lalais ihatemperatura menos de 5°Casegura katak mikrobiu

labele moris no sai batak iha hahan ne.

3. “Mantein hahan nebe tein tihaona morna nafatin liu husihamanas sira nafatin (liu batemperature 60°C) molok preparaiha meja.”

Iha temperatura nebe liu husi 60°C mikrobiunebe daet ba hahan ne la consegue moris nohabarak nia an. Ne duni se ita tein hahan

9

Page 14: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

barak no ita hakarak rai liu oras rua ( nebuat nebe sempre akontese wainhira emaTimor halo festa), hodi asegura katak hahanne seguru no mikrobius laiha diak liu ita raiiha ahi matan nia leten ka fogaun nia letenhodi nune nia morna nafatin.Hamanas hahan sira to’o manas kamanas tebes signifika niniatemperatura ne’e manas teb-tebesnebe halo susar ba liman nebe laproteje atu kona. Hahan sei nafatin

hetan protesaun wainhira rai ihakondisaun nebe manas tanbamikrobiu sira sei la tahan moris ihatemperatura nebe a’as. Fo atensaunkatak lia menon ne’e relasiona hohahan molok prepara iha meja.

4. “Labele rai hahan kleur liu maskeiha jeleira laran”.Wainhira jeleira nafatin naklokehanesan iha uma barak no fatin fa’ansasan nian, maka susar atu manteintemperature jeleira nian, liu-liu ihafatin nebe ho klima manas.

conselhu atu hato’o lia menon:“ Iha tempu manas, han hahan nebe foinmaka tein ba. Han hahan ne’e antes de

horas rua-tolu nia laran liu tihahahan ne’e tein. Rai hahan(wainhira laos iha jeleira laran)iha fatin nebe malirin, no tenkitaka metin. Iha tempu bai-loron,wainhira hahan nebe tein tiha onalabele rai iha jeleira nebefunsiona didiak, maka hahanne’e tenki han kedas iha prazuhoras rua nia laran liu tiha hahanne’e tein. Hahan nebe sona/filadeit no uza mina barak hanesannaan bafado, na’an fahi sona belerai durante horas 5 to’o 10 liu tihahahan ne’e tein.Ba hahan nebe tein tiha ona nebe

rai iha jeleira laran, ka rai iha liur liu tihaba horas rua-tolu, maka tenki hamanasfila fali; diak liu hamanas fali to’o manasdidiak molok prepara iha meja.Observa atu hahan hotu taka metin. Lalarbele transmite moras oi-oin. Labele hanhahan nebe tein tiha ona nebe hetankontaktu husi lalar”.

10

Page 15: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Mensajen iha poster1. Uza be nebe seguru ka halo be ne’e sai seguru2. Hili substansia hahan nebe fresku no fisikamente diak3. Hili substansia hahan nebe liu ona prosesu seguru nian, hanesan

susu ben nebe hetan ona prosesu pasteurisasi4. Fase aifuan no modo tahan liu-liu wainhira hakarak han matak deit, no5. Labele uza substansia hahan nian nebe liu tiha ona ninia prazu.

Fator importante lima: Uza be no material hahan niannebe seguru

1. “Uza be nebe seguru ka halo bene’e sai seguru”.

Iha momentu 15 segundo labarik idasei mate tanba diareia, barak liutanba saneamentu nebe la diak nobe mos nebe iha la seguru.

Katak sa “Seguru” ?“Seguru” katak be no substansiahahan nian tenki livre husi mikrobiunebe perigu no substansia kimikunebe ameasa saúde ema ida nian. Benebe seguru tenki haktuir kondisaunkonaba ko’or, gostu no ninia i’is tanne’e diak liu hili be ho kondisaun idane’e diak liu fali substansia alternativaseluk nebe hare ba furak maibe hetantiha ona polusaun.Iha deit ema oituan nebe ihaasesibilidade ba be mos no be nebesuli. Ema barak maka uza be husibalde no mos basia. Tan ne’e itapresiza halo:• Fo konhesimentu konaba

metode oi-oin nebe simples atuhalo be sai seguru: nakali, taisno halo klorinasi, etc.

• Esplika katak wainhira iha bemos iha fatin ida maka labelehalo foer be ne’e liu husi hatamaliman ba. Uza kaneka masa idanebe ho kaer fatin naruk atukuru be ne’e husi ninia fatin.

Hanoin ba katak aifuan no modotahan sira nebe sei matak bele saisubstansia nebe la mos tanba to’osnain sira-agrikultor sira dala barak

uza animal nia foer sira (te) hanesanestrume.Hanoin nafatin katak iha fatinnebe a’as liu ba metru 2000, makabe nebe iha tenki hamanas to’onakali durante minutu 3 atuasegura katak be ne’e seguru ona.

2. “Hili substansia hahan nebefresku no fisikamente diak”.

Hahan fresku hetan definisaunhanesan hahan nebe la konserva ihalatarias, hamaran, jeladu ka tamun.Hahan nebe diak ba saúde hetandefinisaun hanesan hahan nebe belefo saúde no moris diak; ka hahannebe kontén nutrisaun sufisiente basaúde ka hetan definisaun hanesanai-han nebe ho nutrisaun diak basaúde. Tanba ne’e diak liu konsumuhahan nebe fresku no ho nutrisaundiak atu han, se karik iha.

Konselhu atu hato’o lia menon:“Hili hahán fresku ho nutrisaundi’ak hanesan: ai-fuan no modotahan orgániku, na’an ho ikanne’ebe’ fresku atu han. Tanba ne’edi’ak liu hili hahán ne’ebé la liu husiperservasaun. Molok atu preparahahan ba konsumu, tenke harehahan nebe fresku ho nutrisaundiak, hanesan buat hirak tuir maine’e: 1) hare nia ko’or labele muda,2) hahan la dois ka iis, 3) na’an tenkemamar, 4) hahan labele namlaek 5)hare hahan nia konsistente seimetin hela, la nakfera”.

11

Page 16: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

3. “Hili substansia hahan nebe liuona prosesu seguru nian,hanesan susu-been nebe hetanona prosesu pasteurisasi”.

Hahán ne’ebé hetan prosesu katak,hahán ne’ebé liu husi prosesu balumolok sai pakote hanesan produtufinal hahán nian. Se karik hakarakhili hahán ne’ebé hetan prosesu, hilihahán ida ne’ebé hetan prosesu hoseguru no saudavel. Ezemplu, di’akliu konsumu susun-been ne’ebéhetan pasteurizasaun duke susu-been matak, tanba susu-been matakseidauk hetan prosessu liu husipasteurizasaun ka homojenizasaunmolok atu han.

Konselhu atu hato’o lia menon:“Diak liu konsumu hahán ne’ebehetan prosesu seguru no hetan

sertifikadu husi autoridade sira.Wainhira konsumu susu-been, diakliu susu-been pasteirizadu dukesusu-been matak”

4. “Fase aifuan no modo tahan siraliu-liu wainhira hakarak hanmatak deit”.

Konselhu atu hato’o lia menon:

“Fase didiak ho be nebe seguru;kose didiak ba parte hotu aifuanno modo tahan sira ne’e to’o mosdidiak, molok han. Fase dalabarak to’o be nebe uza hodi fasene’e hare ba mos.”

5. “Labele uza substansia hahannian nebe liu tiha ona niniaprazu”.

“Wainhira sosa hahan nebefalun, maske ninia prazu ne’e seivalidu, asegura katak niniafalun ne’e la bubu ka a’at. Parteliur husi falun ne’e nian tenkifoun no laos tuan. Falun ne’elabele kuak iha parte nebe deit.Wainhira loke ninia falun, makarai lalais kedas iha jeleira laran.Uza haktuir prazu nebe determinatiha ona.”

12

Page 17: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Resumu lia menon xave 5 ba hahan seguru

Atu mantein katak hahan nafatin seguru, labele haluha atu:

1. Fase liman molok atu prepara hahanBuat ne’e hodi hapara mikrobiu atu la moris no la transmite.

2. Haketak hahan nebe tasak husi hahan nebe sei matakBuat ne’e atu hapara mikrobiu hodi la transmite.

3. Tein hahan to’o tasak didiakBuat ne’e atu oho mikrobiu.

4. Mantein temperatura hahan iha kondisaun seguruBuat ne’e sei hapara mikrobiu nia moris.

5. Uza be no material hahan nian nebe seguruBuat ne’e sei hapara mikrobiu no substansia kimiku tama ba hahan.

13

Page 18: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Objetivus Diskuti Molok HalaoAtividade

Material Metodu Perguntas baDiskusaun

Ejemplu demonstrasaun oi-oin ba eskola oan sira1. Fase liman: “Be manas, sabaun no liman”

Fo atensaunkonabalimpezapessoal.

Atu hatenekatak limannu’udar fonteida bakontaminasaun.

Atu hatudutekniku faseliman niannebe los.

Mestri/a sira seihato informasaunkonaba importansiahusi fase liman nowainhira buat ne’eimportante tebes(molok no hafoin).

Mestri/a sira seikuda hanoinkonaba maske itania liman hare homatan mos, iharealidade mikrobiubarak maka morisiha neba.

Esplika katakmikrobiu ne’e ki’iktebes tan ne’e labelehare ho matan

Mina sonanian.

Ai-kanelarahun.

Fatin faseliman bemanas nomalirin.

Sabaun.

Eskova.

1.Estudante naintolu sei habokonsira nia liman homina sona nian.

2.Liman nebehabokon tiha onakari ai-kanela ba.Ai-kanela ne’e seisai nu’udarmikrobiu (mikrobiuki’ik).

3.Estudante naintolu ne’e sei kokofase sira liman hoseriu duranteminutu 20 hanesantuir mai ne’e:

I.estudante1: faseliman ho be malirinla ho sabaun.II.Estudante 2: faseliman ho be mornala ho sabaun.III.Estudante 3:fase liman ho bemorna no sabaun.IV.Fase liman hotuona, estudante sirasei hatuduresultadu husiliman nebe fasene’e iha sala laran.

Oinsa halakonmikrobiu husió nia liman?

Saida makaresultadu husifase liman hobe malirinmaibe la uzasabaun?

Impaktu saidawainhira uzabe morna?

Impaktu saidawainhira uzasabaun?

Impaktu saidawainhira koseliman ruahotu?

Metode faseliman ida nebemaka efektivuliu?

Metode faseliman ida nebemaka laefektivu liu?

Saida makaniniakonkluzaun?

14

Page 19: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

2. Kontaminasaun ba-mai/kontaminasaun kruzaduEjemplu demonstrasaun oi-oin ba eskola oan sira

Objetivus Diskuti Molok HalaoAtividade

Material Metodu Perguntas baDiskusaun

Atu kunhesesubstansiahahan matakhanesan fontebakontaminasaun.

Atu hatuduoinsakontaminasaunba-mai/kruzaduakontese.

Atu hatudupassuprevensaunnebe efektivonian hodiprevenekontaminasaunba-mai laakonteseduranteprosesuprepara no raihahan nian.

Mestri/a sira seihahu konvidaestudante sira halodebate konabatermu “MIKROBIU”(resultadu debatenain), sei hakerekiha kuadru.

Mestri/a sira seiklasifika hanoinsira ba grupu oi-oin(hanoin grupu idanian relasiona horelasaun entremikrobiu no hahan,moras ka peskizasientifiku)

Formatuboraisa nianrua nebe tesitiha onahanesanmanu keleng.

Tinta meanka ko’ornabilanseluk.

Eskova ida.

Ai-kabelaktesi na’an nomodo nian.

Modo tahansalada belarida.

Bikang ko’ornabilan ida.

Tudik ida.

1. Fahe estudantesira ba grupu ki’ik.2. Habokon boraisarua ne’e ho be.Boraisa rua ne’e idakonsidera nu’udar“na’an manu nebetein tiha ona” nohaketak tiha husiida fali, nebekonsidera nu’udar“na’an manu nebela dauk tein ida”.3.Pinta boraisa ne’eida ho ko’or mean.Pinta boraisa ruane’e nia nining hoko’or nebe naton(ko’or ne’ekonsidera hanesanlikidu husi na’anmanu nebe hetankontaminasauntiha ona homikrobiusalmonella).4.Tau boraisa nebepinta ona ne’e ihaai-kabelak ne’e nialeten no tesi ba ruaho tudik.5.Tau parte ruane’e iha bikang idaho ai-kabelak,tudik no limannebe la fase.6.Tesi salada tahanmatak ne’e sai ruaiha ai-kabelak noho tudik nebehanesan.7.Tau boraisa nebekonsidera hanesan“na’an manu nebetein tiha ona “ (lapinta) iha bikangnebe hanesan baboraisa “na’anmanu nebe la dauktein” .8.Observa materialida nebe maka tintakona.

Saida makaakontesewainhirana’an manunebe tein tihaona rai ihabikang nebehanesan hona’an manunebe ladauktein?

Saida makaakontesewainhira emahan tihasalada tahanne’e?

Saida makaakontesewainhira ókaer materialseluk holiman nebekaer tiha onana’an manunebe sei matakka uza tudiknebe hanesannebe ladaukfase?

Oinsa óhalakonmikrobiu ihaai-kabelak tesina’an nomodo, tudik,bikang ka ónia liman?

Saida maka ótenki halo atuhado’okkontaminasaun

15

Page 20: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Hahalok: Reasaun total (husi ema ida) tuir observasaun husi liur.Klorin: Likidu ko’or mutin, ho dois nebe maka’as, nebe uza

hodi deinfekta material sira nebe uza hodi prosesuhahan no uza mos atu hamos bikang no material siraseluk.

Hamos: Hamos rai rahun, hahan restu, foer, sasan nebe belit,mina ka material seluk nebe ita la hakarak husi sasanleten, material suplementariu no material seluk.

Kontaminante: Substansia biologia ka substansia kimiku sa deit,substansia estranu, ka substansia seluk nebe ita lahakarak atu aumenta ba hahan hodi halo hahan ne’ela seguru ka la soin.

Kontaminasaun ba-mai/Kontaminasaun kruzadu: Mikrobiu ka substansia nebe lori moras husi

substansia hahan nebe la dauk tasak ba substansiahahan nebe seguru ka hahan nebe prontu atu han hodihalo hahan nebe seguru ka nebe prontu atu han sai laseguru. Buat ne’e mosu liu husi maneira tolu. Primeiru:Substansia hahan nebe matak ka ladauk tasak ka ninialikidu kona malu ho substansia nebe tasak ona kahahan nebe prontu atu han; Segundu: Liman nebehetan kontaminasaun tiha ona kona hahan; Terseiru:Uza material/ utensilio ida deit hodi halo prosesu bahahan matak no hahan nebe tasak ona.

Zona perigu: Temperatura entre 5°C to’o 60°C, iha nebe kondisaunhanesan ne’e mikrobiu sei moris no haburas-an diaktebes.

Diareia: Problema iha te-oan nebe hatudu liu husi soe be bo’otka liur bo’ot nebe ben no bebeik.

Desinfesaun: Halo lakon mikrobiu iha ambiente ema moris, liu husiuza substansia kimiku ka metode fisika seluk nebeapropriadu, hodi nune mikrobiu sei la halo hahan laseguru ka la soin.

Efektividade: kbi’it atu hetan resultadu nebe ita hakarak, (hareefisiensia).

Efisiensia: kbi’it atu hetan resultadu nebe ita hakarak ho gastusnebe oituan ka ki’ik. Sistema ida nebe efisiente diakliu se kompara ho sistema nebe efektivu deit, tanba lagasta rekursus sira saukati deit.

Materiais Suplementariu/ekipamentu:Sanang, bikang, ai-kabelak tesi na’an/modo, meja nofatin rai sasan nian, jeleira no konjelador, tanki fasesasan, makina fase bikang, no material sira nebehanesan seluk tan (la

Lista ba Termu sira

16

Page 21: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Fatin Negosiu: Fatin negosiu ka area sa deit iha nebe prosesu preparahahan nian halao no ninia area sor-sorin sira nebe ihakontrola jestaun nebe hanesan.

Avaliasaun: Fo base ba desizaun nebe iha valor hodi nune’e foposibilidade atu hetan resultadu husi desizaunedukasaun nian nebe diak liu. Iha ne’e inklui moskomponente “medida” no komponente “fo valor nodesizaun”.

Hahan: Substansia sa deit husi animal ka ai-hahoris nebeprosesu ka fa’an atu ema han, inklui be, substansiaatu hakmumu, no substansia atu kahur malu sa deit,substansia suplementariu ka substansia seluk tan nebehalo parte ka uza iha prosesu prepara hahan; maibe lainklui substansia nebe uza hanesan aimoruk.

Moras husi hahan nebe hetan Kontaminasaun:Termu komum ida nebeuza atu esplika moras oinsa deit nebe kausa husi hanhahan ka be nebe hetan kontaminasaun. Em jeral emahatene mos nu’udar hahan nebe hetanenvenenamentu.

Parte nebe kontaktu ho hahan: Parte liur material suplementariu ka materialdapur nian nebe normalmente hetan kontaktu hohahan.

Ema nebe prepara hahan: ema nebe direitamente prepara hahan nebe faluntiha ona ka hahan nebe ladauk falun, substansiasuplementariu no materiais nebe uza hodi preparahahan ka parte liur material sira nebe hetan kontaktuho hahan, nune’e ema ne’e tenki haktuir regrashigieniku hahan nian.

Higieniku ba hahan: Kondisaun hotu no passu sira nebe presiza hodiasegura katak hahan nebe seguru no regra seguransaiha nivel hotu sirkulu hahan nian haktuir duni.

Fatin prosesu hahan: Fasilidade sa deit hodi halao prosesu, preparasaun,falun, rai tau hahan iha meja leten ka fa’an substansiahahan nian. Uma hodi halao prosesu ba hahan inkluifabrika hahan, dapur, kantina, atividade prepara nofa’an hahan ba ema nebe hameno (catering), restauranteno fatin fa’an hahan prontu atu han.

Prosesu prepara hahan:Asaun prepara hahan liu husi prosesu hanesan fase,hasai kulit, kahor, tein no prepara hahan nebe prontuatu han nian hodi ema bele han.

Hahan nebe Seguru: Asaun hotu nebe halo atu asegura katak hahan ne’esei la fo perigu ba ema nebe han wainhira hahan ne’eprepara ka konsume hatuir objetivu nebe iha.

Hahan nebe apropriadu: Garantia katak hahan ne’e ema bele han tuirobjetivu nebe iha.

17

Page 22: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Gastroenteritis: Moras ida nebe ho sintoma hanesan liur ben, muta,laran sae, no kabun moras maka’as tebes (Kabun uatestika-an).

Desastre: Mikrobiu sa deit, substansia kimiku, ka fisika nebe belekria perigu ba ema nebe han ka konsume hahan ida.Asidenti tanba mikrobiu katak kontaminasaun,aumenta moris ka mikrobiu kausa moras nian nebeaumenta to nivel nebe la aseita, ka nu’udar resultaduhusi veneno mikrobiu nian nebe aumenta ba hahannebe to nivel nebe labele simu.

Mikrobial: Husi ka iha relasaun ho ka kausa husi mikrobiu nebenu’udar kriatura nebe ki’ik tebes.

Mikrobiu: Organismu mikroskopiu hanesan bakteria, fungo,virus no parasitu nebe bele hetan iha ambiente, ihahahan, no iha animal.

Patogeniku (kausa moras):Mikrobiu sa deit nebe bele kausa moras hanesanbakteria, virus ka parasitu.

Kontrola pesti: Redusaun ka halakon pesti hanesan lalar, laho, noanimal seluk tan nebe ataka substansia hahan.

Risku: Posibilidade ba moras ka asidenti ida nebe mosu bahahan. Maske pathogeniku ida bele kausa asidentemoras seriu tebes, maibe wainhira posibilidade atu konaba hahan ne’e ki’ik (ka iha kuantidade nebe ki’ik) makakonsekuensia ba ema nebe konsume hahan ne’e moski’ik. Konsekuensia ba ema nebe konsume hahan ne’emos hetan influensia husi dosis, tan ne’e wainhirakuantidade nebe tama ne’e bo’ot, maka niniakonsekuensia atu hetan asidenti mos bo’ot.

Saneamentu: Servisu konaba substansia suplementariu,ekipamentu, material ka parte liur material nian hoprosesu kimiku ka manas nebe aseita tiha ona, tan ne’ebele halakon mikrobiu.

Material ba dapur/utensiliu: Sasang hanesan tasu, sanang, kanuru bo’ot,bikang, tudik , ai-kabelak tesi na’an ka modo nian, kahahan fatin nebe uza hodi prepara hahan, rai hahan,tau hahan no prepara hahan iha meja.

Virus: Agente mikroskopiu nebe kausa moras nebe la ihacelula nebe depende totalmente ba celula husi animalseluk hodi bele haketak-an ka halo-an sai barak.

18

Page 23: Fatores Importante 5 Ba Hahan Nebe Seguru · 2. Material pekuariu nian nebe uza hodi trata ou hakiak animal sira 3. Substansia kimiku nebe uza hodi hamos 4. Metal no polutante seluk

Lia fuan agradesimentu

Agradesimentu ne’be profundu ami hato’o ba ema hotu ne’be preparamanual ne’e, hahu husi ninia preparasaun to’o ba tradusaun ba lia fuanNacional Timor Leste:

1. Sra. Tomasia A.M. do R. De Sousa, Chefe Departamento de SaudeAmbiental, Ministerio da Saude (MdS).

2. Sr. Ivo Cornelio, Unidade Official de Saude Ambiental, MdS.3. Sr. Andre Soares, Pontu Fokal Saude Ambiental, ICS, MdS.4. Sr. Reinato Soares, Pontu Fokal Saude Ambiental, ICS, MdS.5. Sr. Pedro Canisio Amaral, Unidade Official de Promocao de Saude,

MdS.6. Dr. Teodulo Ximenes, WHO Dili, Timor Leste.7. Sr. Luis dos Reis, WHO Dili, Timor Leste.8. Dr. Roderico Ofrin, WHO SEARO.

Desenhu grafika: Joao S. Gusmao (Asistente GIS, OMS, Dili, Timor-Leste)Tradutor: Nuno Granadeiro (Tradutor privada)

Karik ita boot sira atu hatene liu tan informasaun kona ba manual idane’e, halo favor kontaktu:

Sra. Tomasia A.M. do R. de SousaChefe Departamentu de Saude AmbientalMinisterio da Saude, Republica Democratica de Timor-LesteEdificio dos Servicos Centrais do Ministerio da SaudeRua de Kaikoli, Caixa Postal 374, Dili, Timor-LesteTelefone: +670 (390) 333 9412Mobile: (+670) 724 4777Email: [email protected]

19