بشائرغزوالهند وعودة...

سۺۺۺۺۺۺۺۺاشپ

ي كم

2011 وجالىئۺ۔ۺدربمس بۺاسزیۺاکۺاجزئہدرسۺاظنیمۺےکۺاصنبۺافرۺاوصؽۺاصن 2 ،ۺامشرہۺ2دلجۺ:فرۺاالس

1

درسۺاظنیمۺےکۺاصنبۺافرۺاوصؽۺاصنبۺاسزیۺاکۺاجزئہ

(Study of the Curriculum and Principles of Curriculum-Making of Dars-e- Ni╘ ┐ mi)

ازۺدمحمۺ

ن

ۺاا

زز

Abstract

The most important purpose of education has always been capacity building and

personality development of an individual so that he is enabled to be an active and useful

member of his society and not only lives his own life successfully but also contributes

effectively to fulfill the needs of the society and its uplift. In order to achieve this

glorious purpose, the curriculum plays a vital role in education system as the whole

system revolves around it. Hence, the curriculum development is considered to be a

continuous and dynamic process so that it may cover the needs of individual, society and

ever changing dynamic challenges accordingly. The curriculum of the Islamic seminaries

in Pakistan, known as “Dars-e-Ni╘ ┐ mi”, developed by Mull┐ Ni╘ ┐ m-ud-D┘ n

Sih┐ lvi (died 1748) during the regime of Mughal Emperor Aurangzeb „└ lamgir (died

1707). This paper aims to study the said curriculum and its principles analytically and to

give suggestions for its more effectiveness.

میلعتۺاکۺافنیلۺدصقمہشیمہۺرفدۺیکۺالصوتیحںۺیکۺرھبوپرۺوشنفۺامنۺراہۺےہۺاتہکۺفہۺاعمرشےۺاکۺاکیۺدیفمۺرفدۺنبۺرکۺہنۺرصػۺاعمرشےۺ

انمتبسۺےسۺزدنیگۺزگارےنۺےکۺاقلبۺوہۺہکلبۺاسۺیکۺدبفتلۺاعمرشہۺیھبۺزایدہۺےسۺزایدہۺرتیقۺرکےۺ،ۺاسۺافرۺرصعیۺاقتوضںۺیکۺ

دصقمۺےکۺوصحؽۺےکۺےئلۺیسکۺیھبۺاظنؾۺمیلعتۺاکۺاصنبۺرمزکیۺرکدارۺاداۺرکاتۺےہۺویکہکنۺیمیلعتۺلمعۺاصنبۺیہۺاکۺرموہؿۺتنمۺےہۺ

ۺےہۺاتۺہکۺدبےتلۺوہےئۺاقتوضںۺ،ۺاعمرشیتۺافرۺارفنادیۺرضفرایتۺاسۺےئلۺاصنبۺاسزیۺوکۺاکیۺلسلسمۺرحتمکۺلمعۺرقارۺدایۺاجات

اظنؾۺمیلعتۺاکۺامہۺہبعشۺےہۺسجۺںیمۺ( Curriculum Development) رپۺاخرطۺوخاہۺوتہجۺدیۺاجےکسۺانچہچنۺاصنبۺاسزی

وکۺاسےنمۺرھکۺرکۺاصنبۺاسزیۺیکۺاجیتۺےہ۔ۺ(Objectives of Curriculum)اقمدصۺاصنبۺ

سۺڈٹسزی،ۺوکاہٹۺویوینریٹسۺٓاػۺاسسنئۺاڈنیۺانکیٹولیج

ج ی ی لی

اہٹوک ڈارئرٹکیۺرٹنیسۺافرۺر

اشپفرۺ‘ وینریٹسۺانیتۺویوخ اٹنٹسسۺرپفرسىفۺولعؾۺاالسہیم،دىہشۺےبۺرىظنۺوٹھبۺ


ي كم


2

ےکۺدفرۺںیمۺالمۺاظنؾۺادلنیۺ[ ء1707:وتمیف]دمارسۺںیمۺاینبدیۺوطرۺرپلغمۺرمکحاؿۺافرگنۺزبیۺاعریگملاپاتسکؿۺےکۺدینیۺ

انذفےہ۔درسۺاظنیمۺےکۺاسھتۺاراببۺدمارسۺاکۺاکیۺ‘‘ درسۺاظنیمۺ’’ اکۺرمبتۺرکدہۺاصنیبۺامڈؽۺ[ ء1748:وتمیف]اہسولیۺ

بۺاسزیۺافرۺاصنبۺاکۺاجزئہۺشیپۺایکۺایگۺےہ۔ۺۺۺذجابیتۺاگلٔوۺےہ۔ۺذلیۺںیمۺاخصلۺدینیۺدمرےسۺدرسۺاظنیمۺےکۺاوصؽۺاصن

: درسۺاظنیمۺاکۺاتریخیۺسپۺرظنم

ےنۺریھکۺیھت،ۺاسۺےکۺزریۺارثۺ[1030ارپلیۺ :وتمیف]ربریغصۺاپکۺفۺدنہۺںیمۺاالسیمۺوکحتمۺیکۺاینبدۺاطلسؿۺومحمدۺزغونیۺ

،ۺاوصؽۺہقف،ۺوصتػ،ۺالکؾۺ،رعیبۺادب،وحنافرۺقطنمۺدنہفاتسؿۺںیمۺدینیۺمیلعتۺاکۺوجۺاصنبۺلیکشتۺاپایۺاھتۺاسۺںیمۺریسفتۺ،ۺدحثی،ہقف

ےکۺاضمنیمۺاشلمۺےھتۺ۔ۺاسۺاصنبۺمیلعتۺںیمۺذمیبہۺاضمنیمۺاکۺہصحۺزایدہۺاھت

1

-1451]السنیطۺزغونہی ۔اسۺاصنبۺںیم

دجتدییۺوکششۺیکۺیئگۺافرۺذمیبہۺولعؾۺےکۺاقمےلبۺ[ ء1550-1489] ےکۺاطلسؿۺدنکسرۺولدیھۺےکۺدفرۺوکحتم [ء1526

تۺاکۺااضہفۺایکۺایگںیمۺایلقع

2

۔

ےکۺدہعۺںیمۺڑبیۺامنایںۺرتایقتۺ[ء1605: ؾ] ربریغصۺےکۺدمارسۺےکۺاصنبۺمیلعتۺںیمۺہیلغمۺدفرۺوکحتمۺےکۺاربکۺامظع

وہںیئ۔فہۺذمیبہۺٓازادیۺاکزربدتسۺاحیمۺاھتۺانچہچنۺاسۺےنۺذمیبہۺرفتقیۺےکۺریغبۺرہۺذمبہۺافرۺنفۺےکۺامرہنیۺوکۺاےنپۺدرابرۺںیمۺ

ںیمۺاسۺدفرۺےکۺدمارسۺےکۺاصنبۺںیمۺیھبۺڑبیۺہمہۺریگیۺدیپاۺوہىئۺیھتۺانچہچنۺاصنبۺںیمۺرہشتیۺ،ۺ ہگجۺدی۔اسۺسپۺرظنم

اعمایشت،ۺایکلفت،ایعبطت،ۺاسحبۺافرۺبطۺہکلبۺومیقیسۺکتۺوکۺاصنبۺاکۺہصحۺانبۺدایۺایگاھت

3

انچہچنۺدنہفاتسؿۺےکۺیئکۺاملعءۺاکنفۺ

اتسؿۺےکۺوہشمرۺملسمۺوصیفۺافرۺاشرعرضحتۺاریمرسخفۺیھبۺومیقیسۺےسۺانمتبسۺےکۺذترکےۺبتکۺرتامجۺںیمۺےتلمۺںیہ۔دنہف

ومیقیسۺںیمۺامکؽۺرےتھکۺےھت۔ۺاربکۺابداشہۺےکۺدفرۺےکۺوہشمرومٔرخۺالمۺدبعااقلدرۺدباویینۺوکیھبۺومیقیسۺےسۺینفۺانمتبسۺیھتۺ

4

۔ۺۺ

یسکۺہنۺیسکۺدیماؿۺںیمۺ اصنبۺںیمۺاسۺفتعسۺےکۺےجیتنۺںیمۺرہۺرگوجیٹیۺوکۺاےنپۺرطفیۺذفؼۺفۺدیپسچلۺیکۺاینبدۺرپۺٓاےگۺلچۺرک

ااصتخصۺاکۺاقمؾۺاحلصۺرکےنۺاکۺومعقۺاتلمۺافرۺانؾۺامکات۔ۺاظنؾۺمیلعتۺاکیۺیہۺادارہۺںیمۺزپےنھۺفاےلۺفلتخمۺابلطءۺوکۺاضمنیمۺےکۺ

ااختنبۺاکۺفعیسۺومعقۺرفامہۺرکاتۺہکۺرہۺاطبلۺملعۺاینپۺوخاشہۺافرۺرطفیۺالصوتیحںۺےکۺاطمقبۺاےنپۺبسحۺاشنمءۺاضمنیمۺاکۺااختنبۺ

ۺاجےنۺفاےلۺاصنبۺرک

ے

ےۺانچہچنۺڈارٹکۺومحمدۺاغزیۺدنہفاتسؿۺےکۺملسمۺرمکحاونںۺےکۺزریۺرسرپیتسۺالہۺملعۺےکۺاہوھتںۺلیکشتۺدی

ۺدارۺاھت۔ۺاسۺاظنؾۺمیلعتۺےنۺدجمدۺافل

ے

میلعتۺےکۺقلعتمۺےتہکۺںیہۺہکۺہیۺاظنؾۺمیلعتۺایۺاصنبۺمیلعتۺدنیۺفداینۺدفونںۺیکۺاجتیعمۺاکۺٓای

دیپاۺےیکۺہیۺافرۺونابۺدعسۺاہللۺاخؿۺدفونںۺاکیۺیہۺااتسدۺےکۺاشرگدۺےھت۔ۺونابۺدعسۺاہللۺاخؿۺفہۺایستسۺدۺاؿۺ اثینۺےسیجۺزبرگۺیھب

ینعیۺوموجدہۺااغفاتسنؿۺ،ۺاپاتسکؿ،ۺوموجدہۺدنہفاتسؿۺ،ۺوموجدہۺہلگنبۺدشی،ۺوموجدہۺ) ںیہۺوجۺاشہۺاہجؿۺےکۺدفرۺںیمۺوپرےۺدنہفاتسؿۺ

ےھچۺکلمۺاینتۺڑبیۺتنطلسۺںیمۺاشلمۺےھتۺسجۺاکۺونابۺدعساہللۺاخؿۺمکۺازۺمکۺاڑاتسیلۺاسؽۺ مکۺازمکۺہی( رسیۺاکنلۺافرۺوموجدہۺاپینؽ


ي كم


3

وجۺ)فزریامظعۺراہۺےہۺ،ۺوگایۺڑبیۺڑبیۺںیتنطلسۺالچےنۺفاےلۺدمربنیۺافرۺایلعۺےسۺایلعۺدینیۺایقدںیتۺرفامہۺرکےنۺفاےلۺۺزبراگؿۺ

رۺےنۺانبایۺفہۺایسۺاظنؾۺمیلعتۺاکزپاھۺوہاۺ ایسۺاظنؾۺمیلعتۺےنۺدیپاۺےیک( دجمدۺافلۺاثینۺےکۺدرےجۺےکۺولگۺوہں

ے

اتجۺلحمۺسجۺان

اھتۺسجۺےسۺاسۺےنۺاتجۺلحمۺیسیجۺامعرتۺانبىئۺوجۺٓاجۺداینۺےکۺاستۺاجعابئتۺںیمۺےسۺاکیۺامنایںۺوجعہبۺےہ

5

۔ۺ

[ء1707رففریۺ:ؾۺ]اربکۺامظعۺےکۺدفرۺیکۺرفاتیۺےکۺالخػۺدمارسۺےکۺاصنبۺںیمۺدعبۺازاںۺلغمۺرمکحاؿۺافرگنۺزبیۺاعریگملۺ

[ ء1748یئم:ؾ]رٹؿۺیکۺوصرتۺرظنۺٓایتۺےہۺبجۺاسۺابداشہۺیکۺاعمفتنۺےسۺالماظنؾۺادلنیۺاہسولیۺUےکۺدفرۺںیمۺ

6

ےنۺونھکلٔۺ

انیمۺہگجۺاانپۺدمرہسۺاقمئۺایک''رفیگنۺلحم''ںیم

7

وجۺرفیگنۺلحمۺیکۺةسنۺےسۺاترخیۺںیمۺدمرہسۺرفیگنۺلحمۺوہشمرۺوہا۔اسۺدمرےسۺ

ےکۺونعاؿۺےسۺوہشمرۺوہاۺ۔اپاتسکینۺدمارسۺےکۺ'' درسۺاظنیم''ایۺوجۺاؿۺےکۺانؾۺیکۺانمتبسۺےسۺےکۺےئلۺاوہنںۺےنۺاکیۺاصنبۺانب

اصنبۺیکۺاینبدۺیہیۺدرسۺاظنیمۺےہۺوجۺدقرےۺرتمیمۺفۺااضہفۺےکۺاسھتۺانذفۺےہ،ۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولیۺاکۺرمبتۺرکدہۺاصنبۺدرجۺ

ذلیۺےہ

8

۔ۺ

انرصۺادلنیۺ: ،ۺاضیبفی(ء1459ھ؍۸۶۴ؾ)الجؽۺادلنیۺیلحمف( ء1505/ ھ۹۱۱ؾ)الجؽۺدلنیۺویسیط:الجنیل:۔ۺۺریسفت۱

( ء1286ھۺ؍۶۸۵ؾ)اضیبفیۺ

( ھ۷۶۰ؾ)هللادمحمۺنبۺدبعاهللاوبدبعا(:لمکم)وکشمۃۺااصملحیبۺ: ۔ۺۺدحثی۲

نبۺوعسمدۺدصرارشلہعیۺهللادیبعا(: اثین)،ۺرشحۺفاقہی(ء1197ھ؍۵۹۳ؾ)العہمۺرباہؿۺادلنیۺرمانیغین: دہاہی: ۔ۺۺہقف۳

( ء1346ھ؍ۺ۷۴۷ؾ)

ھۺ؍ۺ۱۱۳۰ؾ)خیشۺادمحۺنبۺایبۺدیعسۺالمۺویجؿ:،ۺونراالونار(ء1389ھۺ؍۷۹۲ؾ)دعسادلنیۺاتفتزاینۺ:وتحیضۺفولتحی: ؽۺہقف۔ۺۺاوص۴

( ء1707ھۺ؍۱۱۱۹ؾ)اقیضۺبحمۺاہللۺاہبریۺ:،ۺملسمۺاوبثلت(ء1718

،ۺدہاۃیۺ(ء1520ھ؍ۺ۹۲۶ؾ)نیسحۺنبۺدبعاہللۺوناقینۺ:،ۺرشحۺامۃئۺاعلم(ء1413ھۺ؍۸۱۶ؾ)دیسۺرشفیۺرجاجینۺ:وحنریم: ۔ۺۺوحن۵

ونرۺادلنیۺ: ،ۺرشحۺاجیمۺ(ء1249ھ؍ۺ۶۴۶ؾ)انبۺاحبجۺ:،ۺاکہیفۺ(ء1344ھ؍۷۴۵ؾ)اوبایحؿ،دمحمۺنبۺویفسۺنبۺیلعۺ:اوحنل

( ء1492ھ؍۸۹۸ؾ)دبعارلنمحۺاجیم

ع المزمحۺہۺدباویین،:زیماؿ: ۔ۺۺرصػ۶

ش

یدیسۺرشفیۺرجاجینۺ:،ۺرصػۺریم(ء1801ھۺ؍۱۲۱۵ؾ)المۺدیمحادلنیۺاکوکریۺ:

اقیضۺیلعۺ:ریہظنبۺومحمدنبۺوعسمدۺولعی،ۺوصفؽۺاربکی:،ۺزدبہ(ھ۷۵۸ؾ)رساجۺادلنیۺافدیھ:،ۺجنپۺجنگ(ء1413ھۺ؍۸۱۶ؾ)

( ء1249ھ؍۶۴۶)انبۺاحبج:،ۺاشہیفۺ(ء1678ھ؍۱۰۹۰ؾ)اربکینیسحۺٓاہلۺٓاابدی


ي كم


4

ھۺ۷۹۲ؾ)دعسادلنیۺوعسمدنبۺرمعاتفتزاین: ،ۺوطمؽ(ء1389ھۺ؍۷۹۶)دعسادلنیۺاتفتزاین:رصتخمااعملین: ۔ۺۺالبتغ۷

( ء1389؍

،ۺرشحۺ(ء1502ھ؍۹۰۸ؾ)الجؽۺادلنیۺدفاین:دعسۺادلنیۺاتفتزاینۺ،ۺرشحۺاقعدئالجیل: رشحۺاقعدئۺیفسن: ۔ۺۺالکؾ۸

( ء1690ھۺ؍۱۱۰۱ؾ)ریمدمحمزادہرہفی:،ۺراسہلۺریمزادہ(ء1413ھۺ؍۸۱۶ؾ)دیسۺرشفیۺرجاجین:ومافق

ریمۺدیسۺ:دیسۺرشفیۺرجاجین،ۺ یٰی ریم:اقیضۺبحمۺاہللۺاہبری،ۺریمیبطق:بطقۺادلنیۺرازی،ملسۺاولعلؾ: یبطق: ۔ۺۺقطنم۹

اریثادلنیۺارہبیۺ:،ۺااسیوغیج(ء1413ھ؍۸۱۶ؾ)ریمۺدیسۺرشفیۺرجاجین:،ۺربکیٰی (ء1413ھ؍۸۱۶ؾ)رشفیۺرجاجین

( ء1575ھ؍۹۸۱)دبعاہللۺزیدی:،ۺرشحۺذہتبی(ء1389ھ؍۷۹۲ؾ)دعسادلنیۺاتفتزاین:،ۺذہتبی(ء1344ھ؍ۺ۷۴۵)

دصرادلنیۺدمحمۺنبۺاربامیہۺ:،ۺدصرا(ء1685ھ؍۱۰۹۶ؾ)ریمۺنیسحۺذبیمی(: ذبیمی)رشحۺدہاۃیۺاۃمکحل: تمکح/۔ۺۺہفسلفۺ۱۰

( ء1652ھ؍۱۰۶۲ؾ)المۺومحمدۺنبۺخیشۺدمحمۺنبۺاشہۺدمحمۺافرفؼۺوجؿۺوپریۺ: ،ۺسمشۺابزہغۺ(ء1640ھ؍۱۰۵۱ؾ)

ھۺ؍ۺ۶۷۲ؾ)وخاہجۺریصنادلنیۺوطیس:،ۺرحتریۺادیلقس(ء1622ھۺ؍۱۰۳۱ؾ)اہبءۺادلنیۺاعیلمۺ:الخہصۺااسحلب: ۔ۺۺراییض۱۱

ي ہ(ء1622ھۺ؍۱۰۳۱ؾ)اہبءۺادلنیۺاعیلمۺ:،ۺرشتحیۺاالالفک(ء1275ج

ی

ش

ش

ی العءۺادلنیۺ :،ۺراسہلۺوقج

ی

ش

ش

ھۺ؍ۺ۸۷۹ؾ) وق

ۺاپاشرفیم:رشحۺینیمغچ ،(ء1474 ( ء1437ھۺ؍۸۲۳ؾ)العہمۺومٰسٰی

: اجزئہرپۺرصبتہۺفدرسۺاظنیمۺ

: وکۺدرجۺذلیۺانعفنیۺفۺلیصفتۺےکۺتحتۺایبؿۺایکۺاجاتۺےہ فاجزئہۺ درسۺاظنیمۺرپۺرصبتہ

: اضمنیمۺافرۺاتکوبںۺیکۺدعتاد: ۱

ایگرہۺاضمنیمۺافرۺاسۺےکۺےئلۺرقمرہۺاتنیتسیلۺبتکۺرپۺلمتشمۺاسۺاصنبۺںیمۺوقعمالتۺیکۺاتکوبںۺیکۺدعتادۺسیبۺیھتۺنجۺںیم

اشلمۺںیھت۔اسۺرطحۺاصنبۺاکۺرقتةیۺفصنۺہصحۺولعؾۺ ےسۺقطنمۺیکۺٓاھٹ،تمکحۺیکۺنیت،الکؾۺیکۺاچرۺافرۺراییضۺیکۺاپچنۺاتکںیب

ۺرپۺلمتشمۺاھتۺ۔ۺاسۺےکۺدعبولعؾۺاسلاینتۺاکۺدرہجۺاھتسجۺںیمۺوچدہۺاتکںیبۺاشلمۺںیھتۺنجۺںیمۺےسۺرصػۺیکۺاستۺ،وحنۺیکۺاپچنۺہیلقع

فہۺیھبۺوپریۺ)افرۺالبتغۺیکۺدفۺاتکںیبۺاشلمۺںیھت۔ولعؾۺاعہیلۺینعیۺاخصلۺدینیۺاضمنیمۺیکۺلکۺوناتکںیبۺںیھتۺنجۺںیمۺےسۺہقفۺرپۺدف

،اوصؽۺہقفۺںیمۺاچر،ۺریسفتۺںیمۺدفۺافرۺدحثیۺںیمۺاکیۺاتکبۺاشلمۺیھتۺاسۺرطحۺاہکۺاجاتکسۺےہۺہکۺاخصلۺ(ںیہنۺزپاھىئۺاجیتۺںیھت

دینیۺاتکوبںۺیکۺدعتادۺبسۺےسۺمکۺیہۺںیہنۺیھتۺہکلبۺاؿۺںیمۺےسۺرتشیبۺاتکوبںۺےکۺرصػۺبختنمۺےصحۺزپاھےئۺاجےتۺےھتۺ۔

: اضمنیمۺاکانتبس: ۲

:بسۺادعادۺفۺامشرۺںیمۺدرجۺذلیۺےہاصنبۺںیمۺاشلمۺولعؾۺاکۺابمہۺاامتجیعۺانت


ي كم


5

ۺ/ ولعؾ ربمنامشر

انتبس یفۺدصیۺ اصنبۺںیم بتکرقمرـۺ دعتادۺاضما

21% 9( ریسفت،ۺدحثی،ۺہقف،اُوصؽۺہقف)ولعؾۺاعہیلۺ 1

47% 20 (قطنم،ۺتمکح،راییض،ۺالکؾ)ولعؾۺہیلقعۺ 2

32% 14 (رصػ،ۺوحن،ۺالبتغ)ٓاہیلۺ/ولعؾۺاسلاینت 3

:ۺاتکوبںۺےکۺااختنبۺےکۺاوصؽاضمنیمۺےکۺےئل: ۳

الماظنؾۺادلنیۺاہسولیۺےنۺاتکوبںۺےکۺااختنبۺےکۺےئلۺدرجۺذلیۺاوصؽۺاانپےئ

9

:

یۺاجےئۺہکۺادنازِۺایبؿۺےکۺاابتعرۺےسۺاسۺنفۺںیمۺاسۺےسۺزایدہۺ:لکشمۺرتنیۺاتکب :افل

ل

ی ںوکششۺیکۺیئگۺہکۺرہۺنفۺیکۺفہۺاتکی

مسقۺیکۺاتکںیبۺالتشۺرکۺرکےکۺںیلۺ۔ۺ(یلیہپ)ۺاتسیچؿلکشمۺافرۺدقیقۺاتکبۺہنۺوہۺیتحۺہکۺاسۺدصقمۺےکۺےئل

۔اتہکۺمکۺ: رصتخمۺرتنیۺاتکب: ب

ے

لکشمۺرتنیۺاتکبۺےکۺااختنبۺیکۺاخرطۺاجعمۺافرۺرصتخمۺرتنیۺاتکوبںۺےکۺااختنبۺیکۺوکششۺیکۺگ

یگۺ۔ذموکرہۺابالۺیکۺےسۺمکۺاافلظۺںیمۺبجۺوموضعۺاکۺومادۺایبؿۺایکۺاجےئۺاگۺوتۺاتکبۺیکۺابعرتۺااصتخرۺیکۺفہجۺےسۺدقیقۺوہاجےئۺ

اک)فاضتحۺےکۺےئلۺوطبرۺومنہنۺرصػۺاکیۺاتکبۺ

اجزئہۺشیپۺایکۺاجاتۺےہ اک(

10

ےہۺ( وحن)اسۺاتکبۺاکۺوموضعۺرعیبۺرگارم :

۔

یکۺفینصتۺےہ۔اینبدیۺوطرۺ(ء1249ھ؍۶۴۶وتمیفۺ)ہیۺریتوہںیۺدصیۺوسیعیۺےکۺوہشمرۺرصمیۺامیکلۺاعملۺانبۺاحبج

اتکبۺاکیۺدصیۺےلہپۺینعیۺابروہںیۺدصیۺوسیعیۺےکۺوہشمرۺزتعمیلۺاعملۺ رپریتوہںیۺدصیۺںیمۺیھکلۺیئگۺہی

ےکۺاضمنیمۺاکۺوچنڑۺایبؿۺایکۺایگۺےہ۔اکہیفۺاسۺ‘‘املفصل’’یکۺرعیبۺرگارمںیمۺفینصت(ء1134ھ؍۵۶۸وتمیف)زرشحمیهللاجرا

ی ںد ریسۺبتکۺیکۺفینصتۺںیمیکۺدحۺکتۺلکشمۺادنازۺاانپانۺ دیچیپہۺافرۺویلیہپں دفرۺےکۺادنازرحتریۺیکۺاشنینۺےہۺہکۺبجۺاعملۺاالسؾۺ

امکؽۺاھجمساجاتۺاھتیہیۺفہجۺےہۺہکۺانبۺااحلبجۺوکۺاسۺاتکبۺیکۺفینصتۺےکۺدعبۺاسۺیکۺرشتحیۺفۺوتحیضۺںیمۺوخدۺاسۺیکۺرشحۺینھکلۺ

یۺرشتحیۺےکۺےئلۺرہدفرۺںیمۺرشفاحتۺیھکلۺںیئگۺنکیلۺاشدیۺہیۺابتۺبجعتۺےسۺزپیھۺ

ک

زپی۔اسۺلکشمۺاتکبۺےکۺدیچیپہۺابعروتں

ضعبۺاملعءۺیکۺاسۺاتکبۺےسۺاینتۺدیقعتۺڑبیھۺہکۺاوہنںۺےنۺاےسۺۺۺوصتػۺیکۺاتکبۺرقارۺدےۺرکۺوحنیۺادنازۺیکۺرشتحیۺ اجےئۺہک

ےکۺاجبےئۺاسۺےکۺابعرتۺیکۺوصتافہنۺرشتحیۺیک

11

افٹنۺےسۺاھکلۺاجےئۺوتۺالصۺاتکبۺاکۺمجحۺ16اسزئۺاحفصتۺںیمۺارگ A4۔

زۺایبؿۺیکۺفہجۺےسۺاسۺاتکبۺےکۺاکیۺاکیۺےلمجۺیکۺفاضتحۺںیمۺاچسیلۺاحفصتۺےسۺزایدہۺںیہنۺوہاگۺنکیلۺاےنپۺوصخمصۺادنا

ااسذتہۺےکۺیئکۺیئکۺدؿۺرصػۺوہاجےتۺںیہۺافرۺاسۺرطحۺوپرےۺیمیلعتۺاسؽۺںیمۺڑبیۺلکشمۺےسۺاسۺیکۺدترسیۺلمکمۺوہاجیتۺ


ي كم


6

یۺاابنتسطۺےہ۔ہیۺاتکبۺارختسایجۺرطےقیۺےکۺاجبےئۺارقتساىئۺرطےقیۺرپۺےہۺاسۺےئلۺاسۺرطحۺاتکبۺےکۺزپےنھۺےسۺابلطءۺںیمۺوحن

فۺارختساجۺاکۺہکلمۺدیپاۺںیہنۺوہات۔ۺ

اسؽۺافؽۺںیمۺزپاھىئۺاجیتۺےہ۔ۺ( ارٹنۺڈیمٹی) وحلمظۺرےہۺہکۺذموکرہۺابالۺاتکبۺدمارسۺےکۺاثونہیۺاخہصۺ

درسۺاظنیمۺیکۺلیکشتۺےکۺاقمدص: ۴

12

:

سۺنفۺںیمۺلکشمۺاتکبۺامشرۺوہیتۺیھتۺ۔ۺیہتنمۺاتکوبںۺںیمۺیتحۺاالاکمؿۺرہۺنفۺیکۺفہۺاتکںیبۺدرسۺںیمۺریھکۺںیئگۺوجۺا درسۺاظنیمۺںیم

المۺاظنؾۺادلنیؒۺاکۺایخؽۺاھتۺہکۺوکىئۺاتکبۺینتجۺلکشمۺوہیگۺاینتۺیہۺزایدہۺتنحمۺاےسۺےنھجمسۺےکۺےئلۺرکینۺزپےۺیگۺافرۺایسۺدقرۺرکفۺیکۺ

ۺاتکوبںۺےسۺیہۺوپراۺرپفازۺدنلبۺوہیگ،ۺرظنۺرہگیۺوہیگۺافروقِتۺمہفۺڑبےھۺیگ۔ۺوجۺدصقمۺلکشمۺفۺدقیقۺاتکںیبۺوپراۺرکیتۺںیہۺفہۺرصتخم

وہاتۺےہۺاسۺےئلۺڈوھڈنۺڈوھڈنۺرکۺرہۺنفۺیکۺرصتخمۺرتنیۺاتکبۺاصنبۺںیمۺاشلمۺیکۺںیئگ۔ۺدقیقۺوہےنۺےکۺاسھتۺاسھتۺاتکبۺارگۺ

رصتخمۺافرۺلمجمۺوہۺوتۺوقتۺرکفۺیکۺایھچۺرطحۺفرزشۺوہیتۺےہۺافرۺینتجۺزایدہۺتخسۺفرزشۺوہیگۺاینتۺیہۺزایدہۺوقتۺمہفۺفۺرفاتسۺ

: رطحۺدرسۺاظنیمۺےکۺلیکشتۺےکۺدرجۺذلیۺدفۺاقمدصۺاسےنمۺٓاےتۺںیہ ڑبےھۺیگۺاس

الماظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺےکۺّدمرظنۺہیۺابتۺیھتۺہکۺاسۺمسقۺےکۺلکشمۺافرۺدقیقۺاصنبۺوکۺبجۺ: وقتۺاطمہعلۺوکۺرپفاؿۺڑچاھان :افل

ۺلکشمۺےسۺلکشمۺاتکبۺےسۺاافتسدہۺرکانۺابلطءۺزپھۺرکۺافرغۺوہںۺوتۺاؿۺںیمۺامکؽۺدرےجۺاکۺوقتۺاطمہعلۺدیپاۺوہاگۺافرۺاؿۺوکۺیسکۺیھب

اؿۺےکۺےئلۺلکشمۺافرۺاننکممۺہنۺوہاگانچہچنۺاسۺاصنبۺےکۺزپےنھۺےسۺیسکۺوصخمصۺنفۺںیمۺامکؽۺاحلصۺںیہنۺوہاتۺاھتۺنکیلۺہیۺ

الصتیحۺرضفرۺدیپاۺوہیتۺیھتۺہکۺمیلعتۺلمکمۺوہےنۺےکۺدعبۺنجۺنفۺںیمۺاچےہۺٓادنئہۺضحمۺاینپۺتنحمۺےسۺاطبلۺملعۺاسۺںیمۺایھچ

رطحۺامکؽۺدیپاۺرکاتکساھتۺ۔ۺۺۺ

اسۺمسقۺےکۺرہگےۺاصنبۺوکۺےنھجمسۺےکۺےئلۺاطبلۺوملعںۺوکۺزایدہۺتنحمۺرکینۺزپےۺیگۺافروقتۺرکفۺیکۺ :رکفۺفۺرظنۺیکۺرہگاىئ: ب

یکۺرہگاىئۺدیپاۺوہیگ۔رکفۺفۺرظنۺینعیۺلقعۺ( لقعۺرظنی)ایھچۺفرزشۺوہیگۺافرۺینتجۺزایدہۺتخسۺفرزشۺوہیگۺایسۺدقرۺرکففرظن

وشنفامنۺدرسۺاظنیمۺیکۺلیکشتۺیکۺایفسلفہنۺاینبدۺیھت۔رظنیۺ

:اجزئہ درسۺاظنیمۺےکۺذموکرہۺابالۺاقمدصۺاکۺہفسلفۺمیلعتۺیکۺرفینشۺںیم

میلعتۺاکۺدصقمۺاکیۺرطػۺیئنۺلسنۺوکۺاقثیتفۺرسامہیۺلقتنمۺرکانۺےہۺوتۺدفرسیۺرطػۺرفدۺےکۺوقتۺرکفیکۺوشنفامنۺوصقمدۺےہۺ۔ۺوقتۺرکفۺ

لۺرظنیۺافرۺلقعۺا قی ںرقتساىئۺدفونںۺیکۺوشنفامنۺاشلمۺےہ۔لقعۺرظنیۺاکۺقلعتۺقطنمۺفۺہفسلفۺےسۺےہۺبجۺہکۺلقعۺارقتساىئۺ

اکۺقلعتۺایعیبطت،ایمیکۺافرۺایحایتتۺفریغہۺےکۺیعبطۺولعؾۺافرۺاترخیۺفۺاامتجایعتۺفریغہۺےکۺرمعاینۺولعؾۺےسۺےہۺ

13

۔ۺۺالمۺاظنؾۺادلنیۺےؒنۺ

فرۺاؿۺےکۺزندکیۺمیلعتۺاکۺالصۺدصقمۺلقعۺفۺرکفۺفۺمہفۺیکۺوشنفامنۺاھتیہیۺفہۺاےسۺرصػۺلقعۺرظنیۺیکۺوشنفامنۺکتۺدحمفدۺراھکۺا


ي كم


7

یکۺفہجۺےسۺالمۺاظنؾۺ(لقعۺرظنی)ہفسلفۺاھتۺسجۺیکۺاینبدۺرپدرسۺاظنہیمۺیکۺاینبدۺریھکۺیئگ۔اصنبۺیکۺلیکشتۺںیمۺاسۺایفسلفہنۺاینبد

ۺاشلمۺےئک،ۺافرۺہنۺیہۺوصتػۺفۺاالخؼۺیکۺوکىئۺاتکبۺادلنیؒۺےنۺہنۺوتۺقطنمۺفۺےفسلفۺےکۺایعبطتۺفۺایحایتتۺفریغہۺےکۺولعؾۺدرسۺںیم

ریھک۔ۺاسۺرطحۺلقعۺارقتساىئۺےسۺقلعتمۺاضمنیمۺوکۺاشلمۺہنۺرکےنۺیکۺیمکۺاکۺااسحسۺوہاتۺےہ۔ۺ

: اصنیبۺاتکوبںۺےکۺااختنبۺںیمۺفتعسۺرظیف: ۵

ایکۺےہۺانچہچنۺہقفۺیفنحۺےکۺدلقمۺوہےنۺ المۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺےنۺدرسۺاظنیمۺیکۺلیکشتۺںیمۺااہتنىئۺذمیبہۺفتعسۺرظیفۺاکۺاظمرہہ

ےنۺریغیفنحۺافرۺریغۺینسۺکلسمۺےکۺنیفنصمۺیکۺاتکوبںۺوکۺیھبۺاصنبۺںیمۺاشلمۺایک۔ۺریسفتۺرقٓاؿۺےکۺاصنبۺ ےکۺابفوجدۺاوہنں

فالجؽۺادلنیۺ[ ء1505/ ھ۹۱۱: ؾ]الجنیلۺےکۺدفونںۺنیفنصمۺالجؽۺدلنیۺویسیطؒۺ)ےکۺےئلۺرقمرہۺافتریس

افردحثیۺےکۺاصنبۺیکۺفادحۺ[ ء1286ھۺ؍ۺ۶۸۵:ؾ]فراضیبفیۺےکۺفنصمۺانرصۺادلنیۺاضیبفؒیۺا[ء1459ھ؍۸۶۴:ؾ]یلحمؒ

و ۃۺااصملحیبۺےکۺفنصمۺفیلۺادلنیۺرعایقكٰی

ش

شم

ںیمۺرشحۺامۃئۺاعلمۺ ( وحن)اشیعفۺاملعءۺںیہ۔رعیبۺرگارم[ ھ۷۶۰:ؾ]رقمرہۺرکدہۺاتکبۺ

افرۺ‘‘ اکہیف’’ۺاکلسملۺےھتۺ۔ۺوحنۺےکۺاصنبۺںیمیھبۺاشیعف[ ء۱۰۸۱:ؾ]ےکۺفنصمۺدبعۺااقلرہ‘‘ امۃئۺاعلم’’ریھکۺسجۺےکۺنتمۺ

ےۺفنصمۺانبۺاحبج‘‘ اشہیف’’رصػۺےکۺاصنبۺںیمكےکۺالعفہۺ امیکلۺاکلسملۺےھت۔وینسں[ ء1249/ھ۶۴۶:ؾ]رہۺدفۺاتکوبں

انچہچنۺہفسلفۺفۺتمکحۺںیمۺدصراۺانیمۺاتکبۺےکۺفنصمۺدصرادلنیۺ رںیھک ہعیشۺرضحاتۺیکۺبتکۺیھبۺاصنبۺںیم

،راییضۺیکۺاتکبۺالخۃصااسحلبۺافررشتحیۺاالالفکۺانیمۺاتکبۺےکۺفنصمۺاہبءۺادلنیۺاعیلمۺ[ء1640/ ھ۱۰۵۱:ؾ]ریشازی

،ۺےکۺفنصمۺہعیشۺاملعءۺ[ء1275/ ھ۶۷۲ؾ]،رحتریادیلقسۺےکۺفنصمۺوخاہجۺریصنادلنیۺوطیس[ء1622/ ھ۱۰۳۱:ؾ]

اطمقبۺہعیشۺکلسمۺ یھبۺاکیۺقیقحتۺےک[ء1364/ھ۸۶۶:ؾ]ںیہ۔قطنمۺںیمۺیبطقۺانیمۺاتکبۺےکۺفنصمۺۺبطقۺادلنیۺرازی

ےسۺقلعتۺرےتھکۺےھت۔ۺ

افررشحۺفاقہیۺ[ء1197ھ؍۵۹۳:ؾ]دہاہیۺالعہمۺرباہؿۺادلنیۺرمانیغین) ارگہچۺالماظنؾۺادلنیۺےنۺہقفۺیفنحۺیکۺدفۺاتکںیب

اامہۺرشحۺفاقہیۺںیم اصنبۺںیم[(ء1346ھ؍۷۴۷:ؾ]نبۺوعسمد،ۺدصرارشلہعیهللادیبعا

ی ںيرصػۺابعداتۺاکۺہصحۺ اشلمۺک

ےسۺاعمالمتۺاکۺہصحۺوھچڑۺدایۺبجۺہکۺدہاہیۺںیمۺابعداتۺاکۺہصحۺوھچرۺرکۺرصػۺاعمالمتۺاکۺہصحۺاصنبۺ ںیم افرۺدہاہیۺایلۺافراس

ي اا۔ہقفۺیکۺرہۺاتکبۺدفۺوصحںی ںلرپۺلمتشمۺوہیتۺےہۺاسۺرطحۺدفونںۺاتکوبںۺاکۺاکیۺاکیۺہصحۺایلۺافرۺاکیۺ(ابعداتۺفۺاعمالمت)

افلضۺافرۺااتسذۺافرۺدعبۺازاںۺاجہعمۺامثعہینۺدیحرٓاابدۺدنکۺہبعشۺداینیتۺےکۺاکیۺہصحۺوھچڑۺدایۺیہیۺفہجۺےہۺہکۺداراولعلؾۺدویدنبۺےکۺ

یہقفۺاسملئۺیکۺمیسقتۺےکۺاحلظۺےسۺداھکیۺ وقبؽےکۺ[ء1956وجؿ5:ؾ]رسرباہۺوہشمرۺاالسیمۺومٔرخۺدیسۺالعہمۺانمرظۺانسحۺالیگینۺ

اجےئۺوتۺوگایۺالمعہقفۺیکۺاکیۺیہۺاتکبۺاکۺومادۺزپاھایۺاجاتۺےہ

14

۔ۺ


ي كم


8

:اہنۺرفاداریرفہقۺفار: ۶

[ ء1914ونربم: ؾ]درسۺاظنیمۺںیمۺاالصحۺفۺدجتدیۺیکۺرحتکیۺ،ۺدنفۃۺااملعلءۺدنہۺےکۺابینۺافرۺوہشمرۺاالسیمۺرارٹئۺالعہمۺیلبشۺامعنین

یۺےبۺاجۺبصعتۺ

شلکم

ےکۺاطمقبۺفلتخمۺاسمکلۺیکۺاتکوبںۺوکاصنبۺںیمۺاشلمۺرکےنۺاکہیۺافدئہۺراہہکۺالضفءۺںیمۺاظرہۺرپیتس،یتخسۺافرۺ

و اتۺاھت۔یہیۺفہجۺےہۺہکۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاکۺدیپاۺؿہی ںفاعقۺاھتۺافرٓاابدیۺیکۺانتبسۺیکۺاینبدۺرپہعیشۺ ںیم ونھکلٔ‘‘ دمرہسۺرفیگنۺلحم’’ہ

دیپاۺوہاتکسۺاھتۺنکیلۺااسیںیہنۺوہا۔اسۺرطحۺہیۺیھبۺتقیقحۺےہۺہکۺدمرہسۺرفیگنۺلحمۺےسۺ ںیم ینسۺڑگھجابسۺےسۺزایدہۺونھکلٔ

ےسۺیسکۺےنۺذمیبہۺانمرظاتۺیکۺوکىئۺاتکبۺںیہنۺیھکلۺۺ ۺاؿۺںیمڑبےۺڑبےۺاملعءۺدیپاوہےئۺنکیل

15

۔ۺ

:اظنؾۺمیلعتۺےسۺوصتػۺوکۺاکنانل: ۷

درسۺاظنیمۺےسۺےلہپۺدنہفاتسؿۺےکۺدینیۺدمارسۺےکۺاصنبۺںیمۺاالسیمۺوصتػۺاصنبۺاکۺالزیمۺہصحۺوہاۺرکاتۺاھت۔ۺالمۺاطنؾۺادلنیۺےنۺ

فۺدنہۺیکۺاالسیمۺاظنؾۺمیلعتۺیکۺرفاتیۺےکۺانمیفۺاھت وصتػۺوکۺاےنپۺاصنبۺےسۺاخرجۺرکۺدایۺوجۺربۺریغصاپک

16

۔اسۺیکۺہنکممۺفہجۺہیۺ

وہیتکسۺےہۺہکۺاشدیۺالماظنؾۺادلنیۺاہسولیۺوصتػۺوکۺیسکۺدتریسیۺلمعۺےکۺاجبےئۺیلمعۺرتتیبۺےتھجمسۺےھتۺافرۺفہۺاکیۺیمیلعتۺادارےۺ

وکىئۺاصنیبۺرسرگیمۺںیہن یکۺاگنہۺںیم رسرگویمںۺکتۺدحمفدۺرانھکۺاچےتہۺےھتۺبجۺہکۺوصتػۺاؿ(Academic)وکۺرصػۺاصنیب

ۺاےھچۺرفاطبۺےھتۺافرۺالمۺاظنؾۺہیۺاتریخیۺہطقنۺیھبۺاسےنمۺرےہۺہکۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولیۺاکۺافرگنۺزبیۺاعریگملۺےکۺاسھت یھت۔اہیں

ادلنیۺوکۺدمرےسۺےکۺےئلۺاوہنںۺےنۺیہۺہگجۺرفامہۺیکۺیھت۔اعریگملۺاکۺوصتػۺےکۺاسھتۺرفہیۺاتریخیۺاابتعرۺےسۺھچکۺزایدہۺوخوگشارۺ

نجۺوکۺالعہمۺدمحمۺ[ء1624ونربم13:ؾ]ؒشیخ احؾد سرہؿدی ںیہنۺاھتۺانچہچنۺاسۺےنۺہنۺرصػۺمیظعۺزبرگۺرضحتۺدجمدۺافلۺاثین

رقارۺدایۺاھتۺافرۺسجۺوکۺدنہۺفۺاپکۺےکۺاملسمؿۺاکسرلزۺReligious geniusملسمۺدنہفاتسؿۺاکۺبسۺےسۺڑباۺ[ ء1938:ؾ]ؽاابق

2)دفرسیۺزہارےیۺ

nd

Millennium) رقارۺدےتیۺںیہ

17

زپےنھۺرپۺاپدنبیۺ‘‘ وتکمابتۺاامؾۺرابین’’،ےکۺوصتػۺرپۺینبمۺوطخط

وکۺالجےنۺاکۺمکحۺدایۺاھت‘‘ وستہی’’یکۺوصتػۺیکۺاتکبۺ[ ء1648:ؾ]ابدیاہلۺٓاهللادنہفاتسؿۺےکۺوصیفۺاعملۺبحمۺا اگلىئۺیھتۺہکلب

18

ذہلاۺاسۺابتۺےکۺیھبۺوقیۺااکمانتۺںیہۺہکۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولیۺےنۺافرگنۺزبیۺاعریگملۺےکۺاسھتۺاےنپۺاقلعتتۺےکۺسپۺرظنمۺ

ںیمۺوصتػۺوکۺاےنپۺاصنبۺںیمۺہگجۺہنۺدیۺوہ۔ۺۺ

رپۺینبمۺاعمرشےۺںیمۺرتہبۺااسنینۺرفاطب،ۺرکدارۺاسزیۺافرۺاالخایقتۺےکۺےئلۺدرسۺفۺ( Pluralism)لمحتۺفۺرفاداریۺ،ۺریثکتتی

ۺمیلعتۺاکۺاکیۺالزیمۺہصحۺراہۺاھتۺاتمہۺدرسۺاظنیمۺےکۺاصنبۺےسۺاےسۺاخرجۺرکدایۺایگۺِدترسیۺےکۺاسھتۺاالسیمۺوصتػۺیکۺمیلعتۺاظنؾ

ۺاالسیمۺوصتػۺوکۺدرسۺاظنیمۺےسۺاخرجۺرکےنۺرپڑکیۺدیقنتۺیکۺسجۺیکۺانبۺرپذموکرہۺابالۺاٰیلعۺاالخیقۺافصتۺاکۺوصحؽۺاتمرثۺوہاۺانچہچن

یئگۺےہۺافرۺدمارسۺےکۺالضفءۺےکۺرکدارۺںیمۺیتخسۺافرۺدعؾۺرفاداریۺےسیجۺافصتۺدیپاۺوہےنۺوکۺاسۺاکۺہجیتنۺرقارۺدایۺایگےہ

19

۔ۺ


ي كم


9

ںۺےکۺدعبۺداراولعلؾۺںیمۺۺوطبرۺءۺںیمۺداراولعلؾۺےکۺایقؾۺرپۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولیۺےکۺرمبتۺرکدہۺاصنبۺیہۺوکۺزجفیۺدبتویلی۱۸۶۶

اصنبۺاانپایۺایگۺافرۺارگہچۺاصنبۺںیمۺولسکۺفۺااسحؿۺایۺزتہیکۺفۺوصتػۺوکۺوطبرۺاصنیبۺومضمؿۺںیہنۺاایتخرۺایکۺایگۺاتۺمہۺداراولعلؾۺدویدنب

:ےکۺالضفءۺےکۺقلعتمۺومالانۺیقتۺامثعینۺرفامےتۺںیہ

ۺیسکۺخیشۺاکلمۺےسۺاالصحۺفرتتیبۺاکۺقلعتۺاقمئۺرکےتۺےھت۔ۺٓاجۺاملعءۺفاہںۺےکۺامتؾۺہبلطۺدرایستۺےسۺرفاتغۺےکۺوفراًۺدعب... ’’

دویدنبۺیکۺرہفتسۺںیمۺنجۺااحصبۺےکۺاامسءۺرگایمۺاینپۺیملعۺاکرانومںۺےکۺےئلۺرعمفػۺافرۺاتممزۺںیہۺفہۺبسۺیسکۺہنۺیسکۺزبرگۺےسۺ

رۺرقتتیۺانۺنکممۺاھتۺوجۺیسکۺخیشۺاکلمۺےسۺفاہتسبۺہنۺاالصیحۺقلعتۺرےتھکۺےھت۔ۺدارۺاولعلؾۺدویدنبۺےکۺدہعۺابشبۺںیمۺیسکۺاےسیۺااتسذۺاکۺوصت

وہۺاسۺاکۺہجیتنۺہیۺاھتۺہکۺااسذتہۺرصػۺیملعۺادعتسادۺیہۺںیہنۺہکلبۺرکدارۺفلمعۺافرۺذجےبۺےسۺرساشر،ۺاؿۺےکۺذجابتۺاپزیکہ،ۺاؿۺےکۺ

رصػۺاہللۺیکۺراضۺوجىئۺیکۺاخرطۺدرسۺ االخؼۺالجۺایہتفۺافۺراؿۺےکۺذنہۺداینۺیبلطۺافرۺاجہۺرپیتسۺےکۺونتفںۺےسۺاپکۺوہےتۺےھتۺافرۺفہ

فدترسیۺیکۺدخامتۺااجنؾۺدےتیۺےھت۔اوسفسۺےہۺہکۺابۺدینیۺدمارسۺافرۺاؿۺےکۺافرغۺالیصحتلۺرضحاتۺںیمۺاینپۺاالصحۺفرتتیبۺ

‘‘ےکۺےئلۺیسکۺخیشۺاکلمۺےسۺروجعۺرکےنۺاکۺذفؼۺمتخۺوہاجراہۺےہ

20

۔ۺ

ۺمیلعتۺاکۺاکیۺالزیمۺہصحۺراہۺاھتۺافرۺاسۺےکۺےئلۺوصتػۺفۺتقیقحۺہیۺےہۺہکۺدرسۺفۺدترسیۺےکۺاسھتۺرکدارۺاسزیۺایۺاالخِایقتۺاظنؾ

ولسکۺیکۺاتکںیبۺراجئۺںیھتۺاتمہۺدرسۺاظنیمۺےکۺاصنبۺےسۺاےسۺاخرجۺرکدایۺایگ۔ۺوصتػۺفۺاالخؼۺایۺولسکۺفۺااسحؿۺیکۺبتکۺےکۺ

،اایحءۺاولعلؾۺےکۺبختنمۺےصح،ۺرضحتۺاامؾۺےلسلسۺںیمۺومالانۺیقتۺامثعینۺوجتزیۺدےتیۺںیہۺہکۺاامؾۺزغایلۺؒۺیکۺدہاۃیۺادہلاہی،ۺارنیعب

فلتخمۺدراجتۺںیمۺریھکۺاجیتکسۺافرۺارشتلؼۺفریغہۺ التکشفرہسفردیۺیکۺوعارػۺااعملرػ،ۺمیکحۺاالتمۺرضحتۺاھتونیۺؒۺیکۺ

ںیہ

21

۔ۺۺرصعۺاحرضۺںیمۺرھپۺےسۺرضفرتۺوسحمسۺیکۺاجریہۺےہۺہکۺاالسیمۺوصتػۺوکۺدینیۺدمارسۺےکۺاصنبۺاکۺہصحۺانبایۺاجےئ

22

۔ۺۺ

:درسۺاظنیمۺیکۺلیکشتۺاکۺالمۺاظنؾۺادلنیۺیکۺرطػۺةسنۺاکۺاجزئہۺ: ۸

درسۺاظنیمۺارگہچۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺیکۺرطػۺوسنمبۺےہۺنکیلۺاشدئۺہیۺابتۺدیپسچلۺیکۺابثعۺوہۺہکۺدرتقیقحۺاسۺیکۺلیکشتۺ

ۺرقارۺاپےتکسۺںیہ۔ۺہیۺابتۺاکیۺتشپۺافرپۺینعیۺاؿۺےکۺفادلۺبطقۺادلنیۺےسۺرشفعۺوہیتۺےہۺاسۺےئلۺاسۺاصنۺبۺےکۺرمبتۺفیہ

ےکۺ‘‘ ادنلفہ’’ءۺںیمۺیہکۺیئگۺےہۺافرۺرھپۺالعہمۺیلبشۺامعنینۺےکۺاقمالتۺںیمۺ۱۹۱۰ےکۺامشرۺہۺدربمسۺ‘‘ ادنلفہ’’ دنفۃۺااملعلءۺےکۺراسہلۺ

اسۺومضمؿۺوکۺاشلمۺایکۺایگ

23

۔ۺۺۺ

اظنیمۺوکۺیّلکۺوطرۺرپۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺاکۺرمبتۺ یلبشۺامعنینۺےکۺالعفہۺاشہۺامیلسؿۺاجسدہۺنیشنۺولھپاریۺاکۺیھبۺہیۺایخؽۺےہۺہکۺدرس

دیسۺ) رکدہۺاصنبۺانہکۺدرتسۺںیہنۺویکہکنۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺاکۺوصتػۺےسۺیھبۺوصخیصۺقلعتۺاھتۺافرۺوصیفۺیشنمۺااسنؿۺےھت

ارگۺفہۺاسۺاصنبۺوکۺرمبتۺ ،(امیلسؿۺاشہۺےنۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولیۺےکۺےئلۺوصیفۺاصیفۺاغیلۺرشمبۺےکۺاافلظۺاامعتسؽۺےئکۺںیہ


ي كم


10

رکےتۺوتۺوصتػۺایۺاالخؼۺیکۺوکىئۺاتکبۺاسۺںیمۺرضفرۺدالخۺرکےت

24

۔ہیۺاکیۺاتریخیۺتقیقحۺےہۺہکۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺےنۺ

اچسیلۺربسۺیکۺرمعۺںیمۺاشہۺدبعارلزاؼۺابوسنؒیۺےکۺاہھتۺرپۺتیبۺیکۺافرۺرھپۺوصتػۺاکۺرگنۺاؿۺرپۺاغبلۺٓاایگۺاھتۺ

25

۔ۺۺۺ

تۺںیہنۺہکۺدرسۺاظنیمۺاکۺاخہکۺالمۺاظنؾۺادلنیۺےکۺفادلۺزبروگارۺےنۺانبایۺوہۺویکہکنۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺےکۺفادلۺرتحمؾۺہیۺوکىئۺدیعبۺاب

وخدۺدیجۺاعملۺدنیۺافرۺیئکۺاتکوبںۺےکۺفنصمۺےھت۔ۺونھکلۺےکۺہبصقۺاہسہلۺںیمۺاوہنںۺاانپۺہقلحۺدرسۺاقمئۺایکۺاھتۺاؿۺےکۺہقلحۺدرسۺےنۺ

فرۺاؿۺےکۺاشرگدفںۺںیمۺیئکۺاےسیۺاملعءۺدیپاۺوہےئۺوہنجںۺےنۺاےنپۺاگلۺاگلۺہقلحۺدرسۺاقمئۺےئکۺافرۺاہنتیۺفتعسۺاحلصۺیکۺا

دنہفاتسؿۺےکۺدینیۺاظنؾۺمیلعتۺۺرپۺفہۺاھچۺےئگ

26

۔ۺاشدیۺیہیۺفہجۺےہۺہکۺاردفۺدارئہۺاعمرػۺاالسہیمۺںیمۺیھبۺہیۺااہظرۺایکۺایگۺےہۺہکۺدرسۺ

اکۺرمبتۺرکدہۺںیہنۺہکلبۺاسۺیکۺااسسۺاؿۺےکۺفادلےلہپۺرھکۺےکچۺےھتاظنیمۺاکۺاصنبۺاہنتۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺ

27

ۺاظنؾۺادلنیۺالم۔ۺۺۺ

ےکۺفادلۺاکۺہقلحۺدرسۺاؿۺےکۺٓاابىئۺےبصقۺاہسہلۺںیمۺاھت۔ۺاؿۺیکۺاہشدتۺےکۺدعبۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺاتریخیۺاقمؾۺرفیگنۺلحمۺلقتنمۺ

ےئلۺاہسہلۺےکۺہقلحٔۺدرسۺرپۺرفیگنۺلحمۺیکۺرہشتۺاغبلۺٓایئگۺافرۺہیۺرفیگنۺلحمۺزایدہۺوہشمرۺاھتاسۺ وہےئۺاہسہلۺےکۺاقمہلبۺںیم

اصنبۺاہسہلۺہقلحۺدرسۺےکۺااتسدالمبطقۺادلنیۺےکۺاجبےئۺرفیگنۺلحمۺےکۺہقلحۺدرسۺےکۺااتسدۺالماظنؾۺادلنیۺیکۺرطػۺوسنمبۺ

المۺاظنؾۺادلنیۺےکۺفادلۺےنۺانبایۺوہۺوہےنۺاگل۔اسۺرطحۺہیۺابتۺےنہکۺںیمۺوکىئۺاتلمۺںیہنۺہکۺدرسۺاظنیمۺاکۺاخہکۺاکیۺتشپۺافرپۺینعیۺ

اسۺےئلۺاسۺاصنبۺےکۺیقیقحۺرمبّتۺالہکےنۺےکۺفیہۺقحتسمۺںیہ۔ۺ

وبقتیلۺےکۺاابسبۺاکۺیھبۺاکیۺ ےسۺاخیلۺںیہنۺوہیگۺہکۺاسۺاصنبۺیک درسۺاظنیمۺاکۺدیقنتیۺاجزئہۺےنیلۺےکۺلمعۺںیمۺہیۺابتۺاافدتی

: ےکۺدنمرہجۺذلیۺاابسبۺرظنۺٓاےتۺںیہ یقیقحتۺاجزئہۺشیپۺایکۺاجےئ۔ںیمہۺدرسۺاظنیمۺیکۺوبقتیل

اعملۺفۺافلضۺافرۺتہبۺزایدہۺذمیبہۺافرۺیقتمۺ[ ء1707-1658]اشنہشہۺافرزگنبیۺاعریگمل لغم دنہفاتسؿۺیکۺاالسیمۺاترخیۺںیم :۱

ولؒیۺےکۺدرایمؿۺابداشہۺےکۺوطرۺرپۺوہشمرۺےھت۔ۺۺاؿۺےکۺدفرۺںیمۺاالسیمۺرفاایتۺوکۺرعفجۺاحلصۺوہا۔ۺاعریگملۺافرۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہس

ۺاعریگملی’’الچےنۺےکۺےئلۺوہشمریہقفۺداتسفزی رپ اےھچۺیملعۺرفاطبۺےھتۺانچہچنۺیکلمۺاعمالمتۺوکۺاالسیمۺاوصولں یکۺدتفنیۺ‘‘ اتففیٰی

ےکۺےئلۺاعریگملۺےنۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺیہۺیکۺرسربایہۺںیمۺدنہفاتسؿۺےکۺاتممزۺاملعےئۺدنیۺیکۺاکیۺسلجمۺیملعۺاقمئۺیکۺیھتۺاسۺ

رسربایہۺالمۺاظنؾۺادلنیۺےکۺوحاےلۺرکانۺوپرےۺدنہفاتسؿۺےکۺاملعءۺںیمۺاؿۺیکۺرسرکدہۺتیثیحۺاکۺارتعاػۺاھتۺافرۺرھپۺالمۺاظنؾۺ یک

ےسۺٓااغزۺایکۺفہۺیھبۺاعریگملۺاکۺاطعۺرکدہۺاھت۔ۺاسۺرطحۺاعریگملۺےسیجۺ‘‘ رفیگنۺلحم’’ ادلنیۺاہسولؒیۺےنۺاےنپۺدمرےسۺاکۺسجۺاتریخیۺہلحمۺ

،ۺالماظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺیسیجۺدقٓافرۺیملعۺتیصخشۺافرڈچۺاترجۺیکۺرطػۺوسنمبۺرفیگنۺلحمۺیکۺاترخیۺتیثیحۺےنۺابداشہۺیکۺرسرپیتس

درسۺاظنیمۺیکۺرہشتیۺںیمۺامنایںۺرکدارۺاداۺایک۔ۺوچہکنۺافرگنۺزبیۺاعریگملۺےکۺاجےنۺےکۺدعبۺیھبۺربریغصۺںیمۺاکیۺدصیۺےسۺ


ي كم


11

ۺوھچیٹۺوھچیٹۺدبتویلیںۺےکۺابفوجدۺیھبۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺاکۺرمبتۺزادئۺرعےصۺکتۺاملسمونںۺیکۺوکحتمۺاقمئۺریہۺاسۺےئل

رکدہۺاصنبۺمیلعتۺاجریۺراہ۔ۺۺ

امدعبۺادفارۺےکۺرعمفیضۺاحالتۺیکۺفہجۺےسۺیھبۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺےکۺاصنبۺوکۺرہشتۺفۺوبقتیلۺاعہمۺبیصنۺوہىئۺانچہچنۺ :۲

رپۺہضبقۺرکایلۺافرۺاملسمونںۺےکۺاعمالمتۺوکۺرشتعیۺ( اگنبؽ،ۺاہبرافرۺاڑہسی)بجۺاٹسیۺاڈنایۺینپمکۺےنۺدنہفاتسؿۺےکۺنیتۺوصوبںۺ

االسیمۺےکۺاطمقبۺےطۺرکےنۺےکۺےئلۺاملسمؿۺاقیضۺافرۺایتفمِؿۺرکاؾۺیکۺرضفرتۺوسحمسۺوہىئۺوتۺاوہنںۺےنۺدرسۺاظنیمۺےکۺ

ۺایکۺہکۺایسۺدرِسۺاظنیمۺےکۺافرغۺالیصحتلۺالضفءۺیکۺیملعۺاہمرتۺافرۺوعاؾۺںیمۺاؿۺیکۺوبقتیلۺفۺذپریاىئۺاکۺاشمدہہۺرکےنۺےکۺدعبۺہلصیف

ےکۺالضفءۺ‘‘ دمرہسۺرفیگنۺلحم’’رضحاتۺوکۺاقیضۺفۺیتفمۺرقمرۺایکۺاجےئۺانچہچنۺڑبےۺامیپےنۺرپالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولیۺےکۺمیلعتۺاگہ

یکۺامگنۺوہےنۺیگلۺاسۺسپۺرظنمۺںیمۺڑبےۺامیپےنۺرپۺدنہفاتسینۺدمارسۺںیمۺاسۺاصنبۺوکۺاانپایۺایگ

28

۔

ۺداراولعلؾۺدویدنبۺاقمئۺوہاۺوتۺدقرےۺدبتیلیۺےکۺدعبۺدرسۺاظنیمۺےکۺاصنبۺیہۺ۱۸۶۶ءۺیکۺگنجۺےکۺدعبۺ۱۸۵۷بج :۳ ی ںج ع ءۺ

وکۺایلۺایگایسۺرطحۺدرگیۺدمارسۺیھبۺوجۺاقمئۺوہےتۺرےہۺوتۺاوہنںۺےنۺدرسۺاظنیمۺاکۺاصنبۺیہۺاانپایۺویکہکنۺاؿۺےکۺاسےنمۺایسۺاصنبۺ

اکۺومنہنۺوموجدۺاھتۺ۔ۺ

ےکۺدعبۺاملعءۺےنۺدینیۺدمارسۺاقمئۺےئکۺوتۺوچہکنۺاوہنںۺےنۺایسۺاظنؾۺےکۺتحتۺمیلعتۺاحلصۺیکۺیھتۺاسۺےئلۺاوہنںۺ ایقؾۺاپاتسکؿ:۴

ےنۺاےنپۺدمارسۺںیمۺایسۺاصنبۺوکۺراجئۺایک۔ۺۺ

سۺدویدنبی،ربولیی،ایۺہعیشۺینسۺیسکۺمسقۺیکۺرفہقۺفاراہنۺاصنیبۺومادۺںیہنۺاھتۺاسۺےئلۺاوصیلۺوطرۺرپۺا وچہکنۺاسۺاصنبۺںیم :۵

اصنبۺوکۺامتؾۺرفوقںۺےنۺاےنپۺاہںۺراجئۺایکۺاسۺےسۺیھبۺاسۺاصنبۺوکۺوبقتیلۺافرۺاکیۺذمیبہۺدقتسۺالم۔ۺۺ

ذمیبہۺےقبطۺںیمۺاےنپۺاالسػۺےسۺااہتنىئۺدیقعتۺاکۺذجہبۺاپایۺاجاتۺےہۺافرۺرھپہقبطۺاملعءۺاعؾۺوطرۺرپۺدجدیتیۺےکۺاقمےلبۺںیمۺ :۶

دقمیۺاالسػۺاکۺایترۺرکدہۺےہۺافرۺاؿۺےکۺااسذتہۺےنۺایسۺاصنبۺوکۺزپاھۺافرۺدقاتمۺرپتسۺفاعقۺوہاۺےہ۔وچہکنۺہیۺاصنبۺاؿۺےکۺ

زپاھایۺےہۺاسۺرطحۺدرسۺاظنیمۺیکۺوبقتیلۺفۺاقبءۺاکۺاکیۺڑباۺرازۺاملعءۺںیمۺدقاتمۺرپیتس،ۺاالسػۺےسۺدقتسۺافردیقعتۺدنماہنۺ

رفشۺیھبۺےہ

29

۔ۺ

:الخہصۺفۺاجتفزی

اکۺاصنیبۺامڈؽۺانذفےہۺسجۺںیمۺرتشیبۺاتکںیبۺھچۺ[ ء1748:وتمیفۺ]ؾۺادلنیۺاہسولیۺاپاتسکؿۺےکۺدینیۺدمارسۺںیمۺاینبدیۺوطرۺرپۺالمۺاظن

وسۺافرۺاستۺوسۺاسؽۺےلہپۺیھکلۺیئگۺںیہۺ۔ۺہیۺاصنیبۺومادۺدصویںۺےلہپۺاسۺفۺتقۺےکۺزماجۺےکۺاطمقبۺرحتریۺایکۺایگۺاھتۺبجۺدریسۺبتکۺ


ي كم


12

اشنینۺیھتۺنجۺےکۺےنھجمسۺںیمۺہبلطۺاکۺریغۺرضفریۺوطرۺادنازۺایبؿۺاقتیلبۺیکۺ( Complicated)لکشمۺافردیچیپہۺ یکۺفینصتۺںیم

یہۺوکۺھجمسۺاپانۺامکؽۺاھجمسۺاجاتۺاھت۔ہیۺرتشیبۺاتکںیبۺارقتساىئۺ(text)رپۺاکیفۺفتقۺرصػۺوہۺاجاتۺافرۺرھپۺاجبےئۺنفۺےنھکیسۺےکۺاسۺاتکب

ۺیکۺفہجۺےسۺہبلطۺںیمۺولطمہبۺنفۺانشیسۺافرۺارختسایجۺذفؼۺںیہنۺدیپاۺ

ن ج

ی ںوہاتۺ۔ۺادنازۺایبؿۺیکۺہ

زینۺاالسیمۺاصنبۺمیلعتۺاکۺزماجۺفدحتۺاکۺوصترۺشیپۺرکاتۺےہ۔ۺفۺہۺدنیۺفۺداینۺافرۺامدہۺفۺرفحۺےکۺانتضقۺوکۺدفرۺرکاتۺےہۺینعیۺاصنبۺ

کیبۺفتقۺدینیۺیھبۺوہاتۺےہۺافرۺداینفیۺیھبۺ،ۺاتہکۺااسنؿۺداینۺوکۺدنیۺےکۺوحاےلۺےسۺےھجمسۺافرۺدنیۺیکۺقیبطتۺایسۺرحتمکۺافرۺزیتۺ

ہیۺےہۺہکۺاسریۺداینۺدنیۺاکۺوموضعۺ (Psychological Base)ںیمۺرکےکس۔االسیمۺاصنبۺمیلعتۺیکۺامہۺایسفنیتۺاینبدۺراتفرداینۺ

ےہۺافرۺدنیۺدرۺتقیقحۺااسنؿۺیکۺاینبدیۺرطفتۺےہۺ۔ۺاالسؾۺاکۺوپراۺہفسلفۺاصنبۺایسۺہتکنۺںیمۺوپدیشہۺےہ۔ہیۺہنۺرتکۺداینۺیکۺمیلعتۺداتیۺ

ہچنۺوتمازؿۺاالسیمۺاصنبۺیکۺلیکشتۺاکۺدصقمۺاٰیلعۺاےسیۺوتمازؿۺافرۺتحصۺدنمۺارفادۺیکۺایتریۺےہۺوجۺرہۺےہۺافرۺہنۺولغۺیفۺادلاینۺیکۺ۔انچ

زینۺفہۺابثتۺفۺریغتۺ دفرۺافرۺرہۺہبعشۺزدنیگۺںیمۺرصاطۺمیقتسمۺایۺدنیۺرطفتۺےکۺاطمقبۺےنلچۺافرۺدفرسفںۺیکۺرامنہىئۺےکۺاقلبۺوہں

ۺےکۺادبیۺادقارۺاکۺیھبۺاحلظۺرےھکۺافرۺااسنینۺاعمرشےۺیکۺدبیتلۺوہىئۺاجزئۺےکۺدرایمؿۺاکلمۺوتازؿۺاقمئۺرکےۺینعیۺفہۺاصنبۺدنی

: رضفروتںۺوکۺیھبۺوپراۺرکے۔اؿۺاوصیلۺابوتںۺاکۺیقطنمۺہجیتنۺہیۺاتلکنۺےہۺہک

رقنیۺتحلصمۺےہۺہکۺدصویںۺدقمیۺاتکوبںۺوکۺاصنبۺےسۺاکنؽۺدایۺاجےئۺافرۺاؿۺےکۺاجبےئۺارختسایجۺاینبدفںۺرپۺیھکلۺیئگۺ :افل

ایکۺاجےئ۔Recommendافرۺاعؾۺمہفۺاتکوبںۺوکۺدجدیۺ

دینیۺمیلعتۺیکۺامتؾۺوحطسںۺرپۺاصنبۺںیمۺرصعۺاحرضۺےکۺانمبسۺاحؽۺاضمنیمۺاشلمۺوہںاافرۺاعمرصۺوموضاعتۺفۺاسملئۺزریۺ :ب

ثحبۺٓاےنۺاچںیئہۺاتہکۺہبلطۺاؿۺاسملئۺفۺابمثحۺوکۺاالسیمۺامیلعتتۺےکۺاطمقبۺلحۺرکےنۺےکۺاقلبۺوہں۔

اجتۺفوحاىشۺوحاہلۺ

1

ااتۺ: اطلسؿۺومحمدۺزغونیۺےکۺزریۺارثۺلیکشتۺاپےنۺفاےلۺاصنبۺےکۺےئلۺالمہظحۺوہۺ

ي جل

دنفیۺ،ۺدنہفاتسؿۺیکۺدقمیۺاالسیمۺدرسۺاگںیہ،ۺارمرست،ۺ اوبا

۹۔۹۴:ص ۱۹۲۲

۳۱۷،دلجۺافؽۺ،صۺ۱۹۴۴املسمونںکاااظنؾۺمیلعتۺفرتتیب،دیلہ، ؿۺںیمانمرظانسحۺالیگینۺ،دنہفاتس 2 ۱۶۶:ایضاََ، جؽد افؽ،ص 3 ۱۶۸:ایضاََ، جؽد افؽ،ص 4ااتۺدنفیۺ،ۺدنہفاتسؿۺیکۺدقمیۺاالسیمۺدرسۺاگںیہ،ۺارمرست،ۺ 5

ي جل

۹۵:ص ۱۹۲۲اوبااجہعمۺاجنپبۺالوہر،ۺعبطۺدفؾ،ۺ: اردفۺدارئہۺاعمرػۺاالسہیمۺ: المہظحۺوہں المۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺےکۺاحالتۺزدنیگۺافرۺاخدناینۺسپۺرظنمۺےکۺےئلۺ 6

ہۺارملاجؿ۲۲۴اتۺ ۲۲۰،ۺدلجۺربمنۺافؽ،ۺصۺ۱۹۱۰الغؾۺیلعۺٓازاد،ۺٓارگہ،ۺ: ؛امٔرثارکلاؾ ۳۵۹اتۺ ۳۳۵،ۺصۺ۲۲،ۺدلجۺربمن۲۰۰۲

ي جشی

الغؾۺیلعۺٓازاد،ۺٓارگہ،ۺ: ؛ۺ


ي كم


13

ہۺاوخلارط ؛۱۲۵اتۺ ۹۱،ۺص۳،ۺدلجء۱۹۳۲یلبشۺامعنین،ۺامظعۺڑگھ،ۺ: اقمالتۺیلبش ؛۹۴صۺ

يھ،ۺصۺ۶،ۺدلجء۱۹۵۷،ۺ(دنک)میکحۺدبعایئحل،ۺدیحرۺٓاابدۺ: زن

،ۺء۱۹۷۵خیشۺدمحمۺارکاؾ،ۺالوہر،ۺ: فۺامدعب؛ۺرفدوکرث ۳۹۰،ۺصۺء۱۹۶۱رامحؿۺیلع،ۺاویبۺاقدریۺرکایچ،ۺ: ؛ذترکہۺاملعےئۺدنہ۳۸۵اتۺ ۳۸۳فۺامۺدعب،ۺفۺصۺ ۲۳۰

۷۷فۺامدعبۺفۺصۺ ۹خیشۺااطلػۺارلنمح،ۺونھکل،ۺصۺ: ؛ۺاوحاؽۺاملعےئۺرفیگنۺلحم۶۰۸اتۺ ۶۰۳صۺےکۺتحتۺدایۺاھت،ۺ رفیگنۺلحمۺدنہفاتسؿۺےکۺوہشمرۺرہشۺونھکلۺںیمۺاکیۺراہیشئۺالعےقۺاکۺانؾۺاھتۺوجۺلغمۺابداشہۺاہجریگنۺےنۺاٹسیۺاڈنایۺینپمکۺوکۺاکیۺاعمدہہ 7

ںۺےنۺاسۺاکۺالعجۺایکۺنکیلۺتحصۺایبۺہنۺوہاۺ۔اکیۺارگنزیۺڈارٹکۺےکۺالعجۺےسۺافشایبۺاہجریگنۺاسۺزامےنۺںیمۺیسکۺامیبریۺںیمۺالتبمۺوہاۺوتۺیئکۺاقمیمۺوبیبط

اؿۺوکۺضعبۺ وہےئ۔ۺاسۺرپۺاہجریگنۺےنۺوخشۺوہۺرکۺوپاھچۺہکۺایکۺاچےیہ؟ۺڈارٹکےنۺاہکۺہکۺریمیۺوقؾۺےکۺھچکۺولگۺاہیںۺونھکلۺںیمۺاجترتۺےکۺےئلۺٓاےئۺںیہۺ

اجترتۺیکۺٓازاداہنۺااجزتۺدےۺدںیۺافرۺراہشئۺافرۺاجتریتۺاومرۺںیمۺانمبسۺرمااعتۺیھبۺاجریۺرفامۺاسۺےئلۺٓاپۺاؿۺوکۺ افاقتۺالکشمتۺشیپۺٓایتۺںیہ

ںیمۺاکیۺڑباۺلحمۺایۺوکیھٹۺاؿۺوکۺدےۺدی،ۺارگنزیفںۺوکریغۺمسقنمۺ‘‘ ااحہطۺرچاغۺگیبۺ’’ دںی۔ۺاسۺرپۺاہجریگنۺےنۺاشیہۺرفامؿۺاجریۺایکۺافرۺونھکلۺےکۺہلحمۺ

الہکیتۺیھتۺافرۺرھپۺٓاےگۺلچۺرکۺرفیگنۺلحمۺیکۺفہجۺےسۺفہۺوپراۺ‘‘ رفیگنۺلحم’’ اتاھت،ۺاسۺےئلۺارگنزیفںۺیکۺفہجۺےسۺفہۺوکیھٹۺدنہفاتسؿۺںیمۺرفیگنۺیھبۺاہکۺاج

ےکۺدفرۺںیمۺاؿۺوکۺاالطعۺیلمۺہکۺارگنزیفںۺیکۺرطػۺ[ ء۱۷۰۷۔۱۶۵۸]ہلحمۺرفیگنۺلحمۺےکۺانؾۺےسۺوہشمرۺوہا۔ۺاکیۺرعےصۺےکۺدعبۺافرگنۺزبیۺابداشہۺ

ںۺیکۺالخػۺفرزیۺیکۺیئگۺےہۺوجۺاہجریگنۺےنۺاےنپۺدفرۺںیمےسۺاشیہۺرفام

ے

ےطۺںیکۺںیھتۺاسۺرپۺافرگنۺزبیۺےنۺفہۺوکیھٹۺطبضۺرکۺ ؿۺںیمۺدیۺیئگۺاؿۺرشائ

ےنۺاانپۺ یلۺافرۺدعبازاںۺایسۺرفیگنۺلحمۺاکۺاکیۺہصحۺالمۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺوکراہشئۺےکۺےئلۺدای،افرۺاکیۺےصحۺںیمۺافرگنۺزبیۺےکۺوشمرےۺرپۺاوہنں

املعےئۺرفیگنۺلحمۺالہکےئ۔ۺ ۺدرسۺاقمئۺایکۺوجۺاترخیۺںیمۺدمرہسۺرفیگنۺلحمۺےکۺانؾۺےسۺوہشمرۺوہا۔ۺاسۺدرسۺاگہۺےکۺافرغۺالیصحتلۺاملعءۺاترخیۺںیمہقلح

یمۺوگرجاوناہلۺڈارٹکۺومحمدۺادمحۺاغزیۺرمبتۺڈارٹکۺدیسۺزعزیۺارلنمح،ۺارشلہعیۺاڈیک: ابطختۺفاقترری: املسمونںۺاکۺدینیۺفرصعیۺاظنؾۺمیلعت: المہظحۺوہ

۲۰۹۔ۺ۲۱۰،ۺصۺء۲۰۰۹؛خیشۺدمحمۺارکاؾ،رفدۺ ۳۵۹ات ۳۳۵،ۺصۺ۲۲اردفۺدارئہۺاعمرػۺاالسہیم،ۺدلج:المہظحۺوہںدرسۺاظنیمۺےکۺاضمنیمۺافرۺاؿۺےکۺرقمرہۺبتکۺےکۺےئلۺ 8

رعیبۺدمارسۺاکۺاظنؾۺمیلعت،ادارہۺاقثتفۺ ؛ۺرپفرسىفایتخبرۺنیسحۺدصیقی،ربریغصۺاپکۺفۺدنہۺےکۺدقمی۶۰۵:،ۺص۱۹۸۸وکرث،ادارہۺاقثتفۺاالسہیمۺ،ۺالوہر،ۺ

رپفرسىفۺارتخۺرایہ،ہبتکمۺرامحہینۺالوہر،ۺ:؛ۺذترکہۺنیفنصمۺدرسۺاظنیم۱۲۴:،ۺص۳؛ۺیلبشۺامعنین،اقمالتۺیلبش،دلج۲۰:،ص۲۰۰۹االسہیم،ۺالوہرۺ،ۺ

۱۸،ۺصء۱۹۸۷ڈارٹکۺومحمدۺادمحاغزی،املسمونںۺاکۺدینیۺفۺرصعیۺاظنؾۺ ؛۲۴:؛ۺربریغصاپکۺفدنہےکۺدقمیۺرعیبۺدمارسۺاکاظنؾۺمیلعت،ۺص۱۲۴:،ۺص۳اقمالتۺیلبش،دلج 9

۴۸: ،ۺص۲۰۰۹میلعت،ارشلہعیۺااکدیمۺوگرجاوناہل،،ۺء۲۰۰۰ومالانۺدمحمۺفینحۺوگنگیہ،ۺرفظۺانیلصحملۺابوحاؽۺانیفنصمل،ۺداراالاشتعۺرکایچۺ،: اسۺاتکبۺےکۺیلیصفتۺاعترػۺےکۺےئلۺالمہظحۺوہۺ 10

۲۵۸،۲۸۴:ص ۲۵۹: رفظۺانیلصحملۺ،ص 11؛ۺاملسمونںۺاکۺدینیۺفۺرصعیۺاظنؾۺمیلعت،ارشلہعیۺااکدیمۺ۲۴:؛ۺربریغصاپکۺفدنہےکۺدقمیۺرعیبۺدمارسۺاکاظنؾۺمیلعت،ۺص۱۲۴:،ۺص۳اقمالتۺیلبش،دلج 12

۴۸: ،ۺص۲۰۰۹وگرجاوناہل، ۲۲:ربریغصاپکۺفدنہےکۺدقمیۺرعیبۺدمارسۺاکاظنؾۺمیلعت،ۺص 13 ۲۴۰:،ص۱املسمونںۺاکۺاظنؾۺمیلعتۺفرتتیب،دلج دنہفاتسؿۺںیم 14


ي كم


14

۱۰۰:،ص۳اقمالتۺیلبش،دلج 15 ۶۰۶۔رفدۺوکرث،ۺصۺ۲۱:ربریغصاپکۺفدنہےکۺدقمیۺرعیبۺدمارسۺاکاظنؾۺمیلعت،ۺص 16 ۱۹: ،ۺص۲۰۰۹ڈارٹکۺومحمدۺادمحاغزی،ااملسمونںۺاکۺدینیۺفۺرصعیۺاظنؾۺمیلعت،ارشلہعیۺااکدیمۺوگرجاوناہل، 17 ۔ ھ۱۰۵۸) بحمۺاہلۺٓاابدی .۲۱۷:،ص۲۰۰۴امہراۺدینیۺاظنؾۺمیلعتۺ،ۺداراالالخص،الوہر،وحباہلۺڈارٹکۺدمحمۺانیم، ۸۹۔۸۴:امٓرثۺارکلاؾ،ص 18

اعملۺیھبۺےھتۺافرۺهللا انومرۺزبرگۺوصیفۺرضحتۺرفدیۺرکشۺجنگۺیکۺافالدۺںیمۺےسۺےھتۺنجۺاکۺہلسلسۺبسنۺہفیلخۺدفؾۺرضحتۺرمعؓۺےسۺاتلمۺےہ۔ۺبحمۺا (ء۱۶۴۸

رۺریہشتۺیکۺہکۺاؿۺوکۺانبۺرعیبۺدنہۺاکۺاطخبۺدایۺایگ۔اوہنںۺےنۺاینپۺیئکۺاصتفینۺوھچڑیۺوصیفۺیھب۔اوہنؿۺےنۺانبۺارعلیبۺےکۺرظنایتۺیکۺاسۺدق

ۺےکۺںیہ۔اوہنںۺےنۺرقٓاؿۺمیکحۺیکۺریسفتۺانبؾۺارملابتۺاالرہعبۺیھکل۔وصتػۺفہۺرظنہیۺفدحتۺاولوجدۺےکۺاقلئۺافرۺرپۺزفرۺفلیکۺےھتۺافرۺایسۺرظنےی

ڈارٹکۺزدیبادمحۺ،ۺرعیبۺادایبتۺںیمۺ)انیمۺاتکبۺیھکلۺسجۺیکۺدعبۺازاںۺیئکۺرشفاحتۺیھکلۺںیئگ‘‘وبقلؽاوستلۃینیبۺاالافدۃۺفا’’تحتۺاوہنںۺےنۺوصتػۺںیمۺ

۔۴۷،۱۰۷:،ص۱۹۸۷اپکۺفۺدنہۺاکۺہصح،ادارہۺاقثتفۺاالسہیم،الوہر، ۶۰۶:رفدۺوکرث،ص 19 ۱۲۶ءۺصۺ۲۰۰۲،ۺ۱۴ امثعینۺ،ۺہبتکمۺدارۺاولعلؾۺرکایچۺربمنۺوحباہلۺامہراۺیمیلعتۺاظنؾۺ،ۺدمحمۺیقتۺ ۵۷۹صۺ ۱۷ھۺج۱۴۰۳امشرہۺوشاؽۺ‘‘ االبلغ’’ امہۺانہمۺ 20،ۺ 21 ،ۺ۲۰۰۲،ۺ۱۴دمحمۺیقتۺامثعین،ۺہبتکمۺداراولعلؾۺرکایچۺربمن: وحباہلۺامہراۺیمیلعتۺاظنؾ ۳۲۳،ۺص۱۸،ۺدلجۺربمنھ۱۴۰۴ امانہہمۺدماالبلغ،ۺامجدیۺاالرخیٰی

۹۹ص ۹۹:،ۺص۲۰۰۲ایچۺ،ۺدمحمۺیقتۺامثعین،امہراۺیمیلعتۺاظنؾ،ۺہبتکمۺداراولعلؾۺرک 22 ۱۰۵اقمالتۺیلبشۺدلجۺوسؾۺ،ۺصۺ 23 ۶۰۶رفدۺوکرث،ۺصۺ 24 ۔۱۱۵،ۺصۺ۳،ۺوحباہلۺاقمالتۺیلبش،ۺدلجۺربمنء۱۹۱۰،ۺدربمس۱۲ادنلفہ،ۺدلجۺربمن 25 ۱۰۸،ۺصۺ۳اقمالتۺیلبش،ۺدلج 26،ۺزریۺونعاؿۺاقمہلۺۺاظنؾۺادلنیۺاہسولؒیۺازۺومحمدۺ۳۵۹۔۳۳۵،ۺصۺ۲۲دلجۺربمنۺ ء،۲۰۰۲،اردفۺدارئہۺاعمرػۺاالسہیمۺاجہعمۺاجنپب،ۺالوہرۺعبطۺدفؾۺ 27

انسحلۺاعرػ ۶۱: املسمونںۺاکۺدینیۺفۺرصعیۺاظنؾۺمیلعت،ص 28 ۶۰۶رفدۺوکرث،ۺصۺ 29

بشائرغزوالهند وعودة...

Documents