1

VITALISMO FRONTE A RACIONALISMO: SHOPENHAUER E NIETZSCHE.

1. INTRODUCCIÓN

Os filósofos da sospeita

A expresión “filósofos da sospeita” é un termo acuñado polo filósofo francés Paul Ricoeur en 1965

para referirse a tres pensadores do século XIX que “desenmascaran” a falsidade agochada baixo os

valores ilustrados de racionalidade e verdade: Marx, Nietzsche e Freud.

Os tres expresan, cada un dende perspectivas diferentes, a entrada en crisis da filosofía da

modernidade que rematara no ideal ilustrado da razón e a enciclopedia. A filosofía moderna espertara

no home a crenza nun mundo de realidades universais, no que os valores de verdade e ben

impóñense á nosa razón, e o froito disto era a ciencia e unha racionalidade que faría progresar ó

home. Fronte a este “soño” da razón que exaltou ó máximo a ilustración, os filósofos da sospeita

defenderán que eses valores non responden á verdadeira vida, senón que están ancorados ás

relacións económicas ou intereses ideolóxicos, sométennos e escravízannos, e a mesma razón é

incapaz de gobernar os nosos desexos e motivacións, derrubando a idea dun home racional, dono

de si mesmo, que estaba por enriba dos demais seres “creados”.

Marco histórico e filosófico.

O século XIX está marcado pola consolidación da revolución industrial. O poder económico sitúase

en centro Europa, e o Imperio Alemán, liderado por Prusia, convértese nunha potencia mundial. A

revolución industrial xerou unha gran riqueza para a burguesía, pero a maioría da poboación

constituía a nova clase proletaria que vivía en condicións de extrema pobreza e marxinalidade. Isto,

xunto cos intentos de restauración do antiguo réxime, previo á revolución francesa, provocou as

revolucións liberais, movementos obreiros e o auxe dos nacionalismos. Os avances científicos

afirmaron a fe no progreso, por unha banda, e a obra de Darwin conmocionou a idea do home e os

principios relixiosos e filosóficos. No plano artístico, a música é a arte que máis popularidade e

excelencia acada neste século. O Romanticismo exalta a paixón sobre a razón no home e a vez

apuntala os sentimentos nacionalistas. O exemplo máis representativo poden ser as óperas de

Wagner.

No ámbito da filosofía, aparece unha corrente filosófica bautizada con nome de vitalismo. O

vitalismo é unha posición filosófica caracterizada por postular a existencia dunha forza ou impulso

vital sen o cal a vida non podería ser argumentada. Trataríase dunha forza específica, distinta da

enerxía estudiada pola física e outro tipo de ciencias naturais, que actuando sobre a materia

organizada daría por resultado a vida. Esta postura oponse as explicacións mecanicistas que

presentan a vida como froito da organización de sistemas materiais que lle serven de base.

O vitalismo rexeita a razón como forma superior de coñecemento, e postula a superioridade dos

valores vitais, como a vontade de vivir ou de poder, sobre o racional. Shopenhaur, Nietzsche,

W.Dilthey e S. Kierkegaard son os seus principais representantes.

2

Segundo Nietzsche, no século XIX Europa atopábase enferma. - Dende a perspectiva sociolóxica, a enfermidade consistía no protagonismo das masas e no intento de organizar a sociedade democraticamente. - Dende a perspectiva científica, a ciencia tiña un desenvolvemento sen precedentes, pero o seu defecto era buscar unicamente obxectividade, coñecemento absoluto, leis lóxicas, cálculos definitivos, e a mecanización da realidade. - Dende a perspectiva do pensamento sucédense durante o século XIX diversas correntes: positivistas, evolucionistas, marxistas e utilitaristas. - Dende a perspectiva moral e política: só hai unha moral do sometemento e a obediencia, a do rabaño, coa conseguinte actuación paralela na política. [...]

A característica do século XIX é a existencia de varios sistemas de pensamento: 1. Positivismo. Esta corrente é expresión, segundo Nietzsche, da razón científica e do progreso e

desenvolvemento permanente da ciencia, especialmente das ciencias naturais, como nunca antes acontecera. Pero a ciencia só acepta o coñecemento do que se pode verificar, por telo diante. O científico é comprobación pasiva do que está aí, fixo, obxectivo e inmutable. Fronte á ciencia, Nietzsche pon a sabedoría dionisíaca, porque a razón científica é obxectividade, dominio da natureza, explicación absoluta, en lugar de ser unha ciencia creadora, libre, é dicir, unha "gaya ciencia"...pois non hai verdades absolutas, senón que hai que crear valores. Pois a vida de cada individuo móstrase en actividades cambiantes, perfeccionables, propias e abertas, que lle dan sentido, xa que o sentido é unha creación humana [...]

2. Utilitarismo. Doutrina moral e política, desenvolvida no século XIX por Stuart Mill e J. Bentham.

Pon o valor supremo na utilidade, que, referida á vida humana, consiste en promover o pracer por ser bo e rexeitar a dor por ser malo. En política propón organizar a sociedade na forma liberal e democrática. Para Nietzsche é signo da vulgaridade e plebeísmo das ideas europeas.

3. Evolucionismo. En tempos de Nietzsche triunfaba o pensamento evolutivo de Darwin. Darwin

explicou a orixe das especies mediante a selección natural, que fai que sobrevivan os máis aptos. Agora ben, Nietzsche traduce 'apto' polo 'máis forte'', pero interpreta que os que triunfaron son os seres humanos máis débiles, grazas a que tiveron como calidades a astucia, o engano e o instinto de conservación. Esta masa de xente débil ascendeu no século XIX ata formar unha clase social que reclama os seus dereitos colectivamente, como un rabaño... Nietzsche non puido evitar a atracción que lle producía a idea da evolución. Pero a razón principal da oposición de Nietzsche a Darwin é que a selección natural aumenta as especies, que canto máis crecen máis débiles se fan en beneficio dos tipos inferiores, precisamente en prexuízo dos individuos exemplares e sobresaíntes.

4. Socialismo. O socialismo herdou do cristianismo a idea de igualdade entre os homes. Así os

empequeneceu e converteu en animais de rabaño. O socialismo mostra sempre un forte sentimento contra o home superior. Nietzsche chama cretinos e parvos aos socialistas, aos que emparenta co movemento democrático. Con iso conséguese alcanzar a decadencia, pensa Nietzsche, xunto coa maior mediocridade. Este é o camiño máis seguro para facer do home un animal de rabaño... Conclúe Nietzsche en que isto pode rematar, quizais involuntariamente, en tiranía espiritual e impedir o desenvolvemento das mellores personalidades.[...]

5. Historicismo. Segundo Nietzsche, o historicismo é un sistema de fixación de datos para saír da

inseguridade á que conduce a falta de coñecemento; pero, o que fai é borrar a historia e paralizar a forza vital. A investigación de corte historicista acumula coñecementos do pasado en cantidade, pero non capta o inmediato e o vivo, que polo mesmo non é “histórico” aínda. Por iso acusa os filósofos de falta de sentido histórico, porque converteron en momia o vivo e o real, mediante a súa razón lóxica e conceptual. […]

3

2. SCHOPENHAUER: O MUNDO COMO VONTADE E REPRESENTACIÓN

A filosofía de Arthur Schopenhauer (Prusia 1788 – 1860) é relevante por dúas razóns: en primeiro

lugar, polo xiro copernicano da ontoloxía occidental (o de Kant fora gnoseolóxico) e, en segundo

lugar, porque a figura de Nietzsche é inintelixible sen a súa admiración por Schopenhauer.

O mundo como representación (Teoría do coñecemento)

“ O mundo é a miña representación” é a frase coa que abre a súa obra máis importante: O mundo

como vontade e representación (1819). Schopenhauer parte da premisa da limitación do

coñecemento humano, idea tradicional na filosofía: “ninguén pode saír de si mesmo para identificarse

directamente coas cousas distintas a el; todo aquilo do que se ten coñecemento certo e inmediato

encontrase dentro da nosa conciencia”. Existe, por unha banda, o suxeito da representación, que é

o que coñece; e por outra o obxecto, o que coñecemos, condicionado e estruturado polas formas a

priori (kantianas) do espazo, o tempo (formas puras da sensibilidade) e a causalidade (forma pura

do entendemento). O obxecto, os seres naturais, orgánicos e inorgánicos, sen embargo, e isto é o

importante, carecen de existencia real fora da nosa representación; non teñen máis valor que o soño

de Calderon de la Barca (“La vida es sueño”, obra de teatro de Pedro Calderón de la Barca estreada

no 1635). O que posúe verdadeira existencia é a cousa en si (nóumeno), que para Schopenhauer

ven expresada no termo vontade.

O mundo como vontade (Ontoloxía)

Arthur Schopenhauer opúxose ó racionalismo ilustrado e sostivo que a razón era o resultado dunha

intuición primaria: a vontade. Gran admirador de Kant, na súa obra máis importante, O mundo como

vontade e representación, transformou a distinción fenómeno - nóumeno ó considerar o fenómeno

como “representación”, como ilusión ou soño, e o nóumeno como vontade cega e irracional.

Para A.Schopenhauer a nosa esencia máis íntima é unha vontade; vontade de coñecemento, de

satisfacer apetitos, de aferrarnos ós desexos, vontade de vivir, de reproducirnos, de loitar...a esencia

do noso ser é unha vontade informe, insaciable e incansable...O desexo é a esenc ia do home e a

pedra mestra sobre a que se constrúen todos os actos humanos. A esencia do mundo non é algo

ordenado e harmónico, senón todo o contrario: o desorde, a desmedida máis absoluta é o que define

a esencia do todo. Cando saimos da nosa mirada introspectiva e miramos o mundo comprobamos

que na representación se nos corrobora esa intuición radical: vemos a vontade da natureza

destruíndo e creando incesantemente, na historia onde imperios nacen e desaparecen, na política,

na prensa diaria, etc. Para a mirada atenta do filósofo todo está enseñorado pola guerra como dixo

Heráclito (loita de contrarios xerme da vida )...e a guerra chámase vontade.

Este é o xiro copernicano que deu Shopenhauer á ontoloxía occidental. Mentres que hasta daquela

a esencia do mundo fora “O ben”, “A beleza” (Filosofía Grega) , “Deus”(Filosofía Medieval) , “ A razón”

(Filosofía Moderna), é dicir, concepción “tranquilizadoras” que presentaban a esencia do real como

unha orde bondadosa, Shopenhauer introduce na ontoloxía a idea de que a esencia do real é

precisamente o contrario: a irracionalidade desmedida. A vontade substitúe á “Idea” hegeliana, ó

“Deus” cristián e a “Orde” do cientifismo materialista.

4

Ética e estética

O home é escravo dos seus desexos, da vontade cega de vivir, e este precisamente é o fundamento

do radical pesimismo del autor: “ Toda vida é un sufrimento”. Schopenhauer contradí a tese de

Leibniz de que vivimos no mellor dos mundos posibles. As vías para “soportar” esa cadea

interminable de desexos e facernos a vida soportable son a experiencia estética e a ética. Dúas son

as obrigas do home: a práctica da compaixón para cos seus semellantes e librarse do xugo da

vontade. O pracer do exercicio e a contemplación artística “aparta” ó home da cadea infinita das

necesidades e os desexos. E por outra banda, unha vida ascética, como a dos hinduístas ou os

místicos cristiáns, libéranos dos mesmos desexos.

Entendendo esta concepción de Schopenhauer quizais comprendamos por que algúns críticos do

seu pensamento o consideraron o pai do irracionalismo e o pesimismo filosófico moderno. En contra

deste pesimismo antivital, posicionouse dun xeito rotundo algúns anos máis tarde o inspirador dunha

boa parte da filosofía do século XX, F. Nietzsche.

3. O VITALISMO DE NIETZSCHE: A CRÍTICA DA CULTURA OCCIDENTAL

Nietzsche fai unha das máis profundas críticas á cultura occidental que nunca se fixo. Considera que tal rexeitamento crítico era necesario para poder establecer a aceptación do home e da vida, degradados pola cultura anterior. Dende a súa xuventude, Nietzsche afirmou a vida fronte á razón, estudou a cultura escolar do seu tempo e propuxo a arte como mellor expresión da vida. As diferentes lecturas de Nietzsche levaron a outras tantas interpretacións do seu pensamento. Aquí optamos polo Superhome como clave da nosa interpretación, porque dende este concepto adquire sentido e unidade o pensamento de Nietzsche. Aspectos biográficos de Nietzsche

A vida de Nietzsche é curta, pero moi complexa (1844-1900). a) Infancia: Ata os cinco anos viviu en Röcken (Prusia) nun ambiente relixioso, que foi determinante. O seu pai exercía como pastor protestante. Á súa morte, a familia trasládanse a Naumburg, onde realiza os primeiros

estudos na escola pública. b) Adolescencia: Fai o bacharelato, como bolseiro, en Pforta, nunha institución prestixiosa en formación humanística e de dura disciplina. Entre tanto, empeza a distanciarse do cristianismo. Le a Hölderlin, Byron e

Schiller, e escribe os seus primeiros traballos, dunha imaxinación desbordante. c) Xuventude: Matricúlase na Universidade de Bonn, aos vinte anos, disposto a estudar teoloxía por desexo da súa nai; pero interésase pola filoloxía, á que dedicará despois en Leipzig. En 1865 le a Schopenhauer, que lle

fai atopar a filosofía definitivamente. En 1869 a Universidade de Basilea contrátao como profesor de filoloxía clásica con só 25 anos. d) Madureza: Entre 1871 e 1888 publica as súas obras principais: a primeira foi O nacemento da traxedia,

dedicada a Wagner, pero moi criticada polos filólogos profesionais. A enfermidade avanza e obrígao a pedir licenzas temporais na Universidade, con renuncia á cátedra en 1879, tendo que vivir coa pensión concedida pola institución. Busca lugares que mitiguen as súas grandes dores: en verán o Alpes suízos (Sils-Maria) e en

inverno o clima suave do sur, en cidades de Italia (Xénova, Turín, Mesina, Roma, Nápoles) e Francia (Niza). Nos momentos de recuperación vai escribindo as súas obras e ten ademais tempo de coñecer a Lou Salomé, en 1882, á que pide en matrimonio e é rexeitado, aínda que segue namorado dela. e) Derrubamento: A partir de 1889 prodúcese a morte psíquica, que aínda o mantería fisicamente vivo outros once anos, pero que xa non lle permitiu escribir a que tiña proxectada como a súa obra principal e definitiva, na que traballaba, A vontade de poder, co subtítulo de A transvaloración de todos os valores. O derrubamento

sucedeu na praza Carlo Alberto, de Turín...

5

O seu amigo Franz Overbeck trasládao a unha clínica de Basilea para trastornos nerviosos. Despois a Jena ao sanatorio psiquiátrico. Por último, a Naumburg, onde o coida a súa nai e a súa irmá Elisabeth, ata morrer

en 1900. [...]

Principais obras de Nietzsche

Etapa xuvenil: (1872) O nacemento da traxedia, (1873) Sobre verdade e mentira en sentido extramoral, (1873) Consideracións intempestivas (rematada en 1876).

Transición: (1878) Humano, demasiado humano, (1881) Aurora, (1882) Gaia ciencia. Madureza: Así falou Zaratustra (1883), Máis alá do ben e do mal (1886), A Xenealoxía da moral (1887), O Anticristo (1888), Ecce homo (1889), Crepúsculo dos ídolos (1889).

Póstumas: A vontade de poder (fragmentos) (1906), Da miña vida I: Os anos da nenez.

3.1 LECTURA E INTERPRETACIÓN DE NIETZSCHE

Ler a Nietzsche Ler a Nietzsche non deixa a ninguén indiferente. Tal é a forza que transmite a súa linguaxe que as súas expresións calan no lector. Ademais, practicamente hai tantas interpretacións do seu pensamento como lectores. O propio Nietzsche estaba convencido de que os seus pensamentos provocarían un gran choque entre os espíritos. Asimilar o que anunciaba e convertelo en ideas propias non resulta doado. A filosofía de Nietzsche proponse buscar o problemático que a moral se encargou de expulsar da historia. É tan difícil atopalo como vivir no xeo e nas altas montañas. Ademais, Nietzsche chegou a iso por varios camiños e de moitas maneiras, mediante a formulación de multitude de interrogantes. Por onde empezar? Nietzsche non o di de forma directa e explícita, xa que se de algo está seguro é de que o camiño non existe e ten que facelo cada un. Esta é a razón das interpretacións. Os seus paradoxos fulguran e escintilan ata impoñerse. Sen tempo para sedimentar, resultan explosións. As doutrinas de Nietzsche contan con gran difusión e moitos dos seus títulos recítanse de memoria. Proclamacións como Deus "morreu", 'máis alá do ben e do mal', 'superhome', 'vontade de poder', ''eterno retorno', etc. son actualmente mesmo populares. O seu significado apaixona e ou se segue ou se rexeita, sen que haxa termo medio. Nisto influíu sempre moito a ideoloxía dominante en cada momento. Neste sentido, a súa propia irmá Elisabeth foi a primeira en seleccionar e orientar as lecturas de Nietzsche, con suxestións panxermanistas, racistas e antisemitas. Así, o nacionalsocialismo alemán puido apropiarse o pensamento de Nietzsche como inspirador. [...] Claves de interpretación do pensamento de Nietzsche

Nietzsche pódese ver como un autor asistemático, e isto da lugar a numerosas interpretacións do seu pensamento. Aquí imos propoñer como idea básica a do Superhome, que expresa a crise da modernidade e, ao mesmo tempo, a orientación nova da cultura occidental. Sostén o filósofo que a cultura de Occidente está baleira de valores, aínda que conserve palabras, que só son vaíñas sen froito no seu interior, como honestidade, verdade, sabedoría, coñecemento, heroísmo. Nietzsche golpéaas co martelo para oír a resonancia oca dos seus contidos baleiros. Trátase unicamente de palabras fermosas, resplandecentes, tintinantes, solemnes e nada máis. En Crepúsculo dos ídolos subtitula "Como se filosofa co martelo", porque neste elemental instrumento sitúa Nietzsche o seu método.

6

A cultura occidental atópase en crise, é dicir, en tránsito e é necesario facer outra nova, que supere os vellos ídolos: transvaloración de todos os valores. Así rematarase precisamente co nihilismo, consecuencia necesaria de envelenar o cristianismo a fermosura da vida. Nietzsche segue tendo cousas que dicir ao mundo occidental, tan preocupado dende a Ilustración pola sociedade ou a historia en busca dun progreso sen fin. Fronte a iso afirma Nietzsche que só hai individuos, en vez de totalidades, que viven para realizarse dende a súa persoal responsabilidade e vontade. Os seres humanos teñen que crear o seu propio destino con tal grandeza que o queiran repetir eternamente. Así alcanzarán a máxima plenitude de vida. En boca de Zaratustra pon Nietzsche as seguintes palabras: Eu quero mostrar aos homes o sentido da súa existencia, que non é senón o Superhome, o raio que emerxe da sombría nube humana. 3.2 O PENSAMENTO DE NIETZSCHE NA SÚA XUVENTUDE.

A vida fronte á razón

"... hai unha soa cousa imposible en todas as cousas: racionalidade. Así escribe Nietzsche na terceira parte do Zaratustra e na pasaxe titulada "Antes da saída do sol". Trátase dun tema recorrente, porque estaba convencido de que na realidade hai un fondo irracional, é dicir, que o racional non o é todo no home, hai tamén outros aspectos importantes. Igualmente no prólogo da primeira parte de Zaratustra exclama: Que me importa a miña razón? Porén, isto non significa que desprece o coñecemento, como di poucas liñas despois: Eu amo aos que viven para o coñecemento e tratan de saber. Queda así formulado o tema do vitalismo ou irracionalismo en Nietzsche, que significa pechar unha etapa filosófica ancestral que pretendeu

organizar todo dende a razón ou o método científico. É preciso recordar que a razón foi unha idea sempre presente no transcorrer da filosofía.

Os primeiros filósofos descubriron lógos fronte a mithos e a explicación racional foi compañeira inseparable dos filósofos gregos.

Na época medieval a razón era o instrumento necesario para poder explicar a doutrina cristiá. O tema da razón e a fe constituíu unha das grandes preocupacións dos medievais, aínda que tanto a fe como a orientación mística moderaban calquera tentación de exceso racional.

A razón atopa o fondo de todo no Renacemento. Para Descartes a razón é a única vía posible e todos os homes a poden seguir efectivamente, con tal de que aprendan a usala ben.

A referencia racional culmina na Ilustración. Ten o valor de servirte da túa propia razón, clama Kant, e actúa autonomamente, sen o sometemento a tutelas alleas. O que confirmaría Hegel (1770-1831),

quen proclama á razón soberana como a única luz para organizar a realidade. Armados coa razón, ningunha materia se nos resistirá. O optimismo hegeliano é total: o real é racional e o racional é real.

Pouco despois chega Comte (1798-1857), que se apresura a prescindir das explicacións da tradición no mundo da ciencia. Nin a imaxinación, nin a especulación, nin as orixes e as causas, nin o absoluto teñen validez para a ciencia. Só interesa observar os feitos e o seu funcionamento para establecer as leis que gobernan as relacións entre eles. Nisto consiste o positivismo, que é o saber do real, o certo, o obxectivo, o preciso e relativo. Os fenómenos están suxeitos a leis que a razón pode descubrir. Tales leis explican o real, que é palpable e experimentable.

Non é estraño que todo este ambiente herdado producise a Nietzsche un forte rexeitamento. As dúas correntes máis próximas foron o hegelianismo e o positivismo. En ambas as dúas, os aspectos

7

racionais do ser humano foran exaltados en exceso ata constituír o específico da humanidade e practicamente o exclusivo. Nietzsche mantén, pola contra, que hai outros aspectos nada racionais, relacionados todos coa afirmación da vida como proceso primario, complexo e heteroxéneo, como irredutible e desbordante. Nestes casos, a razón intégrase na vida, que é algo radical e previo. Esta consideración ampla da vida leva directamente ao irracionalismo, non só por cansazo ante as perspectivas exclusivamente racionais anteriores, senón porque a vida merece ser analizada como a realidade primaria e básica de todo o demais, incluída a razón. Hai que facer unha ontoloxía da vida.

Para Nietzsche, a vida é vontade de poder e ningunha outra cousa, o único valor, a única xustificación de si mesma. Por iso rexeita a Hegel, en quen a razón alcanzara a súa culminación, e entusiásmase con Schopenhauer (17881880), que destruíu as ilusións racionais e se agarrou á corrente da vida, aínda que esta represente un pozo de dor profunda, que só pode superarse cando se abandone o desexo humano de alcanzar o absoluto. Segundo Schopenhauer, o mundo non é unha realidade en si, senón só a representación que temos del, como xa sinalara Kant. Non obstante, dispoñemos tamén dunha vontade que produce necesidades e desexos e cáusanos dor. Este é o núcleo da súa obra principal, O mundo como vontade e representación, que Nietzsche considerou que fora escrita para el e dende entón tomou a Schopenhauer como mestre. Viu que o mundo construído pola razón non era a esencia do mundo, xa que por debaixo do racional corría o impetuoso torrente da vida, é dicir, a vontade cega (irracional). Esta concepción pesimista do mundo empúrrao precisamente a vivir, aínda que xa de modo lúcido e sen a venda do optimismo baleiro. Schopenhauer liberou a Nietzsche da razón sedutora, foi a súa medicina e a súa salvación. Dende entón considérao un educador que o liberou e transformou. Schopenhauer produciu a primeira transvaloración, é dicir, superou os valores vixentes da tradición e atreveuse a apuntar os novos valores, que para Nietzsche son expresión da vida. Nietzsche estableceu a antítese entre racionalismo e irracionalismo, mediante a contraposición entre as formas representadas por Apolo e Dionisos (deuses gregos). O apolíneo equivale ao rematado, á orde, ao límite e á medida, sistematización e beleza, perfección e claridade. O dionisiaco referíase ao instintivo, pasional, ruptura de límites, desbordamento e ebriedade, forza e pulsións vitais. Exprésase na música, a danza e a poesía. Ambas as dúas metáforas deron orixe á expresión artística e á cultura grega. Deste modo, o pensamento de Nietzsche representa unha tese fundamental, que inclúe catro notas caracterizadoras.

a) A realidade non se atopa estruturada racionalmente, senón que segue procesos de forza vital, é dicir, irracionais. Tampouco é un sistema organizado en canles lóxicas. […]

b) Por iso é imposible comprender a realidade mediante elementos racionais ou lóxico-abstractos, xa que a vida non está concluída, senón que se atopa en realización ilimitadamente.

c) A vida componse de forzas plurais, entre as que están a razón, a afectividade, o instintivo, o que carece de canles establecidas, o irracional, nunha palabra. Ningunha delas ten carácter exclusivo, pois a vida supera todos os intentos de control do conxunto de acontecer vital.

d) A vida desprégase e enriquécese continuamente en desmesura e permanente embriaguez e hai que afirmar en cada caso aspectos concretos e nunca xerais e abstractos, accesibles mediante unha intuición directa e polas experiencias persoais. O filósofo vitalista ten que atopar a súa tarefa e un novo camiño. […]

8

A arte como xustificación da existencia

Á cultura decadente do seu tempo, Nietzsche, opón a arte. Ata agora os filósofos limitáronse a descubrir a verdade única, existente en si e por si mesma; trátase, en cambio, de creala. A vida é creación que só a dimensión artística pode dotar de sentido. O home racional funciona mediante conceptos e abstraccións coas cales comprende a realidade; o artista constrúea palpitante, inconexa, sobrecargada e bela. É o seu único artesán que desborda de alegría ao liberar a realidade da súa materia recubríndoa. Así experimenta a felicidade propia de autor e creador. Non hai que esquecer que Nietzsche foi un gran admirador, durante un tempo, do compositor do romanticismo alemán Richar Wagner. En 1872 Nietzsche publica un escrito centrado no nacemento da traxedia, discutible no seu contido e valor filolóxico. Nin os seus mellores amigos se atreveron a aplaudilo. Non obstante, é unha obra valiosa en si mesma, que posiblemente contén xa todo Nietzsche. Cales son as súas ideas e valores? 1) A través do mito clásico da traxedia grega, formula Nietzsche o valor da existencia. A súa resposta é que ten unha xustificación estética. Os gregos enfróntanse ao pesimismo da existencia e rea l ízana en forma de arte (na traxedia). Hai dous personaxes mitolóxicos que representan realidades contrapostas. Apolo é o deus da medida, da serenidade, da luz, e da beleza. Con el reina a luz, que fai todo intelixible e proporciona tranquilidade e seguridade á vida. Nel atopa ponderación, naturalidade, sabedoría serena. É o deus da perfección e da lei. Dioniso, en cambio, rompe límites e barreiras, arrepía co seu gozosa exaltación e impetuosas accións. É o deus da danza, que arrastra co seu espírito contaxioso e exuberante. Sempre ardente e poderoso, o seu carro vai conducido por tigres e panteras. Nel atopa a liberdade suprema, a arbitrariedade e a insolencia. Todo o fonde na unidade. Representa o entusiasmo, a manía, a exaltación, o furor, o desbordamento vital. É o espírito dionisiaco: Cantando e bailando o home séntese membro dunha comunidade superior: xa esqueceu de andar e de falar, e está a punto de voar polos aires, danzando... 2) Estas dúas forzas contrarias están chamadas a entenderse para formar a obra de arte, fundidas nun agregado misterioso. Mediante tal unión, a arte creou a cultura grega: A relación complexa do espírito apolíneo e do instinto dionisiaco na traxedia debería, polo tanto, en realidade, ser simbolizado por unha alianza fraternal destas dúas divindades. Aínda que se trata de dúas actitudes ou espíritos, Nietzsche quere unir ambos o s dous elementos e invita ao lector a que sacrifique no altar das dúas divindades…Esta é a concepción tráxica do mundo, propia da cultura grega, que explica todo dende dous principios irreconciliables, pero que o platonismo destruíu coa separación dos seus dous mundos, sensible e suprasensible. 3) Contra a concepción artística (tráxica) da vida álzase a concepción moral. A moral, representada polo Cristianismo, é o oposto a unha xustificación estética do mundo. Se a arte e a vida son aparencia, ilusión, erro, perspectiva, etc., o cristianismo di que hai outra vida auténtica e unha realidade verdadeira: a outra vida, non esta. Por iso: Neste libro o meu espírito recoñécese como defensor da vida contra a moral e crea unha concepción puramente artística, «anticristiá» Como chamarlle?...co nome dun deus: chamaríalle «dionisíaca». Historicamente, o primeiro representante do espírito antidionisíaco é Sócrates, cuxa influencia se estendeu sobre o mundo como unha sombra que se alonga baixo os raios dun sol poñente. Conseguiu esgotar a nosa cultura e convertela nun verdadeiro cemiterio. O seu obxectivo foi matar o que estaba vivo. Hai que reaccionar: Si, amigos meus, crede comigo na vida dionisíaca e no renacemento da traxedia. O tempo do home socrático pasou.

9

3.3 CRÍTICA DA CULTURA OCCIDENTAL

A posición sobre a cultura occidental mantense invariable na obra de Nietzsche: é decadente. Trátase

dunha cultura debilitada, que non serve; atópase no comezo da súa destrución, está en crise. Todas

as forzas da vida arrastran esta cultura decadente cara á súa disolución, porque na loita contra elas

a cultura perdeu a batalla. Tal explosión, que limpe completamente o terreo e o deixe preparado para

a construción nova, acontecerá cando a verdade entaboe loita coa mentira de milenios...

Crítica do dogmatismo

Decadencia é o mesmo que resignación, desilusión, cansazo, debilitamento dos instintos. E é a

característica dos grandes sabios, que son indecentes, por caer no dogmatismo, a característica

fundamental da cultura occidental. A dogmática levantou solemnes edificios sobre supersticións,

convertidas en dogmas: a alma, a causa sui (Deus), o Ben, o Espírito, a verdade, etc. Trátase de

palabras, seducións, erros que os homes creron.

De todo isto o responsable máximo en Europa é o platonismo. O “malvado” Sócrates corrompeu a

Platón. Máis tarde, recolleu a herdanza o cristianismo, que é o platonismo para o pobo e elevou a

corrupción ao grao máis absoluto: Cheguei ao final e pronuncio o meu veredicto. Declaro culpable

ao cristianismo, formulo contra a igrexa cristiá a acusación máis terrible que foi formulada xamais por

acusador ningún. Aparéceseme ela como a acusación máis grande que poida concibirse, optou pola

máxima corrupción posible. A igrexa cristiá contaxiou a súa corrupción a todas as cousas; fixo de

todo valor un sen valor, de toda verdade unha mentira e de toda probidade(honestidade) unha falsa

de alma…Posteriormente continuará Kant (cristián disfrazado); aínda que pode que en Nietzsche

haxa moito de Kant, a pesar de ser precisamente un dos seus máis grandes críticos.

Crítica da moral

A máxima responsabilidade da decadencia corresponde á moral platónicocristiá. Como calquera

moral fundaméntase en teses filosóficas previas. Nietzsche utiliza o método da xenealoxía, que

consiste en ir ás fontes para estudar as orixes. No caso da moral, trátase de descubrir como se foron

formando os valores dende o inicio e o seu desenvolvemento na historia.

Os valores morais son o ben e o mal, o bo ou o malo. Na súa orixe, bo era o nobre e aristocrático, é

dicir, o superior. Malo era o vulgar e plebeo. Despois, os plebeos e malos rebeláronse e deron a volta

a esta situación orixinal por resentimento. Dente entón o malo é considerado bo. Esta reacción

converteu á civilización occidental en inimiga das forzas creativas do home, é dicir, da vida, e

instaurou a moral do rabaño. A manifestación desta rebelión dos escravos e malos (plebeos) é o

cristianismo, que matou a vida ao afirmar como valores supremos o sacrificio, a humildade, a

obediencia e a castidade. Máis adiante maniféstase a devandita revolta no socialismo e a

democracia, que seguen mantendo os valores cristiáns secularizados, é dicir, sen fundamentalos en

Deus.

Superar a moral é unha necesidade para poder vivir a época extra moral, o que paradoxalmente

significa que nós os inmorais empezaremos a vivir moralmente, porque coas nosas accións

estaremos a favorecer a vida. Por que ir contra a moral? O argumento principal é: ... toda moral é

unha tiranía contra a «natureza», tamén contra a «razón»,... Hai que ser inmorais, porque a moral é

o contrario á vida: … atacar as paixóns na súa raíz significa atacar a vida na súa raíz: a praxe da

igrexa é hostil á vida... Ao ir a moral contra a vida entra no terreo da decadencia, porque a fai

retroceder e a impide avanzar no seu desenvolvemento creativo.

10

A raíz máis profunda de non apostar pola vida e afirmala é a crenza na existencia doutra vida e doutra

orde xenuínas, que han de redimir as ordes non auténticas. Toda moral sa está rexida por un instinto

de vida, mentres que a moral ata agora ensinada, venerada e predicada diríxese, pola contra,

precisamente contra os instintos da vida. O problema está na orientación dada á moral na historia da

civilización occidental. Se foi radicalmente negativa, actuar moralmente será facer o contrario:

atreverse a ser inmorais.

A crítica de Nietzsche á moral pode confundir. Non vai contra toda forma de moral, xa que busca

establecer unha moral nova, con novos valores. O que rexeita é calquera clase de moral que

subordine a acción individual a un mandato exterior ao ser humano (Os 10 mandamentos). Na súa

denominación, esta é a moral de escravos, dos incapaces de darse a súa propia norma por ser

débiles e ter que refuxiarse en algo que decida o que é bo ou malo. Trátase de seres gregarios, que

só se atopan seguros dentro do rabaño. Así desvalorizan a súa propia vontade, ao considerar valores

a compaixón, o autosacrificio, o servizo aos demais. Caen no nihilismo e a decadencia, en lugar de

loitar por conseguir valores superiores e favorecedores das forzas da vida, como fai a moral

aristocrática ou dos homes fortes e nobres.

Crítica da metafísica

A metafísica nace da moral de escravos, que necesita un supramundo onde situar a verdade, o ben

e a vida futura. O testemuño dos sentidos ponnos en contacto coa realidade e os seus problemas.

Pero os sentidos ofrecen un mundo empírico, ilusorio e de pura aparencia. Superior a el é o mundo

do pensamento, da verdade e da lóxica. Esta realidade "en si" imperecedoira é o seu principio, con

ela quedan explicadas as aparencias e sometidas a logos.

Así queda dividida a realidade entre o mundo verdadeiro e o aparente, e fúndase unha antítese

puramente artificial e falsa, que ten a Deus como fundamento. No mundo verdadeiro o Ser

identifícase co Ben, obxecto supremo da moral. Nel todo é permanente e a felicidade consiste na súa

posesión. Deus, como causa de si mesmo, garante este mundo real, absoluto, bo e verdadeiro. Ante

tales fabulacións, exclama Nietzsche: ¡ Que a humanidade tivera que tomar en serio as doenzas

cerebrais duns enfermos teceláns de teas de araña! ¡ E pagouno caro!.

O mundo verdadeiro ten unha historia fabulosa, os principais fitos da cal conclúen coa súa evaporación definitiva. A ficción comeza co paradigma da verdade, cuxa expresión é a doutrina de Platón. Segue co cristianismo, que promete alcanzar esa verdade na figura de Xesucristo, fillo de Deus. Logo chega Kant, que pon o ideal de Deus como unha esixencia ou postulado da súa Crítica da razón práctica. O positivismo ignora a fábula proposta, porque só se atén ao dado que pode confirmarse. A razón positivista reduce a verdade a unha idea inútil. Así remata o erro e nace a luz potente do mediodía: aclárase a fábula inventada pola historia.

A metafísica faise merecedora de sospeita, ao ofrecer un mundo descoñecido, outro, como verdadeiro. Que poden significar tales conceptos? Se nos é descoñecido, gocemos deste no que estamos agora…Pero se aquel é o verdadeiro, este será o das sombras e o mal, digno de desprezo…Non acontecerá que alguén inventa outro porque está cansado deste, porque non ama a vida? Tamén isto parece verosímil e, quizais, máis que o outro, que non soa a nada celestial…Para que o máis alá? Probablemente para desvalorizar o máis acá.

En conclusión, Nietzsche considera que a metafísica é en si mesma un erro. Fronte a ela, o único mundo real é o aparente, outra cousa non pode demostrarse. Con razón dicía Nietzsche que a súa

11

metafísica era un platonismo invertido. En efecto, Platón defende que hai dous mundos: sensible e intelixible; o mundo real e o das Ideas. Para Nietzsche este no que estamos é o único mundo, con cambios, devir e formas vitais desbordantes, fronte á inmutabilidade, eternidade e simplicidade das Ideas platónicas (que non son máis que ficción e ilusión).

Crítica da ciencia

Tamén a ciencia segue as directrices marcadas polo canon moral e pretende alcanzar coñecementos

absolutos e leis naturais totais, comprender loxicamente, chegar á verdade da realidade intelectual

e aritméticamente. Nunha palabra, aspira a un saber de validez universal, como metafísica

camuflada. É preciso cuestionala tamén, nunha liña argumentativa similar á anterior.

O espírito científico constitúe a forma dos ideais metafísicos e, neste sentido, apunta á

universalidade, que defende a validez absoluta dos seus descubrimentos, así como a necesidade

das súas formulacións, en contra dunha concepción tráxica do mundo: O espírito científico é

antidionisíaco. En lugar de saborear a alegría das distintas formas de vida, intenta controlar a vida e

o mundo a través do saber e a ciencia. Cre na lóxica como único valor.

Para a ciencia entender é dominar. A ciencia caracterízase pola busca. Por iso calcula, conta,

manexa, constata. Todo será explicado e comprendido así: a esquematización é o procedemento.

Dominar a realidade é entendela.

A obxectividade é outra característica da ciencia, que é boa mentres se manteña como procedemento

instrumental para reflectir as cousas, pero non cando pretende converterse en fin en si mesma.[…]

A ciencia é superficialidade. A realidade calculable, contable, etc., é a pura exterioridade, a súa pel.

Con isto non alcanzaremos nunca os grandes interrogantes da existencia, que xacen nas

profundidades. Pero un mundo esencialmente mecánico sería un mundo esencialmente sen sentido!.

Canto mellor será un saber que se alce sobre a inocencia e liberdade do espírito e que faga posible

o goce da vida; unha ciencia non distorsionadora, que crea nunha sociedade de espíritos libres.[…]

Crítica da linguaxe

Na moral, na metafísica e na ciencia a linguaxe é o vehículo imprescindible de expresión de contidos

e ideas que interpretan a realidade. De aí a necesidade dunha crítica da linguaxe mesma:

A pretendida relación entre linguaxe e realidade non é doada de probar. Que as palabras non

expresan a verdade e que non chegamos a ela mediante a linguaxe, é unha antiga tese de Nietzsche.

Para captar as cousas valémonos de metáforas, pero a realidade das cousas non se esgota nestas.

As cousas non son os sons, nin as imaxes que empregamos para captalas. Así que coas palabras

suplantamos ás cousas: Cremos saber algo das cousas mesmas cando falamos de árbores, neve e

flores e non posuímos, non obstante, máis que metáforas das cousas que non corresponden en

absoluto ás esencias primitivas .

Non habería linguaxe sen gramática. Sedúcennos as palabras e cremos na gramática que nos

domina. Así seguimos sen librarnos do erro. Vivimos capturados por os seus imperceptibles, pero

seguras, redes. Necesitamos signos de comunicación dos pensamentos. A transmisión non pode

realizarse sen pontes por onde pasala. Pero un pensamento individual e vivo, cando se comunica,

perde as súas perspectivas únicas e orixinais, xeneralízase e faise común. Así devén apropiado

polos receptores exteriores mediante a súa correspondente de codificación. Diso encárgase a

gramática Como liberarnos de semellantes manipulacións? A razón na linguaxe: Oh que vella femia

12

enganadora! Temo que non nos imos desembarazar de Deus, porque continuamos crendo na

gramática...

Cal é a función da linguaxe? Para que serve? Que tipo de comunicación produce e como? A linguaxe

limítase a informar do simple e elemental, o ordinario, sen ser capaz de chegar ao profundo das

experiencias humanas. Tamén a linguaxe é cuestionada por Nietzsche: A linguaxe, parece, foi

inventado só para dicir o ordinario, mediato, comunicable.

3.4 A DOUTRINA DE NIETZSCHE NAS SÚAS METÁFORAS

Por medio de metáforas, que teñen un desenvolvemento literario exemplar, resume Nietzsche os

grandes temas do seu pensamento. O comezo é o anuncio da morte de Deus, como expresión da

desaparición da cultura occidental por causa da súa decadencia: o nihilismo invade Europa. O final

é a proposta da alternativa de Nietzsche, a aparición do Superhome. Entre ambos os dous temas

atópase o fundamental da doutrina do pensador alemán.

A morte de Deus

Nietzsche escribe sempre con expresións en forma figurada. Por iso hai que atender ao seu sentido

máis que á súa literalidade. A proclamación da morte de Deus significa que todo o que representa o

concepto 'Deus' deixou de ter valor. 'Deus' é a expresión do mundo suprasensible, no que se

atopaban os valores da verdade, o ben, a moral, a metafísica, o absoluto e o fundamento.

A expresión Deus morreu non ten nada que ver con algo blasfemo, nin cunha proclamación de

ateísmo. É a síntese do nihilismo: os valores da tradición anterior platónico-cristián-kantiana

desapareceron, baleiráronse de contido. Nihilismo é tamén a necesidade de crear novos valores

dende a vida e a súa afirmación plena. Na denominación de Nietzsche, é a transvaloración: negar o

que xa non ten valor e propoñer a tarefa de instaurar novos valores.

Tampouco serven valores como o pracer (hedonismo), a utilidade (utilitarismo); nin a felicidade

(eudemonismo), ou o sufrimento, que tanto teme o pesimismo metafísico. Todo isto é inxenuo e

ridículo. Por exemplo, a infelicidade produce tensión e fortaleza, e o sufrimento, disciplina, eleva ao

home, e purifícao. En definitiva: no home hai materia, fragmento, exceso, lama, lixo, sen sentido,

caos; pero no home hai tamén un creador, un escultor, dureza de martelo, deuses-espectadores e

sétimo día. O “verdadeiro mundo” converteuse en pura fábula, pero en cambio, queda a vida.[…]

A vontade de poder

Morto Deus, queda a vida, diciamos antes. E a vida é, segundo Nietzsche, 'vontade de poder''. Esta

é outra das súas expresións inquietantes. A vontade desexa vivir máis, intensificar e reforzar as súas

capacidades en favor de novas valoracións. Con 'vontade de poder'' non se refire Nietzsche ao poder

político ou a calquera opresión social como mecanismo que controla as institucións do Estado ou a

sociedade. Non se trata de alcanzar ningún liderado, nin tampouco de poñelo todo baixo unha orde

de actuación, nin sequera de prestixio moral ou intelectual. Trátase da necesidade afirmativa da

creación.

Para instaurar valores novos é imprescindible a 'vontade de poder', di Nietzsche. Afirmar a vida

enteira, asumir o propio destino coas súas contradicións e dificultades, cos seus fracasos e alegrías

e outorgar ao devir o carácter de ser: Sobre o río do devir colocastes a vosa vontade e os vosos

13

valores. Así se consuma a inversión da escala de valores ou a transvaloración, co significado exacto

de plantar valores novos onde se atopan os valores do nihilismo.

A vida vale por si mesma, sen que sexa necesaria unha razón metafísica ou científica para

organizala. A expansión das forzas e enerxías da vida por todo o universo é a vontade de poder, que

constitúe o devir dos gregos… Por iso Nietzsche pide dicir si á vida unha e outra vez ata que o

instante quede impregnado de eternidade.

A 'vontade de poder' vén caracterizada por tres notas, que aparecen nas tres cancións da segunda

parte do Zaratustra: canción da noite, canción do baile, canción dos sepulcros.

1. Poder sobre si mesmo. Zaratustra ama a vida, que vive na súa propia luz e ten vontade de resucitar

do sepulcro. Renacer da escuridade da noite e crearse un mundo onde se poida vivir libremente, sen

ter que subordinarse a ningún poder.

2. Poder superarse a si mesmo. Non abonda con manterse simplemente, porque o que non avanza

retrocede. Hai que cruzar o río da vida, xa que a vontade de poder é a inesgotable e fecunda vontade

de vida. E a vida revela a Zaratustra o seu profundo segredo: superarse a si mesmo.

3. Poder de interpretar a realidade. Para descubrir o mundo, elixilo, valoralo e crealo, en definitiva.

Así pódense recuperar as forzas que constitúen a vida, como a dor, a alegría, o pracer, e amala na

súa totalidade. Conclúe así Nietzsche: Onde divisei un servidor, alí atopei tamén vontade de poder:

e mesmo na vontade do servo atopei a vontade de ser señor.

O eterno retorno

Non hai fins, porque a finalidade supón unha concepción lineal do tempo, en virtude da cal hai un

comezo e un final, mentres se desenvolve o proceso que vai dun a outro. O pasado é xa invariable,

mentres que o futuro permanece aberto. Nietzsche defende un tempo circular e cíclico, sen principio

nin ultimidade, onde pasado e futuro se fonden infinitamente e constitúen un anel perfecto: Todo

canto se estende en liña recta mente... Toda verdade é curva e o tempo é un círculo…

A idea do eterno retorno procede das tradicións relixiosas e dos mitos da cultura grega,

especialmente nos presocráticos e pitagóricos. Dionisio mesmo morre e volve renacer sempre. Neste

sentido, non se trata de que se repita sempre o mesmo, o que produciría espanto, senón de que

cada instante sexa eternamente novo, de que todo exista novamente: Todo vai e volve. A roda da

existencia xira eternamente. Todo morre, todo volve florecer…E é que a vida crea cada vez formas

novas. Na canción dos "sete selos" remata cada capitulo repetindo o mesmo retrouso: ¡Pois eu

ámote, eternidade!

O sentido da figura do eterno retorno é asumir o valor deste mundo plenamente. Dicir si a vida, que

retorna eternamente, é proclamar que ela é o único valor, sen que haxa posteriormente algo por

encima desta. Dende aquí cobran fundamento todas as accións, porque calquera delas volverá ser

eternamente. […]

Co eterno retorno consúmase o nihilismo. Todo retornará: a araña, o claro de lúa, ti, eu, as toupas

e os ananos pesados, continúa Nietzsche. Todo é belo, en lugar de ser aburrido e necio, porque está

máis alá do ben e do mal e porque se achega o mediodía creador. Trátase de aceptar a vida enteira.

A inocencia do Crucificado libra aos homes da dor e da morte, segundo o cristianismo. Pois ben,

Nietzsche propón como antítese a Dioniso na súa fórmula Dioniso contra o Crucificado.

14

O Superhome

A consumación do nihilismo, realizada nas figuras anteriores, esixe

desembocar no Superhome, que afirme a vontade de vida e se incorpore ao

eterno retorno. Así acabará con calquera resto de moral do resentimento, a

vinganza e os valores do supramundo. Por iso o Superhome é a culminación

da doutrina de Nietzsche coa proclamación da vida.

1. O Superhome é un obxectivo a lograr, non se realizou aínda.

2. O Superhome é a meta do home actual, no que este se realizará, por fin, e traerá á terra toda

a transcendencia posible, porque os deuses morreron.

3. O superhome coexiste co home actual, que é incompleto e fráxil, por iso non está rematado,

é un medio ou unha ponte e é, tamén unha situación transitoria: O que debemos amar no

home é que consiste nun tránsito.

4. O Superhome é un creador, que fai a historia mesma e que dará plenitude a quen siga o seu

camiño, mediante o instinto de amor.

5. O Superhome é o sentido da terra. Hai que permanecer na terra, sen fiarse do ultraterreo, nin

cometer crimes contra a terra, como os que a desprezan.

6. O Superhome é a maior profecía de Nietzsche, o seu magno anuncio, que leva á máxima

esperanza: Eu predico o Superhome. Eu anúnciovos o Superhome. O home é algo que debe

ser superado. Quen de vós fixo algo para superalo?.

A descrición máis plástica e impactante do que é o Superhome atópase na imaxe do pastoriño, que

se retorce de dor no medio de convulsións co rostro desfigurado, mentres o seu can lanza ouveos

para pedir socorro. A escena que contempla Zaratustra é a dunha cobra negra que se introduciu na

garganta do pobre home. Zaratustra tira da súa cola, pero non pode sacar a serpe. Entón supera o

seu horror e o seu noxo ante aquel infame animal e berra ao pastor que morda a cabeza do réptil e

lla arranque. Así o fai este, con todas as súas forzas, cúspea, ponse en pé e supera a súa angustia,

ao actuar como Superhome. Esta é a apostila de Zaratustra: Xa non era pastor, nin home, era un

transfigurado, un iluminado, que ría. ¡Xamais riu tanto sobre a terra home algún!.