kla'ak semanál edisaun 31

12

Upload: klaak-semanal-online

Post on 07-Jun-2015

779 views

Category:

Documents


4 download

DESCRIPTION

HALIRIDiliIha nebee de’it, ema ki’ik no ki’ak sira sempre sai ema boot no riku sira nia “na’an bokur” politik. Iha krizi politik, atu boot ka ki’ik, nia laran, ema kbiit laek sira nia destinu mak sai “kaidane (petisku, edit.)” ba politik sira nebee hamrook ba poder. Ema boot no riku na’in hira mak hetan sorti-aat durante krize politik-militar 2006? Karik sira hetan sorti-aat iha “lalehan”, tanba sira barak mak iha liras atu semo. La’os semo aas, maibe semo lakon. Lalehan ida be iha lian Indonesia dehan “udara” ne’e. La’os lalehan nebee na’i padre no na’i katekista sira temi bebeik ne’e.Ko’alia kona ba destinu ema ki’ik no ki’ak sira la’os fasil hanesan avo-feto sira uluk ti’i-kabas atu soru tais. Ema kbiit laek sira ne’e dala barak homan sira nia moris ho aten barani atu simu terus nebee todan liu no pasiensia atu hatutan moris ne’e to’o rohan nebee sira rasik lakon kbiit atu hatutan.Karik la iha ema ruma sadik no buat ruma atu sai sasidik ba politika governu AMP nian, la kle’ur tan, ita hotu, liu-liu ita sira nebee moris no buka moris iha sidade Dili, sei fo sasin ba oin sa ema ukun-na’in sira buka atu hases ita nia maluk negosiante nebee konyesidu ho “roda 3” husi sidade laran. Sira nia resan simples: maluk negosiante roda 3 halo sidade Dili nia furak lakon. Tan ne’e, ba ukun-na’in AMP, dalam atu lori hikas sidade Dili nia furak mai mak duni sai negosiante roda 3 husi liuron-ibun sidade Dili. Ita la hatene los, hanoin sa ida mak mosu iha ukun-na’in sira nia kakutak bainhira hanoin atu hafurak sidade Dili. Karik sira hakarak halo Dili sai hanesan Singapura. Tan ne’e mak ita haree dadaun konstruksaun edifisiu andar 10 iha Acait (eis-Helo Mister, edit.) la’o maka’as los. Ita mos haree iha jardim Kolmera, kaleng taka haleu tiha ona. Tuir buat nebee hakerek iha plaka katak atu harii Parque Mini ka “Taman Mini.”Ita husu boot, maski ho fiar nebe mukit tebes, katak maluk negosiante roda 3 sira sei hetan espasu iha fatin 2 ne’e. Karik ida ne’e akontese, ita barak sei konsidera buat ne’e nudar milagre.Baibain ka normalmente, atu supermarket ka minimarket, la’os fatin nebee apropiadu ba negosiante roda 3. Mos sei susar atu sai fatin ba fa’an sasan nebe produtu local. Nune’e mos ho Parque Mini. Parke Mini sei sai fatin halimar ba ema boot no riku sira nia familia, la’os negosiante roda 3 nia familia nebe la iha meius naton atu hetan asesu ba fatin sira ne’e.Hodi bainhira mak politiku-na’in sira halo sala hasoru ema ki’ik? Istoria la dun hakerek. Karik hakerek, ita barak la dun sani. Politiku-na’in sira so halo sala hasoru sira nia rival. Sala nebee sira halo mak bainhira lakon poder. Tan halo sala hasoru de’it sira nia rival politik, sira nunka husu deskulpa, sa tan rekoynese sira nia sala. Bainhira ita barak nonok no haree tuir de’it sa ida mak ita nia ukun-na’in sira halo hasoru ema ki’ik no ki’ak sira, ita hotu tenke prepara-an atu simu realidade loron ida. Realidade nebe sei lori ita atu haree sidade Dili, nudar “cidade dos nobres.” La’os “cidade dos pobres.” Se ida ne’e mak objektivu husi politika governu AMP atu hasai negosiante roda 3 husi liuron sidade Dili, entaun Dili hahu tama iha prosesu nebe sidade barak iha mundu enfrenta: gentilizasaun (gentilisation, edit.). Prosesu atu transforma sidade sai fatin ba ema riku no ema boot nian de’it.Husu boot buat ne’e la los. Se los duni, la sala ida ita bolu politiku sira ne’e butar-ten.

TRANSCRIPT

Page 1: Kla'ak Semanál Edisaun 31
Page 2: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 20082 L E N O

Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liuhusi nomeru telefone 7363738 (No.foun)ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan(dengan cara) hakerek hanesan ne’e: [Lia Menon]_Mensajen..............

Bele mos liu husi E-mail: [email protected] ka [email protected]

Foin lalais ne’e rede feto hala’o kon-gresu nasionál feto Timor-Leste. Ihakongresu ne’e rede aprezenta asun-tu barak. Oinsá kampaña feto ihaedukasaun, ekonomia, saúde, sosiálkultura no justisa. Feto maluk sirane’ebé tuir kongresu kontente hoplanu ne’ebé rede feto sira atu ha-la’o.

Padre halo abuzu sexual?Vítima sira la iha aten brani atu koalia sai

[1] Kla’ak, atrai letores barak tambapotensial ba edukasaun politik nebe kla’aklabele lakon ho media seluk, neduni,sujere. Espaila iha Dili de-pois tun distrik.Nutusia anuncius, beasiswa estudante ihastranjiru liu-liu Cuba.

[2] Obrigadu ba governu AMP tamba seluosan ba hau nia avo ho hau nia maunpetisioner. Hela deit hau nia tiun veteranuFC ho nia maluk rihun 70. Tetu didiak sirania pen-saun para ami kontente hanesansira seluk nia oan. Tamba han marotok

Tuir observasaun jornalista Kla’ak katak durante ne’e rede feto so halo deit kampaña kona ba vio- lénsia doméstika. Halerik ho- di hapara violénsia hasoru feto.

Pergunta ba públiku liu-liu feto maluk sira,oinsá los ho vítima husi abuzu sexual sira?Feto ma-luk sira ne’ebé hetan abuzu sexualhusi Padre sira ne’ebé hanesan Maromakiha mundu, durante ne’e sarani katólika sirarespeita no fiar, to’o agora ema hotu nonokkarik tanba evidénsia la iha ka ta’uk tanbasarani sira hare padres hanesan ema lulik?

Bainhira Jornalista kla’ak dada lia ho di-retora Rede Feto, Uvalda Maria Alves, konaba prosesu atu lori kazu abuzu sexual ne’ebehetan husi padre sira no iresponsabilidade.Uvalda hateten, “hauhanoin kazu violasa-un sexual ne’e akon-tese duni, autór laoshusi ema ba-baindeit maibé mos in-volve mos Nai Luliksira. Kazu hirak ne’eakontese iha Oecus-se no mos iha Dililaran. Difikuldade barede maka feto ma-luk sira lakohi ko’aliasai. Se vítima sira lako’alia sai, ida ne’edifikulta organiza-saun Feto atu bele fóasisténsia ba fetomaluk sira. Oinsá atuprosesa ba tribunal,feto maluk sira ten-ke sente katak sesai vítima tenke fohatene sai”.

Justisa ne’e im-portante ba ema ho-tu ne’ebe sente ka-tak sai vítima ba ku-alkér kazu. kazu abu-zu sexual ne’ebe ires-ponsabilidade tenkefo sai iha justisa. Re-prezentante RedeFeto Oecusse, SansiaFlorensia Paixao Ba-no, wainhira dada lia ho jornalista kla’ak, ihakongresu nasionál feto Timor Leste hatetenkatak, “liu husi kongresu ne’e, ita bele hi’itas liután kona ba prosesu justisa nian tanbaprosesu justisa sedauk la’o diak. Kazu abu-zu sexual ne’ebe akontese ne’e iresponsa-bilidade maka barak liu. Iha Oecusse akon-tese kazu iresponsabilidade hanesan padre

ida ne’ebe fo oan ba feto no iresponsabi-lidade. Difikuldade ne’ebe maka ami hasorukatak la iha evidénsia ne’ebe forte, presijamos test DNA hodi bele hetan justisa basira nia an rasik. Se wainhira vitma sira ne’emaka brani hodi hateten sai, ida ne’e seibele prosesa lalais liután ba iha tribuna”.

Sansia Bano realsa liu tan katak, “ita

bele hala’o justisa sosializasaun barak konaba violensia doméstika no abuzu sexual mai-bé difikuldade ba ami maka depende husivítima tanba dala ruma vítima sira hatamaona kazu ka keixa ba tribunal maibé ihatempu ida, sira dada fila fali kazu ne’e, tan-ba sira hanoin bele rezolve tuir nivel kul-tura ka nivel mediasaun. Se prosesu justisa

ne’e la’o ba oin, hau sente diak tebes bafeto vítima sira”.

Tanba sa vítima abuzu sexual husi Padrebarak maka uza dalan kultura ka mediasaundeit? Tanba vítima sira tauk Padre, hetanameasa husi igrea? Tanba Padre sira hane-san ema lulik ka Maromak iha mundo hodinune’e vítima sira tauk halo salah no kontraMaromak?

Tuir informasaun ne’ebe hato’o husiSansia Bano katak kazu iresponsabilidadebarak tebes ne’ebe akontese iha Oecusse.Iha 37 % kazu iresponsabilidade, 20 % kazuhatama iha tribunal ona no agora hein pro-sesu ne’e ba oin maibé to’o agora sedauk ihakontinuasaun.

Kazu abuzu sexual ne’ebe vítima sirasente katak todan no presija tulun atu husutulun ba tribunal, barak maka halerik tanbavítima sira nian lian ema la interese no lakohiprosesa ba justisa. La iha kontinuasaun tan-

ba vitma barak husi fa-mília kiak? Se ida ne’eakontese siknifika katakjustisa sedau laos no laiha balansu.

Sanseia Bano ba jor-nalista kla’ak hateten,“prosesu tribunal atuatende vítima husi abu-zu sexual tarde teves.Sira nia razaun katakla iha zuis no prokura-dor ne’ebe hela per-manente iha Timor Les-te”.

Violasaun sexuallaos mosu deit iha fa-mília maibé iha liurmos akontese. Sekre-tario Estadu Promosa-un Igualdade, Idelta Ro-drigues ba jornalistakla’ak katak, “razaunbarak katak violensiamos mosu iha liur, idane’e hanean prosesu atuhasae konsensia ba ko-munidade atu hare baasuntu ida ne’e. Se sirarasik konsidera ida ne’ekrime grave tenke apre-zenta keixa”.

Idelta haforsa liu-tán katak, “tuir komu-

nidade nia esperiénsia wainhira aprezentakeixa, evidénsia la forte. Ida ne’e maka itapresiza konsilizasaun makas ba komuni-dade atu oinsa maka bele promove sira niakoñesimentu katak feto sira bele promovesira nia direitu no bele goza sira nia direitu”.

Iha parte ida hasoru difikuldade tanbaautor judisial mos limitadu, tribunal distrital

zevonia VIEIRA

“Prosesu tribunal atu atende vítima husi abuzusexual tarde tebes. Sira nia razaun katak la iha zuisno prokurador ne’ebe hela permanente iha TimorLeste”

“Padre sira lor-loron adora Maromak, nia fen makaMaromak. Nia tenke hatudu edukasaun moral didiak basarani tomak, labele hatudu fali lalaok ba sarani katólika.Se karik iha evidénsia forte tenke lori ba justisa”.

Sansia Florensia Paixao Bano,Delegasaun Rede Feto Distritu Oecusse

Beatris Ximenes Martins,Delegasaun rede feto distiru Bobonaro

barak, kabun moras, nebe mai Dili, sintinaarbiru deit.

[3] US provoka world-war, maibe kuidadu!...... sosializmu ala CUBA daet ona nasaunbarak, li-liu karibia no America-latina.Dezde ‘75 Cuba koinese TL. Kopersaun TL-Cuba hahu 2001 wainhira Ex PR Xananahasoru malu ho komandante FIDEL C. ihaMalaysia. 2008 PR horta deklara solidaritasTimor-Leste ba Cuba. (FIN)

Anonim, 7331XXX

Ami joventude iha aldea Laclubar, Soibadano Natarbora sente kontente tan hetaninformasaun husi ita boot sira. Iha ne’e amihato’o lia menon, katak nudar timor oanami hakarak hatene bainhira mak ukun nainsira bele fo sai rejultado krize 2006 no kazu11 de fevereiru tan ita hotu hakarak paziha nasaun doben ida ne’e. Boot sira ukuntiha depois haluhan ona. Ba ita bot sira niakomprinsaun ami hato’o obrigadu wain, Lasonar, 7334XXX

Page 3: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 2008 3LENO

REDASAUN KLA’AK Responsavel Jornál Semanal kla’ak: Kolektiva1. Responsavel Jeral: nuno RODRIGUEZ2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA3. Manu Ain : maria BIBEL, anita MARQUEZ, agostinha XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ, deomentino da CRUZ, isolino VASGA, waidinik, nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, olegario de JESUS, danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, naldo REI, ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ

HALIRI

�������������.��������.���

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain(Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)

Numeru 30/11 September 2008

Dili

5. Duru foto: ze’sopol6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)7. Banati & Illas Nain: Zeloy.8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES9. Lian Maus : anita Marquez, nico Zecoro SANTOS10.Karikatura : bayu, zecoro,11 Habelar : noolok CARMO, basilio12.Fafahek : noolok CARMO

Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso, Dili Timor-LesteEmail: [email protected]úmeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

Pintor logo : Alit AmbaraResposavel online: atero

“...Sofrementune’ebe akontese

mundu, labelekompriende didiak,

kuandu sira be terusne’e maka labarik

inosente sira”

- Albert Camus

Iha nebee de’it, ema ki’ik no ki’ak sira sempre sai ema boot no riku sira nia “na’an bokur” politik. Iha krizi politik, atu boot ka ki’ik, nia laran, ema kbiit laek sira nia destinu mak sai “kaidane (petisku, edit.)” ba po-

litik sira nebee hamrook ba poder. Ema boot no riku na’in hira mak hetan sorti-aat durante krize politik-

militar 2006? Karik sira hetan sorti-aat iha “lalehan”, tanba sira barak mak ihaliras atu semo. La’os semo aas, maibe semo lakon. Lalehan ida be iha lianIndonesia dehan “udara” ne’e. La’os lalehan nebee na’i padre no na’i katekistasira temi bebeik ne’e.

Ko’alia kona ba destinu ema ki’ik no ki’ak sira la’os fasil hanesan avo-feto sirauluk ti’i-kabas atu soru tais. Ema kbiit laek sira ne’e dala barak homan sira niamoris ho aten barani atu simu terus nebee todan liu no pasiensia atu hatutanmoris ne’e to’o rohan nebee sira rasik lakon kbiit atu hatutan.

Karik la iha ema ruma sadik no buat ruma atu sai sasidik ba politika governuAMP nian, la kle’ur tan, ita hotu, liu-liu ita sira nebee moris no buka moris ihasidade Dili, sei fo sasin ba oin sa ema ukun-na’in sira buka atu hases ita niamaluk negosiante nebee konyesidu ho “roda 3” husi sidade laran.

Sira nia resan simples: maluk negosiante roda 3 halo sidade Dili nia furaklakon. Tan ne’e, ba ukun-na’in AMP, dalam atu lori hikas sidade Dili nia furak maimak duni sai negosiante roda 3 husi liuron-ibun sidade Dili.

Ita la hatene los, hanoin sa ida mak mosu iha ukun-na’in sira nia kakutakbainhira hanoin atu hafurak sidade Dili. Karik sira hakarak halo Dili sai hanesanSingapura. Tan ne’e mak ita haree dadaun konstruksaun edifisiu andar 10 ihaAcait (eis-Helo Mister, edit.) la’o maka’as los. Ita mos haree iha jardim Kolmera,kaleng taka haleu tiha ona. Tuir buat nebee hakerek iha plaka katak atu hariiParque Mini ka “Taman Mini.”

Ita husu boot, maski ho fiar nebe mukit tebes, katak maluk negosiante roda 3sira sei hetan espasu iha fatin 2 ne’e. Karik ida ne’e akontese, ita barak seikonsidera buat ne’e nudar milagre.

Baibain ka normalmente, atu supermarket ka minimarket, la’os fatin nebeeapropiadu ba negosiante roda 3. Mos sei susar atu sai fatin ba fa’an sasan nebeprodutu lokal. Nune’e mos ho Parque Mini. Parke Mini sei sai fatin halimar baema boot no riku sira nia familia, la’os negosiante roda 3 nia familia nebe la ihameius naton atu hetan asesu ba fatin sira ne’e.

Hodi bainhira mak politiku-na’in sira halo sala hasoru ema ki’ik? Istoria la dunhakerek. Karik hakerek, ita barak la dun sani. Politiku-na’in sira so halo salahasoru sira nia rival. Sala nebee sira halo mak bainhira lakon poder. Tan halosala hasoru de’it sira nia rival politik, sira nunka husu deskulpa, sa tan rekoynesesira nia sala.

Bainhira ita barak nonok no haree tuir de’it sa ida mak ita nia ukun-na’in sirahalo hasoru ema ki’ik no ki’ak sira, ita hotu tenke prepara-an atu simu realidadeloron ida. Realidade nebe sei lori ita atu haree sidade Dili, nudar “cidade dosnobres.” La’os “cidade dos pobres.”

Se ida ne’e mak objektivu husi politika governu AMP atu hasai negosianteroda 3 husi liuron sidade Dili, entaun Dili hahu tama iha prosesu nebe sidadebarak iha mundu enfrenta: gentilizasaun (gentilisation, edit.). Prosesu atutransforma sidade sai fatin ba ema riku no ema boot nian de’it.

Husu boot buat ne’e la los. Se los duni, la sala ida ita bolu politiku sira ne’ebutar-ten.

mos seidauk funsiona ho normal. Halo kazubarak maka oras ne’e sei pendenti iha tri-bunal. Iha kazu barak mos la konsege ha-tama iha tribunal.

Idelta hateten, “halo analiza tanba sa ma-ka ita nia feto no labarik feto sira hetan abuzusexual, buat ne’e ema koalia deit maibe laaprezenta kazu ho evidensia forte, ida ne’emaka problema ne’ebe feto sira enfrenta.Hau hanoin presija mos rede feto noorganizasaun feto ne’-ebe reprezenta 13 dis-tritus koalia lolos katakida ne’ebe maka fun-damental los atu beleaselera. Labele tau buatne’e hamutuk depois lakonsege antiji objetivune’ebe ita hotu hakarakhetan”.

Lalaok husi padrebalun ne’ebe halo abu-zu sexual ba feto ma-luk balun, ida ne’e ha-tudu katak padre sira latuir ona doutrina ne’ebeMaromak hanorin. Seida ne’e akontese, firahusi sarani sira la ihaona ba padre sira. Emabalun la fiar katak pa-dre sira halao lalaok ihakomunidade nia le’et.

Delegasaun RedeFeto husi distritu Bobo-naro ba jornalista kla’akkatak, “durante ne’e haurona issue katak padresira halo abuzu sexual

maibé ita labele pre-zudika tanba ita nudárrelizaun Katolika la hareho matan no kaer ho li-man. Maibe se karikakontese duni abuzusexual ne’ebe padre si-ra, tenke prosesa ba jus-tisa”.

Beatriz hatutan ka-tak, “Padre sira lor-lo-ron adora Maromak,nia fen maka Maro-mak. Nia tenke hatuduedukasaun moral didakba sarani tomak labelehatudu fali lalaok basarani katólika. Se ka-rik iha evidénsia fortetenke lori ba justisa”.

Rede Feto no emahotu hakilar kona bajustisa, tanba ho justisaita sei hetan lia los, semaka salah sei hetankastigu, se maka los seisente laran kmaan nohetan vitória. Maibe sejustisa la’o los, vítimasira la bele hetan vitó-ria.

Bainhira los makavítima sira ne’e hetan vitória, bainhira losautór husi kazu iresponsabilidade ne’e seihetan nia kastigu? Ida ne’e fila fali ba ví-tima sira hodi brani hateten sai katak niasai vítima ba abuzu sexual. Justisa mos ten-ke la’o los tanba justisa nia kna’ar makabuka lia los. Ita hein vítima sira sei hetanvitória.

Idelta Rodrigues,Sekretario Estadu Promosaun Igualdade

Uvalda Maria Alves,Diretora Rede Feto

“...Difikuldade ba rede maka feto maluk sira lakohiko’alia sai. Se vítima sira la ko’alia sai, ida ne’e difikultaorganizasaun Feto atu bele fó asisténsia ba feto maluksira. Oinsá atu prosesa ba tribunal, feto maluk siratenke sente katak se sai vítima tenke fo hatene sai”.

“razaun barak katak violensia mos mosu iha liur, idane’e hanean prosesu atu hasae konsensia ba komunidadeatu hare ba asuntu ida ne’e. Se sira rasik konsidera idane’e krime grave tenke aprezenta keixa”.

Ami husu deskulpa ba sani nain kla’ak hotu iha teritoriotomak tanba kla’ak sai tarde tanba iha problema tekniku. - Redasaun

Page 4: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 20084 LENO

Iha tempu kolonializmu, Timor-Lesteluta atu ukun rasik an la fasil. PovuMaubere hasoru susar no terusbarak. Maibe rezultadu husi ne’eohin loron Timor-Leste bele ukun an.

Iha loron 11/9/08 semana ida resin liuba,Fretilin selebra loron historiku ASDT/FRE-TILIN, ba dala 34 iha Comite Central FRE-TILIN, Fatuhada Dili.

Sekretario Jeral Fretilin, Mari Alkatiri hoespiritu boot hato’o ba militantes no sim-patizantes partidu Fretilin atu hanoin nafa-tin maluk sira nia luta. “Tanba sira hakatho sakrifisiu boot hodi luta maka’as ba raiida ne’e,” esplika Mari Alkatiri iha ninia dis-kursu.

Iha oportunidade ne’e eiz Premeiru Mi-nistru, i Governu Konstituisional ne’e ha-tutan tan katak ohin loron Timor oan hotula la tauk ona. “Iha 2006, ma balun harukaoho ita nia maluk no sunu ita nia uma. Sirahakarak atu hatama ita hotu ba kadeia.Maibe sira laiha faktus hodi hatama ita ihakadeia. Agora ita hatudu ba sira tanba itala hanesan ho sira. Ne’e hatudu momos katakistoria ita la nega. Wainhira ita le’e sertifi-kadu rekonyesementu dekretu lei, ita hareXanana nia naran mos iha. Ne’e hatudu mo-mos katak Fretilin hatene saida maka istoriano istoria ne’ebe los,” hatutan Mari Alkatiri.

Hateke ba kotuk iha tinan 1974, iha tem-pu ne’eba juventude barak maka fo nia anhodi luta hasoru kolonializmu. Juventudehaka’as an hodi bele liberta rai ida.

Konaba ezistensia juventude sira nianiha tempu rezistensia, Mari realsa tan katakjoven barak maka luta hasoru inimigu. Ihatinan 24 nia laran, joven luta hodi libertapovu. Luta kontra inimigu iha tempu ne’ebáforte liu. “Wainhira kolonializmu Portuguesmonu ho kondisaun estragus iha Portugal,tempu ne’eba ami hari’i Asosiasaun SosialDemokrata Timor. Ami hanoin katak dalanindependénsia badak ona. Tanba kolonializ-mu Portugues la iha ona. Maibe derrepentedeit informasaun komesa mosu iha povunia le’et katak inimigu atu komesa tamaiha Timor-Leste. Iha tempu ne’eba, ami ha-noin ona presiza halibur povu tomak uni-dade hodi halao rezisténsia,” dehan nia.Konaba unidade nasional, Mari Alkatiri realstatan katak, laos Xanana maka lori nia ideaunidade nasionál mai. “Unidade nasionál laosmai husi nia. Xanana ita tenke rekonyese tan-ba primeiru vitória. Maibe sira dehan Fretilin

��������:Timor- Lestemosu tanbaFRETILIN

la halo buat hotu.Fretilin sei luta hodikontra sira. Sira de-han Fretilin ne’e so-sialista no revolusionáriu.Tempu agora tenke revolusionáriu signifikahili paz. Revolu-sionáriu tenke tau ihaeskritóriu. Revolu-sionariu tenke transformasituasaun polítika, sosiál no akademika,”tenik Sekretariu Je-ral Fretilin ne’e.

Mari Alkatiri hatutan liu tan katak Timor-Leste moris ho Fretilin, Timor-Leste iha tanbaFretilin. Uluk iha Timor-Portugues, TimorIngles no Timor Malayu. Tan Fretilin, makaohin loron Timor-Leste iha,” afirma Mari.

Iha tempu hanesan, Prezidente PartiduASDT, Francisco Xavier do Amaral ne’ebepartisipa mos iha seremonia ne’e hatetenba militantes no simpatizantes Fretilin katakbainhira Portugal komesa husik Timor-Lesteiha tinan 1974, Timor-Leste sente ona atuhaka’as hodi hetan liberdade no demo-krasia. “Iha tempu ne’eba mosu partidu oin-oin. Balun hakarak sadere ba Portugalnafatin to’o mate. Balun ha-karak mate ihabandeira merah putih,”esplika Prezidente ASDTne’e.

Konaba partidu historikuFretilin, Xavier haforsa liu tánkatak tan Fretilin ohin ita ukunan. “Ema sira ne’ebe uluk ini-migu Fretilin, agora buras ihaita nia le’et. Ne’e duni hau hu-su povu Maubere tenke neonmoris, tilun mos. Povu Mau-bere keta dukur tanba ini-migu sei barak iha ita niale’et,” dehan nia.

Ohin loron Timor-Lesteukun an ona no livre husi ko-lonializmu. “Maibé povu Mau-bere seidauk livre. Povu Mau-bere sei ai leba nafatin. Seilori modo tahan husi Mau-besse no Aileu to’o mai Dili.Ne’e hatudu katak povu sei-dauk muda, povu sei mukitnafatin,” observa PrezidenteASDT konaba situasaun sosialiha rai laran.

Ho situasaun aktual ne’ebeakontese iha Timor-Leste, EizPrimeiru Prezidente RDTL,Francisco Xavier do Amaralne’e hateten katak ema sira

ne’ebe uluk lakohi Timor ukun an, ohin loronsira nia oan no bei oan sei daet ba malu.“Iha tempu Portugues dehan katak morasne’e mai husi avón sira. Ne’e duni haka’ashodi ba hasai tiha moras at ne’e,” tenik nia.

Selebrasaun loron ASDT/Fretilin ba dala34, Partidu Fretilin mos la haluha fo reko-nyesementu ba rezisténsia sira ne’ebe makauluk luta ba rai ida ne’e. Balun mate ona nobalun sei moris to’o ohin loron.

Naran sira ne’ebe maka simu sertifika-du rekonyesimentu maka hanesan FranciscoXavier do Amaral nudár fundador ASDT/Fre-tilin. Rekonyesementu seluk maka entregaba eiz komandantes da rezisténsia hanesanAlarico Fernandes, Bieki Sahe, David Alex,Guido Soares, Hermenegildo Alves, Jose daSilva, Lere Anan Timor, Mahunu Karatayana,Mau Lear, Nicolau Lobato, Nino ConisSantana, Ponciano Ribeiro, Rogerio Lobato,

Loron 11 Septembru 1974, loronimportante ba Fretilin. ASDT trans-forma-an sai Fretilin. Objetivu ASDTtransforma-an tanba iha mehi idakatak luta kontra kolo-nialismutenki hamutuk hodi liber-ta povuhusi nakukun laran.

foto montajen

Taur Matan Ruak, no Xanana Gusmao.Fretilin hateten katak rekonyese nafatinsira nia luta no sei respeita ida ne’e.

Ba Xanana Gusmao, Alkatiri hateten, “Fre-tilin rekonyese nia luta nudar komandanteda luta. “Ninia istória Fretilin la nega. AgoraAMP maka nega istória,” afirma Mari Alkatiri.Maibe koalia konaba ezistensia governuAMP, Mari deklara ba publiku katak Fretilinrekonyese governu ida ne’ebe Xanana Gus-mao lidera ne’e nudár governu inkonstitu-sional, de fakto no ilegál.

“Krizi 2006 diak ba Fretilin tanba belehader no hamriik hodi hateke ba kotuk nooin. Marsa da paz sei halao. Fretilin sei lahalo violénsia. Se iha violénsia, hau sei re-zigna an,” tenik Mari Alkatiri antes atu ra-mata ninia diskursus ba militantes no sim-patizante partidu Fretilin.

Prezidente ASDT, Francisco Xavier (karuk) kaer liman ho Embaxador Cuba, Ramon Hernandez (Kuana)iha loron komemorasaun ASDT/FRETILIN 11 Setembru 2008 iha Cede FRETILIN, Comoro. Hamrik ihaklaran Prezidente FRETILIN Lu Olo no fila kotuk, Sekjer FRETILIN, Mari Alkatiri.

Page 5: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 2008 5LENO

Page 6: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 20086 LENO

Ita boot bele esplika razauntransforma ASDT ba Fretilin?

Ideia hodi transforma ASDT baFRETILIN ne’e ideia hau nian. Tan-ba iha momentu ne’e ba, hau mossempre dezafia governu Portuguesatu realiza referendum ida. Haumos pronto para luta kontra par-tidu sira ne’e be lakohi ukun rasikan. Hau nia laran komesa ha-noinona tanba komesa mosu tan par-tido ki’ik. Se ita husik partido sirane’e barak, aban bain rua Timorne’e sei fahe ba pedasuk no de-pois ita nunka bele hetan paz nodame. Tanba ida hakarak ba oin,ida seluk hakarak ba kotuk. Idaseluk fali hakarak ba los no karuk,buat sira ne’e hau hanoin halo nusapara partido sira ne’e tau hamutuksai partido úniku halo tuir Mao TzeTung (Cina) katak iha deit partidoida hodi halo revolusaun hasoruinimigo. Hau nia ideia ne’e sira hotuiha CCF simu hodi ami iha loron 11Setembru 1975 (1974-red) trans-forma ASDT ba Fretilin.

Oinsa ho Timor oan ne’ebeestuda iha Portugal tanba ihatempu ne’eba sira mos involveba prosesu transforma ASDTba Fretilin.

Ida ne’e los duni. Maibe laos siramak sai determinante hodi trans-forma ASDT ba Fretilin. Iha tempune’e ami funda tiha iha ne’e siramos funda iha Portugal. Naran Par-tido pro Indepedencia Timor Orien-tal. Entaun hau haruka Nicolao Lo-bato hodi hateten ba sira se haka-rak koalia independencia, diak liumai Timor ita hamutuk para oinsa

ASDT muda an ba Fretilin luta ba Ukun rasik An

“Hau Ne’e Ema Fretilin”Francisco Xavier do Amaral:

Assosiasaun Sosial Demokrata Timorense (ASDT) iha loron 11 Stembru 1975muda naran ba fali Frente Revolusioaria de Timor Leste Indepedenti (Fretilin) hohanoin ida atu tau hamutuk Timor oan sira ba objetivu ukun rasik an. Atu hatene liutan, oinsa Prezidente ASDT, Francisco Xavier do Amaral ninia ideias no objetivukonaba transformasaun ASDT ba Fretilin nian ne’e. Jornalista kla’ak, Danu Freitasdada lia ho Proklamador RDTL Francisco Xavier do amaral.

ita tau ideia hamutuk hodi infrentasituasaun politika iha ita nia railaran para ita bele hetan ukun ra-sik an. Tanba iha mos Timor oanbalu mak la-kohi ita ukun rasik an.Alende ne’e nasaun viziñu sira mosiha am-bisaun boot mai ita nia rai.Sira mai duni i sira lori duni ideiako-munista. Maibe iha momentuneba hau la simu nein ida tanbasira koalia ki’ik bo’ot hakarak re-volusaun ka halo frente revolusio-naria.

Revolosinaria tuir hau nia ha-noin katak ita nia khas ita nian ne’ela bele lori fali revolusionaria husiCina ga Amerika latina. Ne’e haukontra teb-tebes. Hau dehan baSira: Vicente Reis, Antoninho Car-varinho, Cesar Maulaca, ho siraseluk tan hau bolu sira dehan ha-nesan ne’e ita boot sira koalia kona-ba sistema komunista. Ne’e belemais ida kona ba revolusaun ko-munista ne’e ida ne’ebe los. Imikoalia barak kona ba Che Guevaramas nia ne’e mosu mai ikus liu ihaAmerika Latina hanesan iha Cuba,Argentina, Nicaragua. Entaun siradehan ami kaer ba marxista. Enta-un hau dehan saida mak marxistasira la hatene, sira mai hakaraktau ideia ne’e tanba sira rona babarak ideia sira ne’e iha liur neba.Hau dehan ba sira ita hakarakrevolusaun tenki uja ita nian. Labele lori ema nian mai kahur hoita nia doutrina.

Naton hari Partido Fretilinne’e ho doutrina ida ne’ebe?

Komu ami hakarak revolusuio-naria entaun momentu ne’e uja

duni revolusionaria mas sira ha-karak atu tau deit naran idaFRELIMO naran Re-volusionariu Mo-zambique ni-an. Mas haudehan ne’e la-bele. Ita Ti-mor-Leste ti-ha halo nusaba fali FRE-LIMO. Entaunami tau falinaran FRE-TILIN katak(Frente Revolusionaria Timor-LesteIndepedente). Mas hau dehan basira labele uja doutrina komunistatanba ba ita komunista la iha fatin.

Entaun naton ASDT trans-forma ba FRETILIN la uja dou-trina komunista?

Iha. Ida ka rua mak iha ideiane’e mas ideia ne’e ami debatetiha iha Comite Central antes hauadmite atu transforma ASDT baFretilin. Mas sira balu uja nafatin.Ho buat sira ne’e nudar fator hodiprovoka ami fahe malu iha Fretilinlaran ho ida ne’e mak sira nuntuthau ba kadeia.

Ita bele esplika razaun sai-da mak ita ses an husi Fretiliniha tempo neba?

Hau laos ses an. Ses an ne’eantes ka foin dau-dauk funu ne’ehotu tiha. Iha funu laran ne’e siramak ses husi hau, laos hau makses husi sira. Sira mak duni saihau, sira mak labele hare hau ihaFretilin nia laran, tanba hau la si-

mu doutrina Marxista-Leninistaninia. Tanba ida ne’e mak sira la-kohi simu hau.

Sira inventa ba inventa maientaun hau iha ideias ida hatetenba sira funu agora makas. Natonneba ne’e forsa Indonesia kuazedomina hotu ona Timor. Ami ihaai laran iha deit ona grupu kiikoan ida. Ne’e duni hau dehan basira agora ita tenki hanoin ideiafoun ida. Ita labele auguenta hopopulasaun iha ai-laran hodi dadapopulasaun ba iha fatin ida bafatin seluk. Inimigu mos duni siratun sae. Populasaun sira la aguen-ta ona tanba sira balu moras ona.Ferik-katuas lao ladiak ona no ba-lu mos isin rua, labarik ki’ik oansira mos infrenta saude ne’e dunisira mate barak. Hau hateten basira se ita nafatin halo hanesanne’e, ita sei lakon funu. Ita maksei halo lakon ita nia an rasik. Ne’eduni ita tenki salva povu. Tanba In-donezia iha liur lansa ona kampa-nha katak Fretilin laiha ona. Ne’e

duni hau hateten ba sira ita tenkihatudu ba Indonezia katak FRE-TILIN laos iha deit ai laran maibeiha mos sidade laran. Entun amihalo enkontru ida i hau hatetenba sira katak populasaun diak liuita haruka tun ba rende hodi filaba Sidade atu nune’e sira bele morishodi nune’e bele suporta ita husiSidade halo funu hasoru inimigu.Ita nia ema oituan. inimigu maibarak. Tanba iha momentu ne’ebaTimor la to’o 5000.000.

Saida mak ita senti, wain-hira ASDT/Fretilin hamutukfali?

Hau ne’e ema Fretilin. Ema ba-rak mak oras ne’e sei tauk Fretilintanba ideia revolusionaria. Fretilinoan sira komesa hamutuk fali ona.Mas hau dehan agora ne’e ita atuhalo fali revolusaun ida ba Paz. Itahalo revolusaun ba domin. Buatne’ebe liu, husik nia liu ona. Ketaba ke’e bei-beik. Se ita ba ke’ebei-beik mak ita hirus malu. Itanunka mais hotu. Mas oinsa itahamutuk para hari nasaun idane’e.

Hau husu se aban bain rua AS-DT/Fretilin manan karik, kaer ukunho didiak. Se hau sei moris, hau hu-su ba Fretilin hasai tiha vilolencia.Ita tenki servisu hamutuk ho IgrejaKatolika no konfisoens Relijiosa si-ra seluk. Importante mak oinsa bukahalo povu ne’e la bele terus tan. Tan-ba rai ne’e molok to’o hetan nia ukunrasik an, ran barak mak fakar onano ruin barak mak naklekar ona.

Ita iha mensajen ba kome-morasaun loron TransferensiaASDT ba FRETILIN ba XXXIV;liliu ba lideransa ASDT/Fretilinagora ho situasaun politika ohinloron nian?

Hau nia mensajen mak ne’e, li-deransa Fretilin tenki metin nafa-tin hanesan Fretilin ho espiritu lutane’ebe Fretilin uluk iha. Maibe labele lori ideia mai husi liur maihaburas fali Timor. Ida ne’e sei laburas. Tanba Timor ne’e antes Por-tugues tama iha tinan 1512 ihaTimor ne’e iha ona nia kultura ra-sik. Povu koiñese ona saida makMaromak hodi halo estilu tuir raine’e nian. Ne’ebe ita tenki uza ide-ia ou saida mak ita nian rasik.

Prezidente ASDT, Francisco Xavier do Amaral simu sertifikadu rekoñesimentu nudar leader da Rezistensia Nasional periodu 1975-1977 husi FRETILIN iha sedeComite Central FRETILIN (CCF), Comoro, Dili, iha loron 11 Setembru 2008 loron nebe ASDT transforma ba FRETILIN iha tinan 1974 (foto Inset: Sertifikadu)

Page 7: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 2008 7TASIBALUN

Jornalista Lakon Direitu Iha RusiaLoron rua depois jornalista Ingusetia Magomed Yevloyev, ema oho mate nauk deit,iha republika parte Dagestan, viziñu Ingusetia, jornalista nain ida seluk mos mate tanbabala musan tama borus tiha ninia isin no mate fatin. Tersa-feira (02/09/08) kalan liuba, ema naun kuñesidu tiru kareta ne’ebe Abdullah Alishayev sae hela iha Makhatshkala.Alishayev mate iha Kuarta-feira iha Hospital tanba hetan kanek todan.

Jornalista nain rua ne’e, emahatene katak sira jornalistane’ebe independente. Ma-gomed Alishayev jornalistane’ebe servisu ba estasaun

televizaun Dagestan no sai nu’udarlokutor iha programa konaba mu-sulmanu sira. Nia fo sai duni konabaperigu husi movimentu fundamen-tali Wahabi, ne’ebe iha tinan 1990nia laran ne’ebe mos hetan apoiamaka’as iha reziaun Kaukasus. Diakiha Dagestan no mos iha republikaviziñu Ingusetia, ikus-ikus ne’e kon-flitu mosu entre grupu rebeldes eks-tremista no ajente intel pro-Moskow.

Turi governu Dagestan, ne’ebekonfesa katak sei halo investigasaunkontinua, konaba Alishayev ninia ma-te no ninia kauza rasik husi akontesi-mentu ida ne’e. Maibe organizasaunhirak ne’ebe mak luta ba direitus hu-manus deklara sai tiha ona katak Ali-shayev ninia mate tanba ema ohonia.

Dezastre?Jornalista no mos fundador site

ingushetia.ru, Magomed Yevloyevkoñesidu nu’udar ema independente

ida. Nia rasik mos tau nia aan nu’udarema kritika-dor ba grupu musulmanuekstremista sira maibe mos ba vio-lasaun ba direitus humanus ne’ebemak halo husi governu atu kombateno hatun grupu rebeldes sira. Fulanrua liu ba Yevloyev halo asaun ne’e-be iha relasaun ho governu rasik ne’e-be mak hakarak taka ninia site.

“Atitude governu lokal ne’ebe makfo suporta ba ema sira ne’ebe makbuka verdade no justisa ba fali dalanekstremizmu, rebeldens ne’ebe hokilat. Maske site ne’e rasik taka tihaona, maibe site bar-barak mak seimosu ne’ebe mak ekstrim liu hoditroka fali site ne’ebe mak eziste tihaona, “esplika Magomed Yevloyev

Jornalista ne’ebe mate ne’ebenu’udar hakerek nain ba internet Ma-gomed Yevloyev hateten katak tuirestetmentu governu nian Ingusetia

mate tanba kareta mak baku-fila. Mai-be tuir sasin nain seluk fo estetmentune’ebe iha diferente ho estetmentugovernu nian. Yevloyev sae aviaunhusi Moskow ba Nazranm kapital In-gusetia iha Dominggu liu ba. Nia tu-ur iha klase bisnis nian, tuur besikkadeira presiden Ingusetia, no eizajente FSB Jendral Murat Zhazikov.Iha ninia site laran, Yevloyev halokampanya kontra Presidente MuratSábadu liu ba nia rasik tau avizu idaba presidente Rusia, Dimitri Med-vedev atu fo deminsaun ba Zhazi-kov. Nia rasik mos tau númeru tele-fone presidente nian inklui orariu ser-visu prezidente nian.

Kaer Tiha no Lori LakonDepois to’o tiha iha Nazran, Zha-

sikov, nu’udar ema ida ne’ebe maktuun ba dahuluk husi aviaun laran.Iha aeroportu, sasin nain haree katak

ema husi parte militar sira kaer tihaYevloyev no mos lori ba iha karetalaran. Liu tiha loron hirak ona, Yev-loyev, mate tanba kilat musan tamaborus tiha ninia ulun-fatuk, depoismak ba hatun iha odan matan hos-pital rejional nian. Tuir ajente militarestadu nian katak, kanek ne’ebe makYev-loyev hetan tanba kauza husituku malu ne’ebe hateten katak Yev-loyev tenta atu hadau kilat automa-tika ajente militar sira nian. De-poisde ida ne’e, Yevloyev mate iha me-za operasaun nian.

Depois hakoi tiha Yevloyev se-gunda-feira liu ba, grupu manifes-tantes sira lao ba iha kampu, sentruNazran nian. Iha tempu kalan, ihakampu ne’ebe hanesan, sira bukapuasa. Polisia ne’ebe asisti serimoniane’e rezeita atu halo atuasaun. Tersa-feira (02/09) liu ba, sira ne’ebe halo

manifestasaun, konsege hetan atua-saun husi polisia sira.

OSCE Kondena governuOrganizasaun Kooperativa no

Seguransa Europeia OSCE halo asa-un protesta ba Yevloyev ninia mate.No halo komparasaun ho akontesi-mentu ne’ebe governu konsege ohojornalista Rusia, Anna Politkovs-kaya,iha tinan tolu liu ba. OrganizasaunJornalista San Fronteirs dúvidas,katak jornalista Rusianu sei lakon sirania direitu ida-idak. Elsa Vidal, viseJornalista San Fronteirs iha Rusia ha-ree katak métodu ezekusaun baema ne’ebe la liu husi dalan legalkomesa akontese ona ba jornalistasira.

“ Ida ne’e sai ona problema du-rante iha tinan hirak nia laran ihaRusia. Ida ne’e iha relasaun ho imu-nidade. Iha Di Rusia, ema ne’ebe ohojornalista, bele hases-an husi lei, tan-ba nia iha imunidade,“ katak ElsaVidal

Presidente Ingusetia, Murat Zha-zikov deklara katak Yevloyev mate ha-nesan trajédia ida ne’ebe presiza ihainvestigasaun espesifiku atu nune’ehatene ninia kauza ne’e loloos. Tanbasaida mak Yevloyev mate.

(Foti husi www.ranesi.nl). Hake-rek nain Margreet Strijbosch

Iha loron 2 fulan Setembru,Primeiru Ministru SamakSundaravej deklara estadude emerjénsia hodi respondeba krize polítika ne’ebé mosu

tanba demonstrasaun hasoru go-vernu organiza hosi organizasaunPeople’s Alliance for Democracy kaPAD (Aliansa Populár ba Demokra-sia). Demonstrasaun ne’e ezije Sun-daravej atu rezigna.

Sundaravej, ne’ebé eleitu iha fu-lan Janeiru nu’udár lider People’sPower Party (Partidu Podér Povunian) ka PPP, rejeita ezijénsia ne’ehodi deklara, “Ha’u sei la rezigna anatu responde ba ameasa sira ne’e.Ha’u sei la disove Parlamentu. Ha’usei hasoru Liurai ohin atu hato’o bania saida maka la’o daudauk.”

PAD, hamutuk ho seksaun bootida hosi militár hamonu tiha governuThai Unity Party, TRT, (Partidu Uni-dade Tailándia) ne’ebé eis-PM ThaksinShinawatra lidera iha fulan Setem-bru tinan 2006. TRT manán podérliu hosi eleisaun demokrátika. Golpede estadu ne’e hetan justifikasaunnu’udár meiu atu hakotu korrupsaunpolítika.

Maibé, ida ne’e la’ós tanba kor-rupsaun de’it.

Partidu TRT estabelese iha ti-nan 1998 hafoin krize monetáriu ihaÁzia, ho kompromisu ba asesu uni-versál ba saúde, moratóriu ida hotinan tolu ba agrikultór sira no fundudezenvolvimentu micro credit ho ThaiBaht (osan Tailándia nian) ba aldeiahotu-hotu.

Partidu ne’e inklui mós Shinawa-tra, bilionáriu ida, maibé iha mós li-der-boot balu hosi movimentu estu-dante nian hosi dékada 1970, ne’ebéhalo parte mós iha Partidu Komu-nista Tailándia no luta hotu ba de-mokrasia.

Kompromisu TRT nian populárloos ho maioria populasaun rurál(hela iha foho ka dook hosi sidade),ne’ebé forma 70% hosi totál po-pulasaun, no mós operáriu sira, ne’e-bé laiha liu asesu ba servisu saúdenian.

Iha eleisaun jerál tinan 2001,TRT hetan kadeira 248 hosi 500,barak liu kompara ho partidu seluk.Iha tinan 2005, sira nia votu sa’etan hodi manán kadeira 375.

Aumentu iha sira nia apoiu ne’emosu tanba TRT lori duni kompro-misu sira ne’ebé sira promete to’oduni bá povu.

Tratamentu saúde universál, buatne’ebé Estadus Unidus laiha, to’oduni ba povu. Iha Shinawatra nia lide-

ransa, kobertura ba asesu ba trata-mentu saúde sa’e hosi 76% ba 96%,enkuantu asesu universál ba ai-moruk anti-retrovirál HIV nian móshato’o.

Governu mós fasilita dezenvolvi-mentu ba micro-credit ne’ebé popu-lasaun iha aldeia ida rasik mak ma-neja hodi fó kredit ho funan-ki’ik baprojetu agrikultura nian, hasa’e tanosan ba fundu dezenvolvimentu ko-munitária, no mós harii infraestru-tura ba área rurál sira.

Tuir relatóriu hosi Banco Mundiáliha tinan 2005, taxa pobreza ihanasaun ne’e tomak tun hosi 21.3%ba 11.3% iha tinan 5 nia laran, en-kuantu seksaun ne’ebé kiak liu ihaTailándia, iha parte nordoeste, hetansira nia rendimentu médiu sa’e 40%.

Korrupsaun polítika tun duni noiha eleisaun tinan 2005 nian, involveeleitór barak liu iha istória eleitorálTailándia nian. Kazu oioin kona-basosa-votu mós tun maka’as.

Maibé Shinawantra nia governumós sai kulpadu ba abuzu direituzu-manus ne’ebé mosu iha fatin barak.Organizasaun bazeada iha Washing-ton naran Human Rights Watch des-kreve governu Shinawatra nian ha-nesan “violadór ba direituzumanusne’ebé aat liu hotu-hotu”, liu-liutanba ninia papél iha persegisaun

hasoru “funu kontra droga”.Iha tinan 2003, ema na’in 2500

maka hetan ezekusaun extra-judisiál(oho mate ilegálmente). Ema sirane’e, barak liu maka laiha ligasaunho merkadu droga nian, tuir relató-riu ida iha revista Nation iha fulanNovembru tinan 2007.

Governu ne’e mós hala’o supre-saun brutál iha Pattini, área ida homaioria populasaun Islám, ne’ebéluta maka’as atu hetan liberdadekulturál ho relijiaun. Insidente ne’e-bé piór liu maka mosu iha sidadeida naran Tak Bai, ne’ebé militár sirakaer ema atus resin iha demons-trasaun ida.

Ema sira ne’e tula sa’e malu de’itiha kamioneta laran to’o ema na’in6 sa’e malu dala ida. Ema na’in 78maka mate tanba iis-kotu.

Shinawatra defende asaun hosiforsa militár nian ne’e hodi alega katakema sira ne’e mate “tanba sira frakuuluk tiha ona hafoin hala’o jejún du-rante Ramadaun”.

Deskontente hasoru abuzu sirane’e, no mós hasoru programa polí-tika neo-liberál nian – inklui asina akor-du merkadu-livre ho Austrália ho Es-tadus Unidus – halo movimentu de-monstrasaun anti-governu nian boottan bá beibeik.

Bainhira partidu masa eskerdanian ne’ebé bele lidera movimentune’e laiha, konservativu elite rikasusira ne’ebé kontra reforma TRT nian,no mós forsa sira ne’ebé leál ba mo-narkia (sira sai marjinalizadu tihahafoin eleisaun iha tinan 2001), ha-ree ba ida ne’e hanesan oportuni-

dade ida atu hetan fali pozisaun.PAD komesa organiza hodi inklui

ema riku boboot sira iha Tailándia.Sira fó kedan apoiu ba ajitasaunkontra Shinawatra nia governu –hodi hotu ho demonstrasaun bootiha tinan 2006 laran.

Enkuantu sira ko’alia dehan sirahakarak hapara korrupsaun no “hariifali demokrasia”, sira nia intensaunloloos maka atu hamonu governune’ebé eleitu ho demokrasia liu hosimeiu la’ós demokrátiku no fó fila falipodér ba monarkia.

Demonstrasaun ne’ebé PADlider iha 2006 iha slogan naran: “Amisei luta ba Liurai”. Depois de PADajuda hamosu tiha krize polítika ne’e,forsa ne’ebé leál ba monarkia ihamilitár laran halo golpe de estaduiha loron 19 fulan Setembru 2006,enkuantu Shinawatra iha hela NewYork.

Golpista sira bolu sira nia an “Kon-sellu ba reforma demokrátiku kons-titusionál monarkia nia okos”. Gabi-nete, parlamentu ho tribunál konsti-tusionál dissolve hotu no eleisaun adiatiha.

Loron rua liu tiha golpe ne’e, liu-rai fó ninia aprovasaun. PAD, ne’ebéharee katak ninia objetivu alkansatiha ona, dissolve tiha ninia an.

Eis-membru TRT nian halibur ha-mutuk fali ho forsa polítika sira selukhodi forma PPP atu tuir eleisaun ihafulan Dezembru 2007, enkuantu pro-mete katak polítika asisténsia sosiálnian ne’ebé TRT uluk hala’o, sei la’onafatin.

Tailándia: Saida maka ihademonstrasaun nia kotuk?*Tim Dobson

ba pajina 8

Page 8: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 20088 KNUA

PPP manán eleisaun ne’e nu’u-dár partidu boot liu hodi forma go-vernu ho aliansa ho partidu sira se-luk, enkuantu Sundaravej sai pri-meiru ministru.

Hafoin PPP manán tiha governu,la kleur PAD re-estabelese filafali ni-nia an no iha fulan Maiu komesa halopresaun ba Sundaravej atu rezigna,temi ho ninia ligasaun ba Shinawatra,no mós akuzasaun ne’ebé laihaprova katak PPP partisipa iha ativi-dade sosa-votu iha eleisaun.

Demonstrasaun sira ne’e sai bootiha loron 26 fulan Agostu kuanduativista PAD nian invade parlamentu.PAD sira deklara katak sira sei la saihosi parlamentu enkuantu Sunda-ravej la rezigna an.

Hanesan loloos ho golpe iha2006, PAD hatudu momoos kataksira lakohi respeita demokrasia.Lider PAD ida dehan ba revista Timekatak, “Nasaun sira iha osidente fiar-metin katak demokrasia maka sis-tema ida di’ak liu. Maibé buat ne’e-bé ami hetan iha Tailándia maka sí-kulu ida nafatin de’it ho lider sira ne’e-bé korruptu no mós hamlaha podér.Sistema ida ne’e la la’o ona.”

PAD propoin sistema foun ida,ne’ebé sira bolu “polítika foun”. Iha“polítika foun” ne’e, 70% hosi mem-

bru parlamentu sira sei eleitu honomeiasaun hosi grupu oioin, inkluimilitár. Porsentu 30 de’it maka seieleitu liu hosi eleisaun direta.

Thanet Charoenmaung, sientistapolítika ida n7bé hanorin iha Uni-versidade Chiang Mai dehan: “Maio-ria ema Tailándia sira, liu-liu sirane’ebé hela iha área rurál, sei sofreliu tanba sira sei lakon hotu sira niadireitu no mós podér atu negosia tuirbuat ne’ebé haraik ba sira hosi kons-tituisaun tinan 1997 nian”.

Diferensa entre krize 2006 ho2008 nian maka kona-ba ba papélmilitár nian. Krize polítika iha tinan2006 hamosu golpe militár, enkuantuohin militár elimina tiha ona posibili-dade atu halo golpe. Jenerál AnupongPaochinda dehan: “Militár sei la halogolpe. Krize polítika tenke rezolve homeiu polítiku”.

Militár mós lakohi apoia Sunda-ravej hodi rekuza atu uza podér ex-traordináriu ne’ebé Estadu fó basira kuandu iha situasaun emerjén-sia, atu hapara demonstrasaun hosiPAD iha edifísiu governu nian.

PAD esforsu atu haboot tan mo-vimentu anti-governu atu inklui mósema operáriu sira, la hetan susesu,tan ne’e maka eventu ida ne’e la ha-nesan ho 2006.

Associated Press iha ninia repor-tajen iha loron 3 Setembru hatete:“Federation of State Enterprises (Fe-derasaun Indústria Estadu nian)ne’ebé akumula sindikatu 43, dehansei mobiliza traballadór 200.000resin atu halo greve hodi inter-rompe ho fornesimentu ba eletrisi-dade ho bee iha edifísiu governunian no mós interrompe ho teleko-munikasaun no mós liña komboiunian, estrada ho transporte aviaunnian. Maibé greve ne’e ladún afetaservisu governu nian.”

Nu’udár meiu ida atu hetan kon-kluzaun ba krize ne’e, iha loron 4fulan Setembru, gabinete konkordaatu hala’o referendum nasionál ida.Iha indikasaun katak referendumne’e sei halo iha fulan Outubru.

Ministru kultura nian, Somsak Kiat-suranont hatán ba pergunta kona-ba konteúdu referendu ne’e,hatete katak referendu ne’e seiinklui pergunta kona-ba se governune’e tenke rezigna ka lae; se parla-mentu tenke dissolve ka lae; no móssaida maka ema hanoin kona-ba de-monstrasaun anti-governu ne’e.

Tradusaun hosi: Notísia Interna-sionál, Green Left Weekly, edisaun #766,10 Setembru 2008. Tradusaun autoriaKla’ak Semanál.

Tailándia: .... husi pajina 7

Abuzu seksual, seksulivre, ka prostituisaunnu’udar meius idane’ebe livre husi ema sira ne’ebe mak haka-

rak hamonu sira nia vida iha mun-du ida livre. Mundu abuzu seksual,seksu livre, ka prostituisaun. “Abuzuseksual ne’ebe mak mane sira haloba feto, mane la’os deit hamonudignidade feto nian. Maibe nia (ma-ne-red) hamonu ninia dignidaderasik. Tanba mane rasik nega tihaninia orijinalidade. Katak nia maihusi ne’ebe,” afirma Isabel Diaz,inan oan nain haat ne’ebe makjornalista kla’ak halao dada lia honia iha Suai-Salele foin lalais ne’e.

Inaugurasaun Uma Mahun bafeto ne’ebe mak inaugura direita-mente husi Amu Bispo Dom Alber-to Ricardo da Silva iha 5/09/08 liuba hamosu perguntas oi-oin husipovu konaba kontiudu husi UmaMahun ne’e rasik. “Buat ne’ebe makita halo diak ona iha ne’e, hau ha-to’o parabens ba Madre sira tanbahalo buat ida ke vale. Uma Mahunne’e valor ba señora sira. Valor bafeto timor sira,” tenik Bispo Ri-cardo.

Bispo Dioseze Dili ne’e esplikaliu tan katak Uma Mahun ne’ebehalo ba feto sira ne’ebe mak vitimahusi abuzu seksual ne’e ninia refle-saun boot ba mundo ohin loronnian. “Mundo ohin loron luta ba dig-nidade boot ida ne’e. Dignidadenu’udar umanu. Ita nia desezu bafuturu. Ita nia votus ba feto sira bafuturu feto aban bain rua nian. Pa-rabens,” orgullu Bispo Dom AlbertoRicardo da Silva ba sarani sira ne’e-be mak asisti inaugurasaun UmaMahun ba Feto Suai ne’e.

Madre Jessy Joseph, SSPSne’ebe sai nu’udar organizadoraba inaugurasaun Uma Mahun ba

Sentru Esperansa ba Feto,Rezolve Problema Feto?

almerio ALVAREZ

Iha Salele, Suai Madre SSPS hamutuk hoNGO Nasional no mos NGO internasionalharii uma mahun ba feto sira ne’ebe maksai vitima abuzu seksual. Perguntas makane’e, uma mahun ne’e rezolve pro-blemane’ebe feto sira infrenta ka hanaruk tanvitima sira nia terus?

Feto iha Salele ne’e, iha ninia dis-kursus hateten katak situasaunfeto sira nian, husi ninia parte ha-tene, wainhira Madre sira lao tunsae iha fatin ne’ebe mak misio-naria SSPS sira halao. “Ami hate-ne situasaun feto sira nian no ha-tene tuir, wainhira ami tun-sae fohoiha Salele. Ami haree husi besikoinsa atu responde realidade ne’e-be mak feto sira infrenta,” tenikMadre Jessy.

Madre Jessy hatutan liu tankatak programa atu hahu Uma Ma-hun esperansa ba feto, Madre sirahahu programa ida ba feto foinsae sira ne’ebe mak hetan abuzuseksual husi mane. Ikus mai amidere odan matan barak . Spanyolhakarak atu fo suporta. CaritasValencia hakarak tulun ami. Amimos aluga uma ida atu fo pro-tesaun no formasaun ba feto sira,”esplika Madre Jessy iha 05/09 liuba iha Salele.

Madre Jessy konta liu tan ni-nia esperiensia pessoal konabafeto sira ne’ebe sai vitima husi abu-xzu seksual katak durante tinanbarak nia laran husi nia parte rasik

seidauk hateneoinsa buka naranba uma mahunne’ebe mak ima-jina tiha ona ne’e.“Wainhira ami ha-lo, ami seidauk ha-tene naran, umamahun. Tempu amiharee realidadefeto sira iha fatinoi-oin. Ami hamu-tuk ho Amu sira ihafatin ne’e atu hariisentru ba feto sira.Tanba iha realida-de feto mak saivitima. Maibe iha

fatin barak, feto sira la bele bukafatin oinsa hamahun aan iha fatinida,” tenik nia.

Administrador Subdistritu Tilo-mar, Salele João da Silva iha niniadiskursu hateten katak tempu to’oona ema Salele atu hadia niniadignidade rasik. “Tempu to’o onatempu ba ema Salele atu realizaninia mehi. Tempu to’o ona, emaSalele atu hadia ninia dignidadeno futuru feto nian,” katakAdminis-trador Subdistritu Salele.

Ministra Solidariedade Sosial,Maria Domingas Alves ne’ebe moshola parte iha inaugurasaun UmaMahun ba feto ne’e hateten katakuma mahun ne’e nu’dar privileziuida. “Estudus hira mak la halo kona-ba situasaun Suai nian. Konabaviolensia hasoru feto. Ami nuúdarfeto Timor, fo agradese boot baita boot (Madre SSPS-red) sira niaesforsu no ita boot sira nia ser-visu. Ita boot sira hanesan ami nialiman sorin atu rezolve problemane’ebe mak feto timor sira in-frenta iha sira nia moris. Dala idatan hau hakarak hato’o parabensba parseirus sira nia servisu,” es-

plika Ministra Solidariedade Sosialne’e.

Maria Domingas Alves fiar

metin ba Madre SSPS sira katakMadre sira sei ajuda maluk fetoTimor sira. “Maluk feto sira presizaduni apoia Madre sira nian,” hate-ten nia.

Direitur Caritas Australia, MarkGreen ne’ebe mos fo suporta orsa-mentu ba Uma Mahun Esperansa baFeto sira ne’ebe mak sai vitimahusi abuzu seksual, hateten katakmahun ne’e tenki hahu husi emaidak-idak nia fuan no ema ida-idaknia laran. “Mahun ne’e tenki hahuhusi nia aan rasik. Mahun ne’e tenkimai husi ita nia fuan laran rasik.Importante mak hau kuda duni umamahun iha hau nia laran ka lae,”afirma Green iha ninia diskursubadak.

Green hatutan liu tan katak,kuandu ema ida-idak la kuda umamahun iha ida-idak nia fuan, emanunka atu sai husi mentalidade ladiak ne’ebe mak nia rasik infrentaiha pasadu liu ba. “Kuandu hau lakuda uma mahun iha hau nia fuan,hau la bele muda hau nia menta-lidade husi aat ba diak,” subliñaGreen.

Uma mahun ba feto, iha Timor-Leste laran, laos foin halo ba dahulukiha –Salele-Suai. NGO sira ne’ebemak luta ba dignidade no direitu fetosira nian, kuaze sira iha rasik umamahun, maibe problema ne’ebe makfeto sira infrenta hanesan abuzuseksual, prostituisaun, ka fen no laensoe malu sempre akontese bebeikiha vida lor-loron nian. Se nune’e,‘aimoruk’ ida ne’ebe mak diak liuatu kura moras ida ne’ebe fetoTimor-Leste sira infrenta iha sirania moris? Kuandu la iha aimorukdiak ruma, susar ita atu esplika,wainhira los mak feto Timor-Lestebele moris iha uma mahun paz nodomin nian.

Bispo Dioseze Dili Alberto Ricardo daSilva hamutuk Ministra SolidariedadeMaria Domingas Alves Inaugura UmaMahun ba feto iha Salele

Labarik Feto Sira BiduSimu Amu Bispo Dili

Ministra Solidariedade Sosialkua fita Uma Mahun Esperan-sa ba Feto

Madre Jessy Joseph

Page 9: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 2008 9KADI

�dukasaun nia objektivu,laos deit atu dezenvolvesiensia maibe mos harikonsiensia umana. PaulFreire, edukador Brazil nian

neebe mos fo inspirasaun baVicenti Sahe Reis ho nia kolega siraiha Casa dos Timores-Lisboa, hate-ten ‘educacao e para libertacao.’ Ar-tigu ida nee sei haoto ba sani nain-sira kona istoria Myles Morton, edu-kador Estados Unidos da Amerikanian husi Estado Alabama neebe he-tan inspirasaun husi Folk School Scan-dinavia nian, hodi hari the Hygh-lander Folk School - eskola non-for-mal ida ne-ebe sai baze formasaun baluta emansipasaun trabalhadores noema metan sira nian iha Estados Uni-dos da Amerika. Mules Morton no PaulFreire halo amigu diak durante sirasei moris. Dadus sira tuir mai nee hali-bur husi dokumentu oi-oin

Hori uluk liu, klerji katak padreno bispo sira deit mak le Biblia norestu hein rona deit. Igreja sira ha-norin povu dekor doutrina neebedeterminadu ona no naruk, sarani sirala husu pergunta. Ritual igreja niannakonu ho birokrasia. Ikus mai, situa-saun balun muda ona maske la naran

REVOLUSAUN SOSIALIHA ALABAMA-AMERIKA

mosu deit. Iha ema balun mak fotiduni risku hodi halo mudansa. IhaSwedia Bispo C.A. Agardh komesahalo protestu hodi hateten katakema hotu tenki apriende Biblia. Nu-nee, Amo nee hahu organiza grupuestudu Biblia nian hodi halo Bibliasai libru povu nian. Grupu estudusira nee ohin loron konesidu hoStudy Circle neebe sai mos metoduapriende iha Folk Schools Scandi-navia- Swedia, Denmark, Finland noNorwegia sira nian. Study Circle kom-postu husi individual sira neebe ser-visu ha-nesan trabalhadores, neebetempu neeba hasoru problema al-koho-lika. Husi salariu neebe kiik-oan,sira mos lakon osan barak hodi he-mu, no ema kontinua sai atan ihaservisu faitn sira iha fabrika nian.Ema sira nee tur hamutuk, diskutiuza Biblia no buka solusaun ba sirania problema. Iha study circle laihamestre no laiha alunos. Ema hotu,feto no mane hanesan parseiru noamigus, propoin agenda diskuti,apriende no halo asaun hamutukhodi muda sira nia situasaun sosial.Nunee, study circle sai konesidu.Ohin loron iha Swedia deit, StudyCircle hamutuk 20,000 resin.

Morton, ema Cristao diak no so-sialista ida. Morton nia inan amanmoris hanesan trabalhadores kiik-oan; moris susar, maibe fiar ba rela-saun sosial umana. Nia inan hanorinkatak “God is love, therefore youmust love your neighbor; maromakmak domin, tamba nee o tenki ha-domi o nia vizinho.” Morton tau dunihanorin nee ba pratika. Loron ida,

Morton partisipa iha Presbytarian BibleSchool iha area foho nian iha EstaduAlabama. Maibe nia hola konkluzaunida katak doutrina sira neebe saranisira hananu, la responde ba sira nianesesidade. Akontese dadaun ka-tak industriali-zasaun kapitaliza hoturekursus naturais, halo esplorasaunrikursu komunidade nian no tesi mohuai-horis sira. Povu sira laiha rai noservisu. Loron ida nia konvida komu-nidade sira hodi halo enkontru ihania uma. Partisipante sira husu baMorton pergunta sira hanesan nee:‘oinsa mak ami bele hetan servisu?Aihun sira neebe iha foho sei belemoris fali no sei fo tahan fali kalae?Morton la responde ba sira nia per-gunta, maibe husu ba sira. ‘Imi niahanoin oinsa?’

Morton komesa hanoin katak niahasoru problema ida, nia dehan ‘hautenki ba fali Uniao (nia eskola fatin).’Nunee Morton fila duni no ba mosiha Universidade Chicago ho hanoinkatak nia tenki apriende buat idaneebe bele tulun nia hodi fila baservisu ho komu-nidade rai-aas –foho nian. Nia hasoru malu ho sosio-logu ida naran Robert Park no hahuhanoin kona saida mak sosiologiaoferese hodi resolve problema sosialno muda sosiedade. Nia komesadeskobre katak nia tenki tulun povu

hodi tu-lun sira nia-an rasik. Fila husiUni-versidade Chicago, Morton harieskola ida hanaran “Southern Moun-tain School.” Koinsidenti nia hasorumalu ho Ministru Igreja Denish nianrua: Enok Mortensen ho Aaga Molleriha Universidade Chicago. Sira ronaMorton nia mehi sira, no sugere Mor-ton atu ba vi-sita Denmark hodi hareFolk Scho-ols nia lalaok. Morton visitaFolk School sira. Bain-hira Morton seiiha Denmark, revolusaun lao dadauniha Alabama. Trabalhadores sira ha-hu prostesta kompania boot sira. NoMorton tenki tulun sira. Antes Morton,iha nanis ona ema iha Estado Ohio,Presi-denti Kolejiu feto ida naran Dr.Lilian Johnson. Tempu neeba fetoneebe konsegue hetan kargu ihauniversidade, oi-tuan liu. Dr. Lilian ihainterese boot ba dezenvolve koo-perativu hanesan sistema ekonomiaida hodi tulun komuni-dade sira. Ni-nia uma, sai fatin ha-soru malu; halodialogu, planu ka simplesmentekonfesa ba malu sira nia problemasira. Maibe, Dr. Lilian komesa idadeona no nia buka hela ema balunneebe bele kontinua nia mehi.Morton ho nia amigu Reinhold Nie-buhr ba kedan koalia ho Dr. LilianJonhson. Dr. Lilian intrega duni umanee ba sira. Morton ho Nieburn moshari the Hyghlander Folk School nee-

be sai fatin dialogue, edukasaunalternativu ba juventude no komu-nidade lokal sira tinan 1932.

Too tinan 1950s resin iha Ame-rika, bain-hira ema metan sira saeona biskota ida, ema mutin sira seitun hotu. Se ema metan sira tur onaiha bis-laran, ema mutin sira sei la saetan. Rosa Park, feto klosan mutin idaprotesta. Nia tur iha biskota nia oin-loron ba loron, no bis nee nia kotuknakonu ho ema metan sira. Lalaisdeit, klosan mutin nia osan sira halotuir nia, no movementu disobidiensiasosial hahu daet ba fatin hotu ihaAlabama. Ikus mai mak ema foinhatene katak Rosa Park, Martin LutherKing; sira hotu apriende iha theHyghlander Fold School iha Alabama.Martin Luther King sai simbolu lutalibertasaun ema metan sira nian ihaAmerika.

Esperiensia Folk School Scan-dinavia no the Hihglander Folk Schooliha Alabama revela ba ita; ‘edukasaunlaos neutral.’ Eduka-saun sai dalan balibertasaun no defende dignidadeumana ema nian. Tamba nee, Univer-sidade no kolejiu sira tenki tau sira nia-an iha kontekstu povu nian husi tem-pu ba tempu. Bain-hira, edukasaunformal sira, laiha espiritu defendekausa sosial povu nian, sistemaedukasaun nesesita revolusaun.

Antero Benedito da Silva,Dosenti Mudansa Kultural Asia-

Pasifika-UNTL

Ohin ha’u tuur, hanoin no hakerek kona ba diskriminasaun. Tuir ha’u nia hanoin ita diskrimina wain-

hira ita la fahe hanoin ba malu.Tuir ha’u nia hanoin, ita diskriminawainhira ita taka tilun no matanba lian, esperiénsia, hanoin no ha-halok ne’ebé ema balun prontuatu fó ba ita.

Durante ita nia moris, ita ha-luha. Ita haluha tan sá mak itasa’e ema? Tan sá mak ita dehankatak ita, ita ema hotu “kriatura”.Ita haluha! Wainhira ita hanoinkatak ita deit mak matenek, itadeit mak iha lia-hatán loos nohatene dalan hotu ba fatin hotu.

Durante ita nia moris ita hahúhaluha katak ema beik mós ma-tenek. Ninia matenek, biar emane’e labele hakerek, nia bele ha-klaken ba ita wainhira nia ko’alia,tuir hahalok loroloron nian no tuirknananuk ne’ebé nia bele terik baita.

Dalan barak, tamba ita haluhaatu rona malu, no hahú hanoin ka-tak “ema beik”, beik duni, wainhirasira ko’alia dala ruma ita la hate-ne tamba ami dook liu husi reali-dade moris loroloron husi emane’ebé hakarak terik buat barak

Matenek Na’inno Na’in Beik

ba ita. Ita nia tilun la toman aturona ema nia lian, ita nia kakutakla toman ona atu hatene sá idamak ema ne’ebé ita bolo beik ha-karak hatudu ba ita.

“Matenek na’in” sira ne’e, tam-ba haluha tiha ona atu rona noatu komprende “ema beik” nia lian,“Matenek na’in” sira ne’e sa’e frus-trutadu. Frustrasaun ne’e halo ka-tak sira hahú prosesu diskrimina-saun. Sira rasik mak sa’e beik wain-hira ida ne’e mosu tamba sira ronadeit ema ne’ebé kose-kose mate-nek na’in, ne’ebé finje deit katakmatenek na’in sei matenek nafa-tin, maibé tuir loloos matenekna’in frustradu hanesan ne’e niamós sa’e beik. Ita ne’e mak tris-teza diskriminasaun! Diskrimina-saun buras

Ema hotu-hotu bele fahe sirania matenek tuir sira nia hahalok,tuir sira ninia moris. Ema ne’ebéfahe matenek nunka haluha tansá mak nia ema, tan sá mak niakriatura. Ema ne’ebé neon naklokeno prontu atu rona malu no atubuka tuir tan sá mak ema halo tuirhanesan ne’e, ka, tan sá mak emabalu husu ida ne’e, ema ne’e belehetan matenek murak barak, loro-loron, tinatinan to’o nia prontu atuhaketak nia neon husi isin, fó niaisin ba rai ne’e no nia neon ba emahotu.

lol gomo

Page 10: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 200810

Solidariedade ba Prizoneiru Kuba.... husi pajina 12

LISAN

foto: zevonia vieira

LENSA

vimentu solidariedade Timor-LesteKuba ba Libertasaun Prizoneirunain 5 halao aksaun solidariedade12/9 iha Jardim da Paz, Lesiderehusu atu governu Estadus Unidushusik prizoneiru nain 5.

Tomas Freitas husi Luta Ha-mutuk nebe mos nudar organiza-dor ba aksaun ne’e hateten: “Siranain 5 laos terorista, sira atu mo-nitora grupu terorista nebe go-vernu Estadus Unidus forma hodidestabiliza Kuba. Governu EstadusUnidus tenki kaer grupu teroristane’e, laos finansia no fo kilat ba

grupu ne’e.”Arsenio Pereira nudar mos or-

ganizador ba aksaun ne’e hate-ten: “Terorista lolos mak governuEstadus Unidus tamba estraga na-saun barak nia futuru hodi kria kon-flitu iha nasaun hirak ne’e no halookupasaun hanesan akontese ihaIraq agora dadaun ne’e.”

Rede Feto nebe halao kongresufeto ba dala tolu mos hatoo sirania deklarasaun apoiu ba prizoneirunain 5 nebe asina husi delegadusliu ema 60. Maria Dias nudar pre-sidenti rede Feto hateten ba kla’ak:

“Nudar feto Timor-Leste ami foami nia apoiu tomak ba AdrianaPerez no Olga Salanueva nudarkaben ba prizoneiru nain rua ne’ebedetidu hela iha Estadus Unidus.Governu Estadus Unidus ne’eberespeita makas direitus umanus,viola fila fali direitu umanus, siranain rua la vizita nia kaben tinan10 tamba Estadus Unidus la fovistu ba sira nain rua.”

Rede feto mos husu feto siraiha Estadus Unidus atu hareeasuntu ne’e. Maria Dias mos ha-teten katak tenki husik sira nain5 nebe sala laek.

Liu tiha hatoo deklarasaun ihaJardim ba Paz, organizador aksaunTomas Freitas no Arsenio Pereirahatoo petisaun ba Embasador Es-tadus Unidus. Henry Rector nu-dar Vise Embasador simu organi-zador aksaun hodi hateten: “Du-rante tinan 40 nia laran governuEstadus Unidus nia pozisaun kons-tante ba asuntu Kuba tamba ihalei nebe defini relasaun entre Es-tadus Unidus ho Kuba.”

Rektor hateten katak nia seiresposta petisaun ne’e hodi ha-kerek ba organizador aksaun ne’ekonaba pozisaun governu EstadusUnidus ba asuntu prizoneiru Ku-banu.

Governu Timor-Leste foin la-lais fo mos solidariedade ba de-

zastre naturais ho furakaun Gustavnebe harahun uma 500.000 nohamate ema nain 5 iha Kuba. To-mas Freitas hateten katak proble-ma prizoneiru nain 5 ne’e kazu po-litika tamba presiza mos presaunpolitika ba governu Estadus Unidus.

Iha Outobru 2006, Ramos Hortanudar premiadu nobel da paz ha-mutuk premiadu nobel sira selukhanesan Gabriel Marquez Garciahosi Kolombia (literatura), NadineGordimer (Afrika Sul), Wole So-yinka, (literatura), Zhores Alfiorov(Fizika) no Adolfo Perez Esquivel(Paz) husu ba governu EstadusUnidus atu husik sira nain 5.

Liu tiha triufu revolusaun iha

Luis Antero Pedrito Vieira

Arsenio Pereira halo sinal (V) vitoria, ho kareta lori statementuapoiu liberta Cubano nain 5 husi fatin demonstrasaun iha Bidau-Lecidere ba integra iha embasada Estadus da Amerika iha PantaiKelapa, Dili, kuaze 4 Km husi fatin demonstrasaun.

1959, governu Estadus Unidus ha-hu kampaña atu hatun governuFidel Castro. Iha tinan 1961, go-vernu Estadus Unidus prepara emahamutuk 1300 atu invade Kubanebe koñesidu ho Bay of Pigs. Ihatinan 1992 governu Estadus Uni-dus hametin liu tan sira nia em-bargo ba Kuba tamba Uniaun So-vietika nebe monu ho Torricili Act.Lei ne’e bandu barku sira husi na-saun seluk tama iha Kuba atu filafali ba Estadus Unidus. Iha tinan1996 Estadus Unidus hame-tin liutan embargo ekonomia hodi hasaiHelm-Burton Act hodi bandukompani sira investi iha Kuba.

Reajustamentu Tutuala - Oe-Cusse,... Husi pajina 11

“Agora super mie sa’e ba 25 cent.Ayam potong rasik sa’e ba bebeik.Hotu-hotu folin sa’e. Lori fo’os dologmai fa’an ba povu, sai husi Dili folinida, ba Tutuala folin seluk. Ne’ehatudu momos, Ukun la hatene,” es-plika Sekretariu Jeral, Fretilin ne’eba militantes Fretilin iha Sub-distrituTutuala.

Husi realidade hirak ne’ebe akon-tese iha rai laran, Primeiru Minis-tru, Jose Alexandre Gusmão du’unfali ba Camara de Comercio la ihakapasidade. “Buat hirak ne’e akon-tese tanba Xanana halo salan bo’ot.Salan ne’ebé nia halo, du’un hotuema seluk hodi konsidera-an ha-nesan Santu,” esplika nia.

Mari Alkatiri hatutan liu tan ka-tak iha buat barak mak failha ihagovernasaun Xanana nian. “Buatbarak mak falla. Tempu GovernuFretilin estudus hotu prontu onaatu uza be Iralalaro ba eletrisidade.Maibe agora governu AMP hatamatiha ba iha gaveta laran,” hatutannia.

Tanba ne’e, reajustamentu tenkila’o ba oin hodi halo balansu entrejerasoens no fo oportunidade bajoven sira atu iha mos partisipasaun

ba vida Partidu Fretilin nian. “Lutalaos para atu halo rejistensia kon-tra ema invazor estranjeiru. Maibeproaktivu liu hodi manan bo’ot ihaeleisaun suco para aselera moseleisaun antisipadas,” deklara MariAlkatiri.

Mari haberan liu tan katak laiha tan partidus iha Timor-Lestemak halo hanesan servisu ne’ebemak partidu Fretilin halo. “TanbaPartidus sira seluk ne’e hanesanPortuguês bolu repartidos. Ki’ik hoki’ik mak hamutuk, dehan sai bo’otfali,” esplika Eiz Primeiru Mi-nistrune’e.

Mari Alkatiri hato’o ninia obser-vasaun mos konaba realidadene’ebe mak akontese iha rai laran.“Osan barak mak guvernu AMP fa-kar deit. Maibe ema nia susar seisa’e ba bei-beik ho sasan nia folinne’ebe sa’e ba bebeik. Ne’e pro-blema ida. Problema seluk, ema hogrupu ki’ik sei sai riku ba bebeik.Tan ne’e, Governu AMP la halo buatida, maibe so hamosu deit pro-blema tanba foin ukun tinan 1 deitMembru guverno, fen iha kareta.Oan iha kareta,” kestiona Mari Al-katiri.

Governu AMP reforma leitributaria tuan ne’ebe go-vernu Fretilin produz hodihamosu fali lei tributaria

foun ho esperansa tomak, komesahusi Presidenti da Republika, Dr RamosHorta, Primeiru Ministru, Jose Ale-xandre Gusmão ho nia aliadu tomaktantu iha governu no iha par-lamentugarante 100% katak wain-hira im-plementa lei tributaria ne’e povu seihetan ninia benefisiu tan sasan foliniha merkadu sei tun.

Membru Parlamentu Nasional husiban-kada opozisaun Fretilin, FranciscoBranco ba Jornal kla’ak iha PN foinlalais ne’e hateten ida ne’e nudarfalla (kegagalan-red) husi governuAMP. “Fretilin hatene ona katak leitributaria foun ne’e sei la fo benefisuba povu. Maibe grupu elite balu makhetan nia bene-fisu hodi hariku liu sirania an. Povu kiak nafatin i nein hetanbenefisu husi lei ne’e,” katak Bran-coiha Uma Fukun PN.

Branco esplika liu tan katak kes-taun ida ne’e bankada Fretilin pre-ukupa tebes wain-hira proposta leitributaria tama iha Parlamentu. “Amikonkorda katak presiza halo aktua-lizasaun ba item balu iha lei tributaria,mas laos ba tomak,” dehan deputaduhusi bankada opozisaun Fretilin ne’e.

Eis prizioneirus Politika iha tempookupasaun Indonesia ne’e mos hak-tuir tan, lei tributaria agora ne’e la foprotesaun ba traballadores rai laranno mos ba impresariu ki’ik sira iha railaran. “Iha futuru ita nia impresariunasional sira labele konkore ho im-presariu internasionais. Impresariunasional sai fali ema bainaka iha ninia

rain rasik. Ida ne’e perigu ba ita nianasaun,” afirma Branco.

Tuir observasaun no analiza Bran-co katak iha futuru, ekonomia railaran ema seluk mak sei kaer. “Ïtania traballadores sira mos sei la hetantratamentu espesial ne’ebe tuir lo-los lei tributaria fo tratamentu espe-sial ba sira,” dehan Branco. Governurasik, tuir Branco katak la bele kon-trolu sasan nia folin tanba Timor-Leste adopta sistema merkadu livre.“Maske lei tributaria foun hamenusona taxa. Maibe sasan folin sei sae.Atu kontrola fali mos la bele tanbala iha poder kontrolu,” tenik nia.

Relasiona folin sasan sei as na-fatin maske lei tributaria implementaona, maibe halo Presidenti da Re-publika, Jose Ramos Horta hirus te-bes. “Impresariu balu halo oportu-nista hodi kontinua hasae nafatinsasan nia folin. Husu ba governu atuintervein iha merkado hodi buka tuirempersariu nakar sira ne’ebe kon-tinua hasae folin sasan,” afirmaRamos Horta.

Paul Lay, loza nain Kolmera Storeba kla’ak iha nia loja hateten kataklei tributaria hamos tiha ona taxasasan importadores. “Maibe kestaunida mak sira sei nafatin fa’an sasanho folin karun tanba ró ne’ebe tulakontainer husi Indonezia mai Timor-Leste nia folin karu,” esplika Lay.

Celina Barros, komunidade idane’ebe hela iha Comoro ba kla’akdehan katak nu-dar povu ki’ik-kiaksira senti preukupa liu ba folin sasanliu-liu necesidades baziku. Tanbasasan sira folin karu tebes. Celinaho oan 5 no nia laen rasik faan sa-san roda tolu iha Akait oin ne’ehaktuir katak loron ida sira senti la

Lei Tributaria Tara Povu Nia KakorokLei Tributaria ne’ebe governu AMP lori ba Parlamentu Nasionalhetan a favor maioria husi membru Parlamentu Nasional blokuAliansa Maioria Parlamentar (AMP). Maske fulan tolu onaimplementa lei Tributaria, maibe povu ki’ik-kiak sira seidauksenti benefisiu ruma husi lei ne’e tanba sasan foli iha mercadotara metin tiha ona iha povu nia kakorok.

danu FREITAS

bele hola sasan ho folin kiik, maibedau-daun ne’e nia senti susar atumoris. “Favor imi jornalista hato’oba governu katak ami povu ne’emoris terus liu. Hau koalia hanesanne’e laos governu atu fo han ami.Maibe pelumenus hatun netik sa-san folin ba. La bele hanoin liu makka-reta luxu,” dehan nia.

Entertantu deputadu Rui Me-nezes hosi PD/AMP defende leitributaria ne’ebe governu AMP im-plementa ona.”Lei ne’e nia implika-saun tenki lao nei-neik; laos foinaprova tenki hetan kedas nia impli-kasaun ida ne’e lalos,” esplika Me-nezes.

Deputadu husi bankada PD ne’ehaktuir liu katak lei tribu-taria founne’e atu fo impaktu direta-menteba ekonomia rai laran wainhira ihaprodusaun rasik husi rai laran. “Itala bele haree lei tributaria ne’ebeaprova ona fo impliksaun direita-mente ba sasan folin. Ne’e la los.Ema ne’ebe hanoin hanesan ne’esira ne’e oportunista,” haktuir Me-nezes.

Emprezariu Timor-oan, Rui Castroba kla’ak iha nia knar fatin, foin lalaisne’e hateten katak molok lei ne’eaprova, iha ona protestu husi sosie-dade sivil no imprezariu maibe governula rona. “Guvernu fiar-an katak ho leitributaria ne’e sei hamosu kampude traballu no bele hatun sasan fo-lin. Realidade, fulan tolu ona mudansanunka akontese,”observa Castro.

Diretur kompania Qaemaliquene’e hatutan governu ida ne’e am-bisaun demais halo reforma ba leitributaria seim haree ninia konskuen-sia iha loron oin mai. “Governu am-bisaun demais reforma lei tributariamas nunka estuda didiak fo bene-fisu ba rai ida ne’e ga lae,” kestionaCastro.

Nia mos ladun konkorda ho liafuanne’ebe hateten Timor oan la iha ka-pasidade atu halo kompetisaun hokompania internasional. “Timor oansira sai vitima tanba governu ne’e

la hatene halo sasan. Ita hare deitema faan Bakso, sate no terang bulan.Sira ne’e mai husi Indonezia, Viet-nam. Karik ida ne’e loke ona kamputraballu ba Timor-oan sira,” katak nia.

Fulan Setembru nia laran ne’e minarai nia folin iha merkado Internasionalfolin komesa tun ona. Semana kotuktuir BBC online news.com fo sai katakmina rai green light nia folin tun to’oona $.98.000/baril nivel standar e laliu ona $. 1200/baril hodi halo nasaunsira iha mundo komesa normaliza faliona sira nia presu sasan iha mercado.

Maibe iha Timor-Leste la ihamudansa ruma ba presu sasan ihamercado. Tuir observasaun kla’ak iha

Loja boot sira iha Dili ne’ebe faannesesidade báziku no mos sasankonstrukasaun nia folin sei sae nafatin.Fos jasmani importa husi kompaniaTimor Global Kg 25 folin $.22.00,jasmani 8kg $.13.00, trigu 20 Kg 27.50centavus, Supermi ho marka MieSedap mutin kaixa ida 5.20 to’o$5.25,kaixa modok $.4.50 centavus,Bimoli marka Sania 7.00, marka Filma$.7.50. e ba sasan konstruksaun ha-nesan kalen marka 020 folin $.4.75to’o $.4.90 centavus, besi 6 mil folin$.2.00,no simenti saku ida $.6.00.folin sira neé sae iha tinan karan neého razaun mina rai folin sae ihamundo.

Page 11: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 2008 11Nasional

Manuel Gonçal- ves Guterres fa’an sasan tiga roda iha area Palaciodo Guvernu ba jornalistakla’ak foin lalais ne’e hate-ten katak husi nia parte, nialaos la simu desizuan go-vernu nian. “Maibe durantene’e ami nia moris mai husiroda tolu no roda rua. Fatinnebe guvernu determina de-han ami atu ba tasi ibun nohali laran, Balide. Maibe ihafatin neba ladun fo suportamai ami,” tenik Manuel.

Manuel Gonçalves Guter-res fa’an sasan tiga roda ihaarea Palacio do Guvernu bajornalista kla’ak foin lalaisne’e hateten katak husi niaparte, nia laos la simu desi-zaun guvernu nian. “Maibedurante ne’e ami nia morismai husi roda tolu no rodarua. Fatin nebe guvernu de-termina dehan ami atu batasi ibun no hali laran, Ba-lide. Maibe iha fatin neba la-dun fo suporta mai ami,” te-nik Manuel.

Manuel hatutan liu tankatak, fatin nebe governudetermina tiha ona ba sira,ema seluk mak okupa tihaona. Razaun seluk tan mak,fa’an sasan iha hali laran,la tulun ba sira nia moris lor-loron nian. “Tanba ne’e desi-zaun guvernu nian atu mudaami ba fatin seluk, ami la kon-korda,” afirma Manuel bajornalista kla’ak segundafeira semana ne’e.

Duarte Pereira (50) fa’ansasan ho ninia 3 roda ihaLecidere esplika ba kla’akkatak maske guvernu atumuda sai sira husi sira niafatin ne’ebe mak sira fa’antiha ona, maibe guvernutenki buka fatin ne’ebe diak,atu nune’e sira bele bukasira vida hodi fa’an sasan ho

Guvernu Sei ‘Dasa Sai’Tiga Roda Husi Dili

Iha tempu badak nia laran, Dili seimos no kaber. Vendedores 3 rodasira sei la faan tan sasan iha estradaninin. Kuandu vendedores 3 roda sirala kohi sai, guvernu sei uza forsa,hanesan mini ditadura ida atu dudusees vendedores 3 roda sira.

gerson abel GEMCY

diak. “Hau nia fatin buka mo-ris mak fa’an nu iha tasi ibunLecidere. Karik guvernu mudasai ami husi fatin ida ne’e,entaun tau ami iha fatin ne’e-be seguru,” dehan Duarte.

Duarte hatutan tan kataknu’udar povu kiik, aktividadelor-loron mak fa’an 3 rodaiha fatin ne’ebe mak emabarak sempre ba. “Ne’e duniguvernu hanoin atu mudaami sai husi fatin idane’e, tenki hanoin amipovu ki’ik nia moris,”esplika Duarte ne’ebehu-su mos ba gover-nu atu hanoin netiksira nia futuru.

Agustinho Leite,husi Distritu Malianane’ebe faan 3 rodakleur ona iha Dili, liliuiha parte Palacio Go-vernu nian, ba jorna-lista kla’ak hato’o ni-nia sentimentu pe-soal. “Ami senti larantriste teb-tebes, ku-andu governu fotidesizaun atu mudaami sai husi fatin ne’e (Pa-lacio Governu-red). Governuhakarak dasa sai ami husifatin ne’e karik, tenki loekkampu servisu, atu nune’eami bele kontinua ami niamoris. Kuandu atu muda bafatin seluk, ami la simu,” afir-ma Agustinho segunda-fei-ra semana ne’e. Razaunne’ebe Agustinho hato’omak kuandu iha ona kamputraballu iha rai laran, go-

vernu bele taka 3 roda husiDili laran.

Husi Uma Fukun Parla-mentu Nasional, deputadubarak mak kestiona desiza-un guvernu nian atu mudavendedores 3 roda sira hu-si sira nia fatin aktual. Ro-meo Moises bankada CNRTba kla’ak iha Parlamentu Na-sional esplika katak nu’udarreprezenta povu nia husupara guvernu kria lai kon-

disoens uluk mak foin muda3 roda sira ba fatin seluk.“Importante mak guvernutenki kria kondisaun ida ketransparansia atu nune’e labele iha problema sosial.Tanba sira ne’ebe fa’an sa-san iha estrada ninin, siramos buka moris hanesanema seluk,” afirma Romeo.

Argumentu ne’ebehanesan mai husi deputaduDomingos Sarmentu husibankada Opozisaun Fretilin.

Ba jornalista kla’ak Domingosesplika katak governu atufoti desizaun ruma, tenki ha-noin uluk mak kondisoens.“Governu tenki prepara kon-disoens ba tiga roda sira.Oinsa harii fatin ida paraema muda ba fatin ne’e ho-di ba loke aktividade komer-sial ho diak. Tanba kondisaunema timor tomak, iha kondi-saun ida ke kiak,” dehan

Domingos.Domingos hatu-

tan tan katak sidada-un hotu-hotu ihadireitu atu harii sirania ekonomia. “EntaunEstadu tenki fo apoiuba povu kiak sira hodinune’e povu sira be-le dezenvolve sirania ekonomi ho di-diak. Governu tenkiharii fatin aktividadekomersial ida makfoin muda ema sirane’e ba iha fatin se-luk,” subliña Domin-gos.

Atu muda obrigadeit ka uza forsa atu dudusai 3 roda sira ne’e, tuir pers-pektiva deputadu Fretilinne’e katak estadu ida ne’eha-tudu ona sinal ida katak,governu ne’e ditadura ona.“Obriga ema muda ba fatinseluk ho forsa, guvernu ne’ela ajuda povu atu dezenvol-ve sira nia ekonomia rasik,”lamenta Deputadu husi ban-kada Opozisaun ne’e.

Iha parte seluk, Mateus deJesus husi bankada Partidu

Unidade Nasional (PUN) bajornalista kla’ak, hateten ka-tak nu’udar opozisaun, niarasik mos tenki defende ezi-jensia povu nian. “Governuatu dezeña sidade Dili hodiak no furak, maibe guver-nu mos tenki haree didiakkondisoens povu sira nianatu nune’e povu sira belemoris. Konstituisaun fo li-berdade ba ema hotu atubele buka sira nia moris novida ekonomia,” esplika Ma-teus, foin lalais ne’e iha UmaFukun Parlamentu Nasional.

Kuandu governu atu mu-da vendedores 3 roda siraba fatin seluk, Mateus husuba guvernu AMP atu hareelai kondisoens no fatin ne’e-be diak ba vendedores sira.“Nune’e sira bele halao sirania aktividade ekonomia ne’ebele diak. Tanba ida ne’e si-ra nia profisaun ou sira niaservisu. Governu mak ko-mesa dudu sai 3 roda, ne’ela iha tan servisu seluk onaba ema sira ne’e,” katakMateus.

Kuandu guvernu la pre-para fatin seluk ba vende-dores 3 roda sira, tuir Mate-us katak hamate ona siramoris. Ita tenki haree emania nesesidade. Ita obrigaema, ne’e hamate ona de-mokrasia,” afirma Mateus.

Atu gosta ka la gosta,iha tempu badak nia laran,governu sei uza forsa Po-lisia Nasional Timor-Loro-sa’e (PNTL) atu ‘dasa sai’vendedores 3 roda sira hu-si estrada ninin. Saida makvendedores kiik sira haka-rak mak, guvernu tenki kriakondisoens uluk lai mak foinmuda sira ba fatin seluk.Kuandu guvernu la preparakondisoens, vendedores kiiksira iha Timor-Leste, seimate hotu. Karik ida ne’emak guvernu AMP nia ha--karak? Ita la hatene!

T utuala, subdis- tritu iha rejiaun Ponta Leste ne’ebé nakonu ho sentidu ba paz

nian. Sub Distritu ne’e iha sukurua, Mehara no Tutuala rasik.Suku Mehara, total populasaunhamutuk ema nain 1200 nosuku Tutuala populasaun ha-mutuk ema nain 800.

Iha 13/09, Fretilin halaoreazustamentu iha Tutuala.“Partidu Fretilin hakarak kon-firma nafatin sira nia pozi-saun politika konaba oinsaimplementa demokrasia to’oiha estrutura nivel báziku. IhaSub-distritu ne’e, Fretilin for-ma membru foun KomisaunPolitika Sub-Distrital (CPSD)liu husi eleisaun Militantesne’ebé Demokratiku. Iha re-jultadu ne’e Lourenço da Cruzsai nu’udar vencedor ho votus88 husi 99 eleitor ba karguKoordenador foun CPSD Tu-

Reajustamentu Tutuala-Oe-Cusse,Loke Dalan Marsa ba Pazolegario de JESUS,gerson ABEL

tuala hamutuk ho nain 14ne’ebé aleitu.

Sekretariu Jeral Fretilin,Dr. Mari Alkatiri ne’ebé mar-ka prezensa ho nia inter-vensaun ho parabens hak-tuir “readjustamentu ne’ehalo atu hader ho tendensiabo’ot atu evita problema ha-nesan krize 2006 ne’ebé halo

hakfodak hodi hader paraatu hare’e lolos tan sa emahadau poder husi Fretilin hoestra-tejia no konspirasaunoi-oin. Tanba uluk Fretilin de-han Timor-Leste ne’e idadeit. Maibe iha krizi 2006,ema ne’ebé mak uluk ihatempu rezistensia mai su-bar iha Distritu Lautem, de-

repenti dehan Loromonu ha-hu husi Laleia to’o Oe-Cusse.Ne’e lae. Ne’e Fahe ita ho ha-hu husi fahe uluk tiha For-ças Armadas, balu sai Peti-sionarius, fahe tan Polisia

no atu fahe tan Fretilin,” de-han eiz Primeiru Ministru ne’eiha ninia diskursu ba militan-tes iha reajustamentu Tu-tuala ne’e.

Fretilin, tuir Mari Alkatirihalo reajustamentu atu ha-tudu dinamika partisipasaunjoven no militantes Fretilinsira husi nivel aldeia, suku,

distritu to’o nasional. “Haunia partisipasaun ba rea-justamentu hahu iha Tutualano hakotu iha Oe-Cusse. Hotuida ne’e, ita halo marsa bapaz. Ita halo marsa ba paz

tanba ita halo reajustamen-tu. Distritu 13 ne’e hotu halomarsa ba paz dala ida deitho dixiplina no la ho violen-sia, ”tenik Sekretariu Jeralpartidu Fretilin ne’e.

“AMP Fakar osan ar-biru”

“Aliansi Maioria Parla- ba pajina 10

mentar (AMP) uluk dehanGovernasaun Fretilin hate-ne deit loke kuak taka kuak.Osan lubuk ida ne’ebé AMPgasta kompara ho Gover-nasaun Fretilin utiliza osan

ba tinan 10 minimu tinan 8,agora PM de faktu Xananagasta ba tinan ida deit,” afir-ma Mari Alkatiri.

Mari Alkatiri, hatutan liutan katak iha kampaña, siramak manan ukun karik, Supermie 10 cent sei tun ba 5 cent.

m

Foto Karuk: Partisipante militantes no simpatizantes Tutuala simu Sekjer Fretilin, Mari Alkatiri, Vice Sekjer, Jose Reis ho Tebe daibainhira partisipa iha reajustamentu ba eleisaun membru foun CPSD iha Sub-distritu Tutuala. Foto Klaran: Membru Foun CPSD Tutuala.Foto Kuana: Vise Sekjer Partidu Fretilin Jose Reis no Sekjer Dr. Mari Alkatiri. (Foto: Teresinha Moucho)

Tiga Roda (3 Roda) iha Mandarin

Page 12: Kla'ak Semanál Edisaun 31

Kla’ak Semanal 22 Setembru 200812 N A S I O N A L

INDISE Padre halo abuzu sexual?

Vítima sira la iha aten brani atu koalia

sai pajina 2

Francisco Xavier do Amaral: “Hau Ne’e Ema Fretilin”

pajina 6

KORESAUNIha loron 6 Agustu, kla’ak hetan karta husi Cancio Xavier nudar defensor publikunebe reprezenta Sekretariu Estadu, Francisco Guterres atu husu kla’ak hodiverifika konaba prova ruma nebe iha relasaun ho Francisco Guterres nudarmembru FPDK nebe defende makas autonomia no pro integrasaun iha tempukolonial Indonesia. Artigu ne’e fo sai iha kla’ak edisaun 25. Karta ne’e husu atuiha tempu loron 7 nia laran kla’ak atu hatudu prova kona-ba involvimentunudar membru FPDK, no se karik laiha provas kla’ak tenki husu deskulpa re-klamante iha Jornal kla’ak iha edisaun 7 nia laran.

Kla’ak rekoñese salan nebe jornalista halao hodi hakerekFrancisco Guterres nudar membru FPDK. Tuir lolos FranciscoGuterres laos membru FPDK maibe membru BRTT (BarisanRakyat Timor-Timur) nebe defende otonomia ho Indo-nesia, involve iha East Timor Study Group nebe defendemos otonomia ho Indonesia, no nudar sekretaris pribadigubernur Abilio Osorio Soares. Ami husu deskulpa ba salannebe ami komete, hodi nune’e koresaun halao tiha ona.

Guvernu Sei ‘Dasa Sai’ 3 Roda Husi Dili pajina 11

Manduku:

Fulan rua kotuk ha’u simu fotografia balun husi kolega sira husi ONG Haburas Founda- tion. Fotografia sira ne’e

(fig 1A,B,C) hasa’e husi specimenbalun ne’ebé ema lori mai husiDistritu Liquiça. Iha distritu Liquiçane’ebá, komunidade preokupa uit-oan ho manduku iha fotografiane’e. Sira dehan katak mandukuida ne’e sa’e problema boot, nosira husu informasaun balun konaba manduku ne’e. Biar fotografiamós, fotografia ne’e dala ruma lanatoon atu fó hatene duni sá espésiemak ne’e tuir figura A, ita haré katakmanduku sira ne’e iha bubur ruaiha sira nia kabaas. Ida ne’e ha-tudu katak ita bele dehan katakmanduku ne’e bele hatama ba lu-bun ida (família) ne’ebé sientistabolo Bufonidea, no jéneru Bufo.Família manduku ne’e iha jéneru1

no espésie barabarak2 iha laran3.Iha família Bufonidae ita hetandifikuldade barak no filak bara-barak iha nomenklatura, liu-liu ihajéneru Bufo4.

Deseñu hatudu katak ihalubun família nia laran itabele hetan jéneru barak, noiha jéneru nia laran ita belehetan espésie oioin.

Figura 1: Rama sira ne’ehatudu karater sira ne’ene’ebé ita bele uza atuidentifika famíliabufonidea. Rama metanhatudu bubur metan ki’ik(glándula glanular), ramaazúl hatudu glándulaparatoidea no krista norama mutin hatudu ain tipu

família bufonidae.

Tuir lista espésie manduku ne’e-bé ita bele hetan iha Timor5 ita lahetan espésie ida husi família Bu-fonidea iha Timor-Leste. Iha Timorita bele hetan espésie balun husifamília Ranidae, Rhacophori-dae, no Hylidae deit (tabela 1).

Nune’e mós ita bele dehan katak,manduku ne’ebé komunidade siralori mai husi Liquiça, sa’e rejistuida foun husi família, jéneru no es-pésie iha Timor-Leste. Bazea ba in-formasaun preliminár kona ba nú-meru populasaun manduku iha Li-quiça, ita bele dehan katak espésiefoun ne’e (espésie malae ba eko-sistema Timor) iha tendénsia atusa’e invazór no balada ho potensiálatu sobu ekosistema balun. Ihaartigu seluk6,7 biar na-ran sientífikula hanesan naran husi mandukune’e problema ne’ebé bele mosu,atu hanesan.

To’o agora ita identifi-ka deitkatak família manduku ne’e foun

Rui Pinto iha Timor-Leste, maibé sá mandu-ku mak ne’e? Manduku ne’e belesa’e Bufo biporcatus ka Bufo me-lanostictus. Manduku sira na’in ruaita bele he-tan iha rai-kotun barakbesik Timor, no iha Asia. Maibéwainhira ita haré didi’ak ita hare

bubur ki’ik oan kór metanbarak, ida ne’e bele saiindikasaun katak mandukusira iha fotografia bele sa’eBufo melanostictus. Man-duku ida ne’e ita bele he-tan barak iha rai barak

rejiaun Sudeste Asia nian.Maibé, koñesimentu taksonó-

miku no sistema klasifikatóriu babalada sira ne’e sa’e buat ida ne’ebéfilak, hadi’a baibain hodi hatamamatenek ne’ebé foin mosu, ha-nesan informasaun jenétiku ne’ebéfoin mosu, ida ne’e mós mosu ihajéneru manduku ne’ebé ha’u foinhakerek8. Iha estudu resente sien-tista balun hanoin katak tuir loloosespésie melanostictus deveria ha-tama ba jéneru Rhinella envés dejéneru Bufo, ida ne’e atu fó ha-tene deit katak mezmu iha siénsia,sempre iha dúvida iha prosesu kla-sifikasaun no ordenasaun bala fuiksira ne’e.

Tuir análize jenétiku ne’ebé Liuno kolega sira halo iha tinan 20009,sira deskobre katak, tuir informa-saun jenétiku B. melanostictus si-ra deskobre katak espésie ne’e belesa’e introdusaun ida ba Taiwan hu-si rai-kotun ida naran Hainan, da-la ruma sientista sira bele haloestudu ida ne’ebé tau matan bakatuir10 jenétiku hodi ita bele ha-tene manduku ne’e tuir loloos maihusi ne’ebé? No wainhira mak emahatama ba Timor no hatama bala-da hira.

Rejistu espésie foun iha Liquiça

1 Jéneru 33 tuir referénsia iha pontu42 Liu espésie 350 tuir referénsia iha pontu43 Univ. Kansas Publ. Mus. Nat. Hist.21: 1–372

4 Mol. Phylogenet Evol., 14:( 3) 423– 4355Monk, K. A., de Fretes, Y. & Lilley, G.(1997). The ecology of Nusa Tenggaraand Maluku. Singapore: Periplus Editions.

6Verde, edisaun Juño7 Kla’ak, 25, pg 98 Mol. Phylogenet. Evol. 2: 256–2699 Hanesan referénsia iha pontu 410 Iha lian Portugés “sekuénsia”

nuno rodriguez TCHAILORO

Tinan 7 liu ba, iha loron 11 Setembru grupu terorista ataka Pen- tagon no Harahun sim-

bolu gloriozu kapitalis-mu Estadus Unidus World TradeCentre. Aviaun rua nebe atakaWorld Trade Centre hamate emaliu 5000. Mundu hotu kondena asa-un grupu terorista nebe governuEstadus Unidus identifika nudarrede Al Qaeda.

Tinan ne’e, mundu komemoraloron 11 Setembru hodi reflete ka-tak aksaun hanesan labele akon-tese tan iha mundu. Sosiedadesivil barak iha mundu rekoñese

katak terorismu sai buras tan mospolitika esterna governu EstadusUnidus nebe interven politika in-terna nasaun sira seluk atu kon-trola rekursu naturais; liu-liu rejia-un Arabi nebe riku mina no gas.

La hanesan tinan sira seluk,tinan ne’e, grupu ativista iha mundukomemora loron 11 Setembru ne’ehodi fo solidariedade ba prizoneiruKubanu 5 (Rene Gonçalez, Gerar-do Hernandez, Ramon Labañino,Fernando Gonçalez no AntonioGuerrero) nebe governu EstaduUnidus tahan ilegalmente iha ka-deia durante tinan 10 la liu pro-sesu justisa ida. Iha Timor-Leste,grupu ativista nebe hanaran mo-

ba pajina 10

Alkatiri: Timor- Leste mosu tanba FRETILIN FRETILIN FRETILIN FRETILIN FRETILIN

pajina 4

Sentru Esperansa ba Feto,

Rezolve Problema Feto?

pajina 8

Lei TributariaTara Povu Nia Kakorok pajina 11

Solidariedadeba Prizoneiru KubaIha Estadus UnidusAumenta