ФОРС ТИЛИНИ ЧЕТ ЭЛЛИКЛАРГА ЎҚИТИШ

НАЗАРИЯСИ ВА ЙЎРИҚЛАРИ

САЙЙИД МУҲАММАД ЗИЁ ҲУСАЙНИЙ

Форс тилидан Аҳмад Қуронбеков таржимаси

ТОШКЕНТ“YANGI NASHR”

2011

Тақризчилар: Саида Маҳкамова, филология фанлари номзоди

Жасурбек Маҳмудов, филология фанлари номзодиСаодат Умарова, ТДШИ ўқув бўлими бошлиғи

ТошДШИ ўқув-услубий кенгаши томонидан нашрга тавсия қилинган. Баённома № 4, 23. 06. 2011.

УДК: 811.222.1ББК 81.2ФорсҲ84

ISBN-978-9943-22-011-9

© ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ

© “YANGI NASHR”, 2011

Масъул муҳаррир Шокиржон Олимов

Саййид Муҳаммад Зиё ҲусайнийФорс тилини чет элликларга ўқитиш назарияси ва

йўриқлари / Саййид Муҳаммад Зиё Ҳусайний; форс тилидан А.Қуронбеков тарж.; масъул муҳаррир Ш. Олимов. – Т.: Yangi nashr, 2011. – 196 б.

Ҳ84

ББК 81.2Форс-923

ج سفارت فرهنگی رایزنی مساعدت و پشتیبانی با کتاب ایراناین اسالمی مهورياست. گردیده انجام ازبکستان در

3

МУҚАДДИМА

Ўзбекистон мустақилликка эришганидан кейинги ўтган йигирма йил давомида хорижий мамлакатлар билан ҳар то-монлама алоқаларни йўлга қўйди. Жумладан, Ўзбекистон ва Эрон ўртасидаги сиёсий, иқтисодий ва маданий алоқалар кун сайин ривожланиб, кенг қулоч ёзиб бормоқда. Табиийки, бу икки халқнинг тили ва маданияти, тарихи ва иқтисоди, урф-одатлари ва анъаналарини теранроқ ўрганишни тақозо этади.

Халқимизда “Эҳтиёж ижоднинг онасидир”, деган бир нақл бор. Шунга биноан кейинги йилларда мамлакатимизда форс тилини ўрганишга қизиқувчилар сони тобора ошиб бормоқда. Мана шу қизиқишни эътиборга олган ҳолда, Тошкент шаҳридаги Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳамда ушбу олий ўқув юрти қошидаги иккита академик лицейда форс тили бўлимлари фаолият кўрсатмоқда. Бундан ташқари, форс тили Самарқанд давлат университети, Самарқанд давлат чет тиллар институтида, Ўзбекистон Жаҳон тиллари универ-ситети, Тошкент давлат педагогика университети, Ўзбекистон Миллий университети ва бошқа олий таълим муассалари-да ўрганилади. Тошкент давлат шарқшунослик институтида форс тили филология, тарих, фалсафа, мумтоз филология, иқтисод ва сиёсатшунослик йўналишларида ўқитилмоқда.

Шу маънода, ҳукмингизга ҳавола этилаётган Саййид Муҳаммад Зиё Ҳусайнийнинг “Форс тилини чет элликларга ўқитиш назарияси ва йўриқлари” китоби форс тилини мактаб, лицей ва олий таълим муассасаларида ўрганаётганлар учун яхшигина бир қўлланма бўлиб хизмат қилади.

Муаллиф ўзи тўғри таъкидлаганидек, бу китобда у “форс тилини чет элликларга ўқитишнинг энг сара усулини тақдим қилиш” мақсадида эмас, балки Оксфорд, Кембриж, Сорбонна каби дунёнинг ривожланган мамлакатларидаги машҳур уни-верситетларида кўп йиллик тадқиқотлар ва тажрибалар асо-сида ишлаб чиқилган хорижий тилларни ўқитиш усуллари ва

4

назарияларини ўрганиб чиқиб, олинган натижалар асосида форс тилини чет элликларга ўқитиш ва ўргатишнинг тарихи ва энг замонавий усулларини тавсия қилади.

Муаллиф бу китобда учта муҳим масалани ўртага ташлай-ди: а) ҳар бир тил ўрганувчилар гуруҳининг тил ўрганишдан мақсадини аниқлаб, шунга муносиб материал танлаш ва ўқув дастурини тузиш; б) ҳар бир тил ўрганувчилар гуруҳнинг миллий, руҳий ва она тили хусусиятларини назарга олиш; в) ҳар бир тил ўрганувчи гуруҳининг ўзига мос ўқитиш усулла-рини ишлаб чиқиш.

Бу масалаларни ҳал қилишда ҳозиргача амалга оширилган дунё тажрибаларини таҳлил қилади ва уларнинг ютуқ ва кам-чиликларини кўрсатади.

Муаллиф амалга оширган бу тадқиқотлар форс тили ўқитувчиларига ва тил ўрганувчиларига ўта фойдали йўл-йўриқларни ўзида мужассамлаштирган.

Бу китобнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у муайян бир тил эгаларига мўлжалланган эмас, балки, умуман, форс тили-ни ўрганиш ниятида бўлган барча миллат вакилларига уму-мий кўрсатмалар тарзида ёзилган. Ҳолбуки, форс тилини ҳар бир ўзга тил вакилларига ўқитишнинг ўзи алоҳида тадқиқот мавзусидир.

Шунга биноан, форс тилини ўзбек ўқувчилари ва талаба-ларига ўқитишда форс тили ўқитувчиси ўз тил гуруҳининг дарс дастури, тил ўрганишдан мақсади, руҳий ва ақлий қобилиятлари ва ўқиш муддатидан келиб чиқиб, шунга мос ўқув материалларини танлаши ва муносиб ўқитиш усуллари-ни ишлаб чиқиши керак.

Масалан, форс тилини савдо-сотиқ ишлари мақсадида ўрганаётган тадбиркор билан форс тилини илмий мақсадларда ўрганаётган талаба орасида осмон билан ерча фарқ бўлади. Савдо-сотиқ учун соҳа билан боғлиқ бир қатор атама ва ибораларни ўрганишнинг ўзи кифоя бўлса, форс тилидаги қадимий қўлёзмаларни ўқиш, таҳлил ва таржима қилиш учун форс тили тарихини, луғат бойлигини, фонетик тизими, грам-матикаси ва хаттотлик усулларини асосли равишда ўрганиш

5

тақозо этилади. Табиийки, буни ўқитадиган ўқитувчиларнинг ва тил ўрганувчиларнинг билим савияси, ҳаётий тажрибаси, дарс материаллари ва ўқитиш усуллари тубдан фарқ қилади.

Демак, форс тилини ўзбек тил ўрганувчиларига ўқитиш учун ҳар бир тил гуруҳининг мақсади ва билим савиясига мос алоҳида дастур, дарс материаллари ва ўқитиш усулларини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлади.

Саййид Муҳаммад Зиё Ҳусайнийнинг “Форс тилини чет элликларга ўқитиш назарияси ва йўриқлари” китоби бу иш-ларни амалга оширишда ўта зарурий услубий ва назарий кўрсатма вазифасини ўтайди. Бу китоб мамлакатимизда форс тилини ўрганишда янги бир саҳифа очади, деб умид қиламиз.

Профессор Аҳмад Қуронбеков

6

СЎЗБОШИ

Бу китоб чет элликларга форс тили ва адабиётини ўргатиш учун тайёрланган бўлиб, ундан мақсад ўқитувчиларни тил, адабиёт ва маданият билан боғлиқ нозик жиҳатларни кўрсатиб бера олишлари учун таълим методларидан огоҳ қилишдан иборатдир. Бу эса, ўз навбатида, кўзда тутилган натижаларга эришишга, тил ўрганувчиларнинг ортиқча қийинчиликларсиз тил эгалари билан оғзаки ва ёзма мулоқотга кириша олишла-рига олиб келади.

Тил, адабиёт ва маданият ўртасидаги фарқлар ёки ўзаро боғлиқликларни ўрганишнинг ўзи алоҳида бир китобнинг мавзуси бўла олади. Аммо бу ерда бу китобнинг барча бўлим-ларида бевосита ёки билвосита кўриб чиқиладиган қуйидаги тўртта масалага тўхталиб ўтилади:

1. Тил ўқитувчиси тилнинг моҳияти ва унинг барча жиҳат-ларидан яхши хабардор бўлиши керак. Тил ўргатишга кириш-ган киши тилнинг моҳияти, уни шакллантирувчи таркибий қисмлар ҳамда улар ўртасидаги ўзаро алоқаларни билиши, “Тил фақатгина товуш, сўз ва тил қурилиши унсурларидан иборатми?” каби саволларга жавоб топиши лозим бўлади. Бу-нинг учун эса, бу борада керакли ва етарли тасаввур ҳосил қила олиши учун, у тилшунослик масалаларига мурожаат қилиши керак бўлади. Тилшунослик тарихи тилнинг моҳияти ҳақидаги турли-туман назарияларнинг гувоҳи бўлган. Анъана-вий грамматистлардан тортиб, структуравий тилшунослик ва генератив-трансформацион тилшунослик намояндаларигача ўзларининг тил ҳақидаги бир-биридан фарқли қарашларини баён қилганлар. Тил ўқитувчиси, аввало, ўқитаётган нарса-си тилнинг узвий бир қисми эканлигини билиши керак. Агар дарс пайтида сўз, таркиб, адабий санъатлар ёки маданий ху-сусиятлар тўғрисида гапираётган бўлса, тилнинг таркибий қисмларини тушунтираётганига ишончи комил бўлиши керак. Бу масалаларни тақдим этиш йўл-йўриқларининг ўзи алоҳида бир мавзу бўлиб, бу китобда кейинроқ баён этилади.

7

2. Ўқитувчи шуни аниқ билиши керакки, ўргатиш ва ўрга-ниш бир-биридан бутунлай фарқ қиладиган икки ҳодиса-дир. Ўқитувчиликдан мақсад фақат ўқитиш ва тилга оид материалларни тақдим қилишнинг ўзигина эмас, балки тил ўрганувчиларнинг билим олиши ҳамдир. Ўқитувчи нимани ўргатиши ва қандай ўргатишидан қатъи назар, берилаётган материал тил ўрганувчининг онгига қандай етиб бораётганли-ги ва қандай жой олаётганлиги, тил ўрганувчи ўз онгидан жой олган маълумотларни керак пайтда қандай қўллаётганлигидан огоҳ бўлиши лозим.

Бу нарсалар руҳшунослик илмида ўрганиладиган ма-салалардир. Ўқитувчи билиш жараёнидан огоҳ бўлса, тил ўрганувчининг онгли равишда билим олишига яхшироқ кўмаклаша олади. Бу китобда форс тили ўқитувчиларини тил ўрганувчиларнинг билим олиш жараёни қандай кечиши билан таништиришга ҳаракат қилинди.

3. Ўқитувчи тил ўрганувчига тил билимларини тушуниб етиш ва онгига сингдиришга ёрдам бериш учун қандай вази-фаларни бажариши лозимлигини билиши керак. Ўқитувчининг вазифаси фақат товушларни, сўзларни ва тил тизимини тил ўрганувчиларга машқ қилдиришдангина иборатми? Ёки улар билан суҳбат олиб боришми? Ёки улар эшитиши ё кўриши учун лента ва фильм тайёрлашми? Ё бўлмаса диктант ёки иншо ёздиришми? Гап бўлакларининг машқ қилдиришми? Ёки бир матндаги сўзлар ва жумлаларни маъносини талқин қилишми? Шеър ўқиш ва унинг маъноларини шарҳлашми? Ушбу китобдан ўқитувчининг вазифалари тўғрисидаги шу ва шунга ўхшаш кўплаб саволларнинг жавобини топамиз.

4. Агар ўқитувчи тилни ва бажараётган вазифаларини тил ўрганувчининг онгига етказишни истаса қандай воситалар-дан фойдаланиши керак? Магнитофон тасмаси, фильм, китоб ва расмлар ва шунга ўхшаш нарсаларга зарурат борми? Агар бўлса, уларни тайёрлаш учун қандай воситалардан фойдала-ниши керак? Уларнинг ўзига хос хусусиятлари нимадан ибо-рат бўлиши керак? Шу жиҳатдан бу китобда баҳс юритилаёт-ган тўртинчи омил дарс материалларидир.

8

Шуни таъкидлаш керакки, ўқитувчи бу мажмуани энг яхши ўқитиш методи ва йўл-йўриғи деб қабул қилмаслиги керак, балки бу ўқитиш методлари ва китобдан мақсад шуки, ўқитувчилар барча методлар ва йўл-йўриқлардан огоҳ бўлишлари ва тил ўрганувчи ёки тил ўрганувчилар гуруҳи би-лан рўпара келганларида, уларнинг шахсияти (билим олиш-га тааллуқли руҳшунослик омиллари), ўрганиш қобилияти (ўрганишга тааллуқли билим омиллари), ўрганишдан мақсади (олган билимларини нима мақсада ишлатмоқчи), дастлаб-ки билимлари (ҳаётий, маданий ва ўз она тилисидан тажри-балари), жисмоний ҳолати (ёши ва жинси)дан ва бу китобда келтирилган бошқа кўп омилларни назарда тутган ҳолда тил ўрганувчиларга тил ўргатишнинг энг яхши метод ва йўл-йўриқларини танлашга қодир бўлсинлар. Шу сабабли ҳам бу ерда ўқитувчиларга тўғри йўлни кўрсатишга ҳаракат қилинди.

Хулоса қилиб айтганда, бу китобда тил ва тилни ўрганиш, унинг методлари ва йўл-йўриқларига боғлиқ назарий ма-салалар, шунингдек, ўқиш, эшитиш, гаплашиш ва ёзиш кўникмаларини ўргатишнинг илмий йўсинларини баён этиш-га ҳаракат қилинди. Энди методикада қўлланадиган бир қатор атама ва ибораларнинг таърифи келтирилади.

Чет тили ва иккинчи тил

Форс тилини ўрганувчилар шу мамлакатнинг ўзида тил эгалари орасида яшашлари мумкин. Улар бундай ҳолда дарс-дан ташқарида тил муҳитининг ичида бўладилар. Булар форс тилини иккинчи тил сифатида ўрганадилар. Аммо тил ўрганувчилар мамлакатдан ташқарида, форс тилидан ташқари тил муҳитида яшасалар ва фақат дарс пайтида форс тилига ишлари тушса, форс тилини чет тили сифатида ўрганадилар.

Ўзлаштириш ва ўрганиш

Агар тил ўрганувчилар тил эгалари орасида, яъни форс тили муҳитида яшасалар ва форс тилини худди она тилини

9

ўргангандай ўқитувчисиз, китобсиз ва машқларсиз ўрганса-лар, бундай ўқиш ўзлаштириш деб аталади. Аммо тил ўрга-нувчилар дарсхонада ўқитувчи ёрдамида машқлар орқали ўқисалар, бу тил ўрганиш деб аталади.

Метод ва йўл-йўриқ

Метод ўқитувчининг онгида абстракт шаклда мавжуд бўладиган, кўпчилик ҳолларда тилшунослик ва руҳшунослик принциплари асосига қурилган гипотезадир. Масалан ХХ асрнинг 40 йилларида вужудга келган эшитиш-гапириш ме-тоди икки назария асосига қурилган эди. Ушбу икки назари-янинг биринчиси тил ўрганишни механик шаклга эга ва ку-затса бўладиган (хатти-ҳаракатнинг ўзгариши) деб биладиган бихавиористик психология бўлиб, унинг асосида мукофот во-ситасидаги рағбат ва хатти-ҳаракат занжири шаклланади:

Мукофот Рағбат хатти-ҳаракат

Бу занжир қунт орқали мустаҳкамланади, бошқача айт-ганда, кўникма ҳосил бўлади. Иккинчи назария эса ўша ўн йилликда вужудга келган структуравий тилшунослик наза-рияси эди. Бу назарияга кўра тил бир қатор грамматик струк-туралардан иборат деб тушунилади. Бу назариялар асосида эшитиш-гапириш методлари юзага келди, унга биноан тил ўрганиш грамматик структураларни ёд олишдан иборат эди. Бу методга амал қилган ўқитувчилар тил ўрганувчиларнинг дарс жараёнида грамматик структураларни ўзлаштиришлари учун фаолият олиб борардилар. Масалан, улар бир сўзлашув матнини ёдлатар ёки бир грамматик структураларни ўрни-ўрнига қўйиш ва ёки ўзгартириш (мусбатдан манфийга қараб ёки савол қўйиш йўли билан)ни шу қадар машқ қилдирар эдиларки, токи тил ўрганувчилар ўйлаб ўтирмасдан гапириб берсинлар. Бу дарс жараёнида бажариладиган амаллар тил ўргатиш йўриғи деб аталади.

Зиё Ҳусайний

10

ТИЛ ЎҚИТИШ МЕТОДИ

Ўқитиш методи деб ўқитишда қўлланадиган фаолият ва ме-тодларга, шунингдек, бу методларга асос бўлган принцип ва ақидаларга айтилади. Ўқитиш методини ўрганишда қуйидаги мавзуларга эътибор қаратилади:

1. Тил кўникмалари (ўқиш, сўзлашув, эшитиш ва ёзиш кўникмаси) ва уни ўқитиш йўсинларида ҳоким бўлган хусу-сиятлар ва принципларни ўрганиш.

2. Тил ўқитиш учун лозим бўлган дарс режаси, дарс мате-риаллари ва дарсликларни тайёрлашда ҳоким бўлган принци-пларни ўрганиш.

3. Турли ўқитиш методлари (жумладан, тўғридан-тўғри ўқитиш, эшитиш, сўзлашув ва ҳ. к. методлар)ни қиёслаш ва баҳолаш.

4. Дарс жараёнида бажариладиган амаллар, ўқитиш йўсин-лари ва тилни ўқитишга оид тилшунослик ва руҳшунослик назарияларини ўрганиш.

Ўтмишда ўқитиш методларида ҳоким бўлган принцип ва ақидаларни белгилайдиган ўрганиш билан боғлиқ тилшунос-лик ва руҳшунослик тадқиқотлари тил ўрганиш муаммосини ҳал қиладиган методни яратишга асос бўлади, деб тасаввур қилардилар. Аммо бу китобдан мақсад тил ўргатишнинг энг яхши методини тақдим этиш эмас. Чунки бу мантиққа тўғри келмайди. Бундан мақсад юқорида зикр этилган масалалар-ни ўрганиб, тил ўқитишга оид энг сўнгги илмий қарашларни тақдим этиш ва баъзи мавжуд методлар ҳақида йўл-йўлакай танқидий фикрлар билдириб, уларни ўзаро қиёслаштиришдир. Бундан кўзда тутилган нарса эса тил ўқитувчисининг тил ўрганиш бўйича мавжуд барча методлар билан қисқача та-нишганидан сўнг, тил ўрганувчиларнинг тил ўрганиш учун энг маъқул методни танлаб олишларига ёрдамлашишдан ибо-ратдир.

11

Бунинг сабаби уларга асос бўлган принцип ва назариялар таъсирида барча ўқитиш методлари шу мақсадда вужудга кел-ганки, ўқитувчи тил ўқитиш жараёнида уларни қўллаганда, тил ўрганувчи томонидан ўзлаштиришига эришсин. Бунга қўшимча қилиб шуни таъкидлаш керакки, ҳозирги кунгача бир ўқитиш методининг иккинчи бир методдан афзаллиги ёки тавсия қилинган қандайдир бир махсус метод асосида тилни мукаммал ўзлаштириш рўй берганлиги ҳақидаги далил ва исботлар маълум эмас. Ундан ташқари, тил ўқитувчилари ўзлари ўрганган ўқитиш методларини аниқ ва мукаммал тил ўқитиш жараёнида қўлламайдилар, балки ўз диди ва эгаллаб турган мавқеларига қараб тавсия қилинган махсус методдан бошқа воситаларни қўллайдилар.

Шу сабабли, бу китобнинг мақсади энг яхши методни тақ-дим қилиш эмас. Бу ўринда, тадқиқотлар ва бериладиган тав-сияларнинг асоси “мулоқот методи”даги мавжуд принцип ва назариялардир. Бунинг қисқача таърифини берадиган бўлсак, “мулоқот методи” тилни инсонлар ўртасида мулоқот ўрнатиш учун лозим бўлган билимлар мажмуасининг бир бўлагидир. Тилни ўрганишдан мақсад мулоқот ўрнатиш воситаси, тил эса ўша воситалардан биридир. Шунинг учун тилдаги сўзларни ва грамматик категорияларни ўрганиш лозим, аммо шунинг ўзи етарли эмас дейилади. Чунки тил мулоқот ўрнатиш манбала-ридан бири бўлиб, инсон тил воситасида (эшитган ва ўқиган нарсалари орқали) ҳамда дастлабки билим манбалари, муш-тарак билимларидан (гапирадиган, эшитадиган, ёзиадиган ва ўқийдиган нарсаларидан), ҳаётий тажрибалардан фойдаланиб сўз маъносини англаб етади.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, бу китобда ўқитиш мето-ди деб тил ўқитувчиси тил ўрганувчининг ўқиш шароити ва аҳволига қараб, уни мулоқот ўрнатиш тарзига ўргатиш учун бажарадиган амаллар мажмуасига айтилади. Бу амаллар: мақсадни аниқлаш, тил ўрганувчининг зарурати ва хусусият-ларини аниқлаш ва китоб, магнитофон, видео ва шунга ўхшаш таълим имкониятларини яратиш ва табиий ҳамда ижтимо-ий воқеликдаги ҳодисаларга ўхшаш ҳолатларни яратиш, тил

12

ўрганувчига тил кўникмаларини орттиришга кўмаклашиш, тил эгаларининг маданиятига оид маълумотларни жамлаш ва тақдим этиш ва тил ўрганувчиларнинг эҳтиёжларини қондириш учун барча зарур имкониятларни ўрганишдан ибо-рат.

Инсоннинг ўқиган нарсасини англашда дастлабки билим-ларининг роли ҳақида мавжуд ақидаларнинг бирига кўра, инсон хотираси баъзи бир ижтимоий хатти-ҳаракатларнинг клише рамкаларидан ташкил топган бўлиб, янги тажрибалар-ни англашда ундан фойдаланади. Бошқача қилиб айтганда, инсон тажрибасидан ўтказган ҳар бир хатти-ҳаракати унинг хотирасида ўз асарини қолдиради ва инсон шунга ўхшаш янги тажриба билан юзма-юз келганда, бу аввалги таъсир (рамка ёки онгидаги тасаввур) шахснинг бу янги тажрибани тани-шига ва англашига боис бўлади. Аммо бу гипотеза баъзи бир қийинчиликларнинг туғилишига сабаб бўлади. Жумладан, инсон бир яхлит ҳодиса сифатда ҳодисалар мажмуаси билан рўпара келганда, рамкаларнинг қайси бири таниб олишга ва англашга сабаб бўлади. Масалан, мана бу мисолга эътибор беринг:

Самолётдан тушаётган Президентни ва уни кутиб олиб, махсус қароргоҳга боргунча гаплашиб борган муовинини те-левидениедан кўрсатишди.

Агар инсон самолётдан тушиш, кутиб олиш ва қароргоҳга боришни аввал тажрибадан ўтказган бўлса, бу матнни англаб етишда қайси бир тасаввурлари фаоллашади? Албатта, айтиш мумкинки, бу тажрибаларнинг ҳаммаси таъсир кучига эга бўлиши мумкин. Бу ҳолатда инсон эшитиш ёки матнни ўқиш жараёнида олдинги билимларидан фойдаланиб, маъносини англайди деган гипотеза юзага келиши мумкин.

Кейинчалик бу гипотеза ҳам тилшунослик асосида янги стратегия шаклини олди. Яъни инсоннинг мулоқот қобилияти матнни англашда икки бир-биридан фарқли даражада (ўқиш ва эшитиш) амал қилади: биринчиси тил даражаси бўлиб, инсон матнни ўқиш ва эшитишда товуш, сўз ва синтаксисга оид тил билимларини ишга солади ва иккинчиси олдинги би-

13

лим даражаси бўлиб, матнни англашда ундан фойдаланади, яъни эшитганлари ва кўрганларидан маъно чиқаради. Фарқи шундаки, дастлабки билим даражаси тил даражасини назорат остига олади. Шу туфайли кўрамизки, бир матннинг жумла-лари икки йўл билан бир-бирига боғликлик ҳосил қилади: биринчиси тил белгилари (сўзларнинг ўзаро боғлиқлиги) во-ситасида, иккинчиси эса эшитувчи ёки ўқувчининг дастлаб-ки билими (ўзаро боғликлик) воситасида. Бу ҳақда кейинги бўлимларда кенгроқ тушунтириш берилади.

Форс тилини ўрганувчининг мақсади

Тил ўқитиш методи ва дарс жараёнида бажариладиган амаллар форс тилини ўрганувчиларнинг мақсадини ўрганиш орқали аниқланади. Бу мақсад асосида маданиятлар мулоқоти учун тил кўникмасини ҳосил қилиш каби мамлакатнинг уму-мий сиёсати ётган бўлиши мумкин. Эҳтимол, маълум миқдор тил ўрганувчиларнинг мақсади олий ўқув юртлари ва бошқа ўқув марказларида ўқишни давом эттириш учун бўлиши мум-кин. Балки баъзи кишилар Эрон савдо аҳли ва ширкатлари би-лан олди-берди қилишни истарлар. Эронликларнинг турмуш тарзи ва расм-русуми билан қизиқадиган кишилар ёки, жилла қурса, форс адабиёти ёки ислом ирфони билан қизиқадиган кишилар бордир. Шунга кўра, форс тилини ўрганувчиларнинг мақсадини аниқлаш уларнинг умумий, илмий, тижорий, мада-ний ва адабий эҳтиёжларини кенг миқёсда қондиришга боис бўлиши мумкин.

Бу баҳсни юритишдан мақсад шуки, тил ўқитиш методи ва дарс жараёнида бажариладиган амаллар мавҳум шаклда тил ўрганувчининг эҳтиёжларини аниқламай туриб белгиланмай-ди. Бошқача қилиб айтганда, тил ўрганувчиларга кўмаклашиш ва форс тилини ўргатишни уларнинг шахсий хусусиятлари, мақсад ва эҳтиёжлари ва таълим муассасидаги эҳтиёжлардан келиб чиқиб амалга ошириш мумкин. Ўқитиш мақсадлари ҳар бир таълим муассасининг воқеий имкониятларини назарда ту-

14

тиб белгиланиши керак. Керакли жиҳозлари бўлмаган бир таъ-лим муассасига илғор замонавий воситалар билан ўқитишни ёки дарс жараёнида мураккаб ўқитиш методларидан фойдала-нишни назарда тутиб бўлмайди. Шу сабабли ўқитиш методи ва дарс жараёнида бажариладиган амаллар тил ўрганувчининг мақсади ва мавжуд имкониятлар биргаликда назарда тутилган ҳолда белгиланади. Чунончи, тил ўқитувчиси ўқув дастури, методи ва дарс жараёнида бажарадиган амалларини мақсадни ва имкониятларни ҳисобга олмай туриб белгиласа ё боши берк кўчага кириб қолади, ёки уларни амалга ошириш имкони бўлиши учун ярим йўлда ўзгартиришга мажбур бўлади.

Шу масалаларни назарда тутган ҳолда тил ўқитиш дасту-рини қуйидаги принциплар асосида тузиши керак:

А. Тил нима ва қандай унсурлардан ташкил топган?Б. Тил ўрганувчи ким ва тилни ўзлаштириш қандай амалга

оширилади?В. Ўқитувчининг роли нимада ва тил унсурларини тил

ўрганувчига ўқитиш учун қандай ишларни амалга ошириши керак?

Г. Имкониятлар, жиҳозлар ва ўқув материаллари қанақа?Бу принциплар китобнинг кейинги бўлимларида кўриб

чиқилади. Аммо бу ерда ўқитиш методига таъсир кўрсатадиган баъзи омилларга қисқача тўхталиб ўтилади.

Тил ўрганувчи

Тил ўрганувчининг тил ўқитиш методига таъсир кўрсатувчи омиллари ҳақида кўп нарсаларни айтиб ўтиш мумкин. Маса-лан, тил ўрганувчининг биринчи тили (она тилиси) унинг онг-ида мавжуд билим сифатида иккинчи тилни ўрганиш жараё-нини тезлаштириши ёки тўсқинлик кўрсатиши мумкин. Аммо бу ерда тил ўқитиш дастурини тузиш, методини белгилаш ва дарс жараёнида бажариладиган амалларга таъсири кучли бўлган таянч омиллар билан кифояланамиз. Бу таъсир омил-ларининг баъзилари гуруҳдаги барча тил ўрганувчиларга,

15

баъзилари кичик гуруҳларга ва баъзилари шахсий хусусият-ларга тааллуқли бўлиши мумкин. Ундан ташқари, бу таъсир кучининг баъзиларини олдиндан аниқлаш, баъзиларини эса дарс жараёнида англаб олиш мумкин. Энди буларнинг ҳар қайсиси ҳақида қисқача тўхталиб ўтилади:

Ёши. Ўқитишга танланадиган мавзулар тил ўрганувчининг ёшига муносиб бўлиши керак. Шунингдек, дарс жараёни-да бажариладиган амаллар, масалан, ўйин тури ёки ижти-моий роль бажариш ўйини ёки дарс пайтидаги машқлар тил ўрганувчининг ёшини ҳисобга олиб танланиши керак.

Қизиқиш. Дарс жараёнида ўтишга мўлжалланган мавзу-ларни танлашда ҳамда дарс пайтидаги фаолиятларда бу шах-сий хусусият назарда тутилиши керак.

Форс тилини билиш даражаси. Ўқитиш учун танланган тил материаллари тил ўрганувчининг дастлабки билимлари-дан келиб чиқиб танланиши керак.

Қобилият. Баъзи тил ўрганувчилар тил ўрганиш қобилия-тига эга бўлмаганликлари сабабли (эҳтимол, бошқа дарсларни ўқишга қобилияти етарлидир) ўзининг ва ўқитувчиларининг барча уринишларига қарамай, тил ўргана олмайдилар.

Биринчи тил (она тили). Она тили сўзларни ва грамма-тик категорияларни, айниқса, маданиятга оид хусусиятларни ўрганишда қанақа материалларни бериш ва дарс жараёнида бажариладиган амалларнинг меъёрини белгилашда таъсири бор.

Билим савияси. Бу омил тил материалларининг илмий са-вияси ва миқдорини, уларнинг қийинлик мезонини белгилаш-да таъсирга эга.

Муносабат. Тил ўрганувчининг форс тилига, тил эгаларига, тил ўқитувчисига ва ҳамкурсларига муносабати тил ўрганиш-га таъсир кўрсатади.

Рағбат (стимул). Тил ўрганишда тил ўрганувчининг ол-дига қўйган мақсади, эҳтиёжлари ва унинг муносабати унинг ўрганишга рағбатини белгиловчи омилдир.

Эҳтиёж (мақсад). Тил ўрганишда кичик ёшдаги ўқувчилар-нинг мақсади у қадар таъсирга эга бўлмайди, аммо катта ёш-

16

дагилар олдига қўйган мақсадига қараб ўз эҳтиёжларини бел-гилашлари керак.

Ўрганиш методи. Тил ўрганувчилар ўрганиш методига кўра турлича бўлади. Шунинг учун бу тил ўрганиш методи-ни белгилашда ҳал қилувчи омилдир. Масалан, катта ёшли кишилар илмий методда (масала устида ўйлаш ва унинг ҳал қилиш йўлини излаб топиш) яхшироқ ўрганадилар, ҳолбуки, кичик ёшдагилар тақлид ва ёд олиш йўли билан ўрганадилар.

Шахсият. Тил ўрганувчининг руҳий ва ҳиссий ҳолати, ма-салан, дарс жараёнида бирор ижтимоий рол бажаришни ёки ундан ўзини тийишни; ўз ҳамкурслари билан баҳслашишни ёки жим ўтиришни, қулоқ солиб ўтиришни ва ёлғиз мутолаа қилишни тақозо этади. Бу омиллар ўқитиш методи ва дарс жа-раёнида бажариладиган амалларда ўз таъсирига эгадир.

Таълим муассасасидаги вазият

Ўқитувчи. Ўқитувчининг олий таълим муассасасидаги ва жамиятдаги мавқеи, унинг ўқитувчилик касбидан огоҳлик даражаси, ўқитиш методини, дарс материалларини ва дарс жараёнида бажариладиган амалларни танлашдаги эркинлик даражаси тил ўрганувчининг муваффақиятини таъминлашда аҳамиятга эгадир.

Имкониятлар. Булар китоб, қоғоз, эшитиш ва кўриш воси-талари, лаборатория, компьютер, кўпайтириш воситалари ва ўқитишни режалаштириш, метод танлаш ва дарс жараёнида керак бўладиган бошқа воситалардан иборат.

Таъминот. Таълим муассасаси бошқаруви, котиби, таъ-лим воситаларни таъминловчи техник ходимлар ва уларнинг ўқитувчилар билан боғлиқ махсус вазифаларидан иборат.

Тил ўрганувчиларнинг сони ва дарсхонанинг сиғими. Таълим муддатлари мезонини белгилашда тил ўрганувчилар-нинг сони катта рол ўйнайди ва таълим жараёнида дарсхона-нинг сиғими қанчалик таъсир кўрсатиши ҳеч бир муаллимга сир эмас.

17

Таълим муддати. Бир семестр давомидаги, шунингдек, бир ҳафта давомидаги ҳамда тил ўқитишга мўлжалланган кундалик муддат таълим-тарбия принциплари асосида белги-ланиши керак.

Таълим муҳити билан боғлиқ вазият. Таълим жараё-нида бинонинг ҳолати, атроф-муҳит шовқини, ўриндиқлар ўрнини ўзгартириш имконияти, дарсхона сиғимига нисбатан таълим олувчилар сони, ҳавони алмаштириш имконияти тил ўрганувчиларга таъсир кўрсатади.

Ўқитувчи бевосита ёки билвосита мана шу таъсир этув-чи омилларга дахлдор бўлади. Бу омиллардан баъзилари ўқитувчининг ўзига боғлиқ бўлиб, уларни ўзи идора қила ола-ди, баъзи бошқалари эса ўзгаларнинг қарор қабул қилишига боғлиқ бўлади. Ҳарҳолда, ўқитувчи ўз мақсадига, яъни тил ўрганувчиларга ёрдам бериш учун доимо бу омилларни амал-га ошириш йўлида курашиши керак.

Хулоса қилиб айтганда, форс тили ўқитувчиси ўқишнинг бошида иккита саволга жавоб топиши керак:

1. Нимани ўқитиш керак?2. Қандай ўқитиш керак?Биринчи саволга жавоб тил ўрганувчининг мақсади

аниқлангандан кейин маълум бўлади. Яъни тил ўрганувчи аслида нима истайди? Форс тилини ўрганиб нима иш қилмоқчи? Масалан, агар тил ўрганувчининг мақсади Эрон мамлакати бўйлаб саёҳат қилиш бўлса, мақсад аниқлангач, ўқитувчи сайёҳ мамлакатга киргандан кейин турли ҳолатлардаги амалларни бажариш учун нимани билиши кераклигини кўз олдига келтириши керак. Масалан, аэтро-портдан чиқиб кетиш, такси тутиш, меҳмонхонага жойла-шиш, таомга буюртма бериш ва бошқа дуч келиши мумкин бўлган ҳолатларда мулоқот ўрнатиш учун қандай сўзлар, иборалар ва жумлалар (грамматик категориялар) қўллаши керак. Шу тариқа, яъни тил ўрганувчининг олдига қўйган мақсадига эришиш учун эҳтиёжларини ўрганиш орқали тилнинг қайси жиҳатини ўргатишни аниқлайди. Ундан сўнг бу тил материалини қандай метод ва дарс жараёнида бажа-

18

риладиган амаллар билан тил ўрганувчи онгига етказишни белгилаши керак.

Иккинчи саволга жавоб топиш учун тил ўрганувчига алоқадор таъсир кўрсатувчи омилларни ва ўқитиш имконият-ларини билиши керак.

Тил ўрганувчига таъсир кўрсатувчи омиллар уч гуруҳдан иборат:

1) жисмоний омиллар: ёши ва жинси;2) билиш омиллари: олдинги билими, ўрганиш қобилияти,

ўзлаштириш методи ва бошқалар;3) руҳшунослик омиллари: қарашлари, ўзига ишончи ва

шунга ўхшаш омиллар.Бу омилларнинг иккинчи тил ёки чет тилини ўргатишдаги

таъсир даражасига оид кўпгина тадқиқотлар адабиётларда мавжуд1.

Қуйида билиш омиллари мажмуасидан чет тили ёки иккин-чи тилни ўрганишда таъсир кўрсатадиган биринчи тил (она тили)ни дастлабки билим сифатида кўриб ўтиш лозим топил-ди. Бу ерда тил ҳақида гапирганда мақсад мулоқот билими-дир, яъни тил, маданий ва ижтимоий масалаларга оид билим мажмуаси. Чунки биламизки, инсон мулоқотга киришиш учун ҳам синтактик муносабат, ҳам маъно муносабатларидан фойдаланади. Бу икки услубнинг шарҳи кейинги бўлимларда ёритилади, лекин бу ерда қисқача таърифи берилади: синтак-тик услуб, яъни товушлар тизимидан (эшитишда) ёки ҳарфлар тизимидан (ўқишда) ва тил билимидан фойдаланиб маъно чиқариш, маъновий услуб, яъни дунёвий билим, ижтимоий-маданий билим, мавзуга оид билим ва сўзловчилар орасидаги муштарак билим (гапирувчи, эшитувчи, ёзувчи ёки ўқувчи)ларни ўз ичига олган қомусий сўз бирликлари ва дастлабки билимлардан фойдаланиб маъно чиқаришдир.

Агар инсон ўз онгидаги маълумот доирасига янги маълу-мот киритса, агар янги маълумот бу маълумот доираси би-лан ҳамоҳанг ва бир стратегияда бўлса, осонгина ўз жойини топади, аммо мавжуд билим доираси билан тафовути бўлса

1 Ларсен-Фрейман ва Лонг, 1991. Larsen-Freeman, Long.

19

ёки уйғун бўлмаса, унда ўрнаша олмайди ва билиш жараё-нида тўсиқларга учрайди. Бу муаммо тил ва маданиятга ҳам тааллуқлидир. Яъни чет тили ёки иккинчи тил жамиятининг сўзлари, грамматик категориялари ва маданий масалалари тил ўрганувчининг дастлабки билимларига зид бўлса, нафақат уларни билиш ва онгига сингдиришда қийинчиликка дучор бўлади, балки тадқиқотлар шуни кўрсатадики, тил ва маданий саросимага сабаб бўлади, шу қадарки, баъзида руҳий касал-ликларга олиб келиши мумкин. Шунинг учун она тили билан чет тили ёки иккинчи тил тафовутларига эътибор бериш ке-рак.

Она тили

Инсон ташқи дунёни ўз тил билими асосида кўради деган ақида мавжуд (Сэфир, Ворф). Шу сабабли турли тил жамоа-ларидаги инсонлар ташқи дунёни турлича кўрадилар ёки, ҳеч бўлмаганда, инсон тили ва дунёқараши ўртасида боғлиқлик бор. Мисол тариқасида Эрон шимолидаги кишилар бир сиқим гуручдан гуручнинг турли навларини ажратадилар (садрий, торам, думи қора, ҳасаний, мавлойи, чанпо, тезпишар, хазар ва ҳ. к.), ҳолбуки, мамлакатнинг бошқа минтақаларидаги ки-шилар фақат аввалги уч навини ажратадилар. Бунинг сабаби шуки, Эроннинг шимолидаги гилаки тилида гуруч навлари-нинг турлича атамалари мавжуд. Форс тилида гапирувчи-лар туяда фақат баланд жуссали, узун бўйинли ва оёқли ва ўркачлари баланд ҳайвоннигина кўрадилар. Ҳолбуки араб тилли кишилар унда юк ташиши, жангда қатнашиши, сут бе-риши ва бошқа хислатларини мушоҳада қиладилар. Шунинг учун араб тилида турли хил туяларни турлича ном билан атай-дилар. Шу сабабли бир-биридан фарқли тил жамиятларидаги кишилар, агар тилдаги тафовутлар билан таниш бўлмасалар, ўзаро мулоқот ўрнатиш учун керакли муштарак билимга эга бўлолмайдилар ва ўзаро тушунмовчиликка дучор бўладилар. Чет тили ёки иккинчи тилни ўрганишда тил ўрганувчилар дастлаб сўз ва грамматик категорияларни қўллашда ва ижти-

20

моий-маданий мулоқотга киришишда ўз онгидаги она тили тасаввурларидан келиб чиқади. Бошқача қилиб айтганда, чет тили ёки иккинчи тил она тили орқали ўрганилади. Негаки тилдаги ҳар бир сўзнинг тушунчалари ўша жамият мадания-тида ўз илдизларига эга. Шу туфайли чет тили ёки иккинчи тилни ўрганишда она тилининг таъсири муҳим омиллардан биридир.

Баъзи бировлар шакл, маъно ва қўллашдаги кўзга кўринар-ли тафовутлар чет тилини ўрганишда қийинчиликлар келти-риб чиқаради деган ақидага эгалар (Ладо,19572). Бошқа бир-лари нозик тафовутлар тил ўрганишга тўсқинлик қилади деб ўйлайдилар (Оллер3 ва Зиё Ҳусайний, 1970). Бихавиоризм руҳшунослари ўз тажрибалари асосида тил ўрганишда транс-формация (ўгириш) принципи устунлик қилади, деган ақидага келганларида, Ладо ўз фарзларини баён қилди. Яъни, агар ик-кита ўзлаштириш кетма-кет рўй берса, биринчи ўзлаштиргани иккинчисига таъсир қилади. Агар биринчи ўзлаштиргани ик-кинчисига ўхшаш бўлса, бу таъсир ижобий бўлади, яъни ав-вал ўзлаштирган нарса иккинчисини енгиллаштиради, агар биринчи ўзлаштиргани иккинчидан фарқ қилса, таъсири сал-бий бўлади, яъни аввал ўзлаштиргани иккинчисига тўсқинлик қилади. Масалан, бола аввал юришни ўрганса, сўнг югуриш-ни ўрганиш унга осон кечади, чунки иккинчисини ўрганишда ўша ҳаракатларни тезроқ бажариши керак. Ҳолбуки, ден-гиз соҳилида яшайдиган Африка ғарбидаги болалар юриш-дан олдин сузишни ўрганадилар ва югуришга ўрганиш улар учун қийинроқ кечиши кузатилган. Чунки сузиш ва югуриш ҳаракатлари бир-биридан фарқ қилади. Чет тили ёки иккинчи тилни ўрганиш ҳам худди шундай. Ладо биринчи тил ва ик-кинчи тил ўртасида кескин фарқ бўлса, она тили ва чет тили бир-бирига ўхшаш бўлган ва фарқи кам бўлганига қараганда сўз ва грамматик категорияларини ўзлаштириш бир неча ба-робар қийинроқ кечади, деган фикрда. Бу фаразлар кейинча-лик “кучли фаразлар” номи билан машҳур бўлди. Бу назария-

2 Lado3 Oller

21

га биноан, тил ўрганувчилар олдида турган асосий тўсиқ она тили билан чет тили ўртасидаги фарқ деб тасаввур қилинарди. Албатта, бу назария ўта жўн кўринади. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, тил ўрганувчилар йўл қўядиган хатоларнинг уч-дан бир қисмигина она тили билан боғлиқ ва унинг сабаби ҳар доим ҳам орадаги фарқ эмас (Ҳатч, 1983)4.

Иккинчи гипотеза 1968 йилда, руҳшунослар ва тилшунос-лар томонидан тил ўрганишнинг ўн бир йиллик тадқиқотидан сўнг Жорж Тоун университетидаги конференцияда эълон қилинди (Алатис, 19685). Улар мураккаб ҳодиса бўлган тил ўрганиш, мураккаб мавжудот бўлган инсон томонидан ўрганилиши бихавиоризм руҳшунослари тажриба ўтказган ҳайвонлар томонидан оддий ҳаракатларни ўрганишдан фарқ қилади, деган фикрда эдилар. Улар шундай ақидага эга эдиларки, трансформация (ўгириш) принципи эҳтимол ҳайвонлар ўрганишида устун бўлса, аммо инсон ўрганишида роль ўйнамайди, балки тил ўрганувчи мулоқотга киришиш учун чет тилини қўлламоқчи бўлганида она тили манбасига таянишининг сабаби шуки, у ҳали она тилисининг мувофиқи бўлган чет тилидаги бирликларни ўзлаштирмаган, шунинг учун ўз она тилини ёрдамга чақиради. Масалан, форс ти-лини, ўрганувчи араб “гўрг” сўзини “жўрж” деб талаффуз қилса, бунинг сабаби шуки, у “г” товушини қандай талаффуз қилинишини ўрганмаган, шунинг учун ўз она тилига мурожа-ат қилади ва ундаги “г” товушига энг яқин товушни талаффуз қилади. Бошқача айтганда, Ладо фикрича, она тили мулоқот ўрнатишга тўсқинлик қилмайди, аксинча, кўмаклашади. Бу гипотеза “заиф гипотеза” номи билан машҳур бўлган.

Учинчи гипотеза 1970 йили Оллер ва Зиё Ҳусайний то-монидан эълон қилинди. Бу гипотезага биноан, когнитив руҳшунослиги асосида, тил ўрганишда транформация прин-ципига нисбатан рағбат уйғотиш принципи устун. Яъни ин-сон ўхшашликлар асосида ўрганади ва ўхшашликлар асосида хатоларга йўл қўяди. Бу принцип фақат чет тилини ўрганишга

4 Hatch5 Alatis

22

тааллуқли эмас, балки инсон биринчи тилни ўрганишда ва умри давомида ўрганадиган барча нарсаларда мана шу прин-ципдан фойдаланади. Масалан, форс тилли бола

بخر– خريدم ، بپوش – پوشيدم، بنوش – نوشيدم

каби сўзларни эшитгач, қандай қилиб буйруқ майлидаги шаклдан ўтган замон феъл шаклини ясаш қоидасини ўз онги-да яратади. Яъни ўхшашликлар асосида сўз ясашдаги мавжуд қоидалардан бирини ўзлаштиради, сўнгра буйруқ майлидаги

بپز، بنويس، بدوز билан بخر، بپوش، بنوش

феъллари ўртасидаги ўхшашликлар асосида хатога йўл қўйиб.шаклидаги феълларни ясайди پزيدم، نويسيدم، دوزيدم

Эҳтимол “Илон чаққан ола арқондан ҳам қўрқади” мақоли рағбат уйғотиш принципига мисол бўлар. Хулоса қилиб айт-ганда, учинчи гипотеза асосида форс тилини ўрганувчилар хатоларининг илдизларини нафақат ўз она тилларидан, балки чет тили ичидан ҳам излашлари керак. Бошқача қилиб айтган-да, инсон ўз онгида мавжуд маълумот (дастлабки билим) асо-сида янги маълумотларни (чет тили) ҳосил қилишга тайёрла-нади. Уларнинг баъзилари чет тилининг қоидаларига мувофиқ бўлади, баъзилари тескари. Бу мажбурий қўллаш илдизлари биринчи тилда ҳам ёки иккинчи ё чет тилида (агар чет тили дастлабки билим қаторига қўшилган бўлса) бўлиши мумкин.

“Мўътадил гипотеза” деб ном олган учинчи гипотеза асоси-да биринчи тил ва чет тили ўртасидаги шакл, маъно ва қўллаш юзасидан тил бирликларидаги, ижтимоий ва маданий хатти-ҳаракатлардаги нозик фарқлар чет тилини ўрганишда кўпроқ мушкулликлар туғдиради. Тил ва маданият соҳасидаги та-фовутлар қийинчилик туғдирувчи омиллар эмас, негаки тил ўрганувчи бирор чет тилини ўрганишга бел боғлагач, ўз она тилиси билан чет тили ўртасидаги фарқларга рўпара келиш-га тайёр бўлади. Шу сабабли, тил ва маданиятдаги фарқлар

23

унинг диққатини тортади. Шундай экан, тил ўрганувчи ўз она тилисидан ошкора фарқ қиладиган тил бирликларини ўрганишда қийинчиликка дуч келмайди, балки ташқаридан она тили билан чет тили ўртасидаги бир-бирига ўхшаш ва, эҳтимол, баъзи ўринларда бир хил маъно ва қўлланишга ва баъзида бир-биридан фарқли мувофиқликларни ўрганишда кўпроқ мушкилликларга дуч келади. Шунинг учун тил ўрганувчи бир-бирига ўхшаш омиллар асосида тил бирликла-рини қўллашга эришади ва тафовут мавжуд бўлган ўринларда мажбурий қўллашга ўтади ё бўлмаса нозик тафовутларни осонликча илғаб бўлмагани учун тил ўрганувчилар бу хато-ларни пайқашда ғафлатга йўл қўядилар. Икки тилдаги мавжуд бир-бирига ўхшаш, лекин фарқлари бор тил бирликлари ва ма-даний амаллардаги нозик фарқлар кўпроқ хатоликларга боис бўлади. Инглиз тили ва форс тилини ўрганувчилар ўртасида ўтказилган кўпгина тадқиқотлар бу гипотезани исботлайди.

Ўқитувчининг роли шундаки, у дарс жараёнида бирор тил бирлигини ёки ижтимоий-маданий амални ўргатишга қарор қилгач, бу нарсалар қай даражада тил ўрганувчининг маданияти ва она тилисига ўхшаш ёки фарқли эканини тил ўрганувчилар бу материалларни ўрганишга қанча вақт ва ёр-дам талаб қилинишини аниқлаши ва шу асосда дарс жараёни-ни режалаштириши керак.

Ўрганиш услуби ва стратегиялари

Тил ўрганувчининг ҳиссий ва билиш омилларининг яна бир гуруҳи ўзлаштириш услуби ва стратегиялари бўлиб, ўтган икки ўн йилликлар давомида диққат-эътиборда бўлди.

А. Тил ўрганиш услублари. Ўрганиш методи – тил ўрга-нувчи чет тилини ўрганиш ё ҳар қандай бошқа нарсалар-ни ўрганишга ишлатадиган амал. Масалан, баъзи бир тил ўрганувчилар ўқитувчи тил грамматик қоидаларини тушун-тириши тарафдоридирлар, токи унинг асосида грамматик структураларни ёд олсинлар. Бошқа бировлари, аксинча, бир

24

қатор бир-бирига ўхшаш тизимларни кузатиш орқали тил қоидаларини ўрганишни афзал биладилар. Бошқача қилиб айтганда, баъзи тил ўрганувчилар дедуктив (умумиётдан жузъиётга), баъзилари индуктив методда билиш қобилиятини ишга соладилар, яъни тил ўрганишда турли-туман методларни қўллайдилар. Шу сабабли табиий равишдаги ва орттирилган ўрганиш методлари туфайли ўқитувчининг дарс жараёнидаги ўқитиш методлари баъзи бир тил ўрганувчиларга самарали, бошқаларига бефойда бўлишига олиб келади. Энди бир қатор ўрганиш методлари билан танишамиз:

Ҳиссий танлов. Инсон ўз онгига сингдириш учун маълу-мотни ҳиссиёт орқали қабул қилади ва маълумотлар доира-сига (дастлабки билим) киритади ва керак бўлганда ундан фойдаланади. Чет тилини ўрганишда иккита сезги: эшитиш ва кўриш сезгиси (қулоқ ва кўз) энг муҳим маълумот қабул қилиш йўллари деб тан олинган (Крашен, 19786). Баъзи тил ўрганувчилар кўпроқ эшитиш орқали тил маълумотларини ҳосил қиладилар. Баъзи бировлари кўпроқ кўриш орқали ва бошқалари ҳар иккала канал орқали. Бу хабарни ўқитувчига етказишдан мақсад шуки, дарс жараёнида турли-туман метод-ларни қўлласин, токи тил ўрганувчи ўзига мос методда улар-нинг кераклисидан фойдалансин. Дарсда ўқитувчи эшитиш ва кўриш айниқса, тил кўникмасини синхрон ўқитиш фаолияти-ни шундай режалаштириши керакки, барча тил ўрганувчилар ўқиш жараёнига жалб қилинсин.

Шахсий хусусият. Чет тилини ўрганишда самарали ме-тодларнинг яна бир жиҳати тил ўрганувчининг шахсий хусу-сиятидир. Тил ўрганувчилар эмоционал ҳолатига кўра бир-биридан фарқ қилади ва бу табиий ёки орттирилган хислат бўлиб, бунинг илдизини уларнинг тийнатидан изламоқ керак. Энди бир қатор шахсият турлари билан танишамиз:

1) Индамас ва сўзамол. Баъзи тил ўрганувчилар индамас бўлади. Яъни ҳаммасини ичига йиғиб юради, атрофидагилар билан камдан-кам мулоқотга киришади, дўсти кўп бўлмайди. Албатта, дўстликни қаттиқ ушлашади. Бошқаларнинг ёрда-

6 Krashen

25

мисиз тил ўрганишни афзал кўришади. Аксинча, сўзамоллар кўпчиликка мойил бўладилар. Яъни атрофидагилар билан осонгина мулоқотга киришадилар, дўстлари кўп бўлади. Ал-батта, уларнинг дўстлиги баъзилар билан қалин, баъзилар би-лан унча қалин бўлмайди. Бу икки турдаги тил ўрганувчи дарс жараёнида ўқитувчи бошчилигида бир-бирини тўлдирувчи бўлишлари мумкин. Ўқитувчи ҳар хил турларга оид индамас ва сўзамолларни бир-бири билан яқинлаштириб, дарс жараё-нида навбат билан бир текисда иштирок этишини таъминла-ши мумкин.

2) Хаёлпарст ва ҳақиқатпараст. Хаёлпараст тил ўрганув-чилар доимо мавҳум, пала-партиш, эҳтимол, келажакда юза-га чиқадиган, улкан миқёсдаги ҳодисалар пайида бўлишади. Яъни хомхаёллар асири бўладилар. Улар фараз қилишни, ўй-хаёлларга берилишни, бўлиш эҳтимоли бўлган нарсаларни ол-диндан кўз олдига келтиришни яхши кўрадилар. Кўпинча ку-тилмаган хулосаларга келадилар ва бошқалар йўл-йўриғисиз ўрганишни афзал биладилар. Уларга қарши ўлароқ воқеъбин тил ўрганувчилар айни замон ва маконни ўйлайдилар, хаёл пайидан эмас, ҳақиқат пайида бўладилар, дарс материаллари-ни уларга кимдир ўргатишини кутадилар.

Ўқитувчи бу икки тоифа тил ўрганувчиларга олдиндан тар-тибга солинган материалларни тайёрлаши ва уларга осондан қийинга ўтувчи ва мақсадли дарс жараёнини режалаштири-ши керак; ҳар икки тоифанинг эҳтиёжларини қондириш учун дарс материалларини ва дарс жараёнидаги бажариладиган фа-олиятларни танлаш ҳуқуқини тил ўрганувчиларнинг ўз ихтиё-рига қўйиб бериши керак.

3) Ақлпараст (ақл ва тафаккурга таяниб иш тутув-чи) ва ҳиссиётпараст. Ақлпараст тил ўрганувчилар, гарчи бу ўзгаларнинг ҳиссиётига малол келса ҳам, ҳақиқатни из-лаш пайида бўладилар. Дарс жараёнида бошқалардан устун бўлишга мойил бўладилар, ҳеч кимни мақтамайдилар, аммо зимдан ўзларини мақташларини кутадилар. Баъзида ўзларини бошқалардан четга оладилар. Ҳиссиётпараст тил ўрганувчилардан бошқаларини афзал кўрадилар, тилида

26

ва муомалада бошқаларга ҳурмат кўрсатадилар ва эвазига қилаётган ишларини бошқалар рағбатлантиришига мойил-дирлар. Ўқитувчи ақлпараст тил ўрганувчилардан ўзгаларга нисбатан ўз ҳиссиётларини ошкор қилишни ва ҳиссиётга мойил тил ўрганувчилардан ўз ҳиссиётларини камроқ намо-йиш қилишни талаб қилиши керак, токи бу икки тоифа тинч-тотувликда дарс ўтсинлар. Албатта, “ҳиссиётини кўпроқ кўрсатсин ёки камроқ кўрсатсин” дейишдан мақсад, фақат буни сўз билан айтиш билан чекланиш эмас, балки ўқитувчи дарс жараёнида шунга мос фаолиятлар билан бу мақсадга эришади.

4) Талабчан ва юзакичи. Талабчан тил ўрганувчилар дарс жараёни аниқ бир пайтда бўлиши тарафдори ва ўзларини мана шу вақтга риоя қилишга мажбур деб ҳисоблайдилар, барча ишлар тез ва аниқ бажарилишини истайдилар, жиддий ва тиришқоқ бўладилар. Баъзида уларнинг ўз вазифаларини бажаришга бўлган ортиқча эътибори нутқ равонлигининг ўсишига тўсқинлик қилиши мумкин. Уларга қарши ўлароқ юзаки қараш тарафдорлари чет тилини ўрганишни унча жид-дий қабул қилмайдилар, ҳамиша янгидан-янги ишларни топиб юрадилар, ҳатто аввалгиларини ҳали бажармаган бўлсалар ҳам. Дарс жараёнида бажариладиган амаллар улар учун бир нарса ўрганадиган иш эмас, балки лаззат оладиган ўйин бўлиб туюлади. Бундай тил ўрганувчилар дарс жараёни муайян бир пайтда ўтишини истамайдилар. Бу типдаги тил ўрганувчилар кўпинча оғзаки нутқ маҳоратини касб қилишда тез ўсадилар, лекин анъанавий ўқитиш маромида қийинчиликка дучор бўладилар. Бу икки тоифа тил ўрганувчилар дарс пайтида бир-бирини тўлдирадилар. Бир тоифа берилган вазифани диққат билан ва ўз вақтида бажаришга ўзини мажбур деб биладилар, иккинчи тоифа дарс пайтида қатнашишдан ҳузур топадилар. Тажрибали ўқитувчи бу икки гуруҳни бир-бировига аралаш-тириб, дарс жараёнини ҳам жиддий, ҳам ҳузурбахш қила ола-ди.

5. Умумийлик тарафдори ва батафсиллик тарафдори. Баъ-зи тил ўрганувчилар дарс материаллари таҳлил қилинишига

27

мойилдирлар: гапдаги ҳар сўзнинг вазифаси аниқланишини истайдилар; гап бўлакларини бирма-бир аниқлашни хоҳлай-дилар. Матндаги ҳар бир гапни таҳлил қилишни хоҳлайдилар. Бу хилдаги тил ўрганувчилар аналитик ўқиш тарафдорлари-дирлар. Синтетик таълим тарафдорлари тилнинг грамматик категорияларига аҳамият бермайдилар, кўпроқ улар орқали баён қилинган ахборотга эътибор қаратадилар. Сўзнинг маъ-носини гап тузилиши ва тагматндан келтириб чиқаришга ури-надилар. Бу икки тоифа дарс жараёнида кичик гуруҳларга бўлиб ишлатилса, бир-бирларининг қобилиятидан самарали равишда фойдаланадилар.

Б. Тил ўрганиш стратегиялари. Ўрганиш стратегияла-ри онгда кечаётган жараёнлар бўлиб, тил ўрганувчи ўзлаш-тиришни тезлаштириш учун уларни ишга солади. Тил ўрганиш стратегиялари ўз-ўзидан яхши ва ёмонга бўлинмайди, балки қуйидаги уч шарт инобатга олинса, самарали бўлиши мумкин:

1. Тил ўрганиш стратегияси чет тилини ўрганиш фаолият-лари билан уйғун бўлиши керак.

2. Ўрганиш стратегияси тил ўрганувчининг ўрганиш мето-дига мувофиқ бўлиши керак.

3. Тил ўрганувчи ўрганиш стратегиясидан аъло даражада фойдаланиши ва уни бошқа ўрганиш стратегиялари билан боғлаши керак.

Ушбу учта шартга риоя қилинган ҳолда олиб борилган тил ўрганиш стратегиялари ўзлаштиришнинг осон, тез, ҳузурбахш ва самарали бўлишини таъминлайди ва янги ҳосил қилинган билим кейинги ўрганишга фойдали бўлишига сабаб бўлади.

Аксар ҳолларда тил ўрганувчилар тил ўрганиш страте-гияларидан онгли равишда фойдаланишни билмайдилар. Ўқитувчининг вазифаси бу кўп сонли ўрганиш стратегияла-рини тил ўрганувчиларга ўқитиш ва улардан самарали фойда-ланишини таъминлашдир.

Агар тил ўрганувчилар бу тил ўрганиш стратегиялари-дан огоҳ бўлмасалар, ўз тажрибалари асосида бир миқдор бошланғич стратегияларни ишга соладилар, аммо ўқитувчи фойдаланиши лозим бўлган тил ўрганиш мажмуаси билан

28

таништирса, кўпчилик чет тилини ўрганувчиларга бу жараён осон, тез ва ҳузурбахш кечади. Тил ўрганиш стратегиялари бўйича кўпгина тадқиқот натижалари эълон қилинган.

Чет тилини ўрганишнинг муҳимстратегиялари

Оксфорд университети 2001 йилда тил ўрганиш стратегия-сининг олти муҳим мажмуасини эълон қилган:

1. Билиш билан боғлиқ стратегиялар. Билиш билан боғлиқ стратегиялар тил ўрганувчига далиллаш, таҳлил қилиш, конспект тузиш, қисқартириш, тизимга солиш, ре-жалаштириш, теранроқ англаш учун маълумот таркибини қайта тузиш, табиий вазиятларда чет тилда сўзлашувчилар жамоаси билан мулоқот ўрнатишга кўмаклашиш, грамма-тик таркибларни ва сўзларни машқ қилиш орқали тўғридан-тўғри чет тили ўқув материаллари билан тўқнашиш имкони-ятини яратади.

2. Билишдан юқорилик билан боғлиқ стратегиялар. Бу стратегиялар тил ўрганишга тайёргарликни назорат қилиш учун қўлланади ва қуйидагилардан иборат: тил ўрганувчи-ларнинг ўзлари томонидан ўрганиш методлари ва эҳтиёжлари билан танишув, чет тилини ўрганиш фаолиятларини режа-лаштириш, тил материалларини жамлаш ва тақсимлаш, тил ўрганиш вақти, жойи ва дастурини режалаштириш, тилга оид хатоларни назорат қилиш, тил ўрганиш жараёнидаги муваф-фақиятлар даражасини баҳолаш, тил ўрганишда қўлланадиган стратегияларни баҳолаш.

Олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, билишдан юқорилик билан боғлиқ стратегиялар билим олиш страте-гияларини амалий қўллаш вазифасини адо этади. (Пур Пура, 19997).

3. Хотирага оид стратегиялар. Бу стратегиялар тил ўрганувчига тил бирликлари (сўз ва таркиблар) ўртасида

7 Pur Pura

29

боғликлик яратишга кўмаклашади. Аммо теран англаб етиш имконини бермайди. Бу хилдаги стратегияларнинг намунала-ри қуйидагилардан иборат: сўзнинг товуш шакли ва маъноси ўртасидаги боғликлик, сўзнинг шакл ва маъноси ҳақида онг-да тасаввур яратиш, сўзнинг шакл ва маъно орасидаги ўзаро боғликлик ҳақида тасаввур яратиш ва ёзув тахтаси (доска), слайдлар, харита ва шунга ўхшаш сўзнинг шакл ва маъноси, грамматик таркибларини ўргатиш воситалари.

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, хотира ҳақидаги стра-тегиялар ҳар доим ҳам тил ўрганишни тезлаштиришга ёрдам бермайди, баъзи тадқиқотлар бу стратегиялар тил ўрганишга салбий таъсир кўрсатишини қайд қилади (Пур Пура, 1997).

4. Ўрнини босиш стратегиялари. Бу хилдаги страте-гиялар тил ўрганувчи бирор тил бирлигини билмагани ёки эсдан чиқарган пайтда унинг ўрнини бошқача йўл билан тўлдиришга ёрдам беради қуйидагилардан иборат: эшитганда ва ўқиганда тагматн асосида сўзнинг маъноси ёки грамматик таркиб бўйича тахмин қилиш, сўзлаётган ёки ёзаётган пайт-да бир сўз ўрнига маънодош сўз ёки грамматик таркиб ишла-тиш. Бу стратегия кўпинча нутқ сўзлаётганда ёки ёзаётганда қўлланишини ҳисобга олган ҳолда, уни алоқа стратегияси деб ҳам аташади. Аммо тил ўрганувчи сўзлашув ва ёзиш орқали ҳам тил бирликларини ўрганишини назарда тутиб, бу атама беасос эканлиги қайд этилади.

5. Ҳис-туйғуга таяниш билан боғлиқ стратегиялар. Бу стратегия чет тилини ўрганиш бошланғич даврида самарали деб эътироф этилади, аммо тил ўрганишда анчагина олдинлаб кетган тил ўрганувчиларга унчалик таъсир ўтказмайди. Булар тил ўрганувчининг ўз ҳис-туйғу ҳолатини ва рағбатлантириш даражасини билиши, тил ўрганиш жараёнида ўз ҳиссиёти ҳақида гапириши, тил ўрганиш жараёнини муваффақиятли адо этиш учун ўзини мақташи, чуқур нафас олиш ва овозини баланд қилиб ўз-ўзини илҳомлантиришидан иборат.

6. Ижтимоий стратегиялар. Бу стратегия тил ўрганувчига бошқалар билан алоқа ўрнатиш ва шу йўл билан тил эгала-

30

рининг тили ва маданий-ижтимоий ўзига хос жиҳатлари би-лан танишув имконини беради. Бу стратегиялар бировлардан сўраб маълумот олиш, чигал масалаларни ҳал қилиш учун кенгроқ тушунтиришни сўраш, тил амалиётини адо этиш учун бошқалар (чет тили эгалари)дан ёрдам сўраш, чет тили эгалари билан суҳбатлашиш, чет тили аҳолиси билан тўғри ижтимоий-маданий муносабат ўрнатишга интилишлардан иборат. Тадқиқотлар чет тилини ўрганишда бу стратегиялар-нинг сезиларли таъсири борлигини кўрсатди.

Тадқиқотлар яна шуни кўрсатдики, олдинги қатор тил ўрганувчилар муваффақият билан қўллаган тил ўрганиш стратегияларини ҳам ўрганиб, тил ўрганувчиларга қўлласа бўлади. Тил ўрганиш стратегияларини аниқлашнинг энг яхши методи тил ўрганувчиларнинг ўзидан ҳисобот олиш бўлиб, бу хусусда энг кенг тарқалган саволнома Strategy Inventory for language learning номи билан Оксфорд томонидан чоп этилди (1990) ва ҳозирги кунгача йигирма тилга таржима қилинди.

Ўқитувчи дарс жараёнини муносиб савияда ташкил қилиш учун ўз тил ўрганувчиларининг ўзлаштириш стратегиялари билан танишиши керак.

Дарсни режалаштириш. Дарс мазмунини тартибга солиш ва унинг таркибий бўлакларини кетма-кетлигига қараб кичик қисмларга тақсимлаш методи, уларни бир тизимга келтириш ва тақдим қилиш шакллари ва дарс жараёнини ташкил қилиш бу китобда дарсни режалаштириш деб аталади. Дарсни ре-жалаштириш мавзусини ўрганиш учун дарсликлардаги ўқув материаллари мундарижаси бўйича бир неча мавзу намунала-рини кўриб чиқамиз:

Юқоридаги мавзу намуналаридан келиб чиқиб, беш хилда-ги дарс режаларини тузиб чиқиш мумкин:

1) грамматика ёки сўз ясалиши бўйича;2) қўлланиши бўйича;3) жойлашуви бўйича;4) тил маҳоратини ошириш бўйича;5) мавзулар бўйича.

31

1

Ҳозирги-келаси замон феъли: нотўғри феъллар Мажҳул нисбатдаги феъл таркиби

Равишнинг таркибиШарт гаплар

Инфинитив ва ҳаракат номи

2Таклиф ва талабнинг ифодаланиши

Манзил беришНасиҳат қилиш

Таништириш ёки тавсия этиш

3

РесторандаМеҳмонхонада

ПочтадаАвтомашиналарни таъмирлаш устахонасида

Банкда

4

Маърузани конспектлашМаълумот олиш учун ўқиш

Луғатдан фойдаланишСаволларга жавоб бериш

Имтиҳон

5Эркинлик

НаврўзСаломатликБахт-саодат

Шунга эътибор қаратиш керакки, дарсни режалашти-

риш турларининг ҳар бири алоҳида ва бошқа турлари билан боғланмаган ҳолда тузилиши мумкин эмас. Ўқитувчи кўпинча дарс жараёнида бир неча хил режалаштириш турларидан фой-даланади. Масалан, мавзуларни грамматика бўйича қуйидаги шаклда режалаштириш мумкин:

Банкда: Сўроқ гапларнинг тузилиши.Автомобил тузатиш устахонасида: буйруқ майли.Меҳмонхонада: аниқ ўтган замон феъли.Бу лойиҳада грамматик қоидалар жамиятнинг турли жой-

лашув маҳаллари билан боғлиқ равишда тақдим ва машқ қилинади. Дарсни режалаштириш лойиҳаларнинг турли хил-ларини ўз ичига олиши мумкин. Жумладан, таътил даври ҳақида суҳбат, маълумот тўплаш, сўроқ гаплар, сайёҳлик агентлигида, эшитиш ва рол ўйнаш, жумла оҳангини машқ

32

қилиш. Гарчи бу режалаштириш бироз ғайриоддий кўринса-да, аммо қўллаш, сўз ясаш, тил маҳорати ва мавзулар бўйича режалаштириш турларини бир вақтнинг ўзида битта дарс ре-жасига сиғдириш мумкинлигини кўрсатади.

Ўқитиш методи

Чет тилини ўқитиш тарихи шуни кўрсатадики, қирқ йил ав-валги амалий тилшунослик (тил ўқитиш) мутасаддилари тил тизимини ўргатишга мўлжалланган ўқитиш методларидан ўзларининг қониқмаганликларини баён қилганлар. Бу метод-нинг ўрганиш меъёри тил ўрганувчилар тилнинг грамматик шаклларини тўғри қўллаши билан белгиланарди. Жумладан, бу методда дарс жараёни тил ўрганувчи томонидан аниқ майл-даги жумлаларни мажҳул майлга айлантириш ёки феълларни муайян майлда туслаш, ё бўлмаса, сифат билан равишнинг орасидаги фарқни аниқлашдан иборат эди. Уларнинг бу ме-тоддан қониқмаганлигининг сабаби шунда эдики, гарчи бу методда тил ўрганувчилар тил тизими ва грамматик қоидалар билан танишсалар ҳам, ўша тил эгалари билан алоқага кириша олмас ва дарс жараёнида ўрганган нарсаларини кундалик иж-тимоий ҳаётда қўллашга қодир эмас эдилар. Бу методдан но-розилар шу фикрда эдиларки, гарчи тил ўрганувчилар учун бу методда ўқитиш ва лойиҳалашдан олинган билим керак бўлса ҳам, лекин етарли эмас. Эҳтимол, бу қониқмаганликнинг са-баби жаҳон бир кичик жамиятга айланиб бораётгани, орада-ги масофалар қисқараётган эди ва турли тил жамиятларига мансуб бўлган жаҳон аҳлининг ўртасида алоқа ўрнатишга эҳтиёж тобора кучлироқ сезиларди. Халқаро ширкатларнинг ҳамкорлигига имкониятлар кундан-кунга ортиб борарди ва савдо-сотиқ, илмий ва бошқа ҳамкорликларга эҳтиёж кўпроқ сезиларди.

Айни замонда, тилшунослик илмида ва, айниқса, социо-лингвистикада вужудга келаётган ўзгаришлар ва янги назария-лар тил ўқитишдаги шундай методга олиб келдики, бу метод-

33

да назарда тутилган муайян бир тилда алоқа ўрнатишга қодир бўлиш лозимлиги таъкидланарди. Бу хилдаги кўникмалар тил ўрганиш қобилияти деб аталди ва тил ўрганувчиларда бун-дай кўникмани тарбиялашга мўлжалланган ўқитиш методи “алоқа методи” номи билан танилди.

Алоқа ёрдамида ўргатиш методи

Алоқа ёрдамида ўргатиш методида риоя қилиниши керак бўлган принциплар қуйидагилардан иборат:

1. Тил ўрганувчи тилни ўрганишдан мақсади грамматик қоидаларни ўрганиш эмас, балки тилни алоқа ўрнатиш воси-таси сифатида ўрганишдан манфаатдор. Тил ўрганувчи ижти-моий ҳаётда қўллаш учун қандай сўзлар, қандай қоидалар ва нима мақсадда керак бўлишини билишни истайди.

2. Дарс жараёни мақсадли бўлиши керак ва реал тил жа-моаси билан тил ўрганувчининг алоқа ўрнатишга эҳтиёжини қониқтириши керак.

3. Тил ўрганувчи тил шакллари ва уни қўллаш орасида-ги алоқани англай олиши керак. Мисол учун, буйруқ майли фақат кўрсатма бериш учунгина эмас, балки маълумот олиш, йўл кўрсатиш, маслаҳат ва таклиф киритиш учун ҳам ишла-тилади.

4. Тил ўрганувчи, ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларида қўллаш мақсадида, суҳбат кўникмасини ҳосил қилиши учун тайёрланиши керак. Шу сабабли ҳамма оғзаки нутқ машқлари ижтимоий ҳаётнинг реал воқеликлари ва тил ўрганувчининг ҳаётий тажрибаларига боғлаб олиб борилади.

Юқоридаги принципларни назарда тутган ҳолда биламиз-ки, алоқа ёрдамида ўргатиш методи ижтимоий ҳаётнинг реал воқеликлари, тилни амалда қўллаш, грамматик бирликларнинг роли, сўз ясалиши ва ишлатилиши ўртасидаги боғликлик, тил машқларининг мақсадли бўлиши, тил тизими, ижтимоий му-носабат ва диалог орасида алоқа ўрнатиш заруратини таъкид-лайди. Шуни эътиборга олиш керакки, бу таълим методи тил

34

қоидаларини ёд олиш ва машқ қилишни рад қилмайди, бал-ки уларнинг зарурлигини таъкидлаган ҳолда, алоқа ўрнатиш учун етарли эмаслигини билдиради. Бунинг сабаби шуки, тил-ни алоқа воситаси сифатида қўллаш учун бу воситани қандай амалга оширишни билиш керак. Албатта, аввал тилни амалда қўллашни ўрганиш керакми ёки тил стизиминими, ёки ҳар ик-каласини биргаликда қўшиб ўрганиш кераклиги ҳақида жуда кўп баҳслар мавжуд. Шу сабабли, мавжуд ҳамма қарашларга қизиқувчилар учун, бу соҳада 1970 йилларда бўлиб ўтган, ва китоб ва журналларда чоп этилган баҳсларга эътибор бериш-ни тавсия қиламиз.

Алоқа ёрдамида ўргатиш методи ҳақидаги тадқиқотлар ва баҳслардан олинган хулосалар шулардан иборат:

1. Умуман олганда, “алоқа” тушунчаси иккита қарашни ўз ичига олади: биринчиси шуки, тил муназзам хусусиятларга эга ва, иккинчидан, потенциал маъно омилидир. Ушбу икки тас-ниф эса шак-шубҳасиз зарурийдир. Бу тушунчани ўқитувчига етказишдан мақсад шуки, у тил грамматик қоидалари билан бирга уларнинг амалий қўлланишини ҳам ўргатиши керак. Тил қоидаларини қандай қўллаш ва улардан қандай фойда-ланиш, тил эгалариниг кундалик ҳаётий муносабатларида мавжуд. Тил бирлигининг қўлланишини тушуниш учун “Га-пирувчининг бундан кўзлаган мақсади нимайди?” деб сўраш мумкин. Масалан “Мен бу ишни бажараман” жумласидан гапирувчи кузатган мақсад, ёрдамлашиш таклифи ё бўлмаса, айни ҳолатда гапирувчи суҳбатдоши бу иши билан хатарга учрашини назарда тутиб, уни огоҳлантириш мақсадида айт-ган бўлиши мумкин. Ёки шифокор беморни кўздан кечириш пайтида айтган “Сигарет чекасанми?” жумласи маълумот ҳосил қилиш мақсадида ёки бўлмаса, бошқа бир вазиятда си-гарет таклиф қилиш ёки сўраш мақсадида айтилган бўлиши мумкин. Буйруқ майлида учрайдиган бошқа тушунчалар қуйидагилардан иборат: талаб қилмоқ, таклиф қилмоқ, йўл-йўриқ сўрамоқ, маслаҳат бермоқ ва шунга ўхшаш нарсалар.

2. Алоқа ёрдамида ўргатиш методидан иккинчи ҳосил қилган хулосамиз биринчиси билан боғлиқ: ошкора маълум

35

бўлган фикр шуки, ҳар бир тил бирлиги фақат бир маънога эга эмас, балки турли тушунчаларни ўз ичига олади, шунингдек, алоҳида бир тушунчани бирдан ортиқ тил бирликлари билан ифодалаш мумкин. Намуна йўсинида “Телефон номерингиз-ни менга беринг” жумласини олайлик. Сўзловчининг мақсади турли вазиятга қараб турлича бўлиши мумкин; масалан, хато-га йўл қўйган ҳайдовчига нисбатан полициячининг мақсади буйруқ, аммо бир дўст иккинчи дўстига мулойим оҳангда айт-са, унинг мақсади телефон қилиш учун илтимосдир. Яна бир мисол “Агар ўтирмасанг, қийналасан” жумласи ҳам таҳдид, ҳам ёрдам маъносида талқин қилиниши мумкин. Бинобарин, битта жумлани фақат бир маънода ўқитиш ва бир тушунчани баён қилиш учун фақат бир жумлани ишлатиш мумкин эмас.

3. Амалда қўллаш ва тил шакллари бир-биридан алоҳида ва фақат жумлалар ва тушунчалар билан таништириш мақсадида ўқитилиши, машқ қилиниши керак эмас, балки жумлани тақ-дим қилиш билан бир вақтда, унинг ишлатилиши ва бошқа алоқа билан боғлиқ хусусиятларни мақсад қилиб қўйиш керак ҳамда улар қуйидагилардан иборат:

А. Гап мавзуси: саломатлик, сафар, иш, дам олиш, сиёсат ва ҳ. к. каби.

Б. Вазият: икки дўст орасидаги суҳбат, савдолашув баҳси, илмий баҳс, оилавий қарорга келиш ва ш. к. ҳолатлар.

В. Гапирувчилар роли: икки бир-бирига бегоналар, дўст би-лан дўст, ишбоши ва ходим, ҳамкасб билан ҳамкасб, сотувчи билан харидор.

4. Агар тил ўрганувчиларнинг билимини “тилни билиш тил грамматикасини билиш билан баробар” тасаввури асоси-да баҳоласак, бош мезон қилиб грамматик хатоларни қўйган бўламиз, ҳолбуки, грамматик хатолар танганинг бир томони, танганинг иккинчи томони эса алоқа жараёнидаги хатолар-дир. Бошқача қилиб айтганда, тил ўрганувчи гапнинг мавзу-си, вазияти ва гапирувчиларнинг ролига қараб қандай жум-лани ишлатиш маъқул эканлигини билиши керак. Шунга би-ноан тўртинчи хулоса қилиб айтганда, тил ўрганувчиларнинг билими ҳам грамматика ва ҳам алоқа билимлари асоси-

36

да баҳоланиши керак. Намуна ўрнида, агар тил ўрганувчи машқ жараёнида ўзини таксида ўтиргандай фараз қилса ва ҳайдовчига қараб “Жаноб, автомобил ойнасини кўтариб қўй” деса ёки туристларни жалб қилиш муассасига “Менга сайёҳлар справочниги керак, тезроқ жўнатинг” деб ёзса, ўзининг тил кўникмасини тўла кўрсатган бўлади ва грамматик қоида жиҳатидан хатога йўл қўймайди. Масалан, агар дўстимиз бир нарса деганида тушунмай қолсак "چه؟" (Нима?) деб сўраймиз, аммо худди шу вазиятда идора раисига "ممکن است تکرار بفرماييد؟" (Яна бир марта қайтариб юборасизми?) деймиз. Агар оила аъзоларидан деразани ёпишни сўрайдиган бўлсак "پنجره را ببند" (Деразани ёп) дейишимиз мумкин, аммо бегонага бўлса, ана шу грамматик тўғри жумла мос келмайди. Бинобарин, бу хил-даги хатолар назарда тутилиши керак. Бунга қўшимча қилиб шуни айтиш керакки, тил ўрганувчи маданий тафовутларга биноан баъзи хатоларга йўл қўядики, булар ҳақида китобнинг кейинги бўлимларида тўхталамиз.

5. Алоқа ёрдамида ўргатиш методи ҳақидаги баҳсимизнинг бошида, бу метод фақат оғзаки нутқ (эшитиш ва гапириш)га тааллуқли, деган тасаввур бор эди. Бу тасаввурни тушунса бўлади, чунки тил ўрганувчи сафар, савдолашув ва сиёсатнинг тор доирасида оғзаки нутқ (суҳбат)га кўпроқ эҳтиёж сезади, аммо шуни билишимиз керакки, алоқа ёрдамида ўргатиш методи барча тил кўникмаларини ўз ичига олади. Агар тил кўникмасини икки турга, ижод (гапириш ва ёзиш) ва англаш (эшитиш ва ўқиш)га ажратсак, уларнинг ҳар бири устида машқ қилишимиз лозим ва бу кўникмаларни ҳосил қилиш методларини китобнинг бошқа қисмларида батафсил кўриб ўтишимиз мумкин. Бу кўникмаларнинг ҳар бирини ҳосил қилиш ёзувдаги ва нутқдаги жумлаларнинг тўғрилигини таъ-кидлаш билан биргаликда амалга оширилади. Ундан ташқари, эшитиш ва гапириш кўникмаларини ўқиш ва ёзиш билан қўшиб олиб бориш мумкин. Ҳарҳолда, алоқа ўрнатиш учун икки кишига эҳтиёж мавжуд: ижод қилувчи ва қабул қилувчи. Ижод қилувчи гапирувчи ёки ёзувчи бўлиши мумкин, қабул қилувчи эшитувчи ёки ўқувчи бўлади.

37

6. Алоқа ёрдамида ўргатиш методи, гарчи тилнинг тав-сифи ва ўзлаштирилиши учун кўп вақт талаб қилса ҳам, гап даражасидаги эмас, сўз даражасидаги машқларни назарда ту-тади. Тил ўрганувчига берилган машқларда ноаниқ шаклда-ги феълларни бирор гап таркибида муайян бир замонда иш-латиш ёки икки гапни боғловчи орқали бир-бирига боғлаш талаб қилинади, ўрганувчи ижтимоий ҳаётда алоқа ўрнатиш учун тил бирликларини қандай қўллаш кераклиги билан қизиқмайди. Бирор шахснинг ўз дўстига ёзган хати қуйидаги шаклда бўлиши мумкин эмас:

من به اصفهان رفتم من به شيراز رفتم

من عالي قاپو را ديدم من با هواپيما به تبريز رفتم

Худди шундай қуйидаги суҳбат табиий суҳбат хусусиятига эга эмас, гарчи бир қатор феъл шакллари, савол ва жавоблар ишлатилган бўлса ҳам:

براي تعطيالت کجا رفتي؟ به اصفهان رفتمچه کار کردي؟ ساختمان عالي قاپو را ديدم.

چطور رفتي ؟ با هواپيما رفتم.

Алоқа ёрдамида ўргатиш методида реал ижтимоий муно-сабатда ишлатиладиган матнлардан фойдаланилади. Сўнгги йилларда тилни тавсифлашда гапнинг ўрнига сўз меъёр қилиб белгиланди. Сўзни таҳлил қилиш борасида жуда кўп баҳс ва тадқиқотлар мавжуд, уларнинг шарҳи бу мажмуа имкон дои-расига сиғмайди. Бизнинг мамлакат олий ўқув юртлари дои-расида кўпгина магистрлик диссертациялари мана шу мавзуга бағишланган.

Сўзнинг таҳлил мавзуси шу каби масалаларга бағишланади: бир сўз ва ёзув матнининг турли жиҳатлари ўзаро қандай алоқада ва муносабатда? Бу масала олмош, боғловчи, эллип-сис ва шунга ўхшаш грамматик ва маъновий омиллар билан рўй берадими?

38

Олмош: .مريم و رامين جلو خانه اشان به هم رسيدند آنها با هم به سينما رفتند.

Боғловчи: .معلم به نيازهاي زبان آموزان توجه نکرد در نتيجه احساس خوبي در کالس حاکم نبود.

Эллипсис:جعبه هارا از هم جدا کنيد. رامين بزرگ هارا بر مي دارد. مريم کوچک هارا.

Шу пайтгача дарсни режалаштиришнинг энг муҳим тур-ларини ва уларга таъсир этувчи омилларни таништиришга ҳаракат қилдик. Шунингдек, алоқа ёрдамида ўргатиш мето-дининг энг эътиборга лойиқ турларини кўрсатиб ўтдик. Яна тил ўқитувчиси, масъулларнинг эътиборини уларнинг тарки-би, мавзулари, икки томонлама сўзлашувчиларнинг ролини назарда тутган ҳолда, реал воқеликда қандай қўлланишига жалб қилдик. Шунингдек, тилни ўрганишда унинг граммати-касининг ўрнини аниқладик ва оғзаки нутқ кўникмасини касб қилишда ва мулоқот жараёнида тил ўрганувчи йўл қўйиши мумкин бўлган хатоларни билиб олдик. Тил ўқитишга оид барча босқичларда, китобнинг кейинги бўлимларида бу маса-лаларни ойдинлаштиришда давом этамиз.

Энди бошқа кўникмалар билан биргаликда тил кўникма-сини ўқитишга боғлиқ масалаларнинг ҳар бирини алоҳида кўриб чиқишдан олдин, ўқитувчинг китоб, лента, фильм ва шунга ўхшаш ўқув қуролларига эҳтиёжи бор, деган фикрда-миз. Агар ҳар бир ўқитувчининг ўқув қуролларни тайёрлаш-га керакли шароити ва фурсати бўлганда эди, ўқитишнинг бошқа масаларига диққатни қаратган бўлардик. Аммо, асли-да, бундай эмас, кўпчилик ўқитувчилар тайёр дарс материал-лари пайида бўлишади. Шунинг учун навбатдаги бўлимларда дарс материалларини танлаш ва дарс материалларидаги етиш-мовчиликларни қай тарзда бартараф этиш бўйича баҳс юри-тамиз. Бозордаги мавжуд ўқув материаллари ва дарсликларни танлашга киришишдан олдин шуни билишимиз керакки, энг яхши дарс материаллари ҳар бир тил ўрганувчининг мақсади, эҳтиёжи, жисмоний хусусияти, билиш қобилияти ва руҳий ҳолатидан келиб чиқиб танлангани бўлади. Эҳтимол, бир кун

39

келиб ҳар бир тил ўрганувчи компьютернинг бир тугмасини босиш билан ўзининг махсус ўқув материалини қўлга кири-тадиган замонлар келар, аммо ҳозирча таълим ривожининг бу даражасига етганимиз йўқ ва бугунги кунда қўлимизда мав-жуд материаллардан, агар ҳар бир тил ўрганувчига алоҳида бўлмаса-да, тил гуруҳига қандай қилиб улардан энг яхшисини танлашни ва уларнинг мавжуд кам-кўстларини тўғрилашни билиб қўйишимиз керак, токи улар гуруҳимиздаги тил ўрга-нувчиларнинг корига яроқли бўлсин. Кейинги бўлимларда шу ҳақда баҳс юритамиз.

Ўқув материалларини баҳолаш

Юқорида кўриб ўтилган баҳсларга кўра, ҳеч бир дарслик ёки ўқув материаллари мукаммал эмас. Шуни эътиборга олиш керакки, ўқув материалларининг яроқлилигини ўлчайдиган аниқ мезон ёки формула йўқ, бу нарса кўпинча ҳар кимнинг ди-дига боғлиқ. Аммо тил ўқитувчиси қўлидаги дарслик ёки ўқув материали нега бундай тайёрланганлигини ва ундан қандай қилиб яхшироқ фойдалана олиши мумкинлигини белгилай олиши керак. Шунинг учун маълум бир принципларни ишлаб чиқишимиз керак, токи ўқитувчи ўз тил ўрганувчиларининг талаб ва эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда ўқув материалла-рини ҳамда янги тадқиқотлар натижаларини баҳолай олсин ва унинг камчилик ва афзалликларини ажрата олсин.

Шунга биноан, бу ерда икки хил баҳолаш методи тавсия эти-лади: ташқи жиҳатларини баҳолаш (китоб номи, муқаддимаси ва мундарижа асосида), ички жиҳатларини баҳолаш (мазмуни-ни чуқур ўрганиб чиқиш). Шуни назарда тутиш керакки, дарс материаллари бир муддат тил ўрганувчилар билан синовдан ўтгандан кейингина аниқ хулосага келишимизга ва ҳақиқий баҳосини белгилашимизга имкон беради.

40

Ташқи жиҳатларни баҳолаш

Бу босқичда китоб таркибидаги мавзулар ҳақида умумий тасаввур берувчи меъёрларга эътибор қаратишимиз керак. Бундан мақсад: китоб муаллифи ёки ношир китоб ҳақида айтган гапларига қараб, унинг сифати ва ҳажмидан хабардор бўлишимиз керак. Шу жиҳатдан китобнинг муқоваси ҳамда муқаддимасидаги ташвиқот, даъволар ва китоб мундарижасига диққат-эътибор қаратишимиз керак. Китоб нима мақсадда ту-зилганлигига эътибор қаратиш эсимиздан чиқмаслиги лозим. Эҳтимол, ношир ёки муаллиф бозорда мана шу соҳада китоб етишмовчилигини сезиб қолгандир ва бу китобнинг вужудга ке-лиши фақат ана шу камчиликни тўлдириш мақсадидадир. Шу-нинг учун китоб нима мақсадда чиқарилганини ўрганишимиз керак. Намуна сифатида китоб муқовасида келтирилган рекла-ма ва даъволарга эътибор беринг:

Бу китоб тилнинг структураси билан танишишдан кўра, кўпроқ тилни амалда қўллашга қизиқадиган ўрта ва олд қатор тил ўрганувчилар гуруҳи учун мўлжалланган. Бу да-ражадаги тил ўрганувчилар тилнинг тузилиши борасида нисбатан етарли билимга эга бўладилар, аммо бу билимни алоқа ўрнатиш учун қўллай олмайдилар. Ушбу китобда тил-ни амалда қўллаш учун зарурий принциплар тақдим этилган ҳамда шу мақсадда ҳаяжонли ва муносиб машқлар берилган.

Бу китоб гўё тил грамматикасини юқори даражада била-диган ва оғзаки нутқ кўникмасини ҳосил қилиш давригагина муҳтож тил ўрганувчиларга мўлжаллангандай кўринади. Тил ўқитувчиси бу маълумотни олгандан кейин бу даъво китоб-нинг ичидаги мазмуни билан тўғри келиши ёки келмаслигини билишга қизиқиши керак.

Энди бир китобнинг муқаддимасига диққатни қаратамиз. Бу ерда муқаддиманинг фақат кўзга ташланадиган муҳим жойларинигина келтирамиз.

Бу китоб тилнинг асосий қоидалари билан таниш бўлган тил ўрганувчиларга мўлжалланган. Бу китобда кўзда тутил-ган мақсадлар қуйидагилардан иборат:

41

– ёзма ва оғзаки нутқнинг турли кўринишларини ишонч би-лан қўллай олиш даражасида танитиш.

– тилда сўзлашув кўникмасини касб қилиш учун икки ва кўп томонлама диалогдан тортиб, ижтимоий мавзудаги роль ўйнаш машқларигача.

– тилни амалда қўллаш камчиликларини йўқотиш учун тил грамматикаси ва оғзаки нутқ бўйича тузилган машқлар.

– бу мавзулар ўрта билимли тил ўрганувчининг тил ўрганишга қизиқиши ва иштиёқи, ошишига сабаб бўлади, ун-дан ташқари ижтимоий муносабатлар билан боғлиқ керакли сўзларни ўзлаштириб оладилар.

Бу муқаддимадан шундай натижага келиш мумкинки, ки-тобнинг муаллифи ва ношири ўта салмоқли даъволар қилмоқ-да, китобнинг мазмуни қанчалик берилган ваъдаларни амал-га оширганлигини кўриш учун уни диққат билан ўрганиб чиқишимиз керак.

Китоб қандай кишилар учун тайёрланган? Келтирилган мавзулар бир гуруҳ ёшдаги кишилар учун қизиқарли бўлса, бошқалар учун қизиқ бўлмаслиги мумкин. Ундан ташқари, тил ўрганувчиларнинг билим даражаси қай даражада назар-да тутилган. Дарс материаллари тил ўрганувчининг даст-лабки билимларини назарда тутган ҳолда тузилмаган бўлса, бундай қўлланманинг фойдаси йўқ.

Ўқув материаллари қандай мавзуларни қамраб олган-лигини кўришимиз керак. Тил ўрганувчилар тилни кунда-лик ижтимоий ҳаётда фойдаланиш учун ўрганмоқчими ёки алоҳида мақсади борми (бадиий китоблар ўқимоқчими, олий ўқув юртига ўқишга кирмоқчими, инженерлик соҳасига оид адабиётлар билан танишмоқчими, радио-телевидение кўрсатувларини томоша қилмоқчими ёки эронликлар би-лан хат ёзишмоқчими)? Агар уларнинг алоҳида мақсадлари бўладиган бўлса, берилган мавзулар қай даражада кузатилган билим даражасига мувофиқ келади? Китобда дарс материал-лари қайси тартибда тузилгани ва қай даражада берилгани-га диққат қилишимиз керак. Дарс материаллари бир қатор қисмларга бўлинганми ёки дарслар доирасида берилганми.

42

Ўқитувчи ҳар бир дарснинг ҳажми, тил ўрганувчиларнинг им-кониятларини ҳисобга олиши ва фан дастурига мувофиқ ту-зилганми ё йўқми эканлигига диққатини қаратиши керак. Ва, ниҳоят, китоб муаллифининг тилга ва тилни ўқитишга, тил, уни ўзлаштириш ва тил ўрганувчи орасидаги муносабатларга қарашларига эътибор беришимиз керак.

Албатта, кўпинча китоб нашрдан чиққан йили ҳам аҳами-ятга эга бўлади. Чунки тилшунослик ва руҳшунослик илми юксак суръатлар билан ўзгариб ва такомиллашиб бораётган, янгидан-янги назариялар вужудга келаётган дунёда олиб борилаётган тадқиқотлар бизларни янги мулоҳазалар ва мушоҳадаларга йўналтиради. Шу сабабли ҳам янги чиққан китоблар кўпроқ илмий аҳамиятга эга бўлиши керак.

Китобнинг яроқлилигини баҳолашда назарда тутилади-ган иккинчи даражали аҳамиятга эга бўлган ҳолатлар ҳам мавжуд. Масалан, тил ўрганувчи луғат қидиришга мажбур бўлмаслиги учун ҳар бир дарсдан сўнг ёки китоб охирида ўтилган янги сўзлар луғати берилганлиги, она тилиси тил ўрганувчиникидан фарқли бўлган ўқитувчи бу китобдан фой-далана олиш даражаси, китобда ўқитувчига китобдан фойда-ланиш бўйича кўрсатмалар берилганлиги, ўқитишнинг янгича методлари аниқ кўрсатилганлиги (матнга берилган тушунти-ришлар кўринишида), сифатли қоғоз ва рангларда чоп этил-ганлиги ва шунга ўхшаш бошқа жиҳатлари эътиборга олини-ши керак.

Китобнинг мундарижаси ҳам ўқув материалларининг тар-тиби ва турлари, турли хил кўникмаларни назарда тутганлиги ва шунга ўхшаш бошқа маълумотларни бериши мумкин.

Шунингдек, китобда тасвирий воситалардан фойдаланил-ганми (расм, харита ва чизмалар)? Агар фойдаланилган бўлса, фақат безак учунми ёки тил ўрганувчи тилнинг ўзига хос жиҳатларини англаши учунми?

Дарслик китоби тил эгаларининг маданияти асосида тузил-ган материаллардан иборатми? Агар шундай бўлса, уларни ўқитиш учун тўғри стратегиялар танланганми?

Китобда жамиятнинг ижтимоий ва жинсий озчилик гуруҳ-

43

ларига салбий муносабат билдирилганми? Бирор мамлакат ва ё жамият ҳақоратомуз тарзда ёритилганми? Жамият ман-фаатларига ва ахлоққа хилоф муносабатлар тасвирланган-ми? Тил ўрганувчиларнинг билимини ва улар дуч келаётган қийинчиликларни баҳолашга мўлжалланган тестлар назарда тутилганми?

Юқоридаги талаблардан келиб чиқиб, тил ўрганувчиларнинг ўзига хос хусусиятлари, мажуд имкониятларни ва дарс мате-риалларининг потенциал мослигини назарда тутган ҳолда ки-тобни танлагач, ундаги баъзи камчиликлар ва ўзгаришларни амалга ошириш мақсадида китобнинг ички мазмунини син-чиклаб ўрганишга диққатни қаратишимиз мумкин.

Ички жиҳатларини баҳолаш

Энди биринчи босқичдаги баҳолашдан сўнг, китобнинг мазмунига диққат қиламиз: китоб муқовасидаги ношир ва муаллифнинг ташвиқот ва даъволари, шунингдек, муқаддима ва мундарижадан олган маълумотларимиз китоб мазмуни билан тўғри келадими-йўқми, кўриб чиқамиз. Шу мақсадда қуйидаги ҳолатларни аниқлаш учун, ҳеч бўлмаганда, китоб-нинг икки дарсини кўриб чиқамиз:

1. Тил кўникмалари дарс материалларида қай йўсинда акс этган? Ҳамма тил кўникмалари акс этганми ва бизнинг тил ўрганувчиларимизнинг талаб ва эҳтиёжлари назарда тутил-ганми, тил кўникмаларини ўқитиш алоҳида-алоҳида ва бирга-ликда бошқа тил кўникмалари билан уйғун шаклдами ҳамда бу кўникмаларни ўқитиш методи табиийми ёки йўқми.

2. Ўқув мавзуларини даражалаштириш ва уларнинг тарти-би. Бу босқич махсус аҳамиятга эга. Дарс материаллари ё китоб давомида соддадан қийинга қараб ёки бир неча бир-биридан фарқли бўлимларда даражаланади. Бунда ҳар бўлимни бошқа бўлимларни назарда тутмаган ҳолда ўқитиш мумкин. Яъни китобнинг ҳар бир дарси ёки қисми мустақилдир ва тил ма-териаллари ҳар қисмнинг ичида мустақил даражаланган. Ва,

44

ниҳоят, соддадан мураккабга қараб даражалаштиришга ҳечам риоя қилинмаган. Масалан, баъзи китобларда сўзларнинг кўп-камлиги даражалаштириш асосини ташкил қилади. Хул-лас, тил ўрганувчиларнинг талаб ва тақозолари нимадан ибо-рат ҳамда баҳоланаётган китоб қай даражада бизнинг тил ўрганувчиларимизнинг ўзига хос хусусиятларига жавоб бери-шини кўришимиз керак.

3. Ўқишга мўлжалланган материаллар ўқиш маҳоратини оширишга ва нутқ хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда тай-ёрланганми ёки фақат сўз ва гапларни ўргатиш учун тузил-ганми?

4. Эшитишга мўлжалланган материаллар табиий тил бир-ликларидан тайёрланганми ёки муаллифнинг мақсади сўзлар-нинг талаффузи ва гапнинг оҳангини ўргатиш бўлиб, сунъий материаллар берилганми?

5. Оғзаки суҳбат материаллари тил эгалари орасидаги таби-ий мулоқот хусусиятига эгами ёки сунъий тузилган саҳналар берилганми.

6. Ҳар бир дарсга тузилган тест ва саволлар тил ўрганув-чиларнинг эҳтиёжларига ва дарс материалларига мувофиқми ёки бу тест ва саволлар сунъий ва ғайритабиийми.

7. Дарс материаллари тил ўрганувчиларнинг ёши ва даст-лабки билимлари ҳисобга олинган ҳолда уларнинг ўзлашти-риш методларига мосми? Кўпгина тадқиқотлар индувидуал ўрганишни маъқуллайдилар. Китобда берилган материаллар тил ўрганувчиларга шундай имконият яратганми?

8. Китобнинг дарс материаллари етарли даражада аниқ-равшанми, тил ўрганувчилар ва ўқитувчи қийинчиликларга дуч келмайдими? Баъзи китоблар ўқув материалларини му-аммо шаклида баён қиладилар ва тил ўрганишни бир қатор тил муаммоларини ҳал қилишдан иборат деб биладилар. Ҳолбуки, тил табиий алоқа воситасидир ва сунъий равишда уни мураккаблаштириш тил ўрганувчи ва ўқитувчини қийин аҳволга солиб қўяди ҳамда уларнинг табиий алоқаларини чи-галлаштиради.

Шундай қилиб, ички жиҳатларини баҳолаш жараёнида тил

45

кўникмаларини ҳосил қилиш, ўқув материалларини дара-жалаштириш ва тартибга солиш, ўқиш, эшитиш ва суҳбатга мўлжалланган материалларнинг сифати, тест ва саволларнинг тил ўрганувчиларнинг эҳтиёжларига мослиги, индувидуал ўзлаштириш учун имконият яратиш ва дарс материаллари-нинг аниқ-равшан бўлиши кўриб ўтилади.

Умумий баҳолаш

Юқорида зикр этилган ва шарҳланган изланишлардан ке-йин, қуйидаги принципларга таянган ҳолда, дарс материалла-рини талабга жавоб бериш-бермаслиги ҳақида қатъий қарорга келамиз:

1. Китоб фойдаланишга яроқлими? Китоб материалла-ри бизнинг тил ўрганувчиларнинг ҳамма ёки қисман талаб-эҳтиёжларига жавоб берадими? Китобнинг айрим қисмла-ридан ўзимизнинг ўқитиш мақсадларимиз учун фойдалансак бўладими?

2. Китобдаги материалларни сал-пал ўзгартириш билан ишлатса бўладими? Ўқитувчи тил ўрганувчиларнинг мақсади, талаблари, тил ўрганиш қобилияти ва шахсий хусусиятлари-ни ҳисобга олган ҳолда ўқув материалларининг таркиби ва тартибини қисман ўзгартириб, уларга қўшимча киритиши ёки олиб ташлаши мумкин (кейинги бўлимларда бу мавзуга яна қайтамиз).

3. Дарс материаллари уларни қайта ишлаш учун яроқлими?Гоҳида китобда берилган дарслар шу қадар бир-бири билан

чамбарчас боғлиқ бўладики, уларнинг ўрнини алмаштириш, бирор нарса қўшиш ёки олиб ташлашнинг имкони бўлмайди. Агар китоб ўзгартиш киритишга имкон берса, ўқитувчи фақат эшитиш кўникмасини ёки ўқиш кўникмасини ҳосил қилишга мўлжалланган бир қисм машқлардан фойдаланиши ёки ўқиш ва ёзиш дарсларининг ўрнини алмаштириши, хулоса қилиб айтганда, дарсларнинг ҳаммасини ёки бир қисмини ўзининг талаб ва эҳтиёжларидан келиб чиқиб мувофиқлаштириши мумкин.

46

Шу тартибда китобнинг ўз хусусиятларидан келиб чиқиб, тил ўрганувчиларнинг ўзига хос хусусиятларини назарда тутган ҳолда материалларни танлашимиз керак. Шундагина ўқитувчи сифатида ўз вазифамизни тўла адо этган бўламиз.

47

БОЗОРДА МАВЖУД ДАРС МАТЕРИАЛЛАРИНИ ҚАНДАЙ ҚИЛИБ ЎЗ ТИЛ ЎРГАНУВЧИЛАРИМИЗГА

МОСЛАШТИРИШИМИЗ КЕРАК?

Ўқитувчи тил ўргатиш учун танлайдиган ҳар қандай ки-тоб гарчи у тил ўрганувчиларнинг талаб-эҳтиёжларига жа-воб берадиган ҳамда уларнинг бу борадаги мақсадларига мувофиқ бўладиган бўлса-да, унга ўзгартиришлар киритиш (маълум ўринларни олиб ташлаш ёки қўшиш) лозим бўлади. Бирор-бир ўқитувчи томонидан ўз тил ўрганувчиларининг хусусиятларини ўрганиш натижалари асосида тайёрланади-ган махсус дарсликкина бундан мустасно бўлиши мумкин эди. Аммо шу кунгача бундай тарслик тайёрланмаган. Шунга кўра, ўқитувчи ўз тил ўрганувчи шогирдлари хусусиятларини ўрганиб бўлгандан кейин, китоб талаб қилинган даражада тил ўрганувчиларга мос бўлиши учун тегишли омилларни назар-да тутган ҳолда китоб материалларига ўзгартиришлар кири-тиши керак.

Бундан ташқари, ўқитувчи ўзи ўқитадиган фаннинг ривожи жуда тез суръатларда юз бераётганини ҳисобга олиб, дарс ма-териалларини ўз тил ўрганувчиларининг ўзига хос хусусият-ларини назарда тутиб ўзгартириши ўқитувчининг изланувчан эканлиги ва янги тадқиқотлар билан таниш эканлигидан ни-шонадир. Шундай экан, яхши ўқитувчи ҳар доим тил ўқитиш методларига таъсир кўрсатувчи омиллар, тил ўрганувчилар, ўқиш даврининг мақсади ва ўзининг мақсади, шахси ва илмий ақидаларининг орасида ўзаро боғликлик яратишга интилади.

Муайян бир китобнинг дарс материаллари ички лек-сик бир бутунликка эга бўлиши, аммо биз назарда тутган тил ўрганувчиларга мос бўлмаслиги мумкин. Бошқа то-мондан, мазкур китоб тил ўрганувчиларимизнинг талаб ва эҳтиёжларига тўла жавоб бериши, аммо ички тизимида уз-вийлик йўқлиги кўзга ташланиши мумкин.

48

Шуни қайд этиш керакки, бир китобнинг дарс матери-алларини тил ўрганувчиларнинг талабларига мос равиш-да ўзгартириш дегани ҳар доим ўқитувчи китобнинг бир ёки бир неча қисмини қайта кўчириб чиқиши керак, дега-ни эмас. Ўқитувчи бирор матндаги мураккаб жумлани тил ўрганувчиларнинг савиясига мослаб, икки-уч жумлага бўлиб осонлаштирса, демак, у тил ўрганувчининг яхшироқ тушу-ниши учун кўмаклашган бўлади. Ё бўлмаса, бирор грам-матик қоидани тушунтириш учун ўзидан бир машқ қўшса, демак, у дарс материалини қайта тузишга ҳаракат қилган бўлади. Шунингдек, тил ўрганувчидан бир грамматик мавзу бўйича тузилган ўнта машқдан айнан шу мавзуга тегишли бўлганларини сўраса, демак, материални қайта тузиб чиққан бўлади, ё бўлмаса такрорлаш пайтида тил ўрганувчилардан ўтилган машқлардан бирини қайта бажаришни сўраса, бу-ларнинг ҳаммаси тил ўрганувчиларнинг талаб-эҳтиёжларини қондириш учун дарс материалларини мослаштиришга кира-ди.

Дарс материалларини қайта ишлашпринцип ва йўсинлари

Қайта ишлаш, олдинги бўлимда кўриб ўтганимиздек, дарс-нинг мазмунини ўзгартиришдан иборат бўлиши мумкин. Дарснинг мавзулари грамматик қоидалар юзасидан тузил-ган машқлар, кундалик ижтимоий ҳаётдан олинган мавзулар, ўқиш ва эшитишга мўлжалланган матнлар, тил бирликлари-нинг талқини, тест ва мавзуни тушунишга мўлжалланган са-воллар ҳамда шунга ўхшаш нарсалар бўлиши мумкин. Қайта ишлаш уч мақсадда амалга оширилади:

1. Дарс материалларини тил ўрганувчиларнинг қизиқиш-лари, билим даражаси ёки ўқув ва касб-ҳунар, талаб-эҳтиёж-ларига мослаштириш учун қайта ишлаш.

2. Дарс материалларини тил ўрганувчиларнинг билиш қо-билиятига қараб қайта ишлаш. Масалан, баъзи тил ўрганув-

49

чилар қиёсий йўсиндан кўра кўпроқ индуктив йўл билан яхши ўзлаштирадилар ва, аксинча.

3. Тил ўрганувчиларнинг орасида мавжуд вазиятга уйғун-лаштириш учун қайта ишлаш. Масалан, Лондонда ўқитиш мумкин бўлган дарс материаллари Бангладеш, Саудия Арабис-тони ва Белорусиядагидан фарқ қилади (ушбу китобда мазкур мавзуни шарҳлашнинг имкони йўқ).

Энди дарс материалларини ушбу айтиб ўтилган уч мақсадга мувофиқлаштириш йўл-йўриқларини шарҳлаймиз. Бу иш-ларни амалга оширишнинг бешта йўриғи назарда тутилган бўлиб, улар қўшимча киритиш, камайтириш, сифат ўзгариши, соддалаштириш ва материаллар жойлашув тартибини алмаш-тиришдан иборат.

1. Қўшимча киритиш. Ушбу сўзнинг маъносидан ҳам анг-лаш мумкинки, бу тил ўрганувчининг эҳтиёжларидан келиб чиқиб, мавжуд дарс материалларига қўшимча киритишдир. Мисол:

– япониялик тил ўрганувчига форс тилидаги фонемаларни машқ қилдириш жараёнида l ва r товушлари орасидаги фарқ бўйича машқларни ҳам қўшиш керак, ёки бўлмаса, испания-лик тил ўрганувчига b ва v товушлари орасидаги фарқни алоҳида ўқитиш керак. Бу машқлар бизда мавжуд бўлган тил ўргатишга оид материалларда мавжуд эмас. Шунга кўра, биз тил ўрганувчиларнинг эҳтиёжини назарда тутиб, буларни қўшишимиз керак;

– ўқишга мўлжалланган дарс материалларида муайян бир матн кўзда тутилган, аммо бу матн ўқиш кўникмасини ҳосил қилиш учун ҳамма талабларга жавоб бермайди ёки етарли эмас. Ўқитувчи берилган матн савиясидаги бошқа бир матнни тайёрлайди ва биринчи матнда нима учундир кўрсатилмаган ёки эътибор берилмаган феъл замонлари, гапнинг грамматик тузилиши, керакли тил бирликлари ҳамда мослашув белги-лари каби грамматик мавзуларни ўзи киритади, токи уларни кўпроқ машқ қилдириш ва мустаҳкамлаш учун;

– тил ўрганувчилар бирор грамматик мавзуни яхши тушун-масликлари ёки англаб олишга қийналишлари мумкин. Шу

50

сабабдан шу грамматик мавзу устида машқ қилишдан олдин, тил ўрганувчилар яхшироқ тушуниб олиши учун кўпроқ ми-соллар берилади;

Шуни эсда тутиш керакки, қўшимча киритишлар китоб-нинг ўқитиш методи доирасида амалга оширилади, китоб-нинг дарс материалларининг асл тузилиши ўзгартирилмайди. Қўшимча киритишнинг бошқача йўллари ҳам мавжуд:

– тилнинг товушлар тизимини ўқитиш учун мўлжалланган дарсларга фақат нотаниш товушларнинг талаффузи киритила-ди, гапдаги (мантиқий) урғу, сўз урғуси ва гап оҳангида кем-тиклик сезилади. Фонетик тизимдаги мана шу жиҳатлар на-зарда тутилса, тил ўрганувчилар табиий сўзлашув тили билан яхшироқ танишиб оладилар;

– дарсликларда эшитиш кўникмасини ҳосил қилишга сези-ларли аҳамият берилмаган, шунинг учун тил ўқитувчиси матн-ни магнитофон тасмасига ёзиб ёки оғзаки нутқнинг табиий хусусиятларини назарда тутган ҳолда тақдим этса, эшитиш кўникмасидаги мавжуд кемтиклик бартараф этилади;

– гарчи китобда берилган грамматик мавзулар зарурий бўлса-да, ўқитувчи уларнинг амалда қўлланишини кўрсатиш учун дарснинг охирида қўшимча материаллар киритса, мақ-садга мувофиқ бўлади.

Бу хилдаги қўшимчалар дарс материалларининг асл матни-дан ташқари бўлади ва тил бирликларини ўқитишда янги метод-ни тақдим этади. Шунинг учун дарс материалларининг мазму-нида сифат ўзгариши ясайди. Эътиборлиси шундаки, қўшимча киритиш дарснинг ўртасида ёки охирида бўлиши шарт эмас, балки, масалан, ўқитувчи тил ўрганувчидан матнни ўқишни ва матн бўйича қўйиладиган саволларга жавоб беришни сўрашдан олдин тил ўрганувчининг олдинги олган билимларини фаол-лаштириш ва ўқиш маҳоратини ошириш мақсадида матн мавзу-си бўйича саволлар бериши ёки уларни баҳсга тортиши мумкин, токи улар матннинг мазмунини тузукроқ англасинлар.

2. Камайтириш. Камайтириш қўшимча киритишнинг ак-сидир. Қўшимча киритишда кўрдикки, дарс материаллари миқдор жиҳатдан ёки сифат жиҳатдан ўзгариши мумкин. Бу

51

нарса камайтиришда ҳам кузатилади. Дарс материалларидан кичик ёки катта бир қисмни камайтириш мумкин. Қуйидаги мисолларга эътибор беринг:

– фонетик тизим бўйича машқлардаги қийинчиликлар тил ўрганувчиларнинг умумий қийинчиликларини ўз ичига ола-ди ва биринчи тил билан форс тили орасидаги фарқлардан келиб чиқадиган қийинчиликларни назарда тутмайди. Маса-лан, бир қанча араб тилли тил ўрганувчиларимиз борки, улар l ва r товушлари орасидаги фарқни аниқлаш учун қўшимча машқларга муҳтож эмаслар;

– гарчи бизнинг дарс материалларимиз алоқа ёрдами-да ўргатиш методи асосида танланган бўлса ҳам, баъзи тил ўрганувчиларнинг мақсади форс тилини форс тили эгалари жамоасида қўллаш эмас. Бундай тил ўрганувчиларга “ким-нингдир ҳол-аҳволини сўраш” ёки “маълумот ҳосил қилиш” фойдали бўлади, аммо “таом узатиш тартиб-қоидаси” ёки “ха-рид қилиш” ролларининг, эҳтимол, зарурати бўлмаса керак.

Бундай камайтиришлар дарс материаллари ўқитиш мето-ди тизимига ўзгартиш киритмайди. Камайтиришнинг бошқа йўллари ҳам мавжуд. Қуйидаги мисолларга эътибор беринг:

– дарс материалларидаги ҳар бир дарснинг охирида муайян бир мавзу кўрсатилган бўлиб, шу мавзуда баҳс ва фикр алма-шиш талаб қилинади, аммо тил ўрганувчиларнинг билим да-ражаси ҳали баҳс ва мунозара қиладиган даражага етишмаган;

– тил ўрганувчиларнинг мақсади қисқа муддат ичида тил эгалари билан форс тилида суҳбатлашишдан иборат. Бир гуруҳ кишилар эронликлар билан савдо-сотиқ алоқалари ўрнатмоқ-чилар, бошқа бир гуруҳ кишилар эса Эрон бўйлаб саёҳат қилмоқчилар. Шу сабабли, ҳар бир дарс бўлими охирида грам-матик қоидаларни муфассал тушунтириш уларнинг мақсадига мувофиқ эмас.

Қўшимча киритиш ёки камайтириш кўпинча биргаликда амалга оширилади. Бир қисм материаллар олиб ташланиб, ўрнига бошқа материаллар киритилиши мумкин. Агар олиб ташланадиган ва қўшиладиган материаллар бир хил хусу-сиятга эга бўлса, масалан, фонетика бўйича бир машқнинг

52

ўрнига бошқа бир фонетик машқ қўйилса, дарсдаги мувоза-нат ёки бўлмаса, дарснинг режаси бузилмайди. Ўқитиш ме-тоди қачонки ўқиш бўйича бир машқ эшитиш бўйича машқ билан алмаштирилса, ёки бўлмаса, грамматика бўйича бир машқ ўрнига оғзаки нутқ бўйича бир машқ қўйилса, тубдан ўзгаради. Бу ҳодиса кейинги баҳсимизда таҳлил қилинади.

3. Сифат ўзгариши. Сифат ўзгариши бирор машққа ёки тил мавзусига кўпроқ диққатни қаратиш натижасида рўй беради ҳамда кўчириб ёзиш ва тизимни соддалаштиришга тақсимланади. Бир неча мисол келтирамиз:

Кўчириб ёзиш. Алоқа ёрдамида ўргатиш методига яқин-лаштириш учун, баъзи дарс материалларига диққатни қаратиш учун амалга оширилади. Тилшуносликнинг янги қарашлари заиф акс этган китобларда тил ўрганишга бўлган эҳтиёж-мақсадлари талаб қилганда дарс материалларига ўзгартириш-лар киритилади ва бундай ўзгаришлар мажбурийдир. Биноба-рин, кўчириб ёзиш тил ўрганувчиларнинг дастлабки билим-лари билан ҳозирги қизиқишларига кўпроқ боғлиқ бўлишига олиб келади. Мақсад шуки, табиий тил ғолиб келсин ва шундай фаолиятлар амалга оширилиши керакки, тил ўрганувчиларни табиий равишда шундай масалаларга рўпара қилсинки, ўзлари уларни ҳал қилиш йўлларини изласинлар ҳамда бу масалалар шундай тақдим қилиниши керакки, уларни режалаштиришдан олдин тил ўрганувчиларга маълум бўлмасин. Кўпгина дарслик-ларда эшитиш кўникмасини ҳосил қилишга камроқ эътибор қаратилади ва буни тил ўқитувчилари яхши ҳис қиладилар. Агар бозорда керакли эшиттирув материаллари топилмаса, ўқитувчи ўқишга мўлжалланган материални эшиттириш ма-териалига қўйилган талабларни назарда тутган ҳолда магни-тофон тасмасига ёздириши керак ёки ўзи тил ўрганувчиларга ўқиб бериши ёки конспект асосида гапириб бериши керак.

Баъзи китоблар бир қатор сўзларни уларнинг тушунчалари билан тақдим этадиларки, янги ўқитиш методларига мувофиқ эмас. Ўқитувчи сўзларнинг талқинини олиб ташлаб, тил ўрганувчиларнинг ўзи уларнинг тушунчаларини англаб ола-диган машқлар мажмуасини тақдим қилиши мумкин.

53

4. Соддалаштириш. Соддалаштириш қайтадан ёзиш каби сифат ўзгаришининг бир тури ҳисобланади. Аммо унинг алоҳида аҳамиятини назарда тутган ҳолда мустақил бир бўлимда кўриб чиқилади. Бир ўқитиш даврининг кўпгина ун-сурлари соддалаштирилиши мумкин. Жумладан, машқларни бажаришга ва дарс жараёнини ташкил қилишга қаратилган кўрсатмалар. Ҳаттоки ёзувлар ва тасвирларнинг жойлашув тартиби ҳам ўзгартирилиши мумкин, токи уларнинг ораси-даги алоқа осонлик билан аниқлансин. Албатта, шунга ҳам эътибор бериш керакки, соддалаштириш баъзи вақтларда хавфли бўлади. Ўқитувчи соддалаштириш жараёнида гаплар-нинг ичидаги мантиқий боғлиқлик ва узвийликнинг табиий ҳолатини бой бериб қўймаслигига эътибор бериши керак ёки гапираётганида сўзларнинг урғусига ва гапнинг оҳангига за-рар етадиган даражада суръатни пасайтирмаслиги лозим.

Ҳарҳолда, соддалаштириш кўпроқ ўқиш ва эшиттиришга мўлжалланган матнларда амалга оширилади. Ўқитувчилар ав-вал бошдан ўқишга мўлжалланган чигал гапларни қайта иш-лашга ва тил ўрганувчиларнинг билим даражасига мослашти-ришга ҳаракат қилганлар, токи матнни англаб етиш имконини оширсинлар. Соддалаштириш қуйидаги шаклларда амалга оширилиши мумкин:

а) матн таркибидаги узун гапни қисқартириш ёки бир му-раккаб гапни бир неча гапларга бўлиб қайта ёзиш мумкин. Шу мақсадда ҳар бир эргаш гапдан мустақил содда гап тузиш мумкин;

б) матндаги янги ва тил ўрганувчиларга нотаниш бўлган сўзларни илгари ишлатилган ва маъноси маълум бўлган сўзлар билан алмаштириш мумкин;

в) мураккаб грамматик таркибларни содда таркиблар билан алмаштириш; масалан, кесими мажҳул даражадаги гаплар-ни аниқ даражадаги гаплар билан алмаштириш, ўтган замон аниқ феълини ҳозирги-келаси замон шакли билан, шарт-истак майлини аниқ майл билан, бутунлай нотаниш грамматик ма-териалларни таниш грамматик материаллар билан алмашти-риш мумкин.

54

Соддалаштириш бўйича бир неча мулоҳазалар мавжуд. Би-ринчидан, тил ўрганиш бўйича сўзларнинг грамматик шакл-ларини ўзгартириш ёзувчининг услубини, айниқса, бадиий адабиётга тааллуқли матнларда ёзувчи кўзда тутган маъно ва мақсадга таъсир кўрсатиши мумкин. Аслини олганда, бу хилда-ги тилни ўрганиш ўзгаришлари ҳар қандай матндаги узвийлик унсурига путур етказиши мумкин. Айни пайтда, мураккаб ил-мий материаллар ва маданий жиҳатдан тил ўрганувчиларнинг маданияти ва тажрибаларидан фарқли бўлган, мавзу жиҳатдан чигал матнлар соддалаштиришга муҳтождирлар.

Ўқитувчи матнни соддалаштириш ўрнига осонроқ ўқитиш методини танлаши мумкин. Бошқача қилиб айтганда, содда-дан мураккабга принципига амал қилиб, бир неча босқичда матнни тил ўрганувчига осонлик билан тушунтириши мум-кин. Бу ҳақда ўқиш ва эшиттиришга бағишланган бўлимларда баҳс юритамиз.

5. Дарс материалларининг жойлашув тартибида ўзга-риш. Бу ўзгариш йўли дарс материалларининг жойлашув тар-тибига тааллуқли. Бир дарс блокидаги материалларни ёки ки-тобдаги дарс блоклари ўрнини алмаштириш мумкин. Албатта, бу ишнинг ўз чегараси бор. Қуйидаги мисоллар бу йўриқни амалда қўллаш бўйича намуна бўла олади:

– агар ўқиш даври китобдаги дарс материалларига нис-батан ўта қисқа бўлса. Шунинг учун тил ўрганувчиларнинг ўрганишга бўлган эҳтиёжи энг муҳим грамматик қоидаларни, кўп ишлатиладиган сўзларни ва зарурий ижтимоий ролларни китоб материаллари ичидан танлаб, тил ўрганувчиларнинг эҳтиёжи талаб қилган тартибда ўқитилиши керак бўлади;

– материалларни бир-бири билан боғлиқлигига қараб жойлаштириш тартиби уларни бир-биридан ажратишга са-баб бўлиши мумкин. Масалан, тил бирликларини ўқитишга мўлжалланган бирор матн жуда кўп грамматик қоидаларни ўз ичига олган бўлса-да, ўқитувчи тил ўрганувчиларнинг ҳозирги билим даражаси уларни ҳазм қилишга тайёр эмас-лигини ҳис қилиши мумкин. Бундай ҳолларда китобнинг бу қисмини кейинроқ ўтишга қолдириши мумкин.

55

ЧЕТ ТИЛИ ЁКИ ИККИНЧИ ТИЛНИ ЎҚИТИШМЕТОДИ ТАРИХИГА БИР НАЗАР

Ўқитувчи энг яхши ўқитиш методини излаш мақсадида таълим методларидан хабардор бўлиши керак эмас, балки тил ўрганувчининг мақсади талаб-эҳтиёжларидан хабардор бўлиш орқали қандай мавзуларни ўқитиши кераклигини би-либ олиши зарур. Яъни, масалан, ўқитувчи тил ўрганувчининг форс тилини ўрганишдан мақсади олий ўқув юртига кириш ва таҳсилни давом эттириш эканлигини аниқлайди. Шундан сўнг талаб-эҳтиёжларини, яъни талабанинг олий ўқув юрти-га кириш учун тил эҳтиёжлари нимадан иборат эканлигини ўрганади. Талаба ўқитувчининг гапирган гапларини тушу-на олиши, ўзининг стратегиясига тегишли қўлланмалар ва дарсликларни ўқий олиши, имтиҳон топшириши, дарс пай-тида савол бера олиши, ўрганган нарсаларини гапириб бера олиши керак ва ҳ. к. Ўқитувчи шу мақсадда қайси сўзларга, грамматик материалга ва тил кўникмаларига эҳтиёжи бор-лигини аниқлайди. Талаб-эҳтиёжларини ўргангандан ке-йин, тил ўрганувчининг жисмоний хусусиятлари, тил билиш қобилияти, ҳис- туйғулари, таълим муассасининг имконият-ларини ҳисобга олиб, тил материалларини ўқитиш учун қайси ўқитиш методи ҳамда дарс жараёнида қандай фаолиятлар маъқул эканлигини белгилайди.

Шунинг учун ўқитувчи барча таълим методлари ва дарс жа-раёнларининг хусусиятларидан хабардор бўлиши керак, токи керак бўлганда уларнинг орасидан бир ёки бир неча таълим методлари ва дарс жараёнларини танлаб олсин. Энди таълим методлари пайдо бўлиш тарихи ва ўқитиш методларининг ўзига хос хусусиятларининг қисқача шарҳини берамиз.

56

Йигирманчи асргача бўлган даврдаги чет тилини ўқитиш методлари

Йигирманчи асргача бўлган даврда ўқитиш методлари бўйича иккита қараш ҳукмрон эди. Биринчи қарашга кўра, тил ўрганувчи ўзининг тил бўйича билимларидан алоқа ўрнатиш учун фойдалана олиши керак эди, яъни ўзи шу тилда гапира олиши ва тил эгаларининг гапларига тушуна олиши керак эди. Иккинчи қараш тил грамматик структураларини билишга тая-нилар эди, яъни тил ўрганувчи тилнинг грамматик категория-ларини таҳлил қила олиши ёки, бошқача айтганда, чет тили қоидаларини ёд олиши керак эди.

Биринчи қараш асосида юнон тили бир классик тил си-фатида ва лотин тили ўрта асрнинг кенг тарқалган тили си-фатида ўқитиларди. Бу икки тил LINGUA FRANKA тилла-ри, яъни турли тил эгалари ўртасидаги алоқа тили сифатида ишлатиларди ҳамда у уламолар ва ўқимишли кишилар тили ҳисобланарди. Фалсафа, диний таълимот, сиёсат ва тижо-рат билимларини ўқитишда ана шу тилдан фойдаланиларди. Тил ўқитувчилари тилнинг шакл ва маъно бирлиги орасдаги алоқани кўрсатиш учун бевосита қўлёзма ўқув материаллари-дан ва бир неча тилли луғатлардан фойдаланишарди.

Уйғониш даврида чоп қилиш воситалари пайдо бўлиши билан юнон ва лотин тили грамматикасини бир неча китоблар асосида ўрганиш муяссар бўлди.

Шу аснода, классик лотин тили матнларидаги грамматик структуралар билан кундалик ҳаётда қўлланадиган оғзаки нутқ грамматик структуралари орасида фарқ мавжудлиги маъ-лум бўлди. Бу ҳодисанинг кашф қилиниши билан бир пайт-да Европа тилларидан бир қанчаси ўз ижтимоий аҳамияти ва эътиборини тикладилар ва лотин тили заволга юз тутди. Шундай қилиб, Европа халқлари классик тилларни ўрганиш ўрнига, бир-бирларининг тилларини ўрганишга юзландилар. Бу ҳол чет тилини ўрганиш, унинг грамматик структурала-рини таҳлил қилиш учун эмас, балки унинг кундалик оғзаки нутқда қўллаш учун керак эканлигини белгилади. Бу даврнинг

57

машҳур муаллими ва услубшуносларидан чехиялик Ян Амос Комениус8 1631 ва 1658 милодий йиллар орасида ўзининг бир қисм таълим йўл-йўриқларига бағишланган асарини нашр эт-тирди ва улардан баъзилари қуйидагича:

– тил ўрганиш учун грамматик қоидаларни шарҳлаш ўрни-га, тақлид йўсинидан фойдаланингн;

– тил ўрганувчилардан сиз айтган сўз ва гапларни такрор-лашни талаб қилинг;

– ўқиш бошида бир гуруҳ чекланган сўзларни ўргатинг;– ўз тил ўрганувчиларингизга ўқиш ва оғзаки нутқ машқ-

ларида ёрдам беринг;– тил ўрганувчиларни тасвирий воситалардан фойдаланиб

ўқитинг, токи уларнинг онгида шакл билан маъно орасидаги боғлиқлик ўрнашсин.

Шунинг учун Ян Амос Комениус биринчи бор индуктив методни тавсия қилди. Унинг мақсади эса грамматик структу-раларни таҳлил қилиш эмас, балки оғзаки нутқ кўникмасини ҳосил қилишдан иборат эди.

Ўн тўққизинчи асрнинг бошларига келиб лотин тили грам-матикасини ва классик матнларни узвий кўриб чиқиш Евро-панинг барча олий ўқув юртларида авж олди. Грамматика-таржима ўқитиш методи лотин тилида ва Европанинг бошқа тилларида расм бўлди. Бу методнинг асосчиси германиялик олим, ўз даврининг нуфузли услубшуноси Карл Плоец9 (вафо-ти 1881 й.) эди. Ўн тўққизинчи асрнинг охирларида граммати-ка-таржима методи ўрнига яна бевосита ўқитиш методи, яъни грамматик структураларнинг таҳлили ўрнига тилни амалда қўллаш методи жорий бўлди.

Француз олими Франсуа Гуан10 1880 йилда бевосита тил-ни ўқитиш методи ҳақида материаллар эълон қилди. У герма-ниялик олим Александр Фон Гумбольдт11 таъсирида ўзининг дарс жараёнида чет тилини қўллаш методини тавсия қилди. Гумбольдтнинг фикрича, тилни ўқитиб бўлмайди. Унинг фик-

8 Jahnson Amos Comenius9 Carl Ploetz10 Francois Goin11 Alexander Von Humboldt

58

рича, ўқитувчи тил ўрганувчи онгида тил ўрганишга рағбат уйғониши учун лозим бўлган вазият яратиб бериши керак.

Бевосита тил ўқитиш методи Франция ва Германияда ри-вож топди, грамматика-таржима методида бўлгани каби ҳали чет тили ўқитувчилари ўртасида бу метод тарафдорлари кўп.

Бевосита тил ўқитиш методи Европада расм бўлган вақтда, 1886 йили Ҳенри Свит12, Вилгельм Виктор13 ва Паул Пасси14 каби олимлар томонидан фонетика бўйича халқаро анжу-ман тузилди. Булар Халқаро фонетик алифбо (IPA)15 жамия-тига асос солишди ва 1890 йилдаги Тил ўқитиш ислоҳоти ҳаракатида муҳим роль ўйнашди ҳамда қуйидаги принцип-ларни тавсия қилиб, чет тилларини ўқитишни илмий асосга қўйишда биринчи қадамларни қўйишди:

– фонетика бўйича топилган янгиликлардан тил ўқитишда фойдаланиш керак;

– тил ўқитувчилари фонетика бўйича таълим олишлари ке-рак;

– оғзаки нутқ кўникмасини ҳосил қилиш учун тил ўрга-нувчилар фонетика курсини ўтишлари керак.

Фонетика соҳасининг олимлари грамматика-таржима мето-дида эътибор берилмайдиган талаффузни ўқитишга урғу бери-шарди. Бевосита тил ўқитиш методи Америкага ҳам етиб бор-ди. Аммо Америкадаги чет тилини ўқитувчилар ўзлари тилни яхши эгалламаганликлари учун ва оғзаки нутқ кўникмалари заиф бўлганлиги учун бу методни қабул қилмадилар. Эвази-га Ҳозирги замон тиллар анжумани ўқитувчиларнинг кем-тик жойини тўлдириш учун ўқиш методини тавсия қилди, токи тил ўрганувчилар бу методдан фойдаланган ҳолда ўқиш маҳоратини оширсинлар ҳамда адабий ва фалсафий асарлар-ни чет тилида мутолаа қила олсинлар. Ўқиш методи 1930 йил-лардан то 1940 йилларгача, яъни Иккинчи жаҳон уруши бош-лангунча АҚШда давом этди. Иккинчи жаҳон уруши бош-лангач, тил ўрганувчилар, айниқса, аскарлар ва офицерлар

12 Henry sweet13 Wilhelm Vietor14 Paul Passy15 International Phonetic Alphabet

59

чет тилида сўзлай олиши керак бўлди. Ўша даврдаги АҚШ раҳбарлари чет тилларни ўқитишни тилшунослар зиммаси-га юклади, токи улар сўзлашув кўникмасини ҳосил қилишга керакли бўлган материалларни тайёрласинлар. Шу тариқа структуравий тилшунослик ва бихавиоризм руҳшунослиги асосида эшитиш-гапириш методи дунёга келди. Британияда эса ўша тарихий босим остида, Фирс16 тилшунослиги асосида, сўзлашув-ҳолат методи дунёга келди. Бу метод тилни амалий қўллашга кўмаклашиш учун сунъий ижтимоий ҳолатлар яра-тишга қаратилган эди. Шунинг учун тил ўрганувчилар диало-гик матнларни жамоа шаклида машқ қилишарди. Тил ўқитиш тарихчиларининг баъзилари ислоҳотлар ҳаракати ҳар иккала методнинг: эшитиш-гапириш методи ва сўзлашув-ҳолат мето-дини дунёга келишида роль ўйнади деган ақидадалар.

16 Firth

60

ЙИГИРМАНЧИ АСРДАГИ ЧЕТ ТИЛИНИ ЎҚИТИШ МЕТОДЛАРИ

Грамматика-таржима методи

Бу метод классик тиллар, яъни юнон ва лотин тилларини ўқитишда қўлланган метод бўлиб, кейинчалик бошқа тилларни ўқитишда ҳам қўллана бошланди. Ушбу методнинг энг муҳим хусусиятлари қуйидагилардан иборат:

1. Ўқиш жараёни тил ўрганувчиларнинг она тилисидан фойдаланиб амалга оширилади.

2. Чет тили алоқа ўрнатиш учун (сўзлашув) кам ишлатила-ди.

3. Ўқув жараёни феълларни туслаш ва сўз ясаш қоидаларини ўргатишга асосланади.

4. Ўқув жараёни мураккаб (адабий) матнларни ўқишдан бошланади.

5. Дарс жараёнидаги асосий фаолият чет тилидан она тили-сига ва, аксинча, таржималардан ташкил топади.

6. Бундай ўқитиш методидан натижа шуки, тил ўрганувчилар чет тилида сўзлашув кўникмасини ҳосил қилмайдилар.

7. Ўқитувчи сўзлашиши учун чет тилини эгаллаши зарурий бўлмайди.

8. Она тилини чет тили билан қиёслаш ва солиштириш дарс жараёнида бажариладиган амалларнинг бирини ташкил қилади.

Бевосита таълим методи

Бу метод грамматика-таржима методига қарши акс амал бўлиб, унинг заиф жиҳати сўзлашув маҳоратини ҳосил қилишдадир ва унинг ўзига хос жиҳатлари қуйидагилардан иборат:

61

1. Ўқув жараёнида она тили ишлатилмайди; бошқача айт-ганда, ўқитувчи тил ўрганувчиларнинг она тилисини билиши-га эҳтиёж йўқ.

2. Ўқув жараёни чет тили эгаларининг кундалик сўзла-шувидан бошланади.

3. Тил бирликларини маъноси билан боғлаш учун тасвирий воситалар, воқеий ашёлар ва ҳаракатлар (юриш)лардан фой-даланилади.

4. Тил қоидаларини ўқитиш индуктив методда амалга оши-рилади.

5. Бадиий матнлар фақат ўқиш амалиётини бажариш учун ўқитилади.

6. Грамматик қоидалар таҳлил қилинмайди.7. Чет тилининг маданиятга оид жиҳатлари индуктив тарз-

да ўқитилади.8. Ўқитувчи ё тил эгаларининг намояндаси бўлиши, ёки

тил эгалари даражасида тилни эгаллаган бўлиши керак.

Ўқиш методи

Бу метод бевосита таълим методининг қийинчиликларини бартараф этиш учун юзага келди. Чет тилини мукаммал эгал-лаган ва дарс жараёнида равон гапира оладиган ўқитувчилар кам топиларди. Шу туфайли улар бевосита ўқитиш методи-дан фойдалана олмасдилар. Ундан ташқари, тил ўрганувчилар оғзаки нутқни мукаммал эгаллаши учун у пайтларда чет эллар билан борди-келдилар у қадар ривожланмаган эди. Аммо чет тилидаги фалсафий ва бадиий китобларни ўқий олиш учун ўқиш кўникмасини ҳосил қилиш зарурийроқ кўринарди. Бу методнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат:

1. Фақат ўқиган нарсасини англаш учунгина керакли бўлган тил қоидалари ўқитиларди.

2. Бошида юқори частотали ва ўқиладиган матнда кўп иш-латиладиган сўзлар ўқитиларди, сўнг уларнинг миқдори оши-риларди.

62

3. Ўқилган нарсани яна бир марта таржима қилиш энг ишончли дарс жараёни деб топилган эди.

4. Асосан, урғу бериладиган ягона кўникма – ўқиш кўник-масини касб қилиш эди.

5. Ўқитувчи чет тилини мукаммал эгаллаган бўлиши шарт эмасди.

Эшитиш-гапириш методи

Бу метод ўқиш методининг камчиликларига ва оғзаки нутқ кўникмасига эътибосизликка қарши кўрсатилган реакция эди. Бу метод 1940–1960 йиллардаги АҚШда кенг тарқалган метод бўлиб, тил ўқитиш ислоҳоти ҳаракати ва бевосита ўқитиш ме-тодининг натижаси эди. Шуниси борки, буларга структуравий тилшунослик ва бихавиоризм руҳшунослиги хусусиятлари ҳам ўз таъсирини кўрсатган эди. Бу методнинг энг муҳим ху-сусиятлари қуйидагилардан иборат:

1. Дарс диалог билан бошланади.2. Тил ўрганиш грамматик қоидалар асосида таркиблар

ясаш деган ақидадан келиб чиқиб, бу методда дарс жараёни-даги асосий фаолият тақлид ва ёдлашдан иборат эди.

3. Тилнинг грамматик қоидалари соддадан мураккабга қараб ўқитилар ҳамда тил қоидалари ва машқлар индуктив равишда тақдим қилинар эди.

4. Бошидан талаффузга алоҳида аҳамият берилар эди.5. Биринчи босқичларда бериладиган сўзларнинг миқдори

чекланган эди.6. Тил ўрганувчи хатога йўл қўймаслигига ҳаракат қили-

нарди.7. Грамматик қоидалар уларнинг маъносига эътибор берил-

маган ҳолда машқ қилинарди.8. Ўқитувчи фақат ҳар дарсда ўтиладиган сўзлар ва грамма-

тик қоидаларни мукаммал эгаллаган бўлиши керак эди, чун-ки дарс жараёни ва материаллари қатъий назорат остида эди, яъни тил ўрганувчи фақат дарсликда мавжуд материални машқ қилиши, ёд олиши ва фақат ўшаларни ишлатиши керак эди.

63

9. Чет тилини она тилиси билан қиёслаш ва солиштириш фақат ўқитувчи томонидан дарс материаллари ва дарс жараё-нига тайёрланиш мақсадида амалга ошириларди.

Сўзлашув-ҳолат методи

Ўқиш методи эшитиш ва сўзлашув кўникмасини ҳосил қилишдаги камчиликларини бартараф қилиш мақсадида ву-жудга келди ва 1940–1960 йилларда Британияда кенг тарқалди. Америкадаги Эшитиш-гапириш методига ўхшаб, бу метод тил ўқитиш ислоҳоти ҳаракати ва бевосита таълим методининг ўзига хос хусусиятларини, шунингдек, Фирс тилшунослиги ва бихавиоризм таъсирларини ўзида мужассамлаштирган эди. Бу методнинг хусусиятлари қуйидагилардан иборат:

1. Биринчи даражада сўзлашув амалиёти туради.2. Барча тил материаллари ёзма шаклда тақдим қилинишидан

олдин оғзаки нутқ шаклида машқ қилиниши керак. Бошқача қилиб айтганда, тил ўрганувчи оғзаки нутқ воситасида бир қатор сўзлар ва грамматик қоидаларни эгаллаганларидан ке-йин, уларни ўқиш ва ёзиш кўникмасига ўргатиш керак.

3. Дарс жараёнида фақат чет тилида муомала қилинади.4. Дарс жараёнида юқори частотали умумий сўзлар ўргати-

лишига ҳаракат қилинади.5. Грамматик қоидалар соддадан мураккабга қараб тақдим

этилади.6. Янги сўз ва грамматик қоидалар муайян ижтимоий

ҳолатларда берилади ва машқ қилинади (масалан, почтахона-да, банкда, овқатланиш столи атрофида).

Когнитив17 таълим методи

Бу метод эшитиш-гапириш методининг асосини ташкил қилган бихавиоризм руҳшунослиги мактабининг таъсирига қарши когнитив руҳшунослик (Нейсер, 1967)18 ва Чомский-

17 Когнитив – таниш, билиш, идрок этиш. Когнитив таълим методи – илгари кўрган ва билган нарсалар асосида ўқитиш.

18 Neisser

64

19нинг тилшунослик таълимоти (1959, 1965) асосида вужудга келди. Бу методнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат:

1. Тил ўрганиш бир қанча грамматик қоидаларни ўрганиш-дан иборат эмас, балки тил қоидалари мажмуасини ўрганишдан иборатдир.

2. Тил ўрганиш тил ўрганувчининг ўзига хос хусусият-ларига таяниб амалга оширилади ва ҳар бир тил ўрганувчи ўзлаштиришга ўзи масъулдир.

3. Тилнинг грамматика тизими тил ўрганувчининг хусусия-тини назарда тутиб, ё индуктив равишда, ёки қиёсий равишда амалга оширилади.

4. Талаффузга урғу берилмайди. Ерли тил эгаларига ўхша-тиш мақсадида талаффузни ўргатиш ё нореал, ёки мумкин эмас.

5. Ўқиш ва ёзиш кўникмаси эшитиш ва сўзлашув каби бир хил аҳамиятга эга.

6. Ўрта ва олдинлаган босқичда сўз бойлигини ошириш аҳамиятга эга.

7. Сўзларни ва грамматик қоидаларни нотўғри ёд олиш табиий ҳодисадир. Бу каби хатолар чет тилини ўрганишда ижодий роль ўйнайди. Ўқитувчи бу хатоларнинг келиб чиқиш илдизини она тилидан ёки чет тилидан излайди ва уни бартараф қилиш учун лозим бўлган дарс материалини тайёрлайди.

8. Ўқитувчи чет тилини мукаммал эгаллаган бўлиши ҳамда грамматик материални таҳлил қила олиши керак.

Ҳис-туйғу ва инсоний метод20

Бу метод эшитиш-гапириш методи ва когнитив таълим ме-тодининг тил ўрганувчининг ҳис-туйғулари омилига эътибор-сизлигига қарши вужудга келган (Московиц, 1978, Курран,

19 Chomsky20 Эмоционал – гуманистик метод.

65

1976)21. Бу методнинг муҳим жиҳатлари қуйидагилардан ибо-рат:

1. Тил ўрганувчи ва унинг ҳис-туйғуларига алоҳида эъти-бор бериш керак.

2. Дарс жараёнида ўтиладигандиалоглар тил ўрганувчи учун маъноли бўлиши керак, шу мазмундаки, тил ўрганувчи дарсдан ташқари воқеий жамиятда бу диалогдан фойдалана олишини ҳис қилсин.

3. Ўқув жараёни кичик гуруҳларда (когнитив, ҳис-туйғу ва шу кабилар) ва икки киши томонидан олиб борилсин.

4. Дарс жараёни ва дарс муҳити ўқитиш методи ва дарс ма-териалларидан муҳимроқ.

5. Дарс жараёнидаги тил ўрганувчилар орасидаги диалог ва муомала тил ўрганиш учун зарурийдир.

6. Чет тилини ўрганиш бир шахсий тажриба сифатида назарда тутилади ва бу методда тил ўрганувчининг ўзи тил қоидаларини англаб етади. Бошқача қилиб айтганда, дарс бе-риш ўз ўрнини ўзи ўрганишга берган.

7. Ўқитувчининг роли маслаҳатчи шаклида ва ўрганишни осонлаштирувчи сифатида бўлади.

8. Ўқитувчи тил ўрганувчининг она тилисини билиши ке-рак, негаки тил ўрганишнинг биринчи босқичида ҳаддан ташқари таржимага суяниш тил ўрганувчини эсанкиратиб қўймаслиги учун (албатта, кейинги босқичларда таржима фа-олияти камая боради).

Теран идрок методи

Она тилини ўрганиш бўйича ўтказилган тадқиқотлар асо-сида тадқиқотчилар чет тилини ўрганиш биринчи тилни ўрганишга жуда ҳам ўхшаш деган фикрдалар (Постовский, 1974; Виниц, 1981; Крашен ва Террел, 1983)22. Шу асосда те-ран идрок методи вужудга келдики, унинг ўзига хос хусусият-лари қуйидагилардан иборат:

21 Firth22 Postovsky; Winitz; Terrel

66

1. Эшитиш кўникмаси алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, оғзаки нутқ, ўқиш ва ёзиш кўникмасини ҳосил қилишнинг асоси ҳисобланади.

2. Тил ўрганувчи гапиришга ўрганишдан олдин маъноли сўзлашув ва тилдан ташқари маъноли жавобларниэшитиш орқали алоқа ўрнатишга ўрганишни бошлаши керак (маса-лан, “Китобни бер”, гапини эшитиши билан китобни бериши керак).

3. Тил ўрганувчи то ўзи тайёрлигини сезмагунча гапла-шишга киришмаслиги керак. Бу методнинг натижаси шуки, гаплашиш пайти келганда талаффузида хатога йўл қўймайди.

4. Тил ўрганувчиларнинг тил билиш ички туйғуси уларнинг ўзлашган тил билимидан юқорироқ бўлади ва шу туйғу во-ситасида тил ҳақида янги билимлар орттирадилар. Яъни агар тил ўрганувчи эшитиш ва кўриш канали орқали тил билимини ҳосил қилгудай бўлса, эшитиш ва ўқиш материаллари англаб олиш даражасида бўлиши керак ҳамда эшитиш ва ўқиш матн-ларидаги сўзлар ва грамматик қоидалар тил ўрганувчи учун тил ҳақида янги маълумотларга эга бўлган ҳолдагина бундай имкониятни беради.

5. Тил қоидаларини ёдлаш суҳбат пайтида қоидалардан огоҳликка сабаб бўлиши ва шу туфайли тил билишга тўсиқ бўлиши мумкин, яъни ёд олиш ўзлаштиришга олиб келмайди. Шу сабабли тил ўрганувчилар, агар тил қоидаларини суҳбат (тил ўрганувчилар ўртасида) пайтида машқ қилиш йўли би-лан эгалламасалар, чет тили эгалари каби равон гаплаша ол-майдилар.

6. Тил ўрганувчиларнинг грамматик хатоларини тузатиш нафақат зарурий эмас, балки уларнинг равон суҳбат қилишига монелик қилади. Муҳими шуки, тил ўрганувчилар ўз синф-дошлари ва ўқитувчиси билан мулоқотда бўлсинлар.

7. Агар ўқитувчи чет тили эгаси бўлмаса ёки чет тилини эгалламаган бўлса, дарс материаллари аудиотасма орқали ёки видеотасвирда тақдим этилиши керак.

67

Алоқа ёрдамида ўргатиш методи

Бу метод Ҳаймз23 (1972)га ўхшаш тилшунос-антрополог ва Ҳалиди24 (1978)га ўхшаш Фирс тилшунослик мактаби издош-ларининг таъсирида вужудга келди. Улар тилнинг энг бирин-чи вазифаси алоқа (коммуникация) деган ақидида эдилар. Бу методнинг хусусиятлари қуйидагилардан иборат:

1. Чет тилини ўрганишдан мақсад шуки, тил ўрганувчи ун-дан фойдаланиб алоқа ўрнатсин.

2. Чет тили дарс материалларининг мазмуни тилнинг грам-матик структураларини ўргатиш эмас, тил бирликларининг маъносини ва тилнинг ижтимоий вазифасини ўргатишдир

3. Тил ўрганувчилар икки ёки бир неча кишилик гуруҳларга бўлиниб, маъно таҳлилни амалга оширадилар; яъни, масалан, шундай ҳолатлар юзага келадики, улардан бирининг онгида бир тушунча бўлади ва бошқалар ундан хабардор бўлмайди ва биладиган одам шу тушунчани бошқаларга етказишга ҳаракат қилади.

4. Тил ўрганувчилар жамиятдаги турли вазиятларда чет тилини қўллай олиш учун турли ижтимоий ролларни ўйнай-дилар.

5. Дарс материаллари ва дарс жараёни дарсдан ташқари ижтимоий ҳаётда тил қандай ишлатилса, худди шундай таби-ий шаклда ташкил қилинади, токи тил ўрганувчилар тилнинг реал ҳаётдаги ишлатилишини ўргансинлар.

6. Тил малакалари биринчи кундан бошлаб бир пайтнинг ўзида бирданига машқ қилинади. Дарс жараёнида ҳам ўқилади, эшитилади, сўзлашилади ва ёзилади (тил ўрганувчилар ўқи-мишли бўлсалар).

7. Ўқитувчининг энг муҳим вазифаси тил ўрганишга ёрдам бериш, тил ўрганувчининг хатоларини тузатиш иккинчи дара-жали аҳамиятга эга.

8. Ўқитувчи чет тилини мукаммал билиши керак.23 Hymes24 Hallidy

68

ЎҚИШ КЎНИКМАСИ

Бундан олдинги бўлимларда тилни ўқитиш методлари ва тил ўрганувчининг талаб-эҳтиёжларидан келиб чиқиб, дарс материалларини танлаш ҳақида баҳс юритдик, энди ҳар бир тил кўникмасини қандай ҳосил қилишни шарҳига ўтамиз. Шуни айтиш жоизки, тил кўникмаларини бир-биридан аж-ратиб бўлмайди, ҳар бир тил кўникмасини ҳосил қилишда бошқа кўникмалар ҳам иштирок этади ва уларни бир-биридан ажратиш, фақат ҳар бир тил кўникмасини ҳосил қилишда мавжуд принцип ва ҳолатларни кўриб чиқишни енгиллашти-ришдадир. Шунинг учун тил кўникмаларини алоҳида кўриб чиққанимиздан кейин бир бўлимни уларни биргаликда тек-шириб чиқиш учун бағишлаймиз.

Ўқиш

Умуман айтганда, кўз орқали ҳосил қилинадиган маълу-мотни ўқиш деб аташ мумкин. Йўлда автомобиль бошқариб кетаётганингизда қорамол, мактаб ўқувчилари, тарелка би-лан вилка ёки телефон трубкасига кўзингиз тушади. Бундан қуйидаги тартибда маълумот ҳосил қиласиз “эҳтиёт бўлинг, бу йўлдан қорамоллар ўтиши мумкин”, “эҳтиёт бўлинг, бу ер-дан кичик ёшдаги мактаб ўқувчилари ўтиб қолиши мумкин”, “агар қорнингиз очган бўлса, шу яқин-атрофда ресторан бор, овқатланиб олишингиз мумкин”, “агар биров билан алоқа қилмоқчи бўлсангиз, шу ерда телефон бор”.

Бахтга қарши ҳозирги пайтда мактабгача таълимга мўлжалланган китоблар бозорда кам эмас. Бу болалар мак-табга алифбони ўрганиш учун бормай туриб китоб ўқишади. Бу китоблар расмлар мажмуасидан иборат. Китобнинг би-ринчи саҳифасида бир мушук билан сичқоннинг расми бор. китобнинг иккинчи саҳифасида мушук сичқоннинг кетидан қувлайди. Учинчи саҳифада сичқон мушукнинг чангалида,

69

тўртинчи саҳифада эса фақат мушукнинг расми. Онаси бу мушук-сичқон ҳикоясини уч яшар боласига айтиб бергани-дан сўнг, кейинги куни бола бу китобни варақлаб расмларни кўрганда, ҳикояни гапириб бера олади.

Аммо биз ўқиш деганда матндаги бир-бири билан ёнма-ён жойлашган ва узвий боғланган ҳарф ва нишоналарга қараб, улардан маълумот ҳосил қилишни назарда тутамиз.

(Белгилар, узвийлик ва боғлиқлик ҳамда маълумот ҳосил қилишни мана шу бўлимда батафсил кўриб чиқамиз). Бу ўринда, бир масалага диққатни қаратиш керакки, ўқиш бу, албатта, ҳарфларни товуш чиқариб ўқиш эмас, балки мат-нга қараш ва маълумот ҳосил қилиш, аслини олганда, маъно ҳосил қилишдир.

Кўпчилик ҳузурида ўқишнингаҳамияти

Кўпчилик кишилар ўқишни индувидуал фаолият деб била-дилар. Гарчи бу кўникмани ҳосил қилгандан кейин ўқишнинг индувидуаллиги амалга ошса-да, ўқишни ўрганиш дарс жараё-нида амалга оширилганда (буни шу бўлимда кўриб чиқамиз) унинг индувидуал фаолият эмаслиги маълум бўлади. Ўқиш кўникмаси сўзлашувдан фарқ қилади. Тил ўрганувчилар, одат-да, тилни сўзлашув учун қўллашдан манфаатдорлар. Шу би-лан бирга, айниқса, катта ёшли тил ўрганувчилар учун ўқиш кўникмаси ўқимишли кишилар қаторига қўшилиш, бошқа сўз билан айтганда, саводлилар жамоасига қўшилиш демакдир. Шу сабабли мана шу тоифа тил ўрганувчилар бу кўникмадан ёзувчилар ижоди билан танишиш, маълумот ҳосил қилиш ва лаззат топишдан ташқари, саводли кишилар қаторига қўшилиш учун катта қизиқиш билан ўрганадилар. Саводли бўлиш ҳисси катта ёшдагиларнинг маданиятли кишиларнинг обрў-эътиборига сазовор бўлиш билан бирга, камолот белги-сидир.

70

Чет тилидаги матнларни ўқиш борасида тадқиқот

Мавзуни англашда олдинги билимларнинг таъсири соҳасида олиб борилган тадқиқотлардан бири Аслониён (1985) тадқиқотидир. Бу тадқиқотда тўғри жавобларни тан-лаб олиш учун турли вариантдаги бир қатор саволлар тала-баларга берилган. Шундан сўнг тадқиқотчи нима учун айнан шу вариантни танлаганини аниқлаш учун талабаларнинг ҳар бири билан суҳбатлашган. Бу тадқиқот шуни кўрсатдики, агар шахс матндаги тагмаънога эътибор бермай, фақат олдинги би-лимига таяниб маъно чиқарса, хатога йўл қўйиши мумкин. Бу тадқиқот натижасини тил ўқитувчиларига айтишдан мақсад шуки, агар тил ўрганувчилар тил эгаларининг яшаш тарзи ва маданиятидан фарқли бўлган ўз тил жамоасининг тажрибала-ри ва яшаш тарзига асосланган дастлабки билимларига тая-ниб ўқисалар, матннинг маъносини тушунишда хатога йўл қўядилар ва муаллиф айтмоқчи бўлган фикрни тўғри англай олмайдилар. Форс тили ўқитувчиларининг асосий вазифала-ридан бири тўғри англаш учун дастлабки билимларни ҳосил қилишдир.

Бошқа бир тадқиқот кўрсатадики, тил ўрганувчи матнда-ги мавзулар ўртасидаги алоқани англаш учун муаллифнинг мақсади қайси гапда жойлашганини ва бошқа гаплар (асл мақсадни ифодаловчи) матннинг мавзусига қандай мослаш-ганини аниқлай олиши керак; улар изоҳлаганми ёки таъкид-лаганми. Бу тадқиқотда алоқаларнинг кўрсаткичи бўлган тил белгилари ҳақидаги билими эмас, тил ўрганувчиларнинг даст-лабки билими бу алоқаларни аниқлаш учун кўпроқ ёрдам бер-ди.

Нунан (1985) тадқиқотида келтирилган матндаги бир бу-тунликни таъминловчи бир неча муносабатлар билан таниш-ганимиз маъқул. Қуйидаги матнларга эътибор беринг:

غالباً جدا ساختن موجودات زنده حيواني و گياهي از يکديگر کار مشکلي نيست و آنها را مي توان بي درنگ طبقه بندي کرد. ... تعدادي موجودات خيلي ريز هستند که دانشمندان

آنها را موجودات زنده مي دانند ولي مطمئن نيستند که حيوانند يا گياه.

71

Ушбу матнда البته (албатта) ёки اگرچه (гарчи) боғловчиси тушиб қолган. Ушбу гапдаги сўзларнинг ўзаро боғлиқлигини таъминлаш бир-бирига зид бўлган икки маънони боғлашга хизмат қилувчи боғловчилар ёрдамида амалга оширилган.

تشخيص اينکه پرنده، موجود زنده است و سنگ موجود جامد، کار مشکلي نيست، اماهمه چيز را مانند .... نمي توان به آساني از هم تميز داد.

Ушбу матнда اينها (булар) кўрсатиш олмоши тушиб қолган. Ушбу гапдаги сўзларнинг ўзаро боғлиқлигини таъминлаш кўрсатиш олмоши ёрдамида амалга оширилган.

گياهان سبز به سوي نور مي رويند. اين بدان سبب است که گياهان براي کسب انرژي به... نياز دارند.

Ушбу матнда نور (нур) сўзи тушиб қолган. Ушбу гапдаги сўзларнинг ўзаро боғлиқлигини таъминлаш сўзлар такрори ёрдамида амалга оширилган.

Бу тадқиқотдан тил ўқитувчилари ҳосил қиладиган натижа шуки, ўқиш кўникмаси фақат матндаги сўзлар ва гаплардаги тил билимларини ўз ичига олмайди, балки тил унсурлари ора-сидаги муносабат ва матндан ташқари омиллардан, айниқса, ўқувчининг дастлабки билимларидан ҳосил бўладиган фаол жараёндир. Хулоса қилиб айтганда, тил унсурлари матн-дан ташқарисида эмас, балки матн билан боғлиқ равишда ўқитилиши керак. Чунки сўз ва гаплар матндан ташқарида ўқитилса, унинг маъносига путур етади. Шунинг учун ҳам тилни ўқитиш ўрнига ёд олишга аҳамият бериладиган кўпгина таълим муассасаларида чет тили бошқа дарсларни ўқитиш учун восита сифатида ишлатилади, токи тил ўрганувчилар бо-шидан бошлаб чет тилини алоқа ўрнатиш воситаси сифатида қўлланишини билиб қўйсинлар.

Бошқа бир тадқиқот (Зиё Ҳусайний, 2002) шуни кўрсатдики, чунончи, ўқиш матни чет тилининг маданиятига оид маълу-мотларни ўз ичига олган бўлса, уни тушунишда қийинчиликка учрайди. Тадқиқотчининг таклифи шуки, тил ўқитувчиси тил бирликларини машқ қилдириш ўрнига, тил ўрганувчиларни тил эгаларининг маданияти билан таништирсинлар, чунки тил ўрганувчилар тил эгалари билан мулоқотга киришганда, мада-ниятдаги тафовутлар ўзаро тушунмовчиликка олиб келади.

72

Тил ўрганувчиларнинг кундалик алоқаларини кузатув бу фикрни далиллайди. Одатда, чет тилини ўрганувчилар, инглиз тилини ўрганаётган эронийларга ўхшаб бошқа инглиз тилини ўрганувчилар билан бемалол мулоқотга (инглиз тилида) ки-риша оладилар, аммо инглиз тили эгалари билан гаплашганда қийинчиликка дуч келадилар. Сабаби шуки, инглиз тилини ўрганган эронликлар ўзларининг муштарак билимларидан фойдаланиб (эроний маданият ва тажрибалар асосида), бема-лол бир-бирини англай оладилар ва улар билан инглиз тили эгаларининг орасидаги муштарак билим кам бўлганлиги учун, агар инглиз тили эгалари маданий хусусиятлари ҳақидаги билимларини кенгайтирмасалар, мулоқот кўнгилдагидай бўлмайди.

Ўқишдан мақсад

Тил ўқитишнинг бошидан бошлаб ўқиш кўникмасини ўргатишдан мақсад тил ўрганувчиларни чет тилдаги адабиёт билан таништириш эди. Кейинчалик ўқиш тил ўқитишнинг асосий манбасига айланди, чунки дарс материалларини то-пиш осон эди. Эшитиш кўникмасини ҳосил қилиш учун эса ҳозирда кўпгина таълим муассасаларида жилла қурса магни-тофон тасмасига ёзиб олувчи ёки электрон воситалар етиш-майди. Аммо бугунги кун ижтимоий ҳаётида ҳам тил алоқа ўрнатиш учун энг муҳим воситаларидан биридир. Ҳатто тил кўникмаларидан фақат ўқиш кўникмасини ўрганишга қизиқадиган тил ўрганувчилар бор, уларнинг мақсади ўзларининг билим соҳасида янги илмий маълумот ва каш-фиётлар билан танишишдир. Бу тил кўникмаси “кутубхона тили” деб аталади ва уни ҳар қандай бошқа кўникмалардан ташқари касб қилиш мумкин. Бу кўникмани “олимлар тили” деб аташ маъқулроқ кўринади. Негаки ўрганувчилар олиб бо-раётган тадқиқотлари бўйича кўпроқ маълумотни қўлга кири-тиш учун битта ёки бир неча тилларни ўқиш кўникмасини шу тариқа касб қиладилар.

73

Юқорида кўрсатилган ҳолатлардан ташқари ўқиш кўник-маси қуйидаги мақсадларда шакллантирилади:

Газета, мактуб (расмий ёки шахсий), эълонлар, справочни-клар, реклама, шиша, қути ва қадоқланган буюмлар этикетка-лари, журнал ёки телефон китоби, самолёт ва поездларнинг ҳаракат жадвали ва кундалик турмушимизда зарур бўладиган шунга ўхшаш маълумотларни ўқиш учун. Бундай кўникмани умумлашган ҳолда қуйидаги мақсадларга тақсимлаш мумкин:

– кўзда тутилган бирор-бир мақсад учун маълумот олиш ёки инсон табиатига хос бўлган синчковликни қондириш учун;

– кундалик ишларга ёки касб ва таҳсил билан боғлиқ иш-лар бўйича йўлланма олиш учун;

– ёзишмалар орқали дўстлар ва шериклар билан алоқа ўрнатиш;

– олдинда бўладиган ҳодиса ва воқеалардан, шунингдек ҳосил қилиш имкони бўлган нарсалардан хабардор бўлиш (га-зета, журнал ва шу каби манбалар орқали) учун;

– дам олиш ва бўш вақтини мазмунли ўтказиш учун.

Ўқиш тушунчаси ўтмишда ва ҳозирда

Ўтмишда ўқишга мўлжалланган матнлар сўзларни ва грам-матик қоидаларни ўргатиш учун танланарди. Шу сабабдан, матнлар бадиий адабиётга хос бўларди ва фақат мақсади ба-диий адабиёт ўқиш бўлган тил ўрганувчилар ундан баҳраманд бўлардилар, табиийки ижтимоий мавзудаги кундалик нашр-ларни ўқишдан ожиз қолардилар. Негаки бундай матнларнинг сўз ва иборалари фақат адабиёт билан шуғулланадиганларга тегишли бўлиб, оддий сўзлашувда илатиладиган сўз ва ибора-лар ўргатилмасди. Ёки бўлмаса, танланган матнлар шу қадар сунъий ва ғайритабиий бўлардики, амалда ишлатиладиган тилдан анча узоқ бўларди. Бу матнлар ҳар қандай ижтимоий ва маданий янгиликлардан холи бўлиб, тил ўрганувчиларда уни ўқишга қизиқиш уйғотмасди. Намуна сифатида қуйидаги кичик матнга эътибор беринг:

74

ساعت 8 صبح است. رامين در اتاق غذاخوري منزل خود نسشته است. رامين پشت ميز نشسته و روزنامه مي خواند. او منتظر صبحانه است. مريم در آشپزخانه است و براي رامين،

همسر خود و دو فرزندشان، علي و زهرا صبحانه آماده مي کند.Кўриниб турибдики, юқоридаги матн ўқиса бўладиган та-

биий матндан фарқ қилади. Бу матнда асосий эътибор бир грамматик мавзуни ёритишга ва бир қанча кўп ишлатилади-ган сўзларни беришга қаратилган. Унда тил ўрганувчилар қизиқиш билдирадиган ҳеч қандай ижтимоий ёки маданий фикр йўқ. Аммо ҳозирги пайтда энг сўнгги тадқиқотлар асосида ўқиш ва сўзларни топиш бўйича онгли фаолият-га мўлжалланган матнлар, янги ва қизиқарли маълумотлар бўлиб, тил ўрганувчиларни муайян мақсадларга йўналтиради.

زندگي در قرن بيست و يكمدر قرن بيست و يکم، خريد روزانه با رايانه انجام مي شود و کاالهاي سفارشي در منزل غالب در منزل خارج شويم. از براي خريد که نيست نيازي رو اين از مي گردند، تحويل خانه ها تلفن ويديويي خواهيم داشت تا طرف خود را هنگام صحبت ببنيم. به جاي تلويويون، هالوويزيون خواهيم داشت که تصويرهاي سه بُعدي را در اندازه هاي طبيعي نشان مي دهد. هدايت رايانه با اتومبيل ها داشت. نخواهيم رانندگي تصادفات فنّاوري، پيشرفت سبب به

مي شوند و مردم رانندگي نمي کنند.نيازهاي پرتئيني و غالب غذاهاي ما به صورت کپسول و نوشيدني خواهد بود که همه ويتاميني بدن ما را برطرف مي کنند. فقط زماني که مهمان داريم و يا به ر ستوران مي رويم،

مانند امروز غذا مي خوريم. از اين رو، گوشت از برنامة غذايي روزانة ما حذف مي شود.مزکز در را ما بدن مي کنيم، سرويس جنرال را اتومبيل ها که آنگونه بار يک سالي بهداشت، از ميان دستگاهي رد مي کنند تا همه مشکالت پزشکي ما برطرف شود. رگ هاي ما را شستشو مي دهند، خونمان تصفيه مي شود و ماهيچه هايمان را تنظيم مي کنند. هر عضوي که فرسوده شده باشد با يدك پالستيکي تعويض مي شود. انسان ها سالمتر خواهند بود زيرا با مصرف آن بيشتري براي ورزش دارند. داروي مطمئني اختراع مي شود که مردم فراغت بتوانند به مقدار دلخواه چاق يا الغر شوند. يکي از پيشرفت هاي جالب اين است که انسان را براي هر مدت زمان که بخواهد منجمد مي کنند تا پس از سال ها از خواب بيدار شود و با

نسل هاي ديگر زندگي کند.بسياري از حيوانات وحشي را در پارك ها نگهداري مي کنند. البته با تأسف بايد گفت که تعدادي از وحوش امروزي مانند گرگ و پاندا منقرض مي شوند. بسياري از مشکالت مربوط

به انرژي با استفاده از انرژي خورشيدي و اتمي حل مي شود.به هم مي شوند و فنّاوري در رسانه هاي گروهي، همه فرهنگ ها شبيه به سبب پيشرفت

انسان ها تا سال 2020 به يک زبان بين المللي فارسی سخن خواهند گفت.

75

زنان بيشتري وارد سياست مي شوند و جهان در صلح و آرامش به سر خواهد برد. همچنين زنان ميدان گاوبازي اسپانيا را به خود اختصاص مي دهند.

Ўқиш кўникмасининг турлари

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, матнни ўқувчи киши фақатгина маълумот олувчи бўлиб қолмасдан, ўқиш учун тур-ли ақлий амалларни амалга оширади ва ушбу амаллар матн-нинг турига қараб фарқ қилади. Масалан, бир бадиий матнни ўқиётган киши онгидаги жараён газета ўқиётганникидан фарқ қилади. Умуман олганда, ўқувчилар қуйидаги икки тарзда ўқишлари мумкин:

Биринчиси матн замиридаги майда ва нозик тушунчаларга эътибор бермай, асл мазмунини илғашга ҳаракат қиладилар, иккинчиси ўша матндан майда ва турли-туман маълумотлар-ни ҳосил қилишга интиладилар. Ўқувчи матннинг сарлавҳаси бир-икки жумласидан матн мавзуси бўйича ўз билим ва таж-рибаларини фаоллаштиришга диққат қилади ва матннинг ҳар бир парчасини ўқиганда онгида пайдо бўлган саволларга жавоб топишга уринади. Шу мақсадда, ўқиш кўникмасини ҳосил қилиш, тил ўрганувчиларга тўғри йўлланма кўрсатиш учун ўқишдан олдин уларга бир неча саволлар берилади. Бу саволлар агар тил ўрганувчи бирор сўз ёки гапни тушунмаса, кўнгли совиб кетмаcлиги ва берилган саволларга жавоб то-пиш пайидан бўлишига сабаб бўлади.

Ўқиш матнининг мазмунини англашда ўқувчининг даст-лабки билим ва тажрибалари алоҳида аҳамиятга эгадир. Ин-сон мана шу билим ва тажрибалари асосида олдиндан башо-рат қилади ва ўқиш давомида бу башоратларини ишга солади. Агар ўқувчи билан ёзувчининг дастлабки билим ва тажри-балари ягона бир манбадан бўлса ва уларнинг башоратлари бир-бирига уйғун бўлса, ўқувчи билан ёзувчи орасидаги алоқа ҳеч қандай тўсиқсиз амалга ошади. Шу сабабли чет тилидаги бадиий матнларни ўқишда, гарчи тил жиҳатидан унчалик му-раккаб бўлмаса ҳам, ўқувчи ва ёзувчи ягона маданий муҳитга мансуб бўлмаганлиги сабабли қониқарли алоқа ўрнатилмайди.

76

Шунинг учун чет тили эгаларининг яшаш тарзи, уларнинг ижтимоий дунё қарашлари ва, умуман, маданий ҳаёти билан таниш бўлиш тил ўрганувчилар учун ҳаётий заруратдир.

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, тил ўрганувчига матн маз-мунини англаши учун дастлабки билим камлиги тил би-лишини камлигидан кўра кўпроқ таъсирга эгадир. Бошқача айтганда, агар тил ўрганувчи ўқиётган ёки эшитаётган матни мавзуи бўйича онгида дастлабки билим ёки ўтмиш тажриба-си бўлмаса, ҳатто матндаги грамматик қоидаларни мукаммал билса ҳам, матннинг мазмунини илғаб ололмайди.

Тадқиқотлар асосида қўлга киритилган далиллар шуни кўрсатадики, ўқувчи ўқиётган нарсасининг маъносига етиш ёки маъно ҳосил қилиш учун синтактик ва семантик ме-тоддан фойдаланади. Синтактик метод шундан иборатки, ўқувчи кўмакчи, боғловчи, юклама, олмош ва шу каби ҳар бир сўзнинг гапдаги вазифасига синчковлик билан қарайди ва гап-нинг маъносига етиш учун тил билимларини фаоллаштиради. Семантик методда эса от, сифат, равиш каби луғат бирликла-ри асосида ва дастлабки билим ва тажрибаларини фаоллашти-риш ҳисобига маъно яратади. Мисол учун, агар тил ўрганувчи синтактик методдан фойдаланиб бир фонетик тизимни гапи-рувчининг нияти ва маъносини англаш учун тайёрламоқчи бўлса, аввалига фонетик тизимни компонентларга бўлиб чиқади; бошқача айтганда, کتاب را خريدم (китобни сотиб олдим) жумласини эшитганда, бу фонетик тизим қуйидаги тўртта компонентдан ташкил топганлигини аниқлайди: کتاب/ را/ خريد/م (китоб/ни/ сотиб олд/им). Ёки тил ўрганаётган ўқувчи:-жумласи (сизга қарзга берган китобни) کتابي را که به شما قرض دادمни эшитганида:دادم که را قرض ва (берган китобни) کتابي شما (сизга қарзга) به қисмлари эмас, балки کتابي را (китобни) ва به شما قرض دادم (сизга қарзга берган) қисмлари ушбу жумланинг асосий синтагмала-ри ҳисобланадилар.

Иккинчи томондан, семантик методда “Қандай ижтимоий ҳодиса юз берди?”, “Ҳикоянинг баёни”, “Бир ҳазилнинг баё-ни”, “Мақтов”, “Шикоят” ёки бўлмаса “Гап бўлакларининг

77

орасида қанақа боғланиш воситалари мавжуд?”, “Сабаб ва оқибат алоқаси”, “Қандай натижа кутиш керак?”, “Шахслар, жойлар ва ҳодисалар орасидаги алоқа нимадан иборат?”, “Гапнинг мазмуни ва гапирувчининг нияти нимадан иборат?”, “Эшитувчи нимани кутяпти?”, “Воқеалар тизими қанақа?”, “Эшитувчининг дастлабки билимлари асосида гапирувчининг баён қилинмаган фаразлари нимадан иборат?” каби баъзи мулоҳазалар зарурийдир.

Шуни унутмаслик керакки, ўқувчи ушбу икки методнинг фақат биттасигагина таяниб қолмайди, балки матнинг маъ-носини англаш учун ҳар иккала методдан фойдаланади. Қуйидаги мисолларга эътибор беринг:

پيشخدمت، دفتر کاريابي، گلدان، انداختن، شکست، استخدام کردБу берилган сўзлардаги учта от پيشخدمت، دفتر کاريابي، و گلدان{ و{ва учта феълдан }انداخت، شکست و استخدام کرد{учта кесимли гап тузишимиз керак:

1- دفتر کاريابي پيشخدمت را استخدام کرد.2- پيشخدمت گلدان را شکست.

3- پيشخدمت گلدان را انداخت. Бу учта гапни фақат юқоридаги луғат бирликларини даст-

лабки билим ва ҳаётий тажрибаларни назарда тутган ҳолда тузишимиз мумкин. Агар бу сўзларни фақат эшитган ёки ўқиш матнида кузатган бўлсак, худди шу учта жумлани тузган бўлардик ва мантиққа мос ва бизнинг билим ва тажрибамизга мос бундан бошқа жумлани тузолмасдик. Энди қуйидаги ми-солга эътибор беринг:

دختر، بچه، گل، بوييد، بوسيد، چيد.Бу қаторда ҳам учта от ва учта феъл келтирилган, аммо

дастлабки билим ва ҳаётий тажриба асосида булардан олтита маъно чиқаришимиз мумкин:

1.دختر گل را بوييد.2. بچه گل را بوييد.

3. دختر بچه را بوسيد4.بچه دختر را بوسيد5. دختر گل را چيد.

6. بچه گل را چيد.

78

Бу мисолдан аввалги мисолдаги каби семантик метод билан гапирувчининг ёки ёзувчининг ниятини англай олмаймиз, бал-ки синтактик метод билан айтувчи ёки ёзувчининг мақсадини аниқлашимиз мумкин. Шундан маълум бўладики, айтув-чининг ёки ёзувчининг ниятини англаш учун бир методдан ёки ҳар иккаласидан фойдаланиш тил бирликларига боғлиқ. Бошқача қилиб айтганда, тил бирликлари анвои хусусиятга эга бўлиб, унинг бир томонида шундай бирликлар мавжудки, улар семантик метод билан талқин қилинади. Қолган тил бир-ликлари бу иккала хусусиятни ўзида мужассам этган бўлиб, улардан маъно чиқариш учун баъзиларида кўпроқ синтактик метод ва камроқ семантик методдан, баъзиларида эса кўпроқ семантик метод ва камроқ синтактик методдан фойдаланила-ди. Бу тил бирликларининг қайсиниси қайси методга тўғри келишини аниқлаш ўқитувчига ҳавола. Чунки тил ўрганувчи қайси турдаги тил бирликларига қайси методдан қай даража-да фойдаланишини аниқласак, ҳар бир матнни қандай ўқитиш тўғрисида бир қарорга келишимиз мумкин.

Энди ҳар иккала синтактик ва семантик методлардан фой-даланиш даражасини аниқлаш учун иккита сезиларли омилни кўриб чиқамиз:

А. Гапирувчи ёки ёзувчининг эшитувчи ёки ўқувчи билан танишлик даражаси: гаплашувчи икки томоннинг танишли-ги қай даражада юқори бўлса, бу методнинг қанчалик тўғри-нотўғрилигидан қатъи назар, семантик метод бир-биридан фарқли бўлган маданий хусусиятлар билан таништиради. Тил ўрганувчи бошқа тил жамиятида яшовчи кишилар бошқача ҳаёт кечиришини ва ижтимоий қадриятлар, тафаккур тарзи ва уларнинг яшаш тарзи бошқа тил жамиятидан фарқ қилишини билиши керак. Ўқитувчининг вазифаси шуки, ўзаро тушун-мовчиликнинг олдини олиб, тўғри алоқа ўрнатишни таъмин-лаши керак.

Б. Матн ўқиш шакли: иккинчи тил эгаларининг ҳаёт тар-зи, тил ўрганувчилар ўз тил жамоасида ҳосил қилган тажри-балари билан фарқли бўлишига қарамай, кундалик ижтимо-ий масалаларни баён қилган матнлар тил ўрганувчиларнинг

79

дастлабки билимини фаоллаштирувчи омил бўлганлиги учун улар бу ҳодисаларни тахмин қилишлари мумкин, бундай мат-нлар, одатда, семантик метод воситасида маънога йўл очади. Чунки юқорида зикр этилганидай, уларнинг дастлабки билим ва ҳаётий тажрибаларини фаоллаштиради ва шу сабабдан фақат луғат бирликларига диққатни қаратиш билан осонги-на маъносини топиш мумкин бўлади. Шуни алоҳида таъ-кидлаш лозимки, бу қабилдаги матнларни ўқитиш учун тил ўрганувчиларнинг ҳаёт тарзи билан чет тили эгаларининг ҳаёт тарзи бир-биридан фарқли бўлишидан бохабар бўлишлари керак, йўқса ўзаро тушунмовчиликка олиб келади. Қуйидаги мисолларга эътибор беринг:

Тасаввур қилинг, кимдир уйидан аэропортга бориш учун телефон орқали такси чақирмоқчи. Шу мақсадда такси хизма-тига қўнғироқ қилади:

آژانس: الو آژانس شهرك قدس بفرماييد شخص: الو وسيله مي خواهم لطفاً

آژانس: آدرس شما؟ شخص: شهرك قدس خ الوند کوچه پرسار شماره 11.

آژانس: آقاي؟ شخص: علي فرازي

آژانس : کجا تشريف مي بريد؟ شخص: فرودگاه مي روم.

آژانس : همين االن مي فرستم.شخص: متشکرم.

Тил ўрганувчилар бу диалогни машқ қилиш орқали кунда-лик воқеий турмушида ишлатишлари мумкин. Бу каби мат-нлардан тил ўрганувчи ўз билимига таяниб, алоқа ўрнатиш стратегияси воситасида маъносини уқиши мумкин ва савол-жавобдан кутилган натижа бўйича, алоқа ўрнатишига сабаб бўлади. Ҳатто агар шахс “манзилингиз”, деган саволга: “Аэ-ропортга бораман”, – деб жавоб берса ҳам, агентлик тўғри ху-лоса чиқариши мумкин ва ўзаро тушунмовчилик рўй бермай-ди. Шунинг учун кундалик турмушга оид матнлар, кўпроқ ўз тажрибалари, дастлабки билими ва гаплашувчиларнинг назар-да тутган нарсаси асосида уларнинг бир-бирининг мақсадини

80

тушунишларига олиб келади ва тил билишга ҳамда тил бир-ликларини таҳлилига унчалик эҳтиёж сезилмайди. Ундан ташқари бунга ўхшаш матнларни ёд олиш ҳам осон кечади. Негаки, тилшуносларнинг фикрича, ўта мураккаб бўлган тил билимларини ўрганишдан кўра, ўша тил эгаларининг ҳаёт тарзини ўрганиш бир неча маротаба қийинроқ. Энди қуйидаги мисолга диққатни қаратинг:

کارکنان يک شرکت تجاري، ساعت ده صبح براي رفع خستگي، در کافه تري شرکت،براي صرف چاي و قهوه، جمع شده اند و مشغول صحبت هستند.

اولي: اگر من ده ميليون تومان داشتم، با آن تعدادي قايق مي خريدم و به مسافران کنار درياکرايه مي دادم و همة مدت روز را به استراحت مي گذراندم )خندة همگان(.

دومي: خوب، اما آدم دلش مي خواهد کاري انجام دهد. من اگر اينقدر پول داشتم، مي آمدم اينجا کار مي کردم، نمي توانم بيکار بمانم. آن را در

بانک مي گذاشتم و سودش را مي گرفتم. سومي: من اگر اينقدر پول داشتم، زمين کشاورزي مي خريدم و خودم مي رفتم به سياحت،

تمام دنيا را مي گشتم.چهارمي: ؟

Тўртинчи киши нима дейишини ҳеч ким олдиндан ай-тиб беролмайди. Бу хилдаги матнларни олдиндан башорат қилишнинг имкони йўқ ва дастлабки билим ва тажрибалар-га алоқаси йўқ. Мулоқот томонлари фақат эшитаётган ёки ўқиётган тил бирликларига диққат қилиб, гапнинг маъносини англаши мумкин. Бундай матнларни ўқитиш олдинги хилда-ги матндан қийинроқ ва уни англаш янада кўпроқ диққатга муҳтож.

Тил ўқитувчиси ўқиш амалиётини кундалик турмуш мав-зуларига бағишланган матнлардан бошлагани маъқул. Чун-ки аввал айтганимиздай, уларни ёд олиш осонроқ ва ҳам тил ўрганувчилар ўша тил эгаларининг ижтимоий ҳаёт тарзи би-лан яқиндан танишадилар. Форс тили эгаларининг яшаш тар-зи билан танишишнинг ўзи иштиёқ пайдо бўлишига сабаб бўлади. Ҳар бир тил ўрганувчи тилини ўрганмоқчи бўлган халқнинг қандай яшашини билишга қизиқади. Бу омил тил ўрганувчининг матн мазмунига диққат қилишига сабаб бўла-ди ва руҳшунослар нуқтаи назаридан тил ўрганишда асосий омиллардан бўлган иштиёқнинг қўзғалишига олиб келади.

81

Масалан, агар ўқитувчи Эрондаги Наврўз байрами ҳақида ёзилган матнни ўқитмоқчи бўлса, таянч сўз ва нотаниш ибо-ралар билан таништиргандан сўнг, ўша куни эронийларнинг амалга оширадиган ишларини шарҳлайди ва имкони бўлса, насронийларнинг Янги йил байрамини нишонлаш одатлари билан таниш бўлган тил ўрганувчиларга иккала байрамни қиёслаб берди, токи тил ўрганувчиларнинг ёдида ўқиш мав-зусига оид билим фаоллашсин. Бу амал тил ўрганувчиларга савол қўйиш йўли билан бажарилиши мумкин:

Биз ҳар йили баҳорнинг бошланишини байрам қиламиз ва бизнинг янги йилимиз баҳорнинг биринчи кунидан бошлана-ди, сизнинг янги йилингиз қай кундан бошланади?

Биз ўша кунни Наврўз байрами деймиз, сизлар янги йил-нинг биринчи кунини нима деб атайсизлар?

Биз ўша куни бир-бировимиз билан дийдор кўришишга бо-рамиз, сизлар нима қиласизлар?

Биз янги кийимлар киямиз ва дуо қиламиз... ва шу каби са-воллар воситасида.

Бу хилдаги савол-жавоблар тил ўрганувчининг онгида ўқиётган мавзуси ҳақида тасаввур пайдо бўлишига сабаб бўлади. Шундан сўнг ўқиладиган матнни тил ўрганувчиларга берамиз ва улардан матнга диққат қилишини ва тахтада ёзил-ган бир ёки бир неча саволларга жавоб беришини сўраймиз. Матнни ўқиш билан бирга саволларни битта-биттадан тахта-га ёзиб борсак ҳам бўлади, токи бу тил ўрганувчилар матнни яна бир бор қайта ўқишига сабаб бўлсин ва саволларнинг ҳар бирига битта-битта жавоб берсин. Сўнг аниқроқ савол-лар тузишга, матнни диққат билан ўқишга ва материални тўла ўзлаштиришга мўлжалланган саволлар беришга кири-шамиз. Шундай саволлар берамизки, тил ўрганувчи матн-дан ҳосил қилган хулосалари асосида уларга жавоб беради. Ўқиш кўникмасини юксалтирувчи омиллардан бири тил ўрганувчининг матн таркиби билан таниш бўлишидир. Дис-курс анализ ўзи бир илм бўлиб, матнни гапдан кўра теранроқ таҳлил қилади; масалан, бир хатбошининг ичидаги гаплар бир-бири билан қандай боғланган? Гапдаги сўз туркумлари-

82

нинг бир-бири билан боғланишини ўрганадиган фан синтак-сис дейилади ва бундан теранроқ ўрганадиган илм матндаги гапларнинг бир-бири билан боғланишини таҳлил қилади ва уни дискурс анализ дейишади.

Ўқиш кўникмасини ҳосил қилишда тил ўрганувчиларни гаплар ўртасидаги боғланиш билан таништириш зарурати-дан келиб чиқиб, бу бўлимда дискурс анализ ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз.

Аввалроқ ҳам эслатиб ўтганимиздек, бу борада кўпгина тадқиқотлар амалга оширилган ва қанчадан-қанча магис-трлик ва докторлик диссертациялар ёзилганини назарда ту-тиб, ўқитувчиларнинг диққатини уларнинг мутолаасига жалб қиламиз. Аммо тил ўқитувчиси ўқиш кўникмасини ўргатиш учун керак бўладиган ҳолатлар қуйидагилардан иборат:

Тил ўрганувчи матндаги сўзларнинг ўзаро боғлиқлиги, яъни гапларнинг бир-бирига боғланиш методи ва уларнинг тилшунослик нуқтаи назаридан боғлиқлигини билиши керак. Бу маъно боғланиши тил белгилари воситасида ўқувчига маъ-лум бўлади. Улар қуйидагилардан иборат:

1. Ҳавола. Бу хилдаги грамматик боғланиш олмош ва кўрсатиш олмоши воситасида амалга оширилади.

رامين با علي در حياط مدرسه قرار مالقات گذاشت.آنها با هم به سينما رفتند.

Иккинчи гапдаги آنها олмоши бу гапнинг аввалги гап билан боғланиш воситасидир. Бу боғланиш اين، آن و آنان ва бошқа шу каби сўзлар билан ҳам амалга оширилади. Шуни эътиборга олиш керакки, бундай белгилар ҳар доим бир сўз билан ифо-даланмайди, балки баъзи вақтлар бир қатор сўзлар мажмуаси билан ҳам ифодаланади. Бу хилдаги боғлиқликдан огоҳлик тил ўрганувчига ўқиётган материалини англашга ёрдам бера-ди.

Кейинги мисолга эътибор беринг:مدت دو هفته شب و روز باران باريد. زير زمين و همه جا زير آب رفت.

اين موجب شد که برنامه هاي ما همه به هم بريزد.Бу ўринда олмоши “икки ҳафта кетма-кет ёғин (бу) اين

ёғиши ва ҳамма ерни сувни остида қолиши”дан иборат юз

83

берган барча ҳодисаларга ишора қилади. Кейинги мисолга диққат қилинг:

رامين به او خيلي عالقه مند بود و بارها از خيلي چيزها گذشت تا رضايت او را جلب کند، حتي حاضر بودکه از جان خود مايه بگذارد که اورا شاد ببيند، اما مريم چنين احساسي

نداشت.Юқоридаги гапда то гапни охиригача ўқимагунча او қайси

шахсга ишора қилишини билмаймиз. Шу сабабли олмош ҳар доим такрордан қочиш учун ишлатилмайди ва у ифодалаган манбани топиш учун ҳам ундан олдинги, ҳам ундан кейинги бирликларга эътибор қилиш керак.

Шуни эътиборга олиш керакки, ҳавола ҳамма тилларда ҳам мавжуд, аммо бир хилда ифодаланмайди. Турлича ифодала-надиган ҳаволани билиш учун тил ўрганувчилар сўзлашув томонларининг тилидаги фарқлардан огоҳ бўлишлари керак. Шундагина улар ўзларининг биринчи тилидаги ва форс тили-даги ифодаланган ҳаволаларни аниқлашга қодир бўладилар.

2. Эллипсис. Сўзловчи ёки ёзувчи, ўз тахминига кўра, би-рор сўз ёки таркибни суҳбатлашувчи томонларнинг мушта-рак билими асосида баён қилишга ёки ёзишга эҳтиёж йўқ деб ҳисобласа, уни тушириб қолдиради. Бу ҳодиса эллипсис деб аталади. Масалан:

اين دو جعبه را مي خواهيم جا بجا کنيم، من جعبه بزرگ را بر مي دارم تو کوچک را.Бу ерда гапнинг таркибидаги бир марта ишлатилган:مي دارم بر را бирикмаси иккинчи ўринда тушириб جعبه

қолдирилади. Сўзлашувчи томон гапнинг таркибидан келиб чиқиб, را مي داري дан мақсад کوچک بر را کوچک эканлигини جعبه англайди. Эллипсис ҳодисаси ҳамма тилларда бор, аммо тил ўрганувчиларнинг биринчи тилида тушириб қолдириладиган таркиблар форс тилида тушириб қолдирилмас ёки форс ти-лида бирор таркибни тушириб қолдириш мумкиндир, лекин тил ўрганувчи ўз тилида бундай тажрибага дуч келмагандир. Матнни англаш учун бундай фарқларни билиш зарур.

3. Субтитуция. Субституция барча жаҳон тилларида мав-жуд ҳодиса бўлиб, унда от ёки феъл сўз туркумига оид сўзлар иштирок этган жумлалар ва ёким эргаш гаплар ўрнига бошқа бир синтактик бирлик ишлатилади. Қуйидаги мисолларга эъ-тибор беринг:

84

رامين به مريم گفت که يک ساعت پيش تلفن زد، اما تلفن مريم اشغال بود. مريم اظهارداشت که چنين نبوده است.

Юқоридаги мисолда сўзи چنين -сўзининг ўрнига ишла اشغال тилган. Яна бир мисолга диққат қилинг:

آيا مايليد که در انجام تکاليف به شما کمک کنم؟اگر اينطور است در خدمت هستم.

اگر نه براي شما موفقيت آرزو مي کنم.Юқоридаги мисолда است اينطور نه ва اگر و бўлаклари اگر مايليد

-ўрнига ишлатилган. Гарчи субституция ҳодисаси бар مايل نيستيدча тилларда юз берса ҳам, маълум синтактик бирикманинг ўрнига ишлатиладиган бошқа бирикма турли тилларда бир хил эмас. Шунинг учун тил ўрганувчиларни форс тилидаги бу ҳодиса билан таништириш зарур.

4. Боғловчи сўзлар. Бу хилдаги сўзлар нутқ бирликларини бир-бири билан боғлайди. Бу воситаларнинг вазифаси турли тилларда бир хил эмас, шунинг учун уларни махсус ўқитиш ке-рак. Бу хилдаги боғловчи сўзларнинг миқдори кам эмас. Баъ-зи тадқиқотларда уларнинг миқдори қирқта деб кўрсатилади. Боғловчи сўзлар ҳақида бир қанча мулоҳазаларни эслатиб ўтиш мақсадга мувофиқ. Биринчиси шуки, бир хилдаги алоқа бир неча восита билан ифодаланиши мумкин. Масалан, битта боғловчи ёки бир қанча боғловчи ва ё бир сўз туркуми билан боғланиши мумкин. Қуйидаги мисолларга эътибор беринг:

بسياري پديد آمد. نتيجتاً مشکالت بود. نياز هاي زبان آموزان بي توجه به معلم نسبت )کلمات ربط، تک واژه اي(.

معلم نسبت به نياز هاي زبان آموزان بي توجه بود، در نتيجه )از اين رو( مشکالت بسياريپديد آمد. )عبارت قيدي(

مشکالت ناشي از بي توجهي معلم به نيازهاي زبان آموزان بود. )واژه قاموسي(Яна бир диққатга сазовор ҳолат шуки, бир боғловчи бирдан

ортиқ боғлаш воситасини бажаради. Кейинги мисолга эъти-бор беринг:

- دانشجويان اين کالس با هوش و قابل اعتماد هستند.)کلمه ربط "و" مفهومي ديگر اضافه مي کند(.

- مدت ده سال در اين شهر زندگي کردم و هيچ وقت به آن رستوران نرفتم. )کلمه ربط "و" دو مفهوم متضاد را بهم ارتباط مي دهد و مي توان به جاي آن "اما" به

کار برد(.

85

_ رامين هر روز از خواب بيدار مي شود، صبحانه مي خورد، و به مدرسه مي رود. )کلمه ربط "و " ترتيب وقوع چند پديده را نشان مي دهد(.

Дискурс анализда кўриб чиқилган бир неча بعد اما، ، و каби боғловчи сўзларнинг вазифаси сўзлашув навбатини кўрсатади. Икки ёки ундан ортиқ киши суҳбатда иштирок этаётган бўлса, бу боғловчи сўзлардан фойдаланиб, ҳозир улардан бири сўз бошламоқчи эканлигини ёки сўзида давом этиш тараддудида эканлигини кўрсатади.

5. Сўзларнинг ўзаро боғлиқлиги (лексик бир бутунлик). Матндаги сўзлар ҳам маъно боғланишининг кўрсаткичидир. Бу боғланиш бир неча боғланмаган гапларнинг бир неча из-чил боғланган гаплар билан фарқини кўрсатади. Маъновий боғланиш бир неча йўсинда амалга оширилади. Бир матннинг бошқа бир қисмида бир сўз такроран ёки субституция шакли-да келиши мумкин, ё бўлмаса маънодошлик ёки бир маъно гуруҳига тааллуқлилик жиҳатидан маъновий боғланиш ву-жудга келиши мумкин. Қуйидаги мисолларга эътибор беринг:

سال تحصيلي قرار است که هفته اول پاييز آغاز شود، اما اين سنت شده است که کالسها تا هفته دوم پاييز شروع نمي شود.

Ушбу икки гапдаги сўзлари маънодошлик شروع ва آغاز жиҳатидан бир-бири билан боғлаган. Бу икки сўз, гарчи икки хил бир-биридан фарқли тушунчага ишора қилса ҳам, ягона бир тушунчани ифодалайди.

مدرسه اوايل فصل پاييز شروع شد؛ طوفان يک ماه ديگر آغاز گرديد.Бу икки гап иккита маънодош сўзлар билан боғланган,

аммо икки бир-биридан фарқли тушунчаларни баён қилган.Кейинги мисолда бир семантик гуруҳга мансуб бўлган

сўзларнинг ўзаро боғлиқлиги намоён бўлган: مرد سالخورده از آنچه که رخ مي داد شاد نبود. يک صندلي چرخدار داشت که روي آن

مي نشست، يک ميز کار داشت تا تحقيقات خودرا انجام دهد، يک ميز ناهارخوري داشت تا با دوستان غذا صرف کند و يک قفسه چوبي گران بها. حاال همه اين وسايل بايد به فروش

مي رفت و با اين کار همه خاطرات او به فنا.Унинг ўрнига اين ها، اين چيز ها، اين اشيا ни ҳам ишлатса бўладиган

бирикмаси اين وسايل ,صندلي ,ميز -сўзлари билан бир се قفسه کتاب мантик гуруҳга мансуб ва битта ўзи уларнинг ҳаммасини ўз ичига олади ва шу тариқа борлиқ матнга лексик бир бутунлик бағишлайди.

86

Ўзаро боғликлик. Матн бўлакларини ўзаро бир-бирига боғлаб турадиган яна бир ҳодиса ўзаро боғлиқлик деб атала-ди. Бу боғланишнинг грамматик кўрсаткичи йўқ, яъни бун-дай боғланишни ифодалайдиган ҳеч бир тил белгиси йўқ. Бу маъновий боғланиш сўзловчи ёки ёзувчи билан эшитувчи ёки ўқувчи орасида муштарак билим асосида вужудга келади. Кейинги мисолга диққат қилинг:

ما فردا به پيکنيک نمي رويم.هواشناسي آسمان ابري و باراني پيش بيني کرده است.

Бу икки гапда бир-бирига боғловчи ҳеч бир тил белгиси йўқ. Фақат эшитувчи-ўқувчининг ҳаётий тажрибаси ва дастлаб-ки билими асосида бу икки ҳодисанинг сабаб ва оқибатлари тўғрисида мантиқий алоқа ҳосил қилиш мумкин. Шунинг учун эшитувчи ва ўқувчи англаш қобилияти ва дастлабки би-лимларига таяниб, матн бўлакларини бир-бирига боғлаши мумкин. Томонларнинг географик муштарак билимларига эҳтиёжи бўлган бир матнга диққат қилинг:

علي ماهي خيلي دوست دارد.اهل شمال است.

Шимол аҳолиси денгиз яқинида (Гилон ва Мозандарон) бўлганлиги сабабли балиқни кўп истеъмол қилишини эрон-ликлар билади ва бу икки гап ана шу дастлабки билим асоси-да бир-бири билан боғланади. Бу ҳолатнинг жозибадорлиги маданий қатламни ўқитиш зарурлигини кўрсатади ва бу хил-даги ўқув машғулоти худди грамматик қоидалар каби алоқа ўрнатиш учун зарур.

Бу ерда ўқиш кўникмасини ошириш ҳақида юритилган баҳсни назарда тутиб, ўқиш кўникмасини ҳосил қилиш учун тил ўрганувчиларнинг талаб-эҳтиёжлари қуйидагилардан иборат деб хулоса қилиш мумкин:

1. Таянч сўз ва ибораларни билиш. Матнни ташкил қилган сўзлардан бир қанчаси таянч сўз ҳисобланади. Бу сўзлар матн муаллифининг ният ва маъносини англаш учун асос бўлади. Чунончи, матнда бир қатор нотаниш сўзлар бор бўлиши мум-кинки, матннинг маъноси ва муаллифнинг ниятини тушу-нишга асос бўлолмайди, бу ҳолда бошқача йўсинларни иш-

87

латишимиз керак бўлади. Масалан, тил ўрганувчига уларнинг маъносини матннинг контексти, олдинги гаплар ва матннинг мавзусидан тахмин қилишини ёки бу матнни ўқиш учун бу сўзларга эътибор бермаслигини айтамиз.

2. Матн таркибини билиш. Тил ўрганувчи ўқув материа-лини синтактик метод билан ўзлаштирмоқчи бўлса, матндаги таркиблар ва грамматик қоидаларини билиши керак.

3. Лексик бир бутунлик ҳолатидан огоҳлик. Тил ўрганувчи матн таркибидаги гапларни маъно жиҳатдан бир-бирига боғлайдиган тил воситаларини билиши керак.

4. Ўзаро боғликлик тарзидан огоҳлик. Тил ўрганувчи матн маъносига тушуниш учун ўзи ва матн муаллифи ўртасидаги муштарак билимлардан огоҳ бўлиши керак. Бошқача айтган-да, муаллифнинг тахминларини ва шу асосда баён қилинмай қолган фикрларни билиши керак.

5. Юқорида зикр этилган тўртта ҳолат асосида, ўқитувчи матннинг сарлавҳаси, матннинг ичидаги ишоралар ва тил ўрганувчилар билан савол-жавоблар асосида матн бўйича уларнинг ҳаётий тажрибаларини фаоллаштиради. Шун-дан сўнг матнни уларнинг эътиборига ҳавола этади, токи тахтада ёзган саволларига жавоб топсинлар ва шу тариқа тил ўрганувчиларнинг ҳар бир билмаган сўзи ва грамматик қоидаси учун ўзини йўқотиб қўйишининг олдини олади. Улар бошқа чора излашлари ва саволларга жавоб топиш учун фақат матнга диққатни қаратишларига эришади.

Тил ўқитувчиси уларнинг эҳтиёжи, қизиқиши ва тил билиш савиясига қараб дарс материалларини танлайди ва ўзгартиради. Агар матнни танлаш ва ўзгартириш тил ўрганувчиларнинг би-лим савиясига мос бўлмаса ёки ундан анча юқори бўлса, тил ўрганувчилар матннинг маъносини англашни сўзларнинг маъ-носини топиш ва грамматик қоидаларни тушунишга қурбон қиладилар.

Ўқишни ўргатиш учун дарс жараёнида бажариладиган амаллар:

Ўқишни ўргатиш соҳасида олиб борилган тадқиқотлар бу мақсад учун қуйидаги амалларни тавсия қилади:

88

1. Тил ўрганувчиларнинг қизиқиши ва иштиёқини уйғотиш учун ўқиш мавзусини уларнинг дастлабки билимларига мос-ланг. Бунинг учун саволлар беринг, токи ўйлашга мажбур бўлсинлар ва уларнинг ўтмиш тажрибалари жонлансин.

2. Шундай саволлар берингки, унинг жавобини матндан из-лашга мажбур бўлсинлар.

3. Улардан нотаниш сўзларнинг маъносини тагматн асоси-да тахмин қилишларини сўранг.

4. Улардан гапларни бир-бири билан боғловчи воситаларни ва бу воситаларнинг вазифасини тушунтириб беришларини сўранг.

5. Ўқишга мўлжалланган матн нима ҳақида эканлигини ва кимларга ёзилганини ҳамда мавзуни қай даражада ёритгани-ни (шарҳлашини, далил келтиришини ва ҳоказоларни) сўранг.

Ўқиш қуйидаги лаёқатларни ўз ичига олади:Ёзув белгиларининг (ҳарфлар) товушларга мослигини

аниқлаш, маъно чиқариш учун тил билимларини ишга со-лиш (масалан, эргаш гапларнинг вазифаси ва маъносини аниқлаш), ўқишнинг турли мақсадлар учун турлича йўл-йўриқларини қўллаш (масалан, муаллиф сўзини топиш йўллари ёки жузъий маълумотларни топиш), ўқиш матни мазмуни билан дастлабки билим ва ҳаётий тажрибалар ўртасида алоқа ўрнатиш, гапларнинг ва матн бўлакларининг мантиқий боғланиши ҳамда вазифаларини аниқлаш (маса-лан, ҳатто агар буни билиш учун тил воситалари бўлмаса ҳам, муаллиф бир фикрни шарҳламоқчими ёки хулосасини баён қилмоқдами масалан, фалон фикрнинг мазмуни ...лар-дан иборат).

6. Асосий гап қайсилигини сўранг. Бу гапнинг мазмуни нима, бу мавзу қайси гаплар ва қандай тушунчалар билан мувофиқ келади? Матннинг асосий мавзусини бошқа мавзу-лардан ажратиб турадиган воситалар қайсилар?

7. Муаллиф гапи қайси? Муаллифнинг ҳис-туйғуларини қандай қилиб англаймиз?

8. Тил ўрганувчиларнинг жавобларини уларнинг ўзларига муҳокама қилдиринг.

89

9. Тил ўрганувчилардан ўқиган матни ҳақида ўз фикри-ни ёзиб беришларини сўранг (муаллифнинг назари ва ҳис-туйғулари, ўқиган мавзусига қўшилиши ёки қўшилмаслиги тўғрисида).

10. Ўқитувчи дарс жараёнини қуйидагича ташкил қилиши мумкин, тил ўрганувчиларни уч кичик гуруҳга бўлади ва ҳар бирига матннинг бир қисмини беради. Шундан сўнг мавзуни гапириб беришни (бир гуруҳ), уни тушунтиришни (иккинчи гуруҳ), хулоса қилишни (учинчи гуруҳ) сўрайди.

11. Ўқитувчи матн таркибидаги гапларнинг жойлашув тар-тибини ўзгартириши ва тил ўрганувчилардан жой-жойига қўйишни сўраши мумкин. Бу машқ тил ўрганувчиларни матн-даги лексик бир бутунлик воситалари ва уларнинг вазифалари билан таништиради.

Энди мисол тариқасида бир матнни таҳлил қиламиз. Ўзлаштирган билимларимиз асосида матн бўйича яна қандай жиҳатларни ўқитиш мумкинлигини кўринг. Бу матн мазмуни-ни англаш учун яна қандай саволлар ва машқларни қўшиш мумкин ва нимага?

Меҳмонларни кутишга мўлжалланган хонанинг тасвири (барча жиҳозлари билан)

90

دايي ام را نمي شناختمپرسش:

1. به نظر شما چه کسي در اين اتاق زندگي مي کند؟2. کارهايي را که در طول روز در اين اتاق انجام مي گيرد شرح دهيد.

3. به نظر شما در اين ساختمان چه اتاقهاي ديگري وجود دارد؟را مي آنها داشتيد، در آن چه وسايلي مي گذاشتيد و چگونه اتاقي اگر خودتان چنين .4

چيديد؟Ушбу хонада яшовчи ва уни ўз дидига мувофиқ равишда

жиҳозлаган киши у тўғрисида қуйидагича ҳикоя қилади. Уни ўқинг.

او را خوب نمي شناختم، اما کسي بود که به من زندگي داد. خوب است که توضيح دهم. نام من رامين فرازي است، من در همين جا در تهران متولد شدم. پدر و مادرم اهل شيرازبه خود مرا پدر تا مدت ها فکر مي کردم که بودم پدرم فوت کرد. نه ساله هستند. وقتي واگذاشته است. نمي دانستم که بيماري قلبي او تقصير خودش نبود. من تنها فرزند والدينم هستم. من و مادرم مدت ها خيلي فقير بوديم. مادرم برادري داشت که در شيراز زندگي مي

کرد. نام او احمد بود. دايي احمد، چندين بار براي ديدن ما به تهران آمد. خيلي به من عالقه داشت و مرا براي گردش به پارك مي برد. اما شيراز براي ما خيلي دور بود و ما او را خيلي نمي

ديديم. وقتي هيجده ساله شدم به دانشکدة هنرهاي زيبا رفتم و در رشتة تزيين منزل تحصيل کردم، ولي دلم مي خواست معماري بخوانم. ورود به دانشکدة معماري آسان نبود و از عهدة هزينة تحصيل در اين رشته بر نمي آمدم. مدتي در کار تزيين منزل بودم ولي پول کافي به دست نمي آوردم. مدتي هم کارمند شدم. وقتي مي خواستم سر کار بروم انگار که روانة زندان مي شدم. از کار تنفر داشتم. نه سال پيش وقتي که بيشت و دو سال داشتم از وکيلي در شيراز نامه اي دريافت کردم. نوشته بود که دايي احمد فوت کرده و او مي خواهد مرا ببيند. خبري داشت که مي خواست حضوراً به اطالعم برساند. چند هفته بعد در هتل استقالل تهران با هم مالقات کرديم. خبر اين بود که دايي احمد ثروت زيادي در شيراز به هم زده بود و همه آن را براي من گذاشته بود. باورم نمي شد. مي خواستم از خوشحالي باال و پايين بپرم. البته اين کار را نکردم. مقداري از پول را به مادرم دادم و با بقيه آن معماري خواندم و سپس شروع به کار کردم. تخصص من تبديل کارخانه ها و انبارهاي قديمي به ساختمانهاي مسکوني است. اتاقي که در تصوير مي بينيد نمونه اي از کار من است. اتاقي بزرگ و پرنور است. حتي در روزهاي ابري احساس نمي کني که هوا تيره است. درآمدم خوب است. قراردادهاي فراوان

دارم و همه اينها را مديون دايي احمد هستم.

Шарҳланг:1. Қуйидаги сифатлардан қайси бири Роминнинг отаси

91

вафот этгандан кейинги даврдаги аҳволини белгилаб бера олади?

а) ғамгин;б) ғамгин ва асабий;в) овораю саргардон;г) тушкунликка тушган.2. Нима учун ушбу сифатни танлаганингизни тушунтириб

беринг.3. Нега Ромин: “Аҳмад тоғани яхши танимасдим”, – деб

айтди?4. Ромин ўн саккиз ёшлигидан тортиб йигирма икки ёшли-

гигача нима иш қилган?5. Адвокат Ромин билан Аҳмад тоға тўғрисида гаплашгани-

да у қандай ҳиссиётларга берилди?6. Ўша кундан бошлаб Роминнинг ҳаётида нима ўзгариш

юз берди?Баҳс ва шарҳ:1. Адвокат хатда ёзган сўзларнинг нималардан иборат экан-

лигини тахминан топинг. Хат қуйидагича бошланган бўлиши ҳам мумкин:

آقاي رامين فرازي سالم، من از طرف دايي شما آقاي احمد فرازي که در آذرماه سال گذشته در شيراز فوت

شده است، مي نويسم.2. Сизнингча, адвокат ва Ромин “Истиқлол” меҳмонхонасида

учрашганларида, адвокат Роминга нима деган?3. Сизнингча, Ромин ушбу хабарни эшитганида адвоктга

нима деган?4. Сиз Ромининг ўрнида бўлганингизда нима қилган

бўлардингиз? Курсдошларингиз-чи?Энди ўқиш учун берилган “بيست و يکم матнини ”زندگي در قرن

ўргатишга киришамиз.А. Тил ўрганувчиларга матнни беришдан олдин, маннинг

мазмунини англаш учун уларнинг онгида дастлабки билимни уйғотишимиз керак ва агар илгарироқ амалга ошган бўлса, уни фаоллаштиришимиз керак. Шу сабабдан тил ўрганувчилар ўртасидаги суҳбат ва ўзаро баҳсдан келиб-чиқиб, жавоб олиш учун дарсда қуйидаги саволларни қўямиз:

92

1. در کشور شما خريد روزنامه خانواده با چه کسي است؟2. آيا خريد روزنامه کار مشکلي است؟ چرا؟

3. آيا دوست داريد هنگام مکالمة تلفني، طرف صحبت خود را ببنيد؟ چرا؟4. آيا تا کنون تصوير سه بُعدي ديده ايد؟ چگونه است؟

5. تلويزيون ها امروزه تصوير را چندي بعدي نشان مي دهند؟6. چرا بعضي مايلند تصوير تلويزيوني به اندازة طبيعي باشد؟

7. آيا مي دانيد که در سالي چه تعداد تصادف رانندگي در کشورتان اتفاق مي افتد؟8. فکر مي کنيد روز بشود که هيچ تصادف اتومبيل نداشته باشيم؟

9. اگر مجبور نباشيم هر روز غذا بپزيم، چه مي شود؟10. خوردن گوشت براي چه کساني خوب نيست؟

11. بيمارستان تعميرگاه انسان است، بسياري از اندامهاي انسان به تعمير و يا به تعويض نياز دارد. چه مي شد اگر اين کارها پيش از بيماري انجام مي گرفت؟

12. اگر مردم مجبور نبودند که روزانه ساعات زيادي کار کنند، به جاي کار کردن ورزش مي کردند؟

13. آيا ميل داريد که در قرن بيست و دوم زندگي مي کرديد؟ چرا؟14. آيا کسي را مي شناسيد که مشکل الغري يا چاقي داشته باشد؟

15. چرا حيوانات وحشي را در باغ وحش نگهداري مي کنند؟16. به نظر شما کدام يک از حيوانات تا بيست سال ديگر منقرض مي شوند؟

17. مشکل انرژي را چگونه مي توان حل کرد؟18. آيا فکر مي کنيد که روزي همه مردم به يک زبان سخن يگويند؟ چرا؟

19. آيا زنان؛ سياستمداراني بهتر از مردان هستند؟ چرا؟20. آيا تا کنون گاوبازي اسپانيايي ها را ديده ايد؟ شرح دهيد.

Бу саволларнинг ҳаммасини ёки бир қисмини, эҳтимол ун-дан кўпроғини тил ўрганувчиларнинг дастлабки билимлари-ни вужудга келтириш ёки фаоллаштириш учун дарсда қўйиш мумкин, токи улар семантик метод орқали матннинг маъносига тушунишларида ёрдам бўлсин. Шунингдек, тил ўрганувчилар ўртасидаги диалог жараёнида ва ўқитувчининг кўрсатмалари воситасида ўқиш матнидаги бир қатор таянч сўз ва иборалар ҳамда грамматик таркибларни тил ўрганувчиларга тушунти-риш мумкин, токи синтактик метод билан матнни англашига ёрдами тегсин.

Б. Иккинчи босқичда ўқитувчи икки йўлдан бирини тан-лайди: ё тил ўрганувчиларга матнни тўлиғича ўқитади ва матн сўнгида қўйилган саволларнинг ҳаммасига ёки бир қисмига жавоб беришади, ёки тил ўрганувчиларни кичик гуруҳларга

93

бўлади ва ҳар гуруҳга матннинг бир қисмини беради ҳамда улар ўз қисмидаги саволларга жавоб беришади. Шундан сўнг бу ки-чик гуруҳлар ўзларининг маълумотларини бошқа гуруҳлар би-лан ўртоқлашади, токи ҳамма матннинг мавзусидан тўла маъ-лумотга эга бўлсинлар. Шу қабилда ҳамма матнни тўла ўқиб чиқишга, ундан ҳузур топишга қизиқиш ҳосил қилади ва бу уларнинг ўқишга бўлган иштиёқини кучайтиради.

Ўқитувчи тил ўрганувчиларни матнни бир қанча марта ўқишга мажбур қилиш учун ҳар гал битта савол беради ва ҳаммадан матнни яна бир марта ўқиб чиқишни ва саволга жавоб беришни сўрайди. Шу тарзда ҳам ўқиш машқи амал-га оширилади, ҳам тил ўрганувчилар буни маълум мақсадда амалга оширадилар. Ундан ташқари, бир махсус саволга жа-воб топиш пайида бўлганлари учун нотаниш сўз ва иборалар тушунмовчиликка сабаб бўлмайди ҳамда уларнинг маъноси-ни топаман деб талвасага тушмайди.

В. Ўқитувчи матндан фойдаланиб тил ўрганувчиларни бир қатор грамматик мавзулар, луғавий ҳамда маъновий бир бу-тунлик ва гаплар орасидаги мантиқий боғликлик билан та-ништиради.

Қуйидаги саволлар дарс жараёнида шу хилдаги фаолият-лардан намунадир:

1. “از اين رو” يعني چه؟ )ارجاع و علت(؛2. “خريد” چه خريدي است؟ )حذف(؛3. منظور از “طرف” چيست؟ )حذف(؛

4. “که” در عبارت “هالوويزيون خواهيم داشت که...” به جاي کدام واژه به کار رفته است؟)ضمير موصول(؛

5. کدام جمله پاسخ درست است؟ )ارتباط منطقي(؛تصادف رانندگي نخواهيم داشت زيرا

الف( فناوري پيشرفت مي کند.ب( خودرو ها با رايانه هدايت مي شود.

ج( مردم ر انندگي نمي کنند. 6. “که” در عبارت “غالب غذاهاي ما به صورت کپسول و نوشيدني خواهد بود که...” به چه

معني آمده است؟ )ارجاع(؛الف( غالب غذاهاي ماب( کپسول و نوشيدني

94

7. عبارت “مهماني داريم” يعنيالف( به ميهماني مي رويم

ب( ميهمان مي آيد8. عبارت “مانند امروز غذا مي خوريم” يعني

الف( کپسول و نوشيدني مي خوريمب( گوشت مي خوريمج( همه چيز مي خوريم

9. “تا” در عبارت “بدن ما را در مزکز بهداشت، از ميان دستگاهي رد مي کنند تا...” به چهمعني است؟ )کلمة ربط(؛

10. به کاربرد “که” در جمله هاي ذيل توجه کنيد: سالي يک بار آنگونه که اتومبيل ها را جنرال سرويس مي کنيم، بدن ما را در مزکز بهداشت، از ميان دستگاهي رد مي کنند. هر عضوي که فرسوده شده باشد با يدك پالستيکي تعويض

مي شود. 11. واژة “که” در جملة “داروي مطمئني اختراع مي شود که مردم با مصرف آن بتوانند...” را

با چه واژه مي توان جايگزين کرد؟ معني آن چيست؟ “تا” )کلمه ربط( نشانة مقصود؛ 12. در جملة “انسان را براي هر مدت زماني که بخواهد منجمد مي کنند.” فاعل “بخواهد” و

“منجمد مي کنند” چه کسي است؟ )نحو(؛13. در جملة “بايد گفت” فاعل “گفت” چه کسي است؟ )نحو(؛

14. چرا جهان در صلح و آرامش به سر خواهد برد؟ )رابطة منطقي(؛Юқорида баён этилган дарс намунасида дарс жараёни

ўқишдан кўра кўпроқ суҳбатни ўз ичига олган эди. Ўқиш кўникмасини оширишда яхши натижага эришиш учун дарс ўқитувчининг назорати остида ўтиши керак. Ўқитувчи са-воллар беради ва тил ўрганувчилар кўпгина жавобларни, эҳтимол, унинг ёрдами билан беришади. Ўқитишнинг бирин-чи босқичларида тил ўрганувчилар матнга оид тилшунослик маълумотларига ва дастлабки билимга эҳтиёж сезишади. Бо-ра-бора бундай ёрдамлар камайиб боради ва тил ўрганувчилар матнни мустақил ўқий бошлайдилар ҳамда маъносига тушу-надилар.

Энди ўқишни ўргатиш учун яна бир фаолият намунаси бе-рилади. Бу хилдаги матнларни ўқишдан мақсад ижтимоий ҳаётдаги ҳақиқий маълумотларни олишдир. Форс тили эгала-рининг яшаш тарзи билан танишиш мақсадида тил ўрганишга бел боғлаган тил ўрганувчилар шу мазмундаги матнларни ўқишлари керак.

95

Тил ўрганувчилар саёҳатга отланган икки кишининг маг-нитофон тасмасига ёзилган суҳбатини эшитадилар. Сўнгра сўроқ олмошлари билан бошланадиган "کجا، چه وقت، چه و چگونه"форсча сўроқ гапларни тузишни машқ қиладилар. Ўқитувчи саёҳатга оид маълумотлар мавжуд дафтарларни уларга тарқатади. Мана шу тайёргарликлардан сўнг дарс бошланади.

و بدهم شما به را تبريز به سفر به مربوط اطالعات دفترچه مي خواهم حاال استاد: مي خواهم با هم به اين دفترچه نگاه کنيم و ببينيم که چه اطالعاتي به ما مي دهد. از اين دفترچه مي توانيم بفهميم که تبريز کجاست، چگونه مي توانيم به آنجا برويم، چه مدت طول مي کشد، کجا مي توانيم قطار سوار شويم و در آنجا چه کارهايي مي توانيم بکنيم و چه وقت به تبريز مي رسيم. )استاد دفترچه ها را ميان زبان آموزان توزيع مي کند. زبان آموزان در گروههاي دو يا سه نفره نشسته اند. استاد پيش از آغاز گفت و گو هاي مشروح ذيل، تعدادي پرسش در بارة سفر به تبريز، ديدني ها، زبان ترکي، مردم آذربايجان و از اين قبيل را مطرح مي کند و

اينگونه ادامه مي دهد.( استاد: به من بگوييد که چه وقت مي توانيم قطار سوار شويم؟ دفترچه چه مي گويد؟ نگاه

کنيد و به من بگوييد )از يکي از زبان آموزان که به صفحه اول دفترچه نگاه مي کند مي پرسد(اين چه تاريخي است؟

زبان آموز: جمعه.استاد: بله، درست است.

زبان آموز: روز تعطيل عمومي.استاد: تعطيل عمومي يعني چه؟

زبان آموز: نوروز.استاد: کاماًل درست است، نوروز، پانزده شعبان، بعثت، درسته و ديگر چه روزهايي؟

زبان آموز: جمعه.استاد: جمعه، درسته.

زبان آموز: روزي که مدرسه ها تعطيل است. استاد: بله، خوبه، خوب حاال برويم به جدول زماني دفترچه، کجا مي توانيم قطار سوار

شويم؟زبان آموز: ايستگاه مرکزي راه آهن.

استاد: ايستگاه مرکزي راه آهن، بله. ايستگاه مرکزي راه آهن. در ايستگاه مرکزي سوار قطار مي شويم. )استاد براي زبان آموزان توضيح مي دهد که ميدان راه آهن کجاست و چگونه

مي توان به آنجا رفت.(“مي خواهم گفت مسافران از يکي مي داديم گوش نوار به وقتي هست يادتان استاد:

به دفتر جلب سياحان بروم.” مي دانيد دفتر جلب سياحان چيست؟ يک اداره است. از آنجااين است. سياحت به مربوط اطالعات دفترچه هاي اينها بگيريد. را دفترچه اين مي توانيد

دفترچه ها چه اطالعاتي به ما مي دهند؟

96

زبان آموز: که چگونه مي توانيم قطار سوار شويم.استاد: درسته.

زبان آموز: اينکه قيمت بليط چقدره. استاد: خوبه، در باره جايي که مي خواهيد برويد به شما اطالعات مي دهد. چگونه به آنجا

برويد، کجا قطار سوار شويد، چه مدت طول مي کشد تا به آنجا برسيد، هزينه سفر چقدره. اين دفترچه در باره هتل ها و رستوران ها هم اطالعات مي دهد. در داخل قطار چه مي توانيد

بخوريد. حاال مي خواهيم گروهي کار کنيم. من يک دفترچه ديگر به شما مي دهم. نگاه کنيد و به

من بگوييد که ميل داريد به کجا برويد و چه اطالعاتي مي توانيد به دست بياوريد. کجا هست،مي کند، قطار چه وقت حرکت مي شود، هزينه اش چقدر برويد، آنجا به مي توانيد چگونه

باشه؟ )دفترچه را توزيع مي کند.( من هم به شما کمک مي کنيم.

)زبان آموزان به بروشور نگاه مي کنند. معلم در ميان آنها در حرکت است تا به پرسش هاپاسخ دهد و بيشتر آنها را تشويق کند تا اطالعات را پيدا کنند.(

Бу ҳам ўқишнинг бир тури бўлиб, ўқилган матндан аниқ мақсадли маълумот олишга тил ўрганувчиларда иштиёқ уйғотади. Шундан маълум бўладики, ўқиш кўникмасини ҳосил қилишда бу амал якка шахсга тегишли ҳолатдан ташқари чиқиб, ижтимоий фаолиятга айланади. Яна кузатил-дики, ўқиш амали сўзлашув билан бирга бўлиб, оғзаки нутқ кўникмаси ҳам машқ қилинади. Бас, шундай экан, биз дарсда ўқиш амалиётига киришганимизда, аслида, ўқиш, эшитиш, гапириш, сўзларни ва талаффузни ўзлаштириш каби барча кўникмаларни ўргатамиз. Ўқитувчи ҳатто тил ўрганувчиларга олган маълумотларини дафтарига ёзишни топшириши мум-кин. Агар тил ўрганувчилар ёзувдан хабардор бўлса, хат кўникмаси бўйича ҳам машқ қилишлари мумкин. Шу са-бабдан ўқишни ўргатиш, эшитиш амалиётидан кейин алоқа ўрнатиш мақсадида тил ўргатишнинг энг самарали методи деб айтиш мумкин.

Шу пайтгача ўқиш кўникмасининг тил ўрганувчилар алиф-бони олдиндан ўрганган ва эшитиб ўзлаштирган тил бир-ликларини ёзма шаклдаги матнда ҳам ўқиб тушуна олади-ган даражасини кўриб чиқдик. Аммо агар тил ўрганувчилар бир қатор сўзлар ва грамматик бирликларни тил эгалари би-лан алоқа боғлаш учун эгаллаб эшитиш кўникмасини ҳосил

97

қилган бўлсалар ва энди ўша эгаллаган билимини кўриш (ўқиш) орқали ҳам ишлатишини хоҳласак, уларни қандай қилиб ўқишга ўргатамиз?

Тил ўрганувчиларни эшитиш орқали ўқитганда товушлар-нинг ўзига хос хусусиятлари ва уларнинг орасидаги фарқларга қандай ўргатсак (эшитиш кўникмасини кейинги бўлимларда кўриб чиқамиз), ўқишга ўргатиш жараёнининг бошида ҳам ҳарфларнинг шакллари, уларнинг орасидаги фарқлар ва сўз шаклларини ўқитамиз. Тил ўрганувчилар бу турлича шакл-ларни кўриб, уларни ўз онгида мос товушларга айлантиради-лар ва шундан сўнг товушлар воситасида ва эшитиш орқали ҳосил қилган билимларидан фойдаланиб, улардан маъно чиқарадилар. Бас шундай экан, эшитиб англаш ўқишдан ол-дин ўргатилиши керак. Бу метод болаларда ҳам табиий ра-вишда рўй беради. Улар мактабга қатнамагунча тилни эши-тиш орқали эгаллайдилар. Шундан сўнг ўрганган нарсала-рининг ёзма шакли билан танишадилар. Бинобарин, ўқишга ўргатишда, яъни ҳарфларнинг шаклини аниқлаш ва уларнинг орасидаги тафовутни ажратишда тил ўрганувчилар олдин-дан талаффузи ва маъносини биладиган сўз ва иборалардан фойдаланамиз. Бундан бошқача йўл тутилса, сўзларнинг ёзма шакли ҳар доим ҳам уларнинг талаффузи билан мос тушма-ганлиги сабабли қийинчилик вужудга келади. Масалан,،خواب" ва шунга ўхшаган сўзлар талаффузи қийинчилик معني؟ مصطفي" туғдириши мумкин. Ундан ташқари, ҳар бир вақт кесимида битта тил мавзуси ўқитилишига интилиш керак. Аввал талаф-фуз ва маъносини ёд олишади, сўнг ёзилиш шаклини. Янги-дан тил ўрганаётганлар учун ҳар учовини бирлаштириш тил-нинг ҳар бир мавзусини алоҳида ўрганишдан бир қанча марта мураккаброқдир.

Форс алифбосининг ҳарфлари бир қатор бир хил товушли ҳарфларни ўз ичига олади. Буларнинг баъзилари араб тили-дан ўзлашмалардир. Аввал форс тилига хос бўлган ҳарфларни ўргатамиз ва бир бўғинли сўзларда уларнинг орасидаги фарқ-ларни кўрсатамиз:

98

Тил ўрганувчиларнинг лотин алифбоси билан танишлиги-ни назарда тутиб, форс алифбосини лотинча мувофиқи билан кўрсата оламиз:

Форсча ҳарфлар Мисол сўзлар Мисол сўзлар форсчакўрини-

ши

лотинчамувофиқи

форсчаҳарф-ларда

лотинчаҳарф-ларда

ўқи-лиши

форсчаҳарф-ларда

лотинчаҳарф-ларда

ўқили-ши

ا a آب ab [ab]

ب b با ba [ba] آب ab [ab]

پ p پا pa [pa] گپ gp [gæp]

ت t تا ta [ta] بت bt [bot]

ي y يا ya [ya] يا ya [ya]

ن n نا na [na] آن an [an]

س s سر sr [sær]

ش sh شر shr [šær]

ر r را ra [ra]

ز z زر zr [zær]

د d در dr [dær]

ه h آه ah [ah] هر hr [hær]

ج j جاز jaz [ĵaz] باج baj [baĵ]

خ kh خار khar [xar] آخ akh [ax]

چ ch چاه chah [ĉah] پچ pch [pεĉ]

م m ما ma [ma] نام nam [nam]

ف f فر fr [fær] برف brf [bærf]

ق gh قار ghar [δhar] برق brgh [bærδ]

ك k کر kr [kær] باك bak [bak]

گ g گر gr [gær] رگ rg [ræg]

ل l لب lb [læb] دل dl [dεl]

Тил ўрганувчиларни ташқи тафовутлар билан таништириш учун бир бўғинли сўзлардан мисоллар келтирамиз:

نی، پی، ری، کی با، نا، تا، پا، يا

کف، رف زر، رز جم، خم، چم در، رد را، زا، جا، ما نر، بر، تر، پر

99

کر، گر سر، شربن، تن لب، تن، رب

بت، نت آب، آن، آش، آر، آز، آخ، آهتو، نو، جو رو، مو شو

به، که، مه، ده، زه، نه بس، پس، رس، خس

Ҳарфларнинг ташқи шаклидаги тафовутлар билан таниши-тириш учун қуйидаги намунага ўхшаш машқларни бажарти-ришимиз мумкин:

Мисол: қуйидаги берилган сўзлар орасидан "تا" сўзини то-пинг ва тагига чизинг:

يا، پا ، نا، تا، باТил ўрганувчилар икки ҳарфдан иборат бир бўғинли

сўзлар билан танишганларидан кейин, уч ҳарфдан иборат бир бўғинли сўзлар билан машқ қилдиришимиз мумкин. Мисол:

بار، تار، خار، مار، نار، سار، يار، قار، زار، دار، جار، کار، واز، باز، ناز، ماز، جاز، تاز، زار، روز، زور، فاز، گاز، شور، سور، مور، کور، دور، بور، نور، تور، پور، جور، مين، سين، فين، شين، زين، دين، چين، بين، کين، بان، تان، سان، مان، ران، نان، دان، جان، خان، هان، سيم، نيم، تيم، بيم،

جيم، الك، تاك، ناك، پاك، خاك، چاك، ساك، ناف، باف، کاف، قاف. Уч ҳарфли сўзлар билан таништирганимиздан сўнг,

бу сўзларни бир-биридан ажратиш учун юқорида икки ҳарфли сўзлар бўйича берилган намунадаги каби машқлар ўтказишимиз мумкин. Шундан сўнг икки бўғинли сўзларга ўтамиз:

رازي، تازي، سازي، ساري، داري، قاري، تاري، خاري، گاري، کاري، ياري، باري، بازي، گازي، سيما، شيما، کتاب، شباب.

Кейин эса уч бўғинли сўзларга ўтамиз:پرنده، خزنده، چرنده، برنده

Бир-бирига ҳамоҳанг сўзларни танлаш йўли билан тил ўрганувчиларнинг мушкулларини деярли осон қилиш мум-кин. Инглиз, француз, немис тили каби биринчи тилларда унли фонемалар учун ҳам алифбода ҳарфлар бор ва бу форс тилидан фарқ қилади.

Алифбо ҳарфлари билан танишиб, уларнинг фарқини аж-ратишга ўргангандан кейин, мана шу ҳарфлар асосида машқ тайёрлаш мумкин. Бу ёзувларда фақат ҳарфларнинг товуш би-лан мувофиқлигини ўргатиш учун тил ўрганувчиларга овози-

100

ни чиқариб ўқитиш мумкин. Сабаби шуки, ўқиш пайтида ин-сон онги бошланғич тайёргарлик асосида, ёзув белгиларини шунга мутаносиб товушларга айлантиради, шундан сўнг тил билими асосида уни маъно билан боғлашга ҳаракат қилади. Шундай экан, тил ўрганувчилар ҳарфларнинг товушлар билан мувофиқлигини машқ қилишлари зарур.

Энди шу мақсадни англаш учун қисқа матнлар билан машқ қиламиз. Қуйидаги намуна шу қабилдаги машқларни тайёр-лаш учун берилади.

Саҳифанинг ўнг томонида ёки тепасида қисқа бир матн бе-рамиз ва саҳифанинг чап томонида ёки пастида уч ё тўрт расм жойлаштирамиз. Тил ўрганувчи матнни ўқигач, матн мазму-нига мос келадиган бир расмни танлайди. Мана бу шаклда

مريم زير درخت نشسته استطرح مريم درباالی درخت

طرح مريم از درخت باال می رود

طرح مريم زير درخت نشسته است

Товушларнинг ҳарфларга мувофиқлигини машқ қилиш учун ўқиш намунаси

گربه، نقشة ايران، آزادي روزي يک پرنده از مادر جدا شد و به باالي درخت پريد. زير درخت گربه بود. او گربه

را نديد اما گربه او را ديد. از درخت باال رفت و آن را گرفت و نوش جان کرد و مادر پرنده را پريشان ساخت. گربة ايران را در سرتاسر دنيا مي شناسند. ايرانيان هم گربة زيباي ايراني را دوست دارند. بسياري از ايرانيان به جاي سگ، گربه نگه دارند. سرزمين ايران نيز روي نقشه مانند گربه اي نشسته است. همه گربه ها دوست دارند که پرنده شکار کنند. ايرانيان اين را يک پديدة زندگي مي دانند که در همه جا رخ مي دهد. اما گربة ايران که روي نقشه نشسته است. پرندگان را شکار نمي کند او فکر می کند که پرنده سمبل آزادي است و بايد براي هميشه زنده بماند. ايرانيان نيز براي همين فکر، اين گربه را دوست دارند و براي آن، جان هم فدا مي کنند، زيرا به سمبل آزادي آزار نمي رساند. هر کسي در هر جاي دنيا که آزادي را دوست

داشته باشد، ايرانيان هم با او دوست هستند و با دشمن آزادي دشمن.

101

Бу ерда ўтирган мушукка ўхшаб кетадиганЭрон харитасининг расмини кўрсатамиз

102

ЭШИТИШ КЎНИКМАСИ

Ўз эшитиш кўникмасидан фойдаланиб радиога қулоқ со-лиш, қўшнилар, дўстлар ва ҳамкасблар билан гаплашиш, телефонга жавоб бериш, автобус ва идорада бировларнинг гапига қулоқ солиш, маъруза эшитиш, самолётлар ва поезд-ларнинг кетиш-келиш эълонларига қулоқ солиш, телевиде-ние кўрсатувларини томоша қилиш каби ҳолатларга озгина диққатни жалб қилсак, эшитишга оид қуйидаги хусусият-ларни англаб оламиз. Биринчидан, эшитиш унинг қанча муд-датга чўзилиши ёки мавзусига қараб турли шаклларга эга бўлади. Иккинчидан, баъзи вақтларда фақат эшитамиз, бошқа пайтларда эса эшитиш сўзлашув билан бирга кечади, бун-дай ҳолатларда эшитиш билан бирга, ўз ўрнида муносиб жа-воб бериш аҳамиятга моликдир. Учинчидан, эшитиш турли мақсадлар билан биргаликда амалга ошади: маълумот ҳосил қилиш, дўстона сўзлашиш, ўйин ва шу каби нарсалар. Шу ту-файли инсоннинг эшитаётган нарсасига диққат даражаси ва эшитув манбасини англаш йўллари уларнинг турларига қараб хилма-хилдир. Гоҳида эшитиш гапирувчи билан рўпара кел-ганда амалга ошади. Радио ва телевидениега ўхшаш эшитиш воситаларида баъзан халал берувчи ортиқча товушлар ҳам эшитилади ва бу нарса эшитган нарсанинг маъносини анг-лашга таъсир қилади. Бешинчидан, эшитиш матнида роль ўйнайдиган шахс турлари, уларнинг сони, эшитувчининг улар билан алоқаси ва, ниҳоят, баъзи пайтларда бошқа унсурлар алоқа белгилари сифатида эшитаётган нарсани тушунишга таъсир кўрсатади. Масалан, юз ва қўл ҳаракатлари ва шунга ўхшаш ҳолатлар.

Тил кўникмалари орасида эшитиш кўникмаси ўқитиш жа-раёнида алоҳида аҳамиятга эга. Болалар бир муддат фақат эшитадилар ва бир миқдор бошланғич тил билими фақат эши-тиш йўли билан олинади. Ўн беш ойлик гўдак “менга қара”, “қўл текизма”, “коптокни менга бер”, “буёққа кел”, “эшикни ёп” каби жумлаларга нисбатан мос реакция кўрсатади. Бу унинг шу жумлалар маъносига тўғри тушунишининг нишо-

103

насидир ва эшитиш орқали ҳосил қилган тил билимларини амалда қўллашидир. Эҳтимол, шунинг учун ҳам чет тилини ўргатишни эшитиш кўникмасидан бошлаш керакдир.

Агар ўқитувчи гапирувчининг мақсадини тушуниш ва гап-нинг маъносини англаш учун эшитувчининг онгида қандай жараёнлар кечишидан бохабар бўлса, тил ўрганувчиларда бун-дай кўникмани ҳосил қилишда қандай методларни ишга со-лиш кераклигини билади. Синтактик метод ва семантик метод бўйича билимларимизни назарда тутиб, эшитиш кўникмаси орқали маънони англаш ёки уни яратиш учун онгда кечадиган жараёнларни кўриб чиқамиз:

1. Эшитувчи аввалига товушлар тизимидан фонемалар-нинг фарқлари ва сўзнинг чегарасини аниқлаб, уни бир неча қисмларга бўлади. Фонемалар товушлар тизимида бир-бирига қўшилиб кетиши ва ўзгаришини назарда тутиб, сўзнинг чега-расини аниқлаш осон иш эмас ва уни ўргатишда бунга эъти-бор бериш керак. Масалан,اسمم امير است жумласи оғзаки нутқда .шаклида айтилади ”اسمم امير اس“

2. Ишлатилган сўзларни аниқлаш (маъноси ва гапдаги ва-зифаси).

3. Бош гап ва эргаш гапларнинг чегарасини аниқлаш (улар-нинг грамматик таркибини аниқлаш).

4. Гап оҳанги ва сўз урғуларининг турли кўринишларини аниқлаш. Ҳофиз ғазалларининг бир мисраси:

دارند" بر دارند بر که آنان مراد از منصور -га қараб форс тилида "چو ги урғунинг аҳамиятини тушунамиз. Шунингдек, гап оҳангининг кўтарилиши ва пасайиши (айниқса, кўтарилиши форс тилининг муҳим аломатларидандир). Одатда, биз оҳангнинг, кўтарилиши ва пасайишини ايم آمده مدرسه به امروز ما дарак гапда қўллаганимизда, агар ايم آمده امروزکجا сўроғига ما жавоб ўрнида келган бўлса, гапдаги урғу "مدرسه" сўзига туша-ди ва ундан кейин гапирувчининг овози пасаяди. Кўтарилиш оҳанги, одатда, сўроқ гапларда қўлланади, "رفتي؟ اداره -га "ديروز пида урғу сўзига тушса, гапирувчининг оҳанги гапнинг "اداره" охиригача кўтарилиб боради ва пасаймайди. Гарчи форс тили-даги сўроқ гаплар "آيا" юкламаси билан бошланса ҳам, кўпинча

104

оғзаки нутқда бу юклама тушириб қолдирилади ва унинг ўрнига оҳангни кўтариш воситасидан фойдаланилади. Шунинг учун бу икки хил оҳангнинг фарқини ўргатиш муҳимдир.

5. Гапларнинг бир-бирига боғланишини аниқлаш. Эши-тувчи манбага ишора, эллипсис, боғловчилар, субституция ва сўзларнинг молашуви каби лексик бир бутунлик аломатла-ридан гапларнинг бир-бирига боғланишини аниқлаши керак. Масалан, аммо боғловчисидан олдинги гап билан кейинги гап бир-бирига қарама-қарши тушунчани ифодалашини билиши керак.

6. Нутқ таркибини аниқлаш. Эшитувчи грамматик қоида-лардан фойдаланиб, нутқни маъноли бўлакларга тақсимлаши керак (гапдан юқорироқ). Масалан, маърузачи “бошқа бир жиҳати шуки...”, “учинчидан...” ёки “шунга қарамай...” деб айтса, эшитувчи у ҳозиргача айтган гапларидан бошқа бир фикрни айтмоқчи эканлигини англаши керак. Ёки сўзловчи “шу пайтгача афзалликлар ҳақида гапирдим...” деса, эшитув-чи энди муаммолар ҳақида гап бўлишини кутиши керак.

7. Нутқнинг ўрнини аниқлаш. Кўпчилик гапларга нутқ матнидан айрим ҳолда ва матнга боғламай диққат қаратилса, эҳтимол бир-бирига қовушмаган ва ҳатто кулгили тушунча-ларга эга бўлиши мумкин. Масалан, “Мен бугун у билан га-плашдим” гапи “аҳволи яхши”, “у саёҳатга кетмапти”, “унга керакли хабарни етказдим”, “бизнинг орамизда тинч-тотувлик барқарор” ва яна бошқа талқинлар маъносида бўлиши мум-кин. Фақат матн таркибида ёки нутқ жараёнида биз гапи-рувчининг ниятини англашимиз мумкин. Нутқнинг ўрнидан мақсад унинг қаерда амалга ошгани (идорада, уйда, мактабда ва ҳоказо) гапирувчиларнинг сони, уларнинг гапдаги роли ва бир-бирига алоқасидир.

8. Дастлабки билимни фаоллаштириш. Шундай ақида бор-ки, инсон оилада ҳамда жамиятда билим ва тажриба касб қилади ҳамда эшитганларининг (ё ўқиганларининг) маъно-сини шулар асосида фаҳмлайди. Масалан, бир киши гапла-шаётган бир гуруҳ орасига кирса, улардан махсус бир маъ-лумотни эшитишга мунтазир бўлади. Бир боланинг туғилган

105

кунига кирганда, сиз уерда атом физикаси ҳақида гап кетиши-ни кутмайсиз ва ахборот эшитиш учун телевизорни ёққанда, махсус тайёрланган мавзуларни кутасиз. Қўшнингиз невара-лик бўлган бўлса ва уни олиб сизни кўргани келса, сиз гап стратегияси нима ҳақида бўлишини биласиз. Биз бир эроний тил ёки маданият жамияти аъзоси сифатида сўзлашув одоби қоидаларини ёд олганмиз ва ана шу билим асосида маъноси-ни фаҳмлаймиз ва ҳукм чиқарамиз.

Бинобарин, эшитган нарсасини англаш фақат белгилар ти-зими билан товуш муносабати ва тил билими асосида эмас, балки бу амал учун дастлабки билим ва ҳаётий тажрибаларни фаоллаштириш зарурдир (бу ҳақда аввал ўқишга бағишланган бўлимда баҳс юритгандик.)

Эшитиш кўникмасини ўрганиш

Ўтмишда эшитиш кўникмасини ҳосил қилиш йўсини тил ўрганувчилардан ўқитувчи томонидан матнни овоз чиқариб бир неча марта ўқиш ва ундан сўнг ўқилган матннинг маз-мунини сўрашдан иборат эди. Гарчи бу метод ўқитиш фаоли-ятларидан бири ҳисобланса ҳам, лекин эшитиш кўникмасини ҳосил қилишга олиб келмайди.

Эшитиш кўникмаси товушлар тизимини тайёрлаш ва матн-нинг мавзусига оид дастлабки билим ва ҳаётий тажрибалар-ни ишга солиш билан боғлиқ бўлиб, эшитиш кўникмасини ўргатаётганда буларнинг ҳаммаси эътиборга олиниши ке-рак. Бу тушунчаларга эътибор бериш даражаси тил ўрганув-чиларнинг мақсади ва тил бўйича билим даражасига боғлиқ.

Бу кўникмани орттиришда дарс жараёнида бажариладиган қуйидаги амаллар самарали бўлиши мумкин:

А. Матнни эшитишдан олдинги фаолиятлар. Бу фаолият-лардан мақсад, матн мазуига оид дастлабки билим ва ҳаётий тажрибаларни жонлантириш. Шу мақсадда тил ўрганувчи матнни магнитофон тасмасидан ёки ўқитувчидан эшитишдан аввал қуйидаги фаолиятлар мажмуасини амалга ошириш ке-рак:

106

1. Эшитишга мўлжалланган матн мавзусида ўқишга бир матн тайёрлаймиз ва тил ўрганувчилардан уни ўқишларини сўраймиз (бу фаолият олдинги қатор тил ўрганувчилари учун).

2. Тил ўрганувчилардан матннинг сарлавҳасига қараб мат-ннинг мавзуси нима ҳақда эканлигини ва улар нимани эши-тишни исташларини сўраймиз.

3. Матн асосида бир расм тайёрлаймиз ва тил ўрганув-чилардан уни шарҳлашларини ёки изоҳлашларини сўраймиз (бу фаолият, айниқса, янги тил ўрганаётганлар учун қўлла-нади).

4. Тил ўрганувчилардан матнни эшитишдан олдин унга қўйилган саволларни ўқишни ва уларга тахминий жавоб бе-ришни ёки матнни эшитгач, уларга жавоб топишни сўраймиз.

5. Эшитишга берилган матннинг сарлавҳаси ҳақида тил ўрганувчиларнинг шахсий фикрини сўраймиз.

6. Бу фаолиятларнинг ҳар бири тил бўйича бир неча жара-ёнларни ўз ичига олиши мумкин. Маслан, нотаниш сўзларни ўқитувчи тушунтириб бериши мумкин. Эшитиш фаолиятла-ри замирида грамматик қоидалар, янги сўзлар, шунингдек, эшитишга мўлжалланган матннинг тўла таркиби берилиши мумкин. Бошқача айтганда, ўқитувчининг ихтиёрига қараб, тил ўрганувчилар матн эшитиш жараёнида баъзи сўзлар ва грамматик аломатларни тушунишга эҳтиёж сезса, юқорида берилган бешта фаолият ичида матндаги ўрнига қараб изоҳ бериши мумкин. Шу билан тил ўрганувчиларнинг ҳамма эҳтиёжлари дастлабки билимларини фаоллаштириш билан бирга қондирилади.

Б. Эшитиш жараёнида ва ундан кейин амалга оширилади-ган фаолиятлар. Бу ерда икки хил фаолият назарда тутилади.

1. Тил ўрганувчи ҳар бир сўзнинг маъноси ва грамматик қоидаларга эътибор бермай матннинг умумий мазмунини ту-шунишга қаратилган фаолиятлар.

2. Эшитиладиган матнга оид нозик тушунчаларга бағиш-ланган фаолиятлар. Эшитиш кўникмасини ўргатишнинг бош-ланғич босқичида, тил ўрганувчилар тил бўйича кенг маълу-мотга эга бўлмаган бир даврда матннинг умумий мазмунига

107

оид фаолиятларни амалга оширамиз ва олдинги қатор тил ўрганувчилардан матндаги жузъий маълумотларни топишни талаб қиламиз. Эшитиш кўникмасининг бошланғич даври-да тил ўрганувчилар тушунган нарсаларини ўқитувчининг ёрдамисиз баён қила олмайдилар. Шунинг учун ўқитувчи қуйидаги методлар орқали уларга ёрдам кўрсатади:

1. Тил ўрганувчилар матнни эшитгач, улардан бир қанча расмларни тартиб билан жойлаштириш талаб қилинади.

2. Тил ўрганувчилардан матнни эшитиш жараёнида қўлла-ридаги чизмалар устидан қалам юритишлари сўралади.

3. Тил ўрганувчилардан матнни эшитиш давомида расм-да кўрсатилган ҳаракатлар ва тасвирларни кўрсатишлари сўралади (масалан, Ромин китоб ўқиш билан машғул, Фарзон телевизор кўрмоқда, шеърлар китоби столда ва грамматика китоби китоб жавонида).

Тил ўрганувчиларнинг тил бўйича маълумоти ошган сари, улар тил билимлари орқали талаб қилинадиган фаолиятларни амалга оширишлари ҳамда эшитган нарсалари ҳақида фикр билдиришлари ва таҳлил қилишлари мумкин, ҳатто гапирув-чининг ҳис-туйғуларини аниқлашлари мумкин. Бу босқичда қуйидаги фаолиятларни амалга оширамиз:

1. Тил ўрганувчилардан тўғри ёки нотўғри ёки турли вари-антдаги саволларга жавоб бериш талаб қилинади.

2. Матндан бир парчаси ўқилади ёки эшиттирилади ва тил ўрганувчидан энди нима воқеа рўй бериши ёки нимани эши-тишни кутаётгани ҳақида тахминларини гапириб беришини сўралади.

3. Матн ўқилади ё эшиттирилади ва тил ўрганувчилардан эшитганларини дафтарига қисқача ёзишни ва ёзган нарсалари асосида матн мазмунини гапириб бериши сўралади.

4. Тил ўрганувчилардан эшитган нарсаси ҳақида ўз фи-крини баён қилиб беришларини ва эшитган нарсаларига қўшилиши ва қўшилмаслигини далиллар келтириб исботла-шини сўраймиз.

Энди эшитишга мўлжалланган бир матнни намуна сифа-тида келтирамиз. Тил ўрганувчилар магнитофондан ёзув-

108

ни эшитадилар. Магнит тасмасини эшитишдан аввал, тил ўрганувчиларнинг дастлабки билимларини фаоллаштириш, шунингдек, сўзларни ёдлатиш ва таянч ибораларни таништи-риш мақсадида қуйидаги каби саволларни қўйиб, уларни матн мавзуси билан таништирамиз:

- در کشور شما وقتي بيمار مي شويد چه کار مي کنيد؟ - نام جايي که پزشک ما را ويزيت مي کند، چيست؟

- مطب با درمانگاه چه تفاوتي دارد؟- چرا بيمار در درمانگاه پرونده دارد؟

- پرنده درست مي کنيم يعني چه؟

متن شنيداريمنشي: الو، وقت بخير. درمانگاه. بفرماييد.

رامين: سالم، مي خواهم براي امروز وقت دکتر بگيرم.منشي: با دکتر ابراهيمي؟

رامين: بله، لطفاً.منشي: چه ساعتي مي خواستيد؟

رامين: حدود ساعت 4، ممکن هست؟منشي: دکتر ساعت 4.03 دقيقه کارش را شروع مي کند.

رامين: چهار و نيم. خوب، ساعت 5 چطوره؟منشي: خوبه. اسمتان لطفاً.

رامين: اسمم اميني است، رامين اميني.منشي: ُخب. ساعت 5 اينجا باشيد.

رامين: من اولين بار است که به درمانگاه ميام. پرونده ندارم.منشي: وقيتي مي آييد برايتان پرونده درست مي کنم.

رامين: خدا حافظ.منشي: خدا حافظ.

Бу матнни тушуниш учун тил ўрганувчилар бошланғич даврда ўқитувчининг ёрдамига муҳтож бўладилар. Шу-нинг учун бу матнни бир неча марта эшитгандан кейин, “Бу суҳбатда неча киши қатнашяпти?” деб сўраш мумкин. Яна бир бор эшитганларидан кейин, таянч ибораларни топишни сўрашимиз мумкин. Ундан сўнг “Нечта сўроқ гап ёки бирик-ма эшитдингиз?” ва шунга ўхшаш саволларни қўйиб, мат-нни тушунишни осонлаштиришимиз мумкин. Бу фаолиятлар қуйидаги тартибда тайёрланади:

109

1. Магнит тасмасидаги матнни эшитинг ва суҳбатда неча киши қатнашаётганини айтинг.

2. Матнни яна бир бор эшитинг ва қуйидаги сўзлар неча бор эшитилганини белгиланг.

درمانگاهدکتراسم

ساعت پرونده

3. Матнни яна бир бор эшитинг ва қуйидаги гаплар ва ибо-ралардан қайси бирини эшитганингизни белгиланг.

الف: )1( وقت به خير. )2( صبح به خير.

ب: )1( مي خواستم دکتر بروم. )2( مي خواستم وقت دکتر بگيرم.

ج: )1( ممکن هست؟ )2( ممکن است؟

د: )1( اسمتان، لطفاً )2( اسمت آن است.

ه: )1( ساعت 5 اينجا باشيد. )2( ساعت 5 بياييد.و: )1( پرونده دارم.

)2( پرونده ندارم.ز: )1( پرونده درست مي کنم.

)2( برايتان درست مي کنم.4. Матнни яна бир бор эшитинг ва нечта сўроқ гап ёки ибо-

ра эшитганингизни белгиланг.5 (), 6 (), 7 (), 8 (), 9 ()

Тил ўрганувчилар учун тилни бироз ўргангандан кейин қизиқ бўладиган, шу билан бирга, ҳам дунёвий билимини, ҳам тил билимининг ошишига сабаб бўладиган яна бир дарс жараёни “сўзлар диктанти” деб аталадиган фаолиятдир. Бу фаолият 4 босқичда қуйидаги тартибда амалга оширилади:

Ўқитувчи тил ўрганувчиларнинг тил бўйича билим даража-сига қараб тайёрлаган матнини ўқийди ва тил ўрганувчилар ўзлари тушунган бир қатор сўзларни ёзиб борадилар. Шундан

110

сўнг икки ёки уч гуруҳга бўлиниб, ёзганларини бир-бири би-лан муқояса қиладилар ва қуйидаги тартибда ўқитувчи ўқиган матнга яқин бир матн тузишга ҳаракат қиладилар:

1. Бошида ўқитувчи савол-жавоб йўли билан матн мавзуси билан таништиради. Бир неча қизиқарли расмлардан фойда-ланиб, тил ўрганувчиларнинг эътиборини бир қатор сўзлар ва бирикмаларга жалб қилади.

2. Ўқитувчи матнни иккинчи марта ўқийди (магнит тас-масига ёзилган бўлса, яна ҳам яхши). Биринчи марта тил ўрганувчилар фақат умумий тушунча ҳосил қилиш учун эшитадилар. Иккинчи марта эшитганда, эшитган нарсаси-ни дафтарга ёзадилар. Ўқитувчи фақат мустақил маъноли сўзларни ёзиб боришни ва ёрдамчи сўзларга эътибор бер-масликни тайинлайди. Бу сўзлар асосида ўз дунёвий билим-ларидан фойдаланиб, гапнинг маъносини англашга ҳаракат қиладилар. Агар ўқитувчи гапни синтагмаларга бўлиб ўқиса ва ҳар синтагма орасида тўхталиб ўтса, тил ўрганувчилар мустақил маъноли сўзларни ёзиб олиши учун яна ҳам яхши бўлади.

3. Иккинчи босқичнинг охирида тил ўрганувчилар ёзиб ол-ган сўзлари асосида бир матн тузадилар.

Шу аснода улар ўзларининг тил билимлари ва дунё билим-ларидан ҳамда биринчи эшитганда англаган тушунчалари-дан фойдаланиб матн тузадилар. Бу босқичда ўқитувчи тил бўйича ҳеч ёрдам кўрсатмайди.

4. Бу босқич бир неча йўл билан амалга оширилиши мум-кин. Ўқитувчи тил ўрганувчиларни бир неча кичик гуруҳларга бўлади, ҳар бир гуруҳ ўзи матн тузади, тузган матнлари-ни бир-бири билан муқояса қилади ва ягона матн тузиша-ди. Ўқитувчи гуруҳлардан бири тузган матнни тахтага ёзиб таҳлил қилиши ёки бошқа тил ўрганувчилар ёрдамида матнни тўлдириши мумкин.

Бу хилдаги дарс жараёнида бажариладиган амалларда фой-даланиш мумкин бўлган бир неча матн намуналари берилади.

زمين لرزه در سال 1369 زمين لرزة شديدي در استان گيالن رخ داد. صدها نفر در اين حادثه کشته

111

شدند. مردم براي يافتن بستگان و دوستان خود همه جا را جستجوي مي کردند. ياري کنندگان چندين روز بدون استراحت کار کردند. همة ايرانيان در سرتاسر کشور غمگين شدندو خرابي

بسيار به بار آمد.بازگشت کاله

به ميزان بسيار زياد وجود دارد. براي فروکش کردن بيماري سرطان در کشور استراليا ميزان اين بيماري، کارهاي بسياري انجام گرفته است. يکي از راههاي پيشگيري از سرطان، کاله بر سر گذاشتن است. با اصرار انجمن خانه و مدرسه، بسياري از مدارس کاله را اجباري کردند. کاله توسط انجمن خانه و مدرسه طراحي شد به تأييد شوراي سرطان ادارة بهداشت

رسيد. مردم که سال ها کاله بر سر نمي گذاشتند، حاال بايد از آن استفاده کنند.

Хабарларга қулоқ солиш

Дарс жараёнида бажариладиган амалларнинг ушбу турида ўқитувчи тил ўрганувчиларга лентага ёзилган хабарларни тин-глашни ҳамда эшитган хабарлари ўқитувчи уларга берилган қоғозда қайд этилган категориялардан қайси бирига тегишли эканлигини аниқлаб, белгилаб қўйишларини топширади.

Эшитиш бўйича машқлар

Эшитилган хабарлар қуйидаги тушунчалардан қайси бири-га мос келишини белгиланг. Категориялар:

Сиёсий ёки расмий, хорижий, спорт, санъат ва мадани-ят, диний, иқтисодий, соғлиқни сақлаш, маориф, мудофаа / ҳарбий, суд ва ҳуқуқ.

Бу дарс жараёнида ўқитувчи биринчи марта матнни боши-дан охиригача эшитишни сўрайди. Иккинчи мартада ҳар бир хабарнинг охирига етгач, магнитофонни ўчириб, матн қандай тушунчага оид эканлигини аввал бир кишидан ва кейин бошқалардан сўрайди, шу тариқа ҳамманинг жавобидан огоҳ бўлади ҳамда жамоавий фаолиятни амалга оширади. Ўқитувчи ҳар бир тушунчани аниқлашда тил ўрганувчиларга ёрдам бе-риши ёки бошқа тил ўрганувчиларни ёрдамга чақириши мум-кин.

112

Эшитиш кўникмасини ҳосил қилиш учун яна бир дарс жа-раёнида, ўқитувчи тил ўрганувчиларнинг ҳар бирига харита тарқатади ва сайёҳлик бўйича маълумотлар китобидан тегиш-ли матнни ўқийди ҳамда тил ўрганувчилардан ўқилган саёҳат стратегиясини харитада белгилаб боришни сўрайди. Намуна сифатида қуйидаги матн берилади:

Эроннинг шимолий қисми харитаси

ما از رشت به فومن و از آنجا به ماسوله مي رويم. سپس از طريق تولمات و ضيابر به تالش و از آنجا به بندر آستارا مي رويم. روز بعد به بندر انزلي سفر مي کنيم و از راه خمام به آستانة

اشرفيه و در پايان به شهرستان الهيجان مي رسيم.

113

ОҒЗАКИ НУТҚ (СЎЗЛАШУВ) КЎНИКМАСИ

Тил ўрганувчи кўпгина ижтимоий ҳолатларда бошқалар билан мулоқотга киришиб, сўзлаша олиши керак. Дарвоқе, унинг тил билиш савияси жамиятда мана шу кўникмасига қараб баҳоланади. Бошқа сўз билан айтганда, кишилар бир инсоннинг тил билиш лаёқатини унинг ўқиш, ёзиш ёки бошқа билимларига қараб эмас, балки сўзлашишига қараб ўлчайди. Тил ўрганувчи онгида бор билимини баён қила олиши керак. Шунингдек, агар бир ишни битирмоқчи бўлса, бирор муам-мони биров билан ўртоқлашмоқчи бўлса, суҳбат қурмоқчи, ёрдам сўрамоқчи, харид қилмоқчи, манзилини билмоқчи ваъдалашмоқчи ва шу каби кўп ижтимоий ишларни амал-га оширмоқчи бўлса, мана шу кўникмадан фойдаланади. Кўпчилик ижтимоий муомалаларда сўзлашув эшитишдан айрим ҳолда амалга ошмайди. Дискурс анализ тадқиқотлари шуни кўрсатадики, кундалик сўзлашув жараёнида қарши то-моннинг гапларидан эшитган нарсаларини англаш имкони мавжуд. Бошқача сўз билан айтганда, қачонки бир шахснинг гапига қарши томон сўз билан реакция кўрсатса, шундагина гапирувчининг нияти маълум бўлади. Агар бу реакция гапи-рувчининг ниятига мувофиқ бўлмаса, гапирувчи ўз ниятини бошқача сўзлар билан тушунтиради. Айтилган мақсаднинг тушунарлироқ бўлиши учун қуйидагича намуна келтирамиз:

الف: ساعت چند ه؟ب: هشت و نيمه.

الف: متشکرم.“Алиф” берган саволга “Бе” берган жавобдан ва унга

“Алиф” томонидан кўрсатилган реакция (ташаккур)дан “Алиф”нинг нияти тушунилгани маълум бўлади. Бу ўринда “Алиф”нинг нияти билмаган нарсасини сўраш эди. Аммо “Алиф” “ташаккур”нинг ўрнига “Офарин, қизим, тўғри, соат саккиз ярим”, – деса, демак, “Алиф”нинг нияти маълумот олиш эмас, балки соат нечалигини унинг ўзи биларди, аммо унинг тил ўрганувчиси шундай саволга тўғри жавоб беришини

114

хоҳлаб савол берган бўларди. Ёки бўлмаса, “Алиф” ташаккур билдириш ўрнига: “Йўқ, ундай эмас, сиз энди келдингиз” – деса, “Алиф”нинг нияти соатни билиш эмас, балки “Нимага кеч келдинг?” саволи ўрнига “Соат неча бўлди?” деб сўраган бўларди ва бу суҳбат мудир билан котиб ўртасида ёки шунга ўхшаган кишилар орасида бўлиши мумкин.

Оғзаки нутқ кўникмаси ҳақиданима биламиз?

Ўқитувчи тил ўрганувчиларнинг оғзаки нутқ кўникмасини ошириши учун унинг ўзи оғзаки нутқ жараёнининг но-зик жиҳатларини билиши керак бўлади. Гарчи оғзаки нутқ кўникмасини ҳосил қилиш учун сўзларни ва грамматик қоидаларни билиш зарурдек кўринса ҳам, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бу билимнинг ўзи етарли эмас.

Сўнгги йилларда дискурс анализ асосида олиб борилган тадқиқотлар асосида оғзаки нутқ кўникмаси ҳақида нисбатан очиқ-ойдин тасаввурга эгамиз. Мулоқот ўрнатишда луғавий бойлик ва грамматик қоидаларнинг ҳамма аҳамиятини ин-кор қилмаган ҳолда, чет тилини ўқитишда оғзаки нутқ кўникмасини эгаллаш қанчалик ўрин эгаллашига алоҳида эъ-тибор бериш керак.

Шу ўринда, сўзлашиш билан гапириш ўртасидаги фарқни ажратишимиз керак. Маърузачи ёки полициячи маълумотни индамай турган қарши томонга беради. Сўзлашувда эса гапи-риш билан эшитиш бир-бирига уланиб кетади. Сўзлашувда бир томон гапиради, иккинчи томон эса эшитади ва бу рол-лар бир неча марталаб алмашади. Бири гапиради, қарши то-мон мавзуни аниқлаш учун ё нутқий, ёки жисмоний реакция кўрсатади. Қарши томон гапини бошқа шаклда қайтаради ва бу олди-берди то гапнинг мавзуси иккала томонга аниқ-равшан бўлмагунича ёки улардан бири ўз мақсадини охирига-ча баён қилмагунича давом этади. Бошқача айтганда, томон-лар орасида "маънолар муҳокамаси" жўш уради. Шу сабабдан

115

гаплашувчи томонларнинг ўзаро тушунувида ижтимоий маъ-ноли мулоқотнинг таъсири кучли бўлади. Бу мулоқотлар ҳар бир тил жамоасида бошқа тил жамоасидан фарқли бўлиши мумкин ва шу сабабли ўзаро тушунмовчиликка сабаб бўлиши мумкин. Бу ижтимоий маъноли мулоқотларлардан бири га-пирувчи тарафларнинг ижтимоий мавқеига боғлиқ бўлади. Масалан, икки нафар талаба ўртасидаги, бир талабанинг ўқитувчиси билан, талабанинг ишчи билан, бир оиланинг икки аъзоси ўртасида, эр-хотин орасида, фарзанд билан ота ё она орасидаги гаплашув.

Баъзи гаплашувлар, киройи гаплашув ижод қилиш учун амалга оширилади. Икки нафар дўст ёнма-ён ўтирибди ва индамай ўтиришни истамайдилар. Бундай сўзлашувларда га-пирувчи томонлар ўзаро мулоқот ўрнатмоқчи ва уни сақлаб қолиш пайида бўлишади. Бундай сўзлашувларда жиддий қийинчиликлар юзага келади, яъни мулоқот ўрнатиш ва уни сақлашга ҳар икки томон ҳаракат қилиши керак ва бу ҳатто тил эгаларига ҳам осон эмас. Масалан, бирор киши банк бошқарувчисидан кредит олмоқчи деб фараз қилинг. Бир маъ-ноли гап гапириш билан бир пайтда мулоқот давомида уни сақлаб қолишга ҳам интилишлари керак бўлади. Бошқача айтганда, кредит сўровчи банк бошқарувчиси унга ўнғайгина кредит ажратиши учун қисқа бир муддатга бўлса ҳам унинг диққатини ўзига жалб қила олиши керак.

Шу сабабдан гаплашиш учун шундай йўллари борки, тил ўрганувчи уларни ўрганиши ва машқ қилиши керак. Сўзлашув жараёнида шундай нутқ шакллари ва нозик йўллари кузатил-ган бўлиб, биз ундан баъзи намуналар келтирамиз:

– тугалланмаган гапларни ишлатиш;– ёзма нутққа нисбатан эргаш гапларни камроқ ишлатиш;– ёзма нутққа нисбатан мажҳул гапларни камроқ ишлати-

лиши.– “об-ҳаво”, “иссиқ-совуқ” каби матнга тегишли бўлмаган

гапларга кўпроқ тўхталиш;– “нима”, “бу”, “жуда” каби умумий сўзларни қўллаш;– ягона бир синтактик таркибни қўллаш;

116

-каби товушли ва товушсиз тиниш воси "باور کن" ,"ميدوني" –таларини қўллаш.

Сўзлашувнинг бошқа хусусиятларидан бири гап гапириш навбатига риоя қилиш бўлиб, унинг ўзига хос аломатлари бор. Бу жиҳатлар сўзлашув одобининг хусусиятларидан бири бўлиб, тил эгалари унга риоя қиладилар, аммо кузатувлар шуни кўрсатадики, чет эллик тил ўрганувчилар уни ўзлаштиришда ғафлатда қоладилар. Тил ўрганувчилар кўпинча ғафлатда қоладиган хусусиятлардан бири гапирувчининг овоз чиқариб ёки сассиз тин олиши (пауза) бўлиб, гапирувчи томонлар-дан бири гапини давом эттиришига сабаб бўлади. Гарчи бу иш тил ўрганувчиларнинг маданиятига боғлиқ бўлиши мум-кин. Яна бир ўта муҳим жиҳати шуки, "آها" "البته" "مي دانم" каби суҳбатдошлар томонидан айтиладиган сўзлар бўлиб, қарши томонни суҳбатини давом эттиришга чақиради.

Қисқаси шуки, тил ўрганувчи форс тилидаги суҳбат одоби билан танишиши керак. Дискурс анализ тадқиқотлари шуни кўрсатдики, ҳар бир гаплашувда ўзига хос уч жиҳати бор: би-ринчиси, суҳбатни томонлардан бири бошлайди. Суҳбатни бошлаш учун меъёрлар, эҳтимол, турли маданиятларда бир хил бўлмаса. Масалан, бир тил жамоасида гаплашув об-ҳаводан бошланар, ёки “нима ҳодиса рўй берганини била-санми?” ёки “қимматчилик хонавайрон қилишга бошлади” деб бошланар, аммо ҳамма жамоаларда ҳам суҳбат бундай саволлардан бошланмас. Иккинчи хусусият шуки, суҳбатдош томонлар гапни давом эттиришга интиладилар. Суҳбат жараё-нида мавқени сақлаш ҳам ўзига хос аломатларга эга бўлиши мумкин.Суҳбатдош томонлар бир-бирига гап бошлашга қандай фурсат берадилар, иккинчиси унинг гапини қандай давом эттиради ва, учинчидан, улар гапни қандай тугаллай-дилар.

Бундай ўзига хос жиҳатлар ўқишнинг бошиданоқ эъти-борга олиниши керак, токи улар юқори босқичларда кунда-лик табиий сўзлашув жараёнида уларни қўлласинлар. Шуни эътиборга олиш керакки, уларнинг орасидаги табиий суҳбат жараёнидаги алоқани ва суҳбатлашувчи томонларнинг ижти-

117

моий мавқеларини ҳисобга олмай тилнинг фақат грамматик структураларларини ўрганиш, тил ўрганувчиларнинг форс тили эгалари билан мулоқот ўрнатишларига имконият ярат-майди. Тил ўрганувчи икки нафар талаба ўртасидаги суҳбат икки нафар ишчининг суҳбатидан фарқ қилишини, ҳар бири ўзига хос аломатларга эга эканлигини ва ҳар бир сўз ҳамда грамматик таркибларни ҳар қандай суҳбат жараёнида қўллаб бўлмаслигини билиши керак.

Қуйидаги икки диалогга эътибор беринг: (1)

الف: مي دوني ديشب، چه اتفاقي افتاد؟ب: نه، چي شد، براي تو؟ خوشخبر باشی. چه شد؟الف: داشتم مي رفتم خونه، بگو کي را ديدم؟ علي.

ب: علي؟ کدوم علي؟الف: علي احمدي، ديگه.

ب: خب، خب، خب.الف: با هم رفتيم سينما.

ب: چرا به من نگفتين؟ چه ديدين؟الف: فيلم خوب نبود، اما خوش گذشت. جات خالي.

)2( الف: سالم، حالت چطوره؟

ب: خوبم، تو چطوري؟الف: من خوبم، ممنون.

ب: حال دوستت علي چطوره؟الف: اونم خوبه، ديشب با هم سينما رفتيم.

ب: خوش گذشت؟الف: آره، خيلي خوب بود.

Биринчи диалогда томонлар гапни давом эттириш-га иштиёқи бор. Суҳбатда ахборот бор. “Алиф” “Бе” га бир ҳодисани гапириб бермоқда ва бу табиий тусга эга. Ваҳоланки, иккинчи диалог шундай назарга ташланадики, фақат дарслик тузувчи шундай диалогни тузиши мумкин, ўта қуруқ ва сунъий кўринади. Тил ўқитувчиси тил ўрганувчилар кўп миқдордаги сўз ва ибораларни ёд олишларини кутиши ва шундан сўнг сўзлашув кўникмасини тарбиялаши зарур эмас, балки кунда-лик ижтимоий мавзудаги диалогларни кичик бир миқдордаги

118

сўз ва таркиблар билан ўрганиш мумкин. Қуйидаги суҳбатга эътибор беринг:

(Ромин газета сотиб олиш учун газета сотиладиган киоска-га боради. Бу саҳнани бемалол дарс жараёнида яратиш мум-кин).

رامين: يک کيهان، لطفاً.روزنامه فروش: بفرمايين.

رامين: چقدره؟روزنامه فروش: 20 تومان.

رامين: بفرمايين.روزنامه فروش: متشکرم.

Кўриб турганимиздек, ҳатто тил ўрганишнинг биринчи дарсидаёқ газета ёки китоб олиш диалогини тил ўрганувчи-ларга ўргатиш мумкин. Тил ўрганувчилар сўзлашув кўникма-сини ҳосил қилишлари учун эътиборга молик нарса шуки, диалог матнлари турлича ва уларнинг ҳар бир шакли ўзига хос хусусиятларга эга ҳамда бу хусусиятлар ҳамма тил жамоа-ларида бир хил эмас. Энди бир диалог матнининг ички тар-кибини кўриб чиқамиз. Бу матн маълум ижтимоий мақсадга қаратилган сўз ва гаплар мажмуасидир. Бу матн ёзма ёки оғзаки шаклда, бир киши ёки бир неча киши томонидан амал-га оширилиши мумкин (кейинги мисолга эътибор беринг):

ما تعطيالت آخر هفته خوشتري داشتيم. به نوشهر نزد رامين رفتيم و البته بيشتر وقتمان را کنار دريا گذرانديم. ناصر هم روز جمعه ما را با قايق خودبه گردش برد. اصاًل انتظار نداشتيم

که اين همه به ما خوش بگذرد. افسوس که بايد بر مي گشتيم.Бу матннинг ички таркибини қуйидагича шарҳлаш мумкин:Муқаддима: داشتيم خوشتري هفته آخر تعطيالت Биз таътилнинг) ما

охирги ҳафтасини ўта хурсандчилик билан ўтказдик).Мўлжал: به نوشهر نزد رامين رفتيم (Навшаҳрга, Роминнинг олдига

бордик).Воқеа: بيشتر وقتمان را کنار دريا گذرانديم (Асосан денгиз бўйида вақт

ўтказдик).Воқеа: ناصر روز جمعه ما را با قايق خود به گردش برد (Носир ҳам жума

куни бизни ўз қайиғида айланишга олиб борди).Шарҳ: اصاًل انتظار نداشتيم که اين همه به ما خوش بگذرد (Биз бундай хур-

сандчилик билан вақт ўтказишни ҳечам кутмаган эдик).

119

Хулоса: افسوس که بايد بر مي گشتيم (Афсуски, орқага қайтишимиз керак эди).

Грамматик нуқтаи назардан матн таркиби ўтган замонда ҳамда унда эшитувчиларга таниш бўлган шахслар ва жой-ларга мурожаат қилинган. Матн турига кўра замонларга бўлинган, муқаддима, сабаб, воқеа, шарҳ ва хулоса тушун-чаларини ўз ичига олган бир қанча таркибий қисмлар баён қилинган. Шунинг учун тил тизими инсоннинг жамиятдаги мақсадларини амалга ошириш ва ижтимоий эҳтиёжларини қондириш учун қўлланилади ва буларни матндан ташқарида ўргатиб бўлмайди.

Яна бир эътиборга молик нарса шуки, матндаги турли-ту-манликлар ва ихтилофлар ҳар бир тил жамиятининг мадания-ти ва яшаш тарзида ўз илдизларига эга ҳамда бу жиҳатларни назарда тутиш чет тилини ўқитишда аҳамиятга эга. Ундан ташқари, ҳар бир тил жамиятида ижтимоий эҳтиёжлар асоси-да матнларнинг янги турлари ижод қилинади. Шунинг учун тил жамиятида фалон миқдор матн тури бор ва уни ўргатиш керак, деб бўлмайди. Матнларнинг тури “қандай воқеа юз берди?”, “Суҳбатдошлар қандай кишилар?” ва “Бу борада тилнинг вазифаси нима?” каби саволлар асосида белгиланади. Бу баҳсдан шундай хулоса чиқариш мумкинки, тил ўқитишда сўз ва грамматик таркибларни жамиятдан ажралган ҳолда ўқитиб бўлмайди, балки тилни умумий шаклда, яъни матн-нинг бир тури шаклида тақдим қилиш керак. Бошқача қилиб айтганда, ўша тил эгаларининг кундалик ижтимоий ҳаётдаги муносабатларини акс эттирган тил бирликлари ўргатилиши керак, токи тил ўрганувчилар аҳоли қандай ҳолатда ва нима мақсадда қандай тил таркиблари ишлатилишини билсин. Асли-ни олганда, дарс жараёнида бажариладиган амаллар билан дарс-дан ташқаридаги ижтимоий ҳолатлар орасида яқиндан алоқа бўлиши керак. Ундан ташқари тил ўрганувчига дарс жараёнида бажариладиган амаллар орасида турли матнларнинг ўзига хос хусусиятлари билан танишиш имконини яратиш керак.

Олдинроқ синтактик ва семантик таҳлил методлари билан танишдик. Синтактик методда тил ўрганувчи тилнинг луғавий

120

бойлиги ва грамматик таркибларини ўрганишдан бошлаб, сўнг диалогларни ўрганишни бошлайди. Ҳолбуки, семантик метод орқали борлиқ тил бўйича кундалик ижтимоий муносабат-лар ўрганилади бошлайди ва ундан сўнг грамматик қоидалар ўрганилади. Кўпчилик олимлар семантик методни, яъни уму-мийдан жузъийликка қараб ўрганишни маъқул деб топадилар. Ҳач (1978)нинг фикрича, тил ўрганувчи аввал қандай мулоқот ўрнатишни ўрганади ва ундан сўнг тилнинг синтактик бирлик-ларига ҳамда уларни қўллашга йўл топади. Элис (1984) ҳам бир тадқиқот асосида шундай хулосага келадики, уч хилдаги дарс фаолияти тил ўрганувчиларни умумийликдан тилнинг жузъиёлигига йўналтиради:

1. Тил ўрганувчи бошқа тил ўрганувчининг ёки ўқитувчининг сўзини такрорлайди ва унга бир сўз ёки воқеани қўшади.

2. Тил ўрганувчи бир иборани баён қилади ва шундан сўнг сўз бирикмалари ёки ҳодиса, ёки гапларни унга қўшади.

3. Тил ўрганувчи иккита таркибни бир-бирига қўшади.4. Бойгит (1988) ҳам шу фикрдаки, грамматик қоидалардан

сўнг матнга ўтиш керакмас, балки дарс жараёнида бажарила-диган амаллар умумий тил билан диалог матнлари шаклида бошланиши керак. У “сунъий йўлдош бирлиги” номи билан бир машқни тавсия қилади, тил ўрганувчилар исмий ва феъ-лий иборалар, изофий бирикмаларни ва каби тил эгаларининг кундалик ижтимоий муносабатларида кенг тарқалган бирик-маларни машқ қиладилар:

– کنار ميز– بله، به نظرم همان ميز

– کنار مردي که ايستاده است– بلي خيلي مؤدبند

– مؤدب، خيلي مؤدب، يکي از ويژگي هاي آنهاست– همان، به نظرم همان مرد. به نظرم او کالهبردار است

– ممکنه باشد– معلومه، داره با دوستش فرار مي کنه

– همينطورهБундай машқлардан мақсад шуки, тил ўрганувчи ҳатто энг

қуйи бошланғич босқичларда ҳам тил қўлласин. Чунки тил

121

ўрганувчи бу клише шаклидаги бирикмаларга диққат қилиб, унинг ўзи бу бирикмалардаги қоидаларни англаб олади.

Оғзаки нутқ кўникмасини ҳосил қилиш бўйича қўлга ки-ритилган кашфиётлардан бири шуки, динамик ҳодисалар орасидаги ҳодиса, яъни ўзгарувчан ашё ва унсурлар ораси-даги муносабат таърифи турғун ҳодисалар ҳақидаги диалог-га нисбатан осонроқ. Динамик машқлар, автомобилларнинг тўқнашуви, бирор механик ёки электрик воситанинг иш фа-олияти тасвири, ё бўлмаса, кўрилган мультфильм мазмунини гапириб бериш бўлиши мумкин. Масалан, тил ўрганувчилар ўқувчиларни жисмоний жазолашни тавсия қилувчи бир шахс-нинг маърузасини видео орқали кўриб эшитганлар. Шунда тил ўрганувчидан буни тасдиқловчи ёки рад этувчи ўз фикри-ни баён қилиш сўралади.

Шунингдек, тил ўрганувчидан, масалан, бир ҳикояни ёки матнни қисқача баён қилиб бериш сўралганда, бу ишни амал-га ошириш қийинчиликка дуч келгани маълум. Бу шаклдаги машқларда тил ўрганувчилар ҳикоянинг энг муҳим ҳодисалари ёки воқеаларнинг юз бериш жараёнига эътибор бермасдан, ҳикояни тўлалигича айтиб беришга интиладилар. Яна бир муҳим кашфиётлардан бири шуки, эшитиш кўникмасини ошириш сўзлашув кўникмасини мустаҳкамлашга сабаб бўлади. Негаки тил ўрганувчи эшитиш орқали нутқдаги мавжуд қийинчиликлардан огоҳ бўлади ва шу тариқа бун-дай қийинчиликларни енгиб ўтишга интилади. Сўзлашув кўникмасини оширишга сабаб бўлувчи машқлардан бири шуки, унда тил ўрганувчи бошқаларнинг суҳбатидаги кам-чиликларни топишга ҳаракат қилади ва қийинчиликларни аниқлайди, бу камчиликлар, қийинчиликлар бўйича ўқитувчи ва синфдошлари билан баҳс юритади.

Оғзаки нутқ бўйича олиб борилган тадқиқотлардан бири Крашен (1981) тадқиқотида кўрсатилишича, дарс материали тил ўрганувчиларнинг билим савиясидан бироз юқорироқ, фақат улар англай оладиган даражада бўлиши керак. Бошқа сўз билан айтганда, агар дарсда диалог учун бериладиган материалда нотаниш сўз ва иборалар миқдори кўп бўлса,

122

ўзлаштириш имкони бўлмайди ва тил ўрганувчилар умид-сизликка тушадилар. Бу гипотезага кўра, тил ўрганувчи тил билимини қулоқ ва кўз орқали, яъни эшитиш ва кўриш орқали эгаллайдилар. Ўқишга мўлжалланган материалнинг шарти шуки, матн англашга лойиқ бўлиши керак. Яъни тил ўрганувчиларнинг билим даражасида бўлиши ва бирозгина нотаниш сўз ва иборалари бўлиши керак, токи тил ўрганувчи матннинг мазмунидан уларнинг маъносини тахмин қила ол-син. Фақат шу ҳолдагина тил ўрганувчилар матнни тушуна оладилар.

Кузатувлар шуни кўрсатадики, дарс жараёнидаги ҳам-фикрлилик кўп фикрлиликка нисбатан афзалроқ. Яъни агар тил ўрганувчилар бир мавзу бўйича баҳс юритсалар ва ўша мавзу бўйича турли-туман фикрлар баён қилинса, кутилган натижани бермайди (кўп фикрлик), аммо тил ўрганувчилар ягона бир мавзу устида баҳслашсалар ва унга тўғри жавоб-ни топсалар, қониқарли натижага эришилади (ҳамфикрлик). Яъни турлича фикр ва нуқтаи назарлар бир нуқтага жамлана-ди ва муайян бир хулосага келинади.

Шунингдек кузатувлар шуни кўрсатадики, икки томонлама фаолиятлар бир томонлама фаолиятлардан кўра яхши натижа беради. Шундай қилиб, тил ўрганувчилардан бири якка гапи-рувчи бўлиб, ўз синфдошларига бир ҳикояни гапириб бериши ёки бирор материалнинг қисқача баёнини айтиб бериши керак эмас, чунки бу қониқарли натижа бермайди. Ҳолбуки, агар тил ўрганувчилар иккига-икки ёки гуруҳларга бўлиниб гаплашса-лар, натижа бир неча маротаба қониқарлироқ бўлади.

Ундан ташқари, аввал тасаввур қилинганига қарши ўлароқ тил ўрганувчиларнинг йўл қўйган хатоларини бошқа тил ўрганувчилар такролайдилар ва бошқаларни янглиштиради, деган қарашлар ножўя ва нотўғри эканлиги маълум бўлди. Тил ўрганувчилар жамовий диалог жараёнида нафақат бир-бирининг хатоларини такрорламайдилар, балки уларни ту-затадилар, ундан ташқари, ўқитувчининг ўргатганларига қўшимча равишда бир-бирларидан ҳам ўрганадилар.

123

Дарс жараёнида бажариладиган амаллар

Классик ўқитиш методида расм бўлган дарс жараёнида бажариладиган амаллар тилнинг грамматик қоидаларини ёд олишдан иборат эди. Аммо ҳозирги кунда тилдан алоқа ўрнатиш учун қўллаш асосий диққат марказида. Шунинг учун дарс жараёнида бажариладиган амаллар шундай режа-лаштириладики, тил ўрганувчининг асосий эътибори алоқа ўрнатишга қаратилади ва грамматик қоидалар ўз-ўзидан онгида жойлашиб қолади. Бу хилдаги фаолиятларда эътибор-га олинадиган нарса: тил ўрганувчи бир ижтимоий муноса-батни адо этади. Бу ижтимоий муносабатлар тасвирлаш, тах-мин қилиш, соддалаштириш, саволномалар тўлдириш орқали муносабат билдириш ва мавҳум маълумотлар бўйича фараз қилишларни ўз ичига олган бўлиши мумкин. Бу хилдаги фа-олиятлар гарчи кўнгил очар ўйинлардай бўлиб кўринса-да, аслида, тил ўрганувчи икки томонлама фаолиятлардан маълу-мот ҳосил қилишига ва диалог орқали алоқа ўрнатишларига сабаб бўлади. Энди бу хилдаги Дарс жараёнида бажарилади-ган амаллардан намуналар келтирамиз:

1. Фаолият мавзуси шундан иборатки, инсон ўз касбидан қаноат ҳосил қилиши учун қандай омиллар сабаб бўлиши ҳақида бир хулосага келиши керак. Тил ўрганувчилар аввал қандай омиллар қониқиш ҳосил қилишга сабаб бўлиши бўйича бир фикрга келишлари керак. Шундан сўнг тўрт кишидан сак-киз кишигача бўлган гуруҳларга бўлинадилар. Ҳар бир гуруҳ қандай касб устида баҳс юритиши ҳақида келишиб оладилар. Ҳар қайси гуруҳ бошқа гуруҳ аъзолари билан суҳбат қилади ва охирида ҳамма гуруҳлар қайси гуруҳнинг касби яхшили-ги бўйича баҳсга киришадилар. Суҳбат чоғида бериладиган саволлар касбнинг умумий тафсилоти, маоши, иш вақти, иш жойидан уйигача бўлган масофа, таътил муддати, имтиёзлар ва шунга ўхшаш саволлардан иборат. Суҳбат сўнгида ҳар бир гуруҳ бошқаларга қайси касбни энг яхши касб деб танлага-нини тушунтиради, шундан сўнг жавоблар ўзаро муқояса қилинади ва улардан охирги хулоса чиқарилади.

124

Табиийки, танланган касб ва унинг афзалликларини тушун-тирадиган тилнинг қанақалиги, шунингдек, тил ўрганувчилар қаноатини ҳосил қилишда қўлланган тилнинг касб танлаш-да таъсири бўлади ва бу тил ўрганувчилар дарсдан ташқари пайтда ҳақиқий ижтимоий шароитда қўллайдиган ва мулоқот ўрнатиш уддасидан чиқа оладиган тил кўникмаси бўлади.

2. Икки киши орасида бўлиб ўтаётган суҳбат жараёнида нутқ томонлари бир-бирининг гапига диққат билан қулоқ со-лишлари ва агар гапни англашда озгина тушунмовчилик юза-га келса, қарши томон яхши англаб олиши учун гапирувчи ди-лидаги нарсани кенгроқ тушунтириб бера олишлари керак. Бу кўникмани ҳосил қилиш бўйича қуйидаги машқни ўтказамиз. Тил ўрганувчилардан бирида шундай фикр мавжуд. Масалан, маъмурий бинолар, парк, масжид ва шу каби иншоотлар-нинг ўз ичига олган шаҳар лойиҳаси ёки идора, ўқитувчилар хонаси, кутубхона, дарсхона ва бошқа нарсаларни ўз ичи-га олган мактаб қуриш лойиҳаси мавжуд. Бу тил ўрганувчи кўнглидагисини шундай тасвирлаб бериши керакки, иккин-чи тил ўрганувчи айтган нарсаларининг расмини қоғозда ёки тахтада чиза олсин.

3. Диалог орқали мулоқот ўрнатиш принципларидан яна бир эътиборга лойиқ жиҳат шуки, суҳбатдошлар бир-бирига етказган маълумот бўйича ҳар иккаласига маъқул бўлган факт-га эришишлари керак. Бошқача сўз билан айтганда, сўзлашув асносида шундай хулосага келишлари керакки, уларнинг бири тасодифан буни билади ва иккинчисининг бундан хаба-ри бўлмаган, ёки бўлмаса, шундай хулосага келадиларки, гап-нинг бошида ундан хабарлари бўлмаган. Бундай кўникмани ҳосил қилиш учун қуйидаги машқни амалга оширамиз:

Тил ўрганувчиларни икки ёки уч гуруҳга тақсимлаймиз ва аввал магнит тасмасига ёзилган нутқни икки ёки уч қисмга бўламиз ва ҳар бир гуруҳга бир қисмини эшиттирамиз. Шун-дан сўнг дарсдаги барча ўқувчилардан магнит тасмасидан эшитган маълумотларини тўлдиришни сўраймиз. Масалан, матнда бир киши оила сарф-харажатлари ва уни камайтириш йўллари ҳақида гапиради. Бу маълумотни икки-уч гуруҳга

125

тақсимлаймиз, токи улар баҳс юритиб, матндаги барча йўл-ларидан хабар топсинлар.

4. Нутқ томонларининг ҳар бири ҳаётда муайян мавқега эга. Кишилар жамиятда турли вазифаларни бажарадилар. Бу ролларни дарсда машқ қилиш мумкин. Тил ўрганувчилар ўз фикрини ўтказиш учун далил келтиришлари керак. Шу асно-да, суҳбат натижаси бўйича ҳеч бир маъқул йўл ёки объектив хато бўлмаслиги мумкин, аммо инсоннинг нутқ маҳорати да-лил келтириш учун қандай тил воситаларини қўллашида ва ўз фикрини ўтказа олишида кўринади. У ўз ақидасини эшитув-чиларга маъқуллатиши ёки уларнинг ишончини ҳосил қила олмаслиги ва қаноатлантира олмаслиги мумкин. Ҳарҳолда, бу дарс жараёнида машқ қилинадиган маҳоратдир. Бундай машқларда тил ўрганувчилар ўз фикрларини баён қиладилар, ўз нуқтаи назарларини изҳор қиладилар ҳамда уни ҳимоя қиладилар ва бир-бирининг далилларини баҳолайдилар. На-муна сифатида қуйидаги машқни дарсда бажариш мумкин:

Ўқитувчи тил ўрганувчилардан аҳоли ва ташкилотлар на-мояндалари сифатида экинзорлар ўртасидан, мамлакатнинг энг табиати гўзал бир гўшасидан ва катта шаҳарнинг ёнидан ўтказишга қарор қилинган катта йўл қурилишига ўз нуқтаи на-зарларини билдиришни сўрайди. Шундан сўнг дарсдаги тил ўрганувчиларнинг сонига қараб, ҳар бирига ёки ҳар гуруҳга карточкалар тарқатилади ва унда тил ўрганувчи ёки гуруҳнинг вазифаси ёки кимнинг намояндаси эканлиги ёзилади. Тил ўрганувчилар кўзда тутилган ролларига кўра, ўз фикрларини қоғозга тушириши ва йўл қурилиши лойиҳаси муҳокамасига бағишланган мажлисда муносабатини баён қилиши, да-лил келтириши, ўз фикрларини ўтказишлари керак ҳамда бошқаларнинг назар ва фикрларини эшитиб, уларни баҳолаши, бир хулосага келишлари керак.

Дарс жараёнида бошқа кўпгина ижтимоий роллар ҳам адо этилиши мумкин. Жумладан, тил ўрганувчилар бир айбла-нувчини суд қилиш жараёнида суд маслаҳатчилари ролини бажаришлари мумкин. Ёки бўлмаса, тил ўрганувчиларнинг дарсдан ташқаридаги ижтимоий ҳаётда мулоқот ўрнатишига

126

мўлжалланган болалар, ўсмирлар, ёшлар ва шу каби жамият-нинг турли гуруҳ кишилари учун радиоэшиттириш ва теле-визион кўрсатувлар тайёрлатиш мумкин.

5. Тил ўрганувчиларнинг икки ёки ундан ортиқ гуруҳлардаги суҳбатларини амалга ошириш мумкин. Бу мақсадни амал-га ошириш йўлларидан бирининг намунаси кейинроқ бери-ладиган фаолият турларидан материал тайёрлашдир (тил ўрганувчилар бир-бирларига ёрдам бериб, саволларга жавоб беришлари ва жавоб бериш жараёнида бир-бирларининг фикридан бохабар бўлишлари мумкин. Тил ўқитувчиси ҳам материални англашда қийинчиликларни бартараф қилиш учун уларга ёрдам беради).

Бир ширкатда ишлаётибман деб фараз қилинг ва ҳамкасб-ларингиздан бири сизни ширкатнинг раиси билан бирга кечки овқатга таклиф қилади. Кечки овқат пайтида ичим-лик қуйилган стаканга қўлингиз тегиб кетади: стакан ерга ағдарилиб, ичимлик тўкилади. Сиз қай ҳолатга тушасиз?

2. سرخ مي شوم4. احساس بي تفاوتي مي کنم

1. ناراحت مي شوم3. خونسردي خود را حفظ مي کنم

Бир дўстингизнинг никоҳ тўйига таклиф қилиндингиз. Сиздан куёв (дўстингиз) ҳақида сўз айтишингизни сўрашади. Сиз қай ҳолатга тушасиз?

2. احساس مي کنم که بدنم مي لرزد4. احساس بي خوشوقتی و غرور مي کنم

1. سرخ مي شوم3. به لکنت زبان مي افتم

Ресторанда овқатландингиз ва пулини тўлаш пайтида пу-лингиз йўқлигини билиб қолдингиз. Шунда ўзингизни қандай ҳис қиласиз?

2. حقيقت ماجرا را مي گويم4. به لکنت زبان مي افتم

1. از ناراحتي مي خندم3. ناراحت مي شوم

Қаватлар оралиғида лифтда қамалиб қолдингиз. Ёлғиз ўзингизсиз. Шунда нимани ҳис қиласиз?

127

2. آشفته مي شوم4. اصاًل ناراحت نمي شوم

1. بدنم خيس عرق مي شود3. خشمگين مي شوم

Меҳмондорчиликда бир киши ёнингизга келади, сизга

дўстлик изҳор қилиб, қизғин суҳбатга тортади. Сиз унинг ис-мини эслолмаяпсиз. Шунда нима қиласиз?

2. دست و پايم را گم مي کنم4. احساس شرم نمي کنم

1. از بيماري فراموشي سخنمي گويم

نام او را مي با خونسردي .3 پرسم

Олган бир буюмингизнинг пулини тўламай дўкондан чиқасиз. Магазиннинг эгаси сезиб қолади. Шунда қандай йўл тутасиз?

1. اي کاش زمين شکافته مي شد و مرا فرو مي برد2. عذرخواهي مي کنم و بقيه پول را مي پردازم

3. زير سبيلي رد مي کنم و مي گويم ببخشيد4. دست و پايم را گم مي کنم

6. Кундалик суҳбат жараёнида кишилар бор ҳақиқатни гапирмайдилар, бошқача айтганда, очиқ-ойдин суҳбат қилмайдилар, балки ўз ниятларини баён қилиш билан бир-га, инсоний муносабатларга риоя қиладилар. Масалан, дў-конга кирганимизда, кирган заҳоти: “Бу қанча туради?” – деб сўрамаймиз, балки “Кечирасиз, бу қанча туришини айта оласизми?” – деймиз, ёки бўлмаса, бировга бир хабарни етказмоқчи бўлсак, “ишонмайсан, бугун...” ёки дўконга ки-риб, сотувчининг ва ўзимизнинг вақтимизни олгач, харид қилишни истамасак, “Бир қарорга келолмаётибман” ёки “яна бироз ўйлаб кўрай”, деймиз-да, чиқиб кетамиз. Бир сўз билан айтганда, суҳбат жараёнида инсоний муносабатлар-га риоя қиламиз. Турлича ижтимоий муносабатларни машқ қилдираётганда мана шу хусусиятларга эътибор қаратиш ке-рак.

128

Суҳбат шаклларининг машқи

Ҳозиргача сўзлашув кўникмасини тарбиялаш бўйича дарс жараёнида бажариладиган амаллар ҳақида баҳс юритдик. Тил ўрганувчилар бу машқларни қанча кўп бажарсалар, сўзла-шув бўйича шунча юксак маҳоратга эга бўладилар ва бу ўз-ўзидан маълум. Лекин бу дегани тилни ўрганиш сўзлашув орқали амалга оширилади дегани эмас. Гарчи бу китоб муал-лифи тил ўрганишнинг энг аввалги давридан бошлаб сўзлашув машқларини амалга ошириш керак, деган фикрда ва бу ҳақда жуда кўп тил фаолиятларини тавсия қилишган. Тил ўрганувчи сўзлашув машқларини амалга ошириши учун қуйида танлаб олинган дарс жараёнида бажариладиган бир неча амалларни тавсия этамиз:

1. Тил ўрганувчи икки киши ўртасидаги диалогни ўқийди ва уни бошқа тил ўрганувчи билан машқ қилади.

2. Икки киши ўртасидаги магнит тасмасига ёзилган диалог-ни эшитади ва уни такрорлайди.

3. Бир саволни ўқийди ёки эшитади ва шу саволни бошқа тил ўрганувчига беради.

4. Бир савол-жавобли суҳбатни эшитади ва шу асосда бошқа бир тил ўрганувчига савол беради ҳамда унинг жавобларини эшитади (айнан шу саволларни бермайди).

5. Бир расмга қарайди. Бу расм ёнидаги гапларни ўқийди. Шундан сўнг шунга ўхшаш расмни кўради ва уни шарҳлаб беради.

6. Тил ўрганувчи магнит тасмасига ёзилган матнни эшита-ди ва шу матн юзасидан берилган саволларга жавоб беради.

7. Ёзилган интервьюни эшитади ва шунга ўхшаш саволлар-ни бошқа бир тил ўрганувчига беради.

8. Тил ўрганувчи харита бўйича шаҳарнинг бир нуқтасидан иккинчи нуқтасига қандай боришни бошқа бир тил ўрганув-чига тушунтиради.

9. Ўйинчоқ соатдан фойдаланиб, бошқа бир тил ўрганувчи билан бир кеча-кундуз ичидаги вақт бўйича савол-жавоб уюштиради.

129

10. Бир неча сонлар ва ҳафта кунларини магнит тасмасидан эшитади ва уни бошқа бир тил ўрганувчига гапириб беради.

Шеърий матн асосида суҳбат

Тил дарсларида шеърдан иккита мақсадда фойдаланиши-миз мумкин: биринчидан, тил ўрганувчиларни шеър мазму-ни бўйича сўзлатиш ва, иккинчидан, эстетик завқлантириш. Биламизки, шоирлар кўпинча грамматик қоидаларга риоя қилмайдилар, бошқача айтганда, қолипдан қочадилар. Шу-нинг учун шеърдан грамматик таркибларни ўқитиш ёки эши-тиш учун матн сифатида фойдалана олмаймиз, балки олдин-дан таниш бўлган грамматик структурали шеърни танлаш керак. Агар бу шеърда қолиплар бузилиши ҳолати мавжуд бўлса, тил ўрганувчидан унинг қоидадаги тўғри ҳолати қандай бўлишини сўраймиз ва бу машқлар грамматик қоидаларни ўзлаштириш учун муносиб машқлардир.

Муҳим жиҳати шундаки, шеърда ишлатилган сўзлар, ибо-ралар ва онгдаги тасаввурларни тил ўрганувчилар орасида, худди ўқишга ва эшитишга мўлжалланган матнлардаги каби, суҳбат учун восита сифатида фойдаланиш мумкин. Бошида тил ўрганувчиларнинг мавзу бўйича дастлабки билимларини фаоллаштирамиз ва агар унда нотаниш маданий хусусиятлар ҳамда форс тилли кишиларгагина тааллуқли бўлган тушунча-лар бўлса, уларни савол-жавоб йўли билан аниқлаймиз, шун-дан сўнг шеърни ўқиб эшиттирамиз ёки уларнинг ўзларига ўқитамиз ва ҳар бири ундан нима тушунганини ёки нима ҳис қилганини сўраймиз. Тажриба шуни кўрсатадики, бундай машқ дарс жараёни ўта жозибали баҳс ва суҳбатларга сабаб бўлади. Шеърдаги мавжуд тушунчалар тил ўрганувчилар то-монидан ўқитувчи кўмагида муҳокама қилингандан кейин, гап таркибидаги сўз ва иборалар таҳлил қилинади. Шуни эслатиб ўтиш керакки, бадиий санъатлар бўйича тил ўрганувчилар билан гаплашилмайди. Энди намуна сифатида бир шеърни кўриб чиқамиз:

130

ديده و دلشکايت کرد روزي ديده از دلترا دادست دست شوق تو بر باداز آن روزي که ديده تو مفتون ترا گرديد جاي آتش مرا آب

تو اندر کشور تن پادشاهيز بحر عشق موج فتنه پيداست

بگفت اي دوست تير طعنه تا چندتو رفتي و مرا همراه بردي

مرا کار تو کرد آلوده دامناگر سنگي ز کوي دلبر آمد

که کار من شد از جور تو مشکلمرا کندست سيل اشک بنيادمرا آرامگه شد چشمة خون

تو ز آسايش بري گشتي من از خوابزوال دولت خود چند خواهي

هر آن کو دم ز جانان زدز جان کاستمن از دست تو افتادم در اين بند

به زندانخانة عشقم سپرديتو اول ديدي آنگه خواستم منتو را بر پاي و ما را بر سر آمد

Аввалига қуйидаги саволларни бериб, тил ўрганувчилар-нинг дастлабки билимларини фаоллаштирамиз ва бу савол-жавоблар давомида нотаниш сўзларни ҳам тушунтирамиз:

1. آيا تا کنون عاشق شده ايد؟2. ميان چشم و دل و عشق چه رابطه اي مي تواند باشد؟

3. آيا دل موجب مي شود که انسان عاشق شود يا چشم؟Шунга ўхшаш саволларни бериб тил ўрганувчиларни шеър-

нинг фабуласи билан таништирамиз. Шунингдек, шеърда кел-тирилган бир қатор ибораларни қисқа гаплардан фойдаланиб тушунтирамиз:

بر باد دادن: بازرگاني مي خواست کاالي خود را با کشتي وارد کشور کند. کشتي غرقشد و همه سرمايه او بر باد رفت.

بنياد کندنچشمة خون آرامگه من شد

بري گشتنبحر عشق / موج فتنه

تير طعنه

زندانخانة عشقآلوده دامن )کردن(

کشور تندم زدن

در بند افتادن

Шу тартибда тил ўрганувчиларни семантик ва синтак-тик метод лорқали матнни тушунишга тайёрлагандан кейин, тил ўрганувчилардан шеърни ўқиб, мазмунини гапириб бе-ришни сўраймиз. Ёки бўлмаса, ўқитувчи уни ўқийди ва тил ўрганувчилар унинг маъносига диққат қилиш билан бирга, байтларнинг оҳанги билан ҳам танишадилар. Шундан сўнг тил ўрганувчилардан шеърнинг сюжетини (қўйган масаласи-

131

ни эмас) гапириб беришни сўраймиз. Улардан исталган нарса шуки, масалан:

و...“ دارم مشکلي زندگي تو ستم از من که کند مي شکايت دل از -де “چشم синлар. Эҳтимол, тил ўрганувчиларнинг ҳар бири сюжетнинг бир қисмини тушунган бўлса ва уни айтиб берса. Ҳамманинг ёрдами билан шеър сюжетининг тўла баён қилинишига инти-ламиз.

Шеърнинг сюжети билан танишганларидан кейин, уни яна бир марта дона-дона қилиб ўқиймиз, токи шеърнинг оҳангига кўпроқ диққат қилишсин ва улардан бир-иккитасидан худди эшитганларидай қилиб шеърни ўқишни сўраймиз. Сўнг гап таркибини таҳлил қилишга киришамиз. Тил ўрганувчилардан шеърни байтма-байт кундалик меъёрий тилга ўгиришни сўраймиз. Қуйидагича: روزي ديده از دل شکايت کرد که کار من از جور تو مشکل شد.

Бу машқлардан шундай хулоса қилиш мумкинки, шеърдан фақат сўзлашув кўникмасини ҳосил қилишга восита сифатида фойдаланилади. Шеърий матн билан грамматик қоидаларни ўқитиб бўлмайди, аммо мана шу қолипбузарлик ҳодисасидан фойдаланиб, олдин ўргатилган грамматик қоидаларни машқ қилдириш мумкин. Юқорида кўрсатилганидек, тил ўрганувчи ҳар бир мисра ёки байтни кундалик меъёрий тилга ўгиради. Сўзларнинг маъносини меъёрий тил маъноларидан келиб чиқиб тушунтириб бўлмайди, чунки шеърда сўзлар кўпинча кўчма маънода, баъзан рамзий маънода ишлатилади. Аммо шеърнинг барча хусусиятлари, гўзал иборалар, хаёлий тасав-вурлар ва бошқа хусусиятларни тил ўрганувчи билан ўқитувчи ўртасидаги суҳбатга мавзу қилиб олса бўлади.

132

ЁЗИШ КЎНИКМАСИ

Чет тилини ўқитишда ёзишни ўргатиш ўқишга ўргатишга ўхшаб икки мақсадда амалга оширилади: биринчиси – тил ўрганувчилар эшитиш ёки ўқиш орқали ўзлаштирган сўз ва грамматик қоидаларни ёзувда ифодалаш ва, иккинчиси – алоқа ўрнатиш учун. Фақат сўнгги ҳолатда ўзига хос қоидалар ва нозикликларни ўз ичига олган ёзиш кўникмасини тарбия-лаш керак. Бу бўлимда ёзишнинг икки хил шаклини батафсил кўриб чиқамиз.

Тил тўғрисида олинган билимларни мустаҳкамлаш учун ёзиш

Тил ўрганувчи ўқиш кўникмаси билан танишган ва ҳарфларнинг ўзаро бир-бирига алоқаси ва товуш би-лан фарқини тушунган пайтдан бошлаб форс алифбоси ҳарфларини ёзишни машқ қила бошласа бўлади. Она тилиси-да лотин ҳарфлари ишлатиладиган тил ўрганувчилар ўнгдан чапга қараб ёзиш қўл ҳаракатини машқ қилишлари керак. Ҳар бир ҳарфни алоҳида ёзишни ва уларни қандай қилиб бир-бирига қўшишни, худди рассом шогирдини қўлидан тутиб ўргатганидай, қўл ҳаракатини ўрганишлари керак. Ҳарфларни ўрганишга бағишланган машқлардан сўнг, тил ўрганувчи алоҳида сўзлар ва сўз бирикмаларини ёзиш билан тани-шади. Шуни эслатиб ўтиш лозимки, ўқишнинг бошиданоқ “алиф”дан “ё”гача ҳамма ҳарфларни билиши шарт эмас. Ун-дан ташқари, алифбо ҳарфларининг тартибини ёд олиши ҳам шарт эмас, балки ўқитувчи масалан фақат "ر" "ز" "و" "د" тўртта ҳарфини ўргатганидан кейин тил ўрганувчилар била ،زر، رز، در درد" زرد، زور، -сўзларини машқ қилиши, ҳатто диктант ёз "روز، дириши мумкин. Шундан сўнг ҳар дарсда бир-икки ҳарфни ўргатиб, тил ўрганувчилар матнлардаги “эшитиш ёки ўқиш”

133

орқали ўрганган сўзларини машқ қилдириши ва шу сўзлар билан гап тузиши ҳамда диктантни гап даражасида ўтказиши мумкин.

Ҳарф ва сўзларни ёзишни ўргангандан кейин, тил ўрганувчилар эшитиш, ўқиш ва суҳбат дарсларида ўрганган матнларини кўчириб ёзишлари ва ундаги машқларни ёзма шаклда ҳам бажаришлари мумкин. Бу босқичдан сўнг ёзиш машқларини хатбоши даражасида амалга ошириш мумкин. Шу тариқа эшитиш ва ўқиш дарсларида ёд олган сўз ва грамма-тик қоидаларидан фойдаланиб, бир хатбошидан (юзта сўздан) иборат материал тайёрлаш ва тил ўрганувчилардан грамма-тик қоиданинг бир кўринишини ўзгартириб, хатбошидаги гапларни кўчириб ёзишни сўраш мумкин. Масалан, биринчи гапдаги "من"олмошини "ما"га ва "نها -га ўзгартириб ёздири"او" лади. Маълумки, бу ҳар бир ўзгариш билан боғлиқ гапнинг феъл шакли ҳам ўзгаради. Шундай қилиб, тил ўрганувчилар фақат гапни кўчириб ёзмайдилар, балки янгидан матн тузади-лар. Бу ўзгаришларни феъл замонларида ҳам амалга ошириш мумкин. Тил ўрганувчилардан ҳозирги-келаси замон феъл шаклини ўтган замон аниқ шакли билан алмаштиришлари-ни сўраш мумкин. Бу ҳам гапларнинг феъл таркибида нозик ўзгаришларга сабаб бўлади. Сўнг бир хатбошидан икки ёки ундан кўпроқ абзацга кўпайтириш мумкин. Шу тарзда ёзиш тил ўрганувчи дарс жараёнида ўрганган нарсаларини ёзма ифодалаш учун қўлланади. Аммо алоқа ўрнатиш учун ёзиш кўникмаси бошқа бир мавзу бўлиб, қуйида унинг қонун-қоидаларини кўриб ўтамиз.

Алоқа ўрнатиш учун ёзиш

Алоқа ўрнатиш мақсадидаги ёзишни ёзиш кўникмаси дей-миз. Дарсдан ташқари ижтимоий ҳаётда ёзма нутқни тур-ли мақсадларда амалга оширамиз ва уларнинг баъзилари қуйидагилардан иборат:

Телефон орқали берилган хабарни ёзиб олиш, дўстлар ва идоралар билан ёзишмалар, харид қилиш рўйхати ёки так-

134

лифнома, табрикнома (Наврўз, тўй, туғилган кун), кундалик хотиралар, мақола, ҳикоя ва бошқа адабий асрлар ёзиш ва ҳ. к.

Албатта, бугунги ривожланган жамиятда алоқа ўрнатиш учун ёзишдан кўра кўпроқ эшитиш, ўқиш ва оғзаки нутқдан фойдаланишади. Аммо кўпинча ўқишни давом эттириш ёки тадқиқот учун форс тилини ўрганишга бел боғлаган биз-нинг тил ўрганувчиларимиз таҳсилотга оид ишларини амал-га ошириш учун ёзишга эҳтиёжлари мавжуд. Улар тадқиқот олиб борган ишлари бўйича ҳисобот ёзиши, имтиҳон топ-шириши, ўқиган ёки эшитган нарсасини конспект қилиши, ўқитувчининг айтган сўзларини ёзиб олиши ва таҳсил жараё-нидаги кўпгина ишларни ёзишга эҳтиёжлари бор.

Тил ўрганувчи ёзиш кўникмасини эгаллаш учун суҳбатдош томон қандай киши ёки кишилар эканини билиши керак; матн таркиби билан таниш бўлиши, унинг ниятини ифодалаш учун қўлланувчи сўз ва ибораларни эгаллаган бўлиши керак, токи гапирувчи томоннинг ҳолатига қараб, ўзининг муддаосини муносиб сўз ва иборалардан фойдаланиб ёзма нутқ орқали акс эттирсин. Бундай маълумотларга эга бўлиш учун дарсда қуйидаги машқлар бажарилади.

Тил тўғрисида олинган билимларни мустаҳкамлаш учун ёзиш бўйича дарсда бажариладиган амаллар

Чет тилини ўрганиш бўйича дарсларда бу турдаги амал-лар қадимда ёзишни ўргатишнинг катта бир қисмини эгал-лаб келган. Гарчи бу амаллар ёзиш кўникмасини эгаллашга олиб келмаса ҳам, керакли сўз танлаш, гап тузиш ва гаплар-ни бир-бирига боғлаш асосларини тил ўрганувчи онгида мустаҳкамлайди. Ёзиш асосларини эгаллаш учун қуйидаги амаллар фойдалидир: тил ўрганувчининг синтаксис билан та-нишлиги, тилнинг грамматикаси (морфология ва синтаксис), матн таркиби (абзац тузиш қоидаси, лексик бир бутунлик ва ўзаро боғликлик аломатлари ), муносиб сўз танлаш услуби ва матннинг мантиқийлиги (тасвирлаш, сабаб ва оқибат ва шу кабилар) ва, ниҳоят, тиниш белгиларини тўғри қўллаш.

135

А. Тил ўрганувчига битта гап берилади, у шу гап асосида ва ўзи биладиган сўзлардан фойдаланиб шунга ўхшаш гаплар тузади.

Б. Тил ўрганувчига бир матн (бир абзац) берамиз, унда баъ-зи сўзлар (феъл, от, сифат, равиш)ни керакли шаклда ёзади.

В. Тил ўрганувчи берилган жадвал, харита, лойиҳа, расм ва шу каби нарсалар асосида бир-бирига боғлиқ гаплар тузади.

Г. Тил ўрганувчи берилган содда гап асосида қўшма ва му-раккаб гаплар тузади.

Д. Тил ўрганувчига матн (бир хатбошидан иборат) бери-лади, у бўш қолди-рилган жойларга керакли боғловчиларни қўяди.

Е. Бир матннинг гаплари тартибсиз шаклда берилади, тил ўрганувчи ўз онгидаги билимига таяниб, гапларни жой-жойига қўйиб чиқади.

Ж. Тил ўрганувчига бир матн берилади ва у матн бўйича қўйилган саволларга жавоб беради ҳамда жавобларини бир изчил матн шаклида ёзиб чиқади.

З. Тўлиқ бўлмаган бир ҳикоя ўқишга берилади, тил ўрга-нувчи уни ўқигач, тушириб қолдирилган жойи (боши, ўртаси, охири)ни ёзади.

И. Ўқишга матн берилади. Тил ўрганувчи матнни ўқигач, ўзи биладиган бошқа сўз, ибора ва турли таркиблардан фой-даланиб, шунга ўхшаш матн тузади; шарти шуки, ўша маъно ва мазмунни ифодаласин.

Бу амаллар тил ўрганувчиларни гап даражасидаги ва ундан юқорироқ даражадаги, яъни гаплар орасидаги боғланиш би-лан таништиради.

Матннинг мазмунини тайёрлаш бўйича қуйидаги машқлар тавсия қилинади:

А. Тил ўрганувчиларни икки кишилик гуруҳларга тақсим-лаймиз ва ҳар икки кишига форсий забон ёзган бир хилда-ги матнлар (мактуб, шеър, ахборот ва...) берилади. Гуруҳдаги икки кишининг ҳар биридан ёзма матнга диққатини қаратишни ҳамда бу икки матндаги ўхшашликлар ва фарқларни бадиий-лик, услуб жиҳатидан аниқлаш сўралади. Шундан сўнг ҳар

136

гуруҳдан ўз кузатувларининг натижасини ҳамсинфларига га-пириб бериш ва барча гуруҳ аъзоларидан айтилган гапларни ёзиб олиш сўралади.

Б. Ҳар бир тил ўрганувчига савдо аҳлининг бир мактубини (ёки ҳар қандай матнни) берамиз. Улардан мактубни ўқиб, конспект тузишни сўраймиз. Шундан сўнг ёзиб олган конс-пекти асосида савдо бўйича бир мактуб ёзишни ва ёзган нар-сасини асл мактуб билан қиёслаб, қанчалик олган маълумоти-ни хатида акс эттира олганини аниқлаш сўралади.

В. Ёзув тахтасига бир мавзуни ёзамиз. Масалан, “Бойлик яхшими ёки илмми?” Шундан сўнг тил ўрганувчилардан ўз фикрларини бирма-бир ёзишлари сўралади. Тил ўрганув-чиларнинг нуқтаи назарларини тахтага ёзамиз. Уларнинг ҳар биридан нима учун бундай фикр билдирганлиги сабаби-ни айтишни сўраймиз. Шу тариқа барча гуруҳ аъзоларини бир муддат баҳс олиб боришга ундаймиз. Шундан сўнг тил ўрганувчилардан дарсдаги баҳс асосида тахтада бир мақола ёзишларини сўраймиз.

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, тил ўрганувчини ёзилади-ган мавзуга маънавий жиҳатдан “В” бандда кўрсатилганидай тайёрлаш учун ўқитувчи ёрдамлашиши керак. Бизнинг (Эрон-нинг) дастурда кўрсатилгандай ёзишни ўргатиш тўғри эмас. Ўқитувчи мавзуни тил ўрганувчиларга бериб, мавзу бўйича билганларини ёзишни ва ундан сўнг баҳолаш учун ўқитувчига топширишни талаб қилиш керакмас, балки ўқитувчи тафаккур стратегиясида ва дилидаги бор нарсани қоғозга туширишда ҳамда ёзмоқчи бўлган гапларини тартибга солишда, ниҳоят, ёзиш жараёнида тил ўрганувчиларга ёрдамлашишлари керак.

Бу ерда айтилган гаплардан, дарс жараёнида бажарилади-ган амаллардан маълум бўладики, ёзиш кўникмаси тил билиш маҳоратининг энг мураккаб турларидан бири бўлиб, уни эгал-лаш ҳар бир тил эгасига энг сўнгги маҳорат бўла олади. Тил ўрганувчи ёзиш кўникмасини эгаллаш учун билиши керак бўлган нозик жиҳатлари бор ва улар устида машқ қилиш ке-рак. Жумладан, бир матндаги жумлалар қай тарзда мантиқий боғликликда жойлашади, бир хатбоши миқдоридаги матн

137

қандай тузилади? Гапдаги сўзлар ўзаро қандай боғланади? Қандай матнда қанақа сўзлар, нима мақсадда ва кимга қарата ишлатилади? Қандай қилиб маънони энг кам сўз ва жумлалар билан ифодалаш мумкин? Хатбоши бир-биридан қандай шакл-да ажратилиши керак? Ва ниҳоят, тиниш белгилари орқали қандай маънолар ифодаланади? Ундан ташқари, ёзишнинг тури кимга қаратилгани, мақсади, мазмуни ва томонларнинг ижтимоий мавқеи ва бошқа омиллар асосида белгиланади. Бу дарс жараёнида бажариладиган амаллар тил ўрганувчиларнинг бу омилларни назарда тутишига сабаб бўлади. Масалан, тил ўрганувчи бир норозилик матнидаги сўз ва жумлалар тасви-рий ёки далилланган матндан фарқ қилишига эътибор бери-ши керак. Ва ниҳоят, тил ўрганувчи ўқитувчисининг ёрдамида юқоридаги дарс жараёнида бажариладиган амаллар давомида шуни билиши керакки, ҳар бир матн махсус бир мақсад юза-сидан ёзилади ва уни ёзишда муайян бир кўзда тутилган то-мон бўлиши керак ҳамда бундай алоқани ўрнатишда шунга мос грамматик таркиблар ва мантиқий жумлалар қўлланади.

Тил кўникмаларини бир пайтда ўзлаштириш

Олдинги бўлимларда тўртта тил кўникмасининг ҳар бири-ни алоҳида-алоҳида кўриб чиқдик. Шуни таъкидлаш керакки, ҳар бир кўникмага бағишланган бўлимда тил қоидаларини ифодалаш учун бошқа кўникмалардан ҳам фойдаланилди. Ма-салан, тил ўрганувчилар эшитиш кўникмасини ҳосил қилишда саволларга жавоб тариқасида (эшитиш ва гапириш) ёки ўқиш кўникмасини ҳосил қилишда баъзи грамматик қоидаларни ёзишди (ўқиш ва ёзиш), ё бўлмаса ёзишни ўрганиш учун ав-вал матнни ўқишди, сўнг унинг қисқача мазмунини ёзишди. Аммо синфдан ташқаридаги ижтимоий шароитда бундай эмас. Масалан, бир буюмнинг рекламасини газетада кўрамиз (ўқиш), шундан сўнг дўстимиз билан бу ҳақда гаплашамиз (эшитиш ва суҳбат – диалог), яъни уни оламизми-олмаймиз-ми, деб маслаҳатлашамиз. Ё уни олишдан воз кечамиз ёки иш-

138

лаб чиқарувчи ширкатга телефон қилиб, бу буюм ҳақида му-фассал маълумот оламиз (диалог). Эҳтимол, шартнома тузиш учун ширкатга борармиз. Ширкат варақаларини тўлдирармиз, чек ёзамиз, йўриқномасини ўқиймиз. Буюмни қабул қилиб олганимиздан кейин йўриқномаси бўйича бу буюмни ишла-тамиз. Бу ишларнинг ҳаммаси тил кўникмаларидан фойдала-нишни тақозо этади. Шу сабабдан тил ўрганувчиларни тил кўникмаларини баравар ишлатишга ўргатишимиз керак. Дарс жараёнидаги бундай фаолиятлар ҳар бир тил кўникмасини ҳосил қилишга бағишланган фаолиятлардан фарқли ўлароқ ҳақиқий ҳаётдагидай рўй беради. Бошқача айтганда, ўқиш кўникмаси дарсларининг охирида тил ўрганувчи ўқиган нар-сасини ёзиши ёки қисқача баён қилиши, саволларга жавоб бериши ва ё ҳамсинфлари билан ўқилган матн бўйича баҳс юритишининг ўзи етарли эмас. Булар дарсдан ташқаридаги ҳақиқий фаолият эмас. Ҳатто агар тил ўрганувчилар форс ти-лидан таҳсилини давом эттиришга ишлатмоқчи бўлсалар ҳам, фаолиятлар фарқ қилади. Тил ўрганувчи ўзининг ихтисос-лик дарсларида ўқитувчининг гапларига қулоқ солади, даф-тарига қайд қилади, яхши тушунмаган нарсаларини сўрайди ва реферат ёзади. Бошқа сўз билан айтганда, бизнинг тил ўрганиш бўйича дарсларимиз жамиятдаги ҳаётий воқелик билан мос бўлиши керак ва тил ўрганувчиларнинг олдига қўйган мақсадларига кўра талабларини қондириши керак. Агар бундан бошқача бўлса, демак, тил ўрганувчиларнинг талаб-эҳтиёжларини ҳисобга олмаган бўламиз. Энди тил кў-никмаларини биргаликда ўқитишга мўлжалланган дарс наму-наларини келтирамиз:

А. Қуйидаги намуна аввал ўқиш орқали тил ўрганувчи-нинг синчковлигини қўзғайди. Ундан сўнг ана шу ҳис-туйғу таъсирида эшитиш машқига ва яна баҳс юритишга, яъни эшитиш ва сўзлашга (диалог) олиб келади. Намунада ҳар бир тил кўникмаси бошқаларига таянган ҳолда берилган, яъни тил ўрганувчи ўз қизиқишини қондириш учун ҳамма кўникмаларини ишга солиб, керакли маълумотни қўлга ки-ритади. Тил ўрганувчи ўқиш орқали муайян маълумотларни

139

касб қилишга қизиқади ва шу ҳолатда фақат бир интервьюни эшитиш орқали керакли маълумотларни қўлга киритади. Шу тариқа тил кўникмалари табиий равишда худди кундалик иж-тимоий фаолиятдагидай бир-бирига уланиб кетади. Қуйидаги матн – бир ёш аёлнинг интервьюсидан бир парча. Бу аёл нима ҳақида суҳбат қилаётганини тахминан айта оласизми?

تمام مدت اينگونه بود. در تمام مدت داخل يک خانه بودم. يک خانة عجيب و غريب؛ اما يکجوري مي دانستم که نبايد آنجا مي بودم. يعني نبايد وارد آن خانه مي شدم. اما گويي يک نيروي قوي وجود داشت تا مرا به درون آن خانه بکشاند. يک پله آنجا بود با شيب بسيار تيز و من از آن باال مي رفتم. در اين هنگام ناگهان افتادم. وقتي به پايين پله ها رسيدم، ناگهان دريافتم که يکي يا يک چيزي آنجا همراه من است و چشم هاي آن همواره متوجه من است و مي دانستم که اتفاق وحشتناك و مخوفي قرار است برايم رخ دهد. گويي مي دانستم که به دليل کاري که انجام داده ام و نبايد انجام مي دادم قرار است تنبيه شوم. اما نمي دانستم چه کاري است که انجام داده ام. فقط مي دانستم که کار نادرستي بوده است. کار خيلي نادرست. در اين هنگام مي توانستم حضور او را، يعني آن موجود را که نمي دانستم چه بود، در درون خانه حس کنم که در تاريکي به من نزديک مي شد. هيچ چيز ديده نمي شد. و اين موجود نزديکتر و نزديکتر مي شد و من قادر به انجام هيچ کاري نبودم که مانع نزديک شدن او بشود.

هيچ کار. من در دام افتاده بودم. در پاي پله درون آن خانة تاريک. هيچ راه رهايي نداشتم.Бу хоним нима ҳақида гапираётганини тусмоллаб айтинг:

1. او در بارة حادثه اي که واقعاً برايش افتاده است صحبت مي کند.2. در بارة خوابي که بيش از يک بار ديده است سخن مي گويد.3. در بارة رويايي که هيچ وقت رخ نداده است صحبت مي کند.

Энди суҳбатнинг тўла матнига қулоқ солинг гап нима ҳақда эканлигини биласиз (ўқитувчи юқоридаги саволларни тўла ўз ичига олган бир магнит тасмасини эшиттиради).

Шундан сўнг тил ўрганувчилардан уларни ваҳимага сол-ган ҳодисалар ҳақида гапириб беришни сўрайди. Ўқитувчи уларга бу воқеа ёки ҳодиса бутунлай хаёлий бўлиши мум-кинлигини ҳам айтади. Масалан, “Кечаси ёлғиз кўчада кета-ётган бўлсам ва орқамдан келаётган оёқ овозини эшитсам, қўрқаман”. Тил ўрганувчи бундай ҳолат бўйича ҳамкасб-ларига тушунтириш бериши керак.

Б. Қуйидаги намуналар форс тилидан таҳсилини давом эт-тириш учун фойдаланмоқчи бўлган тил ўрганувчилар учун:

1. Ўқитувчи тил ўрганувчилардан жамиятшунослик, тиб-биёт, тарих ва шунга ўхшаш фанлардан дарс ўтиш учун тай-

140

ёрланган магнит тасмасини эшитишни ва конспект тузишни сўрайди. Шундан сўнг (иккига икки ёки гуруҳлар) тузган мат-ни бўйича баҳс юритадилар.

2. Ўқитувчи қуйидаги мавзулар бўйича тил ўрганувчилар-нинг билимига мос равишда беш дақиқа атрофида ёки кўпроқ суҳбат олиб боради ёки бир тил эгасининг гапирган гапини магнит тасмасига ёзиб, тил ўрганувчилардан юқоридаги фа-олиятларни амалга оширишни (конспект тузиш ва ёзиб олган нарсаларини ҳамсинфларига айтиб бериш) сўрайди.

– چرا زبان فارسي ياد مي گيريد؟– ادامة تحصيل براي شما چه به ارمغان مي آورد؟

– خود را ده سال ديگر چگونه مي بينيد؟– نتيچة تحصيالت شما در زندگي ده سال آينده تان چه خواهد بود؟

3. Ўқитувчи бир тил ўрганувчидан бошқа тил ўрганувчи-ларнинг форс тилига қизиқиши бўйича тадқиқот ўтказишни сўрайди.

– тажриба юзасидан бир неча тил ўрганувчиларни танлаб олиши керак;

– тажриба ўтказиладиган тил ўрганувчиларнинг тавсифи, форс тилини ўрганиш сабаби, уларнинг бу ишдан мақсадини ва шу каби маълумотларни аниқлаш учун бир саволнома ту-зади;

– уларнинг жавобларини қандай табақалаштириш ва талқин қилишини олдиндан белгилаб қўйиши керак;

– мана шу ишларни амалга оширгандан кейин натижани ҳамсинфларига айтиб бериши керак;

– ўтказган тажрибаси бўйича қисқа ҳисобот тайёрлаши ке-рак.

В. Дарс жараёнидаги ўта қизиқарли фаолиятлардан бири тил ўрганувчиларнинг кундалик турмушининг видеотас-вири бўлиши мумкин. Шу йўл билан тил ўрганувчиларни эронликларнинг яшаш тарзи ва маданиятининг ўзига хос хусусиятлари билан таништириш мумкин. Ўқитувчи виде-отасвирни кўрсатишдан олдин унинг мазмуни ҳақида баъ-зи бир мулоҳазаларини тил ўрганувчиларга айтиб бериши мумкин:

141

Қандай ҳолат? Кишилар қандай ижтимоий мавқега эга? Бу айрим ҳодисами ёки барча эронийларга хос нарсами? Шундан сўнг тил ўрганувчилардан диққатини тортган ҳолатларни ёзиб олиш сўралади. Сўнгра ёзиб олган нарсалари бўйича суҳбат қилишади. Агар ўзаро тушунмовчиликка сабаб бўладиган нотаниш маданий ҳолатлар бўладиган бўлса, ўқитувчи улар ҳақида тушунтириш беради.

Тил ўрганувчилар видеотасвирда кўрган маданий ҳолатлар ва ижтимоий муносабатлар, уларнинг ўз жамиятидагидан фарқли ёки ўхшаш жиҳатлари бўлса, бир неча қатор ёзадилар ва ўз ҳамсинфларига айтиб берадилар.

Бу амаллар тил ўрганувчиларнинг бир-бири билан кўпроқ яқинлашувига ва бу, ўз навбатида, уларнинг кўпроқ ва бемалолроқ суҳбат олиб боришига сабаб бўлади.

Г. Тил ўқитувчиси тил ўрганувчиларнинг савиясига қараб, газетадан, кундалик журналлардан ёки турли китоблардан парчалар танлайди (ёки бу ишни тил ўрганувчиларнинг ўзига юклайди). Тил ўрганувчилар бу парчалардан бирини ўқиб чиқади ва ҳамсинфларига гапириб беради. Тил ўрганувчилар парчанинг мазмуни аниқроқ ва тушунарлироқ бўлиши учун жадваллардан, харитадан, расмлардан ва бошқа мавжуд имко-ниятлардан фойдаланиши мумкин. Улар эшитган нарсалари-ни қайд қиладилар ва саволлари бўлса берадилар.

Ўқитувчи тил ўрганувчилардан маърузачининг фаолиятини баҳолашни сўраши мумкин. Шу мақсадда баҳолаш мезонла-ри кўрсатилган варақ тарқатади ва дарсдагилар улар асосида маърузачини баҳолайдилар. Бу баҳолаш мезонида қуйидагига ўхшаш саволлар қўйилиши мумкин:

– نظرتان راجع به سخنراني چه بود؟– آيا توانستيد نکته هاي مهم سخنراني را درك کنيد؟

– آيا مي توانيد سخنراني ايراد شده را براي شخصي که در کالس حضور نداشته است،بازگو کنيد؟

Шу тартибда бир дарс жараёнида ўқиш, диалог, эшитиш ва ёзиш кўникмалари мажмуасини табиий шаклда амалга оши-риш мумкин.

Тил ўрганувчилар биргаликда бир тадқиқот лойиҳасини тайёрлашлари мумкин: тадқиқот учун бир мавзу танлаймиз ва

142

тил ўрганувчилардан китоб, журнал, мақола ва шунга ўхшаш нарсалардан ўқиб, мавзуни тасдиқлаш ёки рад қилиш бўйича материал тўплашни сўраймиз. Тадқиқот мавзуси “Бахт ва са-одатга эришишда илм ва бойликнинг роли” деб фараз қилинг. Тил ўрганувчиларни икки гуруҳга тақсимлаймиз. Бир гуруҳ оилавий бахтда илмнинг роли ва иккинчи гуруҳ бойлик-нинг роли ҳақида материал тўплайди. Икки гуруҳдаги тил ўрганувчиларнинг ҳар бири тўплаган материалини айтиб бе-ради ва улардан энг яхшилари танлаб олинади ва тартибга со-линади. Тил ўрганувчилар бир қатор форс тили эгаларининг мавзу бўйича фикрини билиш учун интервью ҳам олишлари мумкин. Бу интервьюлар магнит тасмасига ёзилади ва ун-дан сўнг қоғозга туширилади ва ҳар бир гуруҳда муҳокамага қўйилади, унинг натижаси китоб ва мақолалардан йиғилган материал билан бирга лойиҳа бўйича ахборот шаклида дарсда айтиб берилади.

Бу фаолият бир дарс жараёнига сиғмайди ва дарс жараё-нидан ҳам ташқарига чиқади. Тил ўрганувчилар дарсдан ташқарида мавзуни ўрганишлари, интервью олишлари, ин-тервьюни қоғозга туширишлари керак ва дарс жараёнида ма-териални танлаш ва уни тартибга солиш бўйича фикр алма-шишлари лозим.

Д. Тақлидий ўйин ҳам ҳамма тил кўникмаларини бир-галикда қўллаш бўйича дарс жараёнларидан биридир. Тил ўрганувчилар бир ижтимоий ҳодисани тажрибада си-наб кўрадилар. Масалан, бир жамоавий фаолиятда тил ўрганувчилар бир оила аъзоларининг ролини бажарадилар ва оиланинг даромадини эътиборга олган ҳолда саёҳат қилиш, уйга керакли нарсаларни харид қилиш ёки сармоя қўйишда қанчалик кўпроқ улуш қўша олиши мумкинлиги ҳақида қарор қабул қиладилар. Худди шунга ўхшаш фикр алмашув-ни бир ширкатнинг аъзолари ёки мактаб мутасаддилари си-фатида амалга оширишлари мумкин. Шунга ўхшаш яна бир ҳолатни бир муассасада чет элга ўқишга бориш учун талаб-горларнинг танлови ҳайъатининг аъзоси сифатида энг му-носиб номзодни танлаш бўйича қарор қабул қилишда амал-

143

га ошириш мумкин. Шунингдек, суд ҳайъати сифатида бир ишни кўриб чиқишлари, шу бўйича ҳукм чиқаришлари ва ахборот беришлари мумкин. Бу хилдаги фаолиятлар тилни дарсдан ташқари ҳақиқий ижтимоий ҳаётда қўллаш учун тил ўрганувчиларга яхши амалиёт вазифасини адо этиши мум-кин. Ундан ташқари, тил ўрганувчиларнинг тил ўрганишга қизиқиши ошишига, ўқитувчиси ва ҳамкасбларига нисбатан яхши муносабат туғилишига сабаб бўлиши мумкин. Чун-ки бир ижтимоий фаолиятни бажаришда уларнинг ўзларига ишончи, шунингдек, бирор баҳсни самарали якунланишида бир-бирига боғлиқлиги уларнинг қизиқиши ортишига ва ижо-бий қарашига сабаб бўлади ҳамда бу руҳий ҳолатлар натижа-си тилни яхши ўрганишга олиб келади.

Юқорида кўрсатиб ўтилган ҳар бир фаолиятга уч босқич назарда тутилиши керак: биринчи босқичда ўқитувчи ма-териални ёзма шаклда ёки магнит тасмасида, ёки савол-жа-воб тариқасида баён қилади ва тил ўрганувчилар ўзларининг қайси ҳолатда эканликларини аниқлаб оладилар, шунингдек, кўриладиган мавзуга тегишли сўз ва бирикмалар билан тани-шиб оладилар. Иккинчи босқичда тил ўрганувчилар ёки улар-дан бир гуруҳи ўша ижтимоий фаолиятга оид ролни адо этади. Ўқитувчи ва қолган тил ўрганувчилар кузатувчи бўладилар ёки дафтарига қайд қиладилар.

Учинчи босқичда ўқитувчи ўз қайдлари асосида тил ўрганувчиларни баъзи бир умумий тил муаммолари билан та-ништиради ва бошқа кузатувчи тил ўрганувчилар билан бирга адо этилган ролларнинг сифати бўйича баҳс юритишади ва фикр алмашадилар.

Хулоса

Бу бўлимда тил ўрганувчиларни ҳамма кўникмаларни қўллашга мажбур қиладиган фаолиятларни кўриб ўтдик. Гарчи ҳар бир кўникмани ҳосил қилишда бошқа кўникмалардан фой-даланилса ҳам, бу хилдаги фаолиятлар фақат тил қоидаларини

144

ифодалаш учун бўлиб, дарсдан ташқари ижтимоий воқелик-даги ҳодисалардан узоқ бўлади. Шу сабабдан эшитиш, даф-тарга қайд қилиш, магнит тасмасидан ва видеотасвирдан фойдаланиш, қисқа ахборот бериш ва тақлидий ўйинлар каби табиий фаолиятлар воситасида худди дарсдан ташқари таби-ий ижтимоий муносабатларда турли тил кўникмаларини иш-латиб, дарс жараёнини ташкил қилишни кўрсатиб ўтдик. Бу хилдаги фаолиятларда тил ўрганувчи нафақат алоқа ўрнатиш учун турли тил кўникмаларини ишга солади, балки уларнинг табиий бўлганлиги ва дарсдаги барча тил ўрганувчилар ва ўқитувчи бу фаолиятларда қатнашгани ҳамда бир-бирларига суяниш ҳиссини туйиши сабабли тилга қизиқишнинг ошиши-га, тилга ижобий қараш ва яхшироқ ўрганишга, ҳамсинфлари билан бирдамлик ҳисси пайдо бўлишига боис бўлади. Бу омиллар руҳшунослик нуқтаи назаридан аҳамиятга эга ва ўрганишга лойиқдир.

Дарсдан ташқарида бажариладиганамаллар

Форс тилли жамият муҳитида форс тилини ўрганаётган тил ўрганувчилар дарсдан ташқарида қуйидаги фаолиятларни амалга оширишлари мумкин. Бу фаолиятлар табиий хусуси-ятга эга бўлганлиги учун тил ўрганишга иштиёқни уйғотади ва тил ўрганувчи ижтимоий муҳитда худди тил эгаларидай бу тилни ишлатаётганини ҳис қиладилар.

1. Шу куннинг газетасини қўлга олинг. Эҳтиёжлар саҳи-фасига назар ташланг. Сотувга қўйилган бир автомобиль, ве-лосипед, телевизор, кир ювиш машинаси ва шу каби нарса-лардан бирини танланг. Ундан сўнг дарсдагиларга танлаган нарсангизнинг нимага кераклигини тушунтириш учун тайёр-ланинг.

2. Телевидение ёки радио орқали об-ҳаво маълумотини эшитинг. Ҳамсинфларингизга ахборот бериш учун Эроннинг бошқа шаҳарларидаги об-ҳаво шароитини ёзиб олинг.

145

3. Бир меҳмонхонага мурожаат қилинг. Хоналарнинг нархи қанча, қандай қулайликлар мавжудлигини билиб олинг ва на-тижаси юзасидан ҳамсинфларингизга ахборот беринг.

4. Бир халқаро аэропортга мурожаат қилинг. Хориждаги бир неча мамлакатларга (ўзингиз танлаган) чипта нархини ва ҳафтада неча марта парвоз (рейс) борлигини аниқланг ҳамда дарсда ахборот беринг.

5. Банк ҳисобини (жамғарма, қисқа муддатли қарз) очиш учун бирор банкка мурожаат қилинг. Ҳисоб очиш шартлари-ни сўранг ва керакли бланкаларни олинг. Натижаси бўйича ҳамсинфларингизга ахборот беринг.

6. Эрондаги ўз элчихонангизга ёки консулликка мурожа-ат қилинг ва таълим, савдо-сотиқ, маданий фаолиятларини ўрганинг. Натижасини ҳамсинфларингизга айтиб беринг.

7. Бирор кафега (ёки миллий чойхонага) мурожаат қилинг. Бир пиёла чой (қаҳва ёки таклиф қилинадиган ҳар қандай нар-са) буюринг. Кузатувларингизни ҳамсинфларингизга айтиб беринг.

8. Маълумотлар бюросидан телефон орқали бирор ком-пьютер таълим марказини топинг. Нималарга ўргатишини, шартларини, тўлов миқдорини, қанча муддат ўқилишини аниқланг. Натижани синфдошларингизга айтиб беринг.

9. Бирор газетанинг кундалик заруриятлар бўлимига му-рожаат қилинг. Иш топишни истайман деб фараз қилинг. Иш жойини танланг, қанча маош беришини, қандай имтиёзлари борлигини ва шароитини аниқланг. Натижасини синфдошла-рингизга айтиб беринг.

10. Йўловчи ташиш агентликларидан бирига мурожаат қилинг (аввал телефон орқали аниқланг). Бир кунлик турис-тик саёҳатга буюртма беринг. Исми-шарифингизни ёздиринг ва у ердан қайтиб келгач, ўз кузатувларингиз ва тажрибала-рингизни гапириб беринг.

146

Сўзларни ўргатиш

Чет тилини ўқитиш бўйича ўтган узоқ муддат давомида сўзларни ўргатиш кўпдан-кўп ўзгаришларни бошдан кечир-ди. Тилшуносликнинг структурализм ва бихавиоризм стра-тегиялари авжига чиққан 1940–1960 йилларда ўқитишнинг эшитиш-суҳбат методлари кенг тарқалди, сўзларни ўргатиш эсдан чиқарилди, чунки ёд олдиришга таянилган методлар-да грамматик қоидалар диққат марказида эди. Бундан олдин сўз тил тизимининг асосий рукнларидан бири ҳисобланарди ва ундан кейин ҳам диққатга сазовор бўлиб қолди. Бугунги кунда тил ўрганувчи эшитганини англаш ва ўқиш учун ка-мида 5000 сўзни билиши керак деган фикрдалар. Бу бўлимда сўзларни ўргатиш бўйича тилни ўзлаштириш гипотезаларини кўриб чиқамиз.

Шунингдек, сўзларни ўргатиш бўйича дарс жараёнида ба-жариладиган амаллар ва йўриқлар билан таништирамиз.

Сўзларни ўргатиш бўйича қўйиладиган саволлардан қуйи-дагиларни алоҳида қайд этиш мумкин:

– Чет тилини турли даражаларда билиш учун қанча миқ-дордаги сўзни билиш зарур?

– Биринчи навбатда қайси сўзларни билиш даркор? Бошқа сўз билан айтганда, бошланғич, ўрта ва юқори босқичларда қандай сўзларни ёд олиш зарур?

– Қандай сўзларни ёд олиш нисбатан қийинроқ?– Сўзларни ёд олиш учун дарс жараёнида қандай йўл-

йўриқлардан ёки фаолиятлардан фойдаланиш мумкин?– Сўзларни айрим ҳолда ўрганиш мумкинми ёки, албатта,

матннинг ичида ва нутқда бўлиши шартми?– Кўп маъноли сўзларни қандай ёд олиш керак? Сўзнинг

ҳар бир маъносини битта дарсда ўргатиш керакми ёки ҳамма маъносини бир дарсда ўргатиш керакми?

– Оғзаки нутқ сўзлари ёзма тил матнидагидан фарқ қила-дими? Агар ундай бўлса буни қандай аниқлаш керак?

147

Чет тилини ўқитишда сўзнинг ўрни

Юқорида айтиб ўтилганидек, йигирманчи асрнинг қарийб ярми давомида, яъни грамматика-таржима ўқитиш методи расм бўлган даврда дарс жараёнининг ярми тилнинг грам-матик қоидаларини ўқитишга ва иккинчи ярми сўзларни ёд олишга сарфланарди. Шундан сўнг эшитиш-сўзлашиш ме-тоди, асосан, грамматик қоидаларни ёд олишга урғу бер-ди. Тил ўрганувчи грамматик қоидаларни ёд олгандан сўнг, сўзларни ўз-ўзидан ўрганиб олади деган фикрга келинди. Иш шу даражага етдики, ўша даврнинг структуравий тилшу-нослик издошларидан бири Ҳокет (1958) сўзларни ўрганиш тил ўрганишнинг энг осон йўли ва дарс жараёнида ўқитишга эҳтиёж йўқ, балки тил ўрганувчи ўзи мустақил ўрганиб оли-ши мумкин деган фикр билдирди.

Ўқитишнинг эшитиш-гапириш методи даври ўтганидан кейин, сўзларни ўргатишга диққат қаратилди ва бошланғич босқичда грамматиканинг ўрнига сўзларни ёд олиш керак де-ган ақидага келинди.

Амалда тил ўрганувчи грамматикани бир муддатга четга йиғиштириб туриши керак деган қарорга келинди. Негаки, агар мақсад маъно чиқариш бўлса, эшитган ва ўқиган нарса-сини англаш учун бир қатор асосий сўзларни билиш кифоя (албатта, бугунги кунда ёзиш ва сўзлашув кўникмаларини ҳосил қилиш учун грамматик қоидаларни билиш зарур деб ҳисобланади). Риверз (1983) тил ўрганувчи қанчалик кўп сўз билса, янги сўзларни ёд олиш шунчалик осон кўчади деган фикрни билдиради. Унинг фикрича, биринчи ўнта сўзни ёд олиш, эҳтимол, энг қийин кечадиган иш бўлиб, бу биринчи ўнта сўз бошқа сўзларни ёд олишга йўл очади.

Ҳозирги пайтда сўзларни ўрганиш чет тилини ўрганиш-нинг энг муҳим қисмларидан бири деб ҳисоблашади. Шу са-бабдан, чет тилини ўқитиш бўйича дарсликларда грамматик қоидаларни ўрганишга қанчалик эътибор берилса, сўзларни ўрганишга шунча эътибор берилади. Дарслик муаллифла-ри ўз китобларининг асосига сўзларни қайси кетма-кетлик-

148

да ўргатиш методини қўйишадилар. Бу методлардан бири сўзларнинг кўп ишлатилиши бўлиб, қуйида бу методга изоҳ берамиз:

Алоқа ўрнатиш учун энг кам сўз миқдори азалдан тад-қиқотчиларнинг диққат марказида бўлиб келган. Вест (1960) уларнинг кўп ишлатилиши (частотаси)га қараб 1200 сўзни тан-лаб олади ва уларни нашр қилади. Унинг фикрича, гаплашув жараёнида ва ўқиган нарсасини англашда шунча миқдордаги сўз тил ўрганувчига етарлича ёрдам беради.

Аммо Факс (1979) Вест рўйхатидаги сўзлар билан бирга маъносиз сўзлар киритилган матн тайёрлади. Бу матнни тил эгаларига берди, лекин улар уни ўқиб кўриб тушунишдан ожиз қолдилар. Факс сўзларнинг кўп ишлатилишига қараб эмас, балки тил ўрганувчининг олдига қўйган мақсадига қараб сўзларни танлашни таклиф қилди.

Ричардз (1974) Вестнинг тузган рўйхатини назарда ту-тиб, кўп ишлатиладиган сўзлар, одатда, осон ўрганиладиган сўзлар бўлиши шарт эмас деган мулоҳазани билдирди. Шун-га эътиборан, унинг фикрича, кўп ишлатиладиган сўзларни эмас, балки осон ўзлаштириладиган сўзларни танлаш керак. Унинг фикрича, субъектив хусусиятга эга бўлган сўзларга нисбатан объектив сўзлар ёд олишга осонроқ. Шунингдек, унинг фикрига кўра, ҳар бир тил ўрганувчининг мақсади ва эҳтиёжларига муносиб равишда сўзлар танланиши керак.

Охир-оқибат сўзларни танлаш ва уни ўргатиш икки прин-цип асосида амалга оширилиши: тил эгаларининг бу сўзларни қанчалик кўп ишлатиши ва уларни ёд олиш имкониятига боғлиқ деб топилди. Албатта, бу икки принцип бевосита бир-бирига боғлиқ эмас. Шуни айтиш керакки, бу нуқтаи назарлар ҳам бугунги кун тадқиқотчиларининг фикрига мувофиқ эмас, шунинг учун энди олиб борилган тадқиқотларнинг қисқача баёнини берамиз.

Тадқиқотлар асосида қайта-қайта таъкидланадики, тил матндан ташқари ва нутқдан ташқарида маъно бермайди, балки инсон тил билими, дунёвий билими, матннинг мавзу-си ва мақсади билан танишгандан сўнггина маъно чиқаради.

149

Шунга биноан матндан ташқари сўзларни ёдлаш рад этилади. Ундан ташқари, тил ўрганувчи сўзнинг маъносини нутқнинг матнидан ва дискурс анализ белгиларидан, шунингдек, тил-дан ташқари аломатларидан (расм ва ёзма матнлардаги чизма-лар)дан чиқара олиши керак. Кроуз (1979) сўзларни ўқитиш бўйича қуйидаги беш таклифни киритади:

1. Сўзнинг ўзаги ва қўшимчалари каби унсурларини ўқи-тиш. Кроузнинг фикрича, фақат сўзнинг морфемаларини аниқлай олишга қодирлик тил ўрганувчининг ўқиган нарса-сини англашига муҳим восита ҳисобланади. Бундай кўникма унинг онгидаги нотаниш сўзларни камайтириб, таниш сўзлар сонини кўпайтиришга олиб келади.

2. Расм, чизма ва жадваллар асосида ўқитиш. Бу белгилар форс тили эгаларига жуда ҳам тушунарли бўлиши мумкин, тил ўрганувчиларга ҳам сўзларнинг маъносини тушунишда осонлик туғдириши мумкин.

3. Имловий белгилар. Тил ўрганувчи турли имло белгила-рини ўзлаштириб олиши керак. Бу белгилар қуйидагилардан иборат:

А. Қўштирноқ ва тагҳошиядаги белгилар – булар ўта муҳим белгилардир.

Б. Синоним ва антонимлар: бу сўзлар, одатда, “яъни” ва қўштирноқ каби белгилар билан белгиланади.

4. Тагматн белгилари. Бу белгилар, одатда, якка бир гап-да мавжуд бўлмайди. Гоҳида оғзаки нутқ матнидаги битта мисол сўзнинг маъносини аниқлашга етарли бўлади. Тил ўрганувчи баъзида битта хатбоши ичидаги мазмундан келиб чиқиб, сўзнинг маъносига етиши мумкин. Ундан ташқари тил ўрганувчи ўқиган матнидаги воқеага ўхшаш ўзининг ҳаётий тажрибаси асосида сўзнинг маъносини топиши мумкин.

5. Умумий белгилар. Тил ўрганувчи баҳснинг мавзуси ва сўз туркумларининг гапдаги вазифасидан келиб чиқиб, нота-ниш сўз маъноси бўйича тахмин қилиши мумкин.

Палмерг (1988) бир компьютер ўйини бўйича иккита тўққиз ва ўн бир ёшли ўқувчи билан ўтказган тажрибаси ас-носида уларни 118 та сўз билан таништирди. Бу тажриба си-

150

нови уч босқичда амалга оширилди. Биринчи босқичда унинг ўзи сўзларнинг маъносини тил ўрганувчиларга айтиб турди. Иккинчи босқичда тил ўрганувчилар сўзни компьютер мони-торида кўришлари билан унинг маъносини тахмин қилишди. Учинчи босқичда сўзларни матндан ташқарида кузатишди. Учинчи босқичда тил ўрганувчилар сўзларнинг 70% ини тўғри топа олдилар. Палмерг шу тариқа сўзларни ўзлаштиришда ва уларнинг маъносини билишда матннинг аҳамиятини ўта диққатга сазовор деб топди.

Ҳоней Филд (1977) сўзнинг маъносини топиш учун уч хил машқни тавсия қилади. Булар қуйидагилардан иборат:

А. Матндаги бўш қолдирилган жойларни сўз билан тўлдириш. Тил ўрганувчига мазмуни олдиндан таниш бўлган матн берилади. Бир қанча сўзларни тушириб қолдирамиз, токи тил ўрганувчи унинг ўрнини тўлдирсин. Шу тариқа у матннинг мазмунидан сўзларнинг маъносини чиқаришни ўрганади.

Б. Матн ичидаги сўз. Бу машқда ҳам тил ўрганувчига та-ниш матн берилади, токи у матн мазмунидан келиб чиқиб, бир ёки бир неча сўзнинг маъносини топсин.

В. Матн миқдорини ошириш. Бу турдаги машқларда тил ўрганувчига ҳар гал олдингисидан бир миқдор ошиқча матн берилади ва тил ўрганувчидан бир ёки бир неча сўз маъноси-ни талқин қилиш сўралади.

Энди ҳар учала турдаги машқлар бўйича бир намуна кел-тирамиз.

1. Қуйидаги матнда бир неча сўзнинг ўрни бўш қолдирилган. Матннинг мазмунидан келиб чиқиб бўш қолдирилган жой-ларни тўлдиринг:

گياهان کويري برخي از گياهان کويري، برگهاي خود را تغيير جهت مي دهند که در مقابل نور مستقيم

آفتاب قرار نگيرد. برخي برگهاي خود را ر مقابل نور خورشيد حفاظت مي کنند. اينها بطور.............. که هوا خنک شود. برخي تا لوله مي کنند بلکه خود را ............ معمول مسطح ................. از تا است شده پوشيده ........... نازك تارهاي با که دارند برگهايي گياهان رطوبت جذب کند. برخي ديگر رويه سخت و درخشان دارند که مانع تبخير .......... مي شود.

151

بيشتر گياهان کاکتوس با .......... تيزي پوشيده شده اند که به نام “خار” معروف است و گياه را از ............ شدن محافظت مي کند. برخي ديگر زهرابه اي ترشح مي کنند که مانع

........... حيوانات گرسنه شود.2. Бир неча гуруҳларга бўлиниб, қуйидаги матндаги ажра-

тилган сўзларнинг маъносини аниқланг, сўнгра берилган са-волларга жавоб беринг.

نيروي پديده ها روي بالکن نشسته بود و منتظر شوهرش بود که براي صرف نهار از راه برسد. مستخدم

دراپه ها را کشيده بود تا هواي خنک صبح در خانه بماند ولي او بخشي از آنها را کنار زد تا به رودخانه نگاه کند. ذيل آفتاب نفسگير نيمروزي، رودخانه رنگ سفيد پريده مرگ را داشت. قايقراني در امتداد يک کانال پارو مي زد. رنگها همه جا خاکي و مرگ آسا بود. اين

رنگها در اثر شدت حرارت پديد آمده بود.پرسش نوع اول

در اين داستان دراپه يعني:1. پنجرة دو دره

2. گياهي در گلدان3. نوعي پرده

پرسش نوع دومکدام يک از اطالعات زير به شما کمک مي کند تا معني پريده را حدس بزنيد؟

1. قايقراني در امتداد کانال پارو مي زد.2. آفتاب نيمروزي

3. رنگها همه جا خاکي و مرگ آسا بود.4. رودخانه رنگ سفيد پريده داشت.

5. رنگ مرگ پريده است.6. در داستان، پريده سفيد است.

پرسش نوع سوم در اينجا سه جمله مي بينيد که به ترتيب بر مقدار اطالعات آنها اضافه مي شود. بر پاية اين

اطالعات بايد بتوانيد معني واژه مشخص شده را پيدا کنيد:1. ما يک چمچمه داشتيم.

الف( ماهي استوايي؛ ب( همزن تخم مرغ؛ ج( چمدان چرمي2. ما يک چمچمه داشتيم که دسته اش شکسته بود.

الف( ماهي استوايي؛ ب( همزن تخم مرغ؛ ج( چمدان چرمي 3. ما يک چمچمه داشتيم که دسته اش شکسته بود و بايد تخم مرغها را با چنگال به هم

مي زديم.الف( ماهي استوايي؛ ب( همزن تخم مرغ؛ ج( چمدان چرمي

152

Сўзларни икки бир-биридан фарқли ҳолатда ўргатамиз. Биринчидан, тил ўрганувчи ўқиш ёки эшитишга мўлжаллан-ган матн билан рўпара келганда ёки бўлмаса, сўзлашув кўникмасини ўргатаётганда бир қатор таянч сўзлар би-лан тўқнаш келадилар ва материални тушуниш учун бу сўзларнинг маъносини билишлари керак. Кейингиси ўқитувчи тил ўрганувчиларнинг сўз бойлигини ошириш учун сўзларни ўргатади. Биринчи ҳолатда, хусусан, матнни ўқиётганда ёки эшитаётганда тил ўрганувчилар алоқа ўрнатиш учун таянч сўзларни қўллашлари лозим эмас. Фақат ўқиш ва эшитиш жараёнида сўзнинг маъносини ажрата олсалар етарли. Аммо иккинчи ҳолатда тил ўрганувчининг мақсади таянч сўзларни алоқа ўрнатиш учун ишлатиш бўлмоғи керак. Шу сабабдан бу босқичда сўзларни ўргатиш алоҳида диққат ва саъй-ҳаракатни талаб қилади. Бу мақсадларни амалга ошириш учун бир қанча дарс жараёнида бажариладиган амалларни тавсия қиламиз.

Сўзларни ўқитиш жараёнида қандай йўл билан бўлса ҳам, фақат уларнинг маъносини талқин қилиш етарли эмас. Бу ҳақда мана шу бўлимда баҳс юритамиз. Ўқитувчи бунга жиддий эътибор бериши керак, негаки гарчи, унинг назарида, сўзларни ўргатиш учун қўллаган методлари етарли кўринса-да, тил ўрганувчиларнинг кўпчилиги сўзнинг маъно майдони-ни ва қўллаш меъёрларини ўзлаштира олмаган бўлиши мум-кин. Шунинг учун сўзларни ўзлаштириш учун уч босқични назарда тутиш керак.

Биринчи босқичда ўқитувчи қўл-оёқ ҳаракатлари (пан-томима), синоним ва антоним сўзлар, расм ёки бошқа воси-талар билан сўзнинг маъносини тил ўрганувчининг онгига сингдиришга ҳаракат қилади. Иккинчи босқичда ўқитувчи аниқ саволлар бериб, тил ўрганувчининг сўзнинг маъносига тушунганига ишонч ҳосил қилиши керак. Учинчи босқичда тил ўрганувчи шу сўзни алоқа ўрнатиш учун қўллай олиши-га ишонч ҳосил қилиши керак. Масалан, ўқитувчи "کسل کننده" сўзини уч босқичда тил ўрганувчига ўргатмоқчи:

1. معلم: فيلم جالب نيست و آدم خوابش مي برد. از اين رو مي گوييم فيلم کسل کنندهاست.

153

2. معلم: اين کالس کسل کننده است؟زبان آموز: بلي / خير...

3. معلم: تعطيلي آخر هفته شما کسل کننده بود؟ اگر کسل کننده بود توضيح دهيد.زبان آموز: )توضيح مي دهد(

Ўқитувчи тушунтириб бергандан кейин, тил ўрганувчи сўзнинг маъносини ўзлаштириб олди деган тасаввур би-лан биринчи босқичда тўхтаб қолиши тўғри эмас, бал-ки тил ўрганувчи уни алоқа ўрнатиш учун қўллай олишига ишонч ҳосил қилиши керак. Сўзларни ўқитишнинг биринчи босқичида қуйидаги методлар қўлланади:

Тагматн белгилари. Тил ўрганувчининг дастлабки билим-ларини фаоллаштириш орқали нотаниш сўзнинг маъносини англашига кўмаклашиш мумкин. Бу ишни, шунингдек, гап-нинг грамматик структуралари, тиниш белгилари, талаффуз ва нотаниш сўзнинг икки томонидаги тушунчаларга қараб амалга ошириш мумкин. Масалан, тил ўрганувчи қуйидаги гапда “سختکوش” сўзининг маъносини топиши керак:

پدرم سختکوش بود. آنقدر زياد کار مي کرد که کمتر اورا مي ديدم.Сўз ясалиши: тил ўрганувчини сўзнинг таркибини таҳлил

қилишга ва сўзнинг ўзагига турли қўшимчаларни қўшиб сўз ясашга ўргатишимиз керак. Қуйидагича:

نويس، بنويس، نوشتن، رونويسي، نوشتاري.Ассоциатив сўзлар: чет тилидаги сўзларни тил

ўрганувчининг она тилисидаги сўзларга талаффузи ва маъно ўхшашлиги жиҳатдан ўргатиш мумкин. Масалан бир қанча форсча ва ўзбек тилидаги сўзларни қуйидагича ўргатиш мум-кин:

آغا، مکتب، سراغ، ديوار، کتاب، باغМаъно мослиги: тил ўрганувчидан қуйида берилган икки

феълнинг ноаниқ шаклини унинг қаршисида қўйилган қайси жумлалар билан мос келишини топишни сўраймиз:

تشويق کردن

عتراض کردن

دانش آموزي که درس نمي خواندرأي دادگاه که بيگناهان را مجرم شناخت

دوستان به همکاريجوانان که از اشتباهات خود پند بگيرند

نظام آموزشی مدرسه براي پايين بودن کيفيت تحصيل

154

4. Қуйида берилган сўзлар қаторидан ҳар бири бир ёки бир неча хусусияти билан муштаракдир. Ана шу муштарак хусу-сиятни аниқланг:

– شب، شادي، شير، شکار، شکاف– تختخواب، کتاب درسي، ميز تحرير

– روانشناسي، زبان شناسي، زمين شناسي– دويدن، پريدن، جهيدن، رميدن

5. а) қуйидаги сўзларни бир-бирига ўхшаш гуруҳларга бўлинг. Сўнгра синфдошингиздан ҳар бир гуруҳдаги ўхшаш-ликларни топишини сўранг.

تمشک، آلبالو، گوجه فرنگي، خيار، کبوتر، آشپزخانه، گالبي، بادنجان، گنجشک، موز،هندوانه، گردو، هلو، خربزه، جوجه، فندق، بوقلمون، توت فرنگي، ليمو.

б) синфдошларингиз бу сўзларни неча гуруҳга бўлдилар?в) бу сўзларни уларни ёд олиш осон бўлиши учун неча

гуруҳга бўла оласиз? Ёд олиш осон бўлиши учун нега шу сўзни айнан мана шу гуруҳга қўйиш керак деб ўйлайсиз?

6. а) “сиёсат” га ўхшаш бир сўзни саҳифанинг ўртасига ёзинг.

б) энди “сиёсат”га алоқадар қандай сўз келишини ўйланг. Бу сўзни ҳам саҳифага ёзинг ва уларни чизиқ билан бирлаш-тиринг.

سياستمجلس قانونگذاري

احزاب سياسي صندوق انتخابات محل انتخاباتجناح راست ستاد انتخاباتيجناح چپ انتخابات انتخاب کردن

سياست مجلس قانونگذاريسياستمداران نمايندگان اليحهمعاون اول راهروي مجلس استيضاح

7. а) ўзингиз яхши биладиган шаҳарни кўз олдингизга кел-тиринг. Бир гуруҳ сайёҳларга саёҳат дастурини тузишим ке-рак деб тасаввур қилинг.

155

б) шаҳарнинг олтита жойини танланг ва уларни сайёҳлар қайси тартибда кўришини саҳифага ёзинг.

в) энди эслаб қолмоқчи бўлганингиз олтита сўзни аниқланг. Ҳар бир сўзни ижодий равишда томоша қиладиган жойларга қараб қуйидаги тартибда белгиланг:

جاهاي ديدنيميدان نقش جهان

کاخ عالي قاپومسجد امام

مسجد شيخ لطف اهللمنار جنبانپل خواجو

واژه هاي ياد گرفتنيسرباز

موسيقينماز

درسمهندس

شنا

8. Бошланғич босқичда ўқитувчи ҳар бир сўзга битта расм тайёрлайди ва уларни карточкаларга ёпиштиради ва агар тил ўрганувчилар ҳали ҳарфлар билан таниш бўлмасалар-да, но-мини тагига ёзиб қўяди. Тил ўрганувчилар карточкадаги расм-ни тагидаги ёзуви билан бир неча бор кўрганларидан кейин ёзувни ўқий олади (расм билан бирга келтирилган сўзни ас-социатив равишда ўрганиш). Бу расмлар жозибали ва аниқ-равшан бўлиши керак ва рангли журналлардан кесиб олинса, мақсадга мувофиқ бўлади. Масалан:

ميهماني، راهپيمايي، جشن تولد، شادي، خريد Ўқитувчи бир сават пластик мевалар тайёрлаб, уларни

кўрсатиб сўзларни ўргатиши мумкин. Бир ўйинчоқ уй маке-тини дарсга олиб келиб, хоналар ва уй жиҳозларининг атама-ларини ўргатиши мумкин.

Кундалик ижтимоий ҳаётда учрайдиган сўзларни ўргатиш учун фильм энг яхши воситадир. Форсийзабон кишилар-нинг кундалик фаолиятларини кўрсатиш орқали ўқитувчи бозор, кийиниш, овқатланиш, турмуш тарзи ва маданияти-га оид кўп сўзларни тил ўрганувчиларга ўргатиши мумкин. Бошланғич босқичда қўл ва оёқ ҳаракатлари билан (пантоми-ма) "بلند، الغر، چاق، شاد" сўзларини ва, шунингдек, "روي، زير، باال، پايين" кўмакчиларини ва шу каби нарсаларни тушунтириш мумкин.

Баъзи сўзларнинг маъноларни уларга яқин (синоним)

156

бўлган бошқа сўзлар билан алмаштириш мумкин. Хусусан, қуйидаги мисолдаги каби бир хил маъноли сўзлар (синоним-лар) ёки қарама-қарши маъноли сўзлар (антонимлар)ни бир-бирининг ўрнида қўллаб тушунтириш мумкин.

“سريع” به معنای تند است.“سرد” مخالف معنی “داغ” است.

Бир хил маънодаги (синоним) ёки қарама-қарши маънода-ги (антоним) сўзларнинг маъноларини жумлалар тузиш йўли билан ҳам ўргатиш мумкин. Масалан:

اين گوشت “سفت” است. من فقط می توانم گوشت “نرم” بخورم.Бир хил маъно-мазмунни ифодалайдиган сўзларни қуйи-

даги тартибда ўргатиш мумкин: معلم: چاي آشاميدني است. آب آشاميدني است. نمونه هاي ديگري از آشاميدني ها را

نام ببريد.زبان آموز: شير آشاميدني است.

معلم: فوتبال ورزش است. تنيس ورزش است. يک ورزش ديگر نام ببريد.زبان آموز: واليبال ورزش است.

Баъзи сифатларни чизма йўли билан қуйидаги тартибда ҳам ўргатиш мумкин:

خيس + + نمدار يخبندان - - سرد جوشان + + داغ9. Руҳшунослик назарияси бўйича, агар сўзлар қандайдир

бир жиҳати билан бир-бирига боғлиқ бўлса (маъно, товуш, мавзу), яхшироқ хотирага жойлашади. Шунинг учун бир-бирига боғлиқ сўзларни бир дарсда ўргатган маъқул. Маса-лан, турли хил мевалар, кийимлар, уй жиҳозлари ва шунга ўхшаш нарсалар.

Бунинг сабаби шуки бу сўзларнинг тартиби тил ўрганув-чининг она тилисида бундай бўлмаслиги мумкин.

10. Тил ўрганувчи фақат юқоридаги босқичлардан ўтгандан кейин луғатга мурожаат қилиши керак. Сўзларнинг маъноси-ни шу йўл билан топиш сўзларни эслаб қолишга ёрдам бера-ди. Бу метод дарс жараёнида бажариладиган амаллардан бири бўлиши мумкин.

А. Тил ўрганувчи нотаниш сўз ишлатилган гапнинг маъно-сини аввал нотаниш сўзнинг маъносини билмай туриб тушу-нишга ҳаракат қилади ёки ақалли унинг бир қисмини.

157

Б. Шундан сўнг нотаниш сўзнинг қайси сўз туркумига оид эканлигини аниқлашга ҳаракат қилади; отми, сифатми, феъ-лми ва хоказо.

В. Сўзнинг туркумини аниқлагач, унга бир маъно бериб кўради. Агар сўз от туркумидан бўлса, у кимни ёки нимани-дир англатади. Ундан сўнг гапда бу сўз ижобий ёки салбий маънода келганлигини аниқлайди. Масалан, мана бу гапга диққат қилинг:

يکي از پاداشهايي که فضانوردان در يافت مي کنند، منظره زيباي سياره اي است که درآن زندگي مي کنيم.

Тил ўрганувчи сўзининг маъносини билмайди деб "پاداش" тасаввур қилинг. Аввал диққатини "ها" кўплик қўшимчасига қаратади ва бу сўз гапдаги от сўз туркумига оид эканлигига эътибор беради. Гапда фазогирлар "در يافت مي کنند" (оладилар) дейилмоқда, демак бу қандайдир мақбул нарса бўлиб тую-лади, негаки оладиган нарсаси "زيبا .дир(гўзал манзара) "منظره Чунончи янада каттароқ матн бўлса ва бу сўз яна бир марта такрорланса, тил ўрганувчи "پاداش" сўзидан яна ҳам аниқроқ тасаввур ҳосил қилади. Ҳарҳолда, фақат шундан кейин тил ўрганувчи бу сўзнинг маъносидан ҳосил қилган тасаввурини текшириш учун луғатга мурожаат қилиши ўринли ва жоиз бўлади.

Дарс жараёнида бажариладиган қуйидаги амаллар сўзларни ўзлаштиргандан сўнг ва тил ўрганувчиларнинг ўрганганлик ва ишлатиш даражасини аниқлаш учун қўлланилади.

а) тил ўрганувчига бир матн берилади ва ундаги бўш қолдирилган жойларни керакли сўзлар билан тўлдириш сўралади. Масалан: "باالي، پيش، سختکوش، پس، زير" каби сўзлар би-лан.

1. قطار زير زميني از باالي شهر عبور نمي کند، بلکه از ..... آن مي گذرد.2. دانشجويان موفق بايد افراد ...... باشند.

3. پروازهاي بين المللي غالباً از ...... اقيانوس ها انجام مي گيرد.4. پيشوند، پارة واژه است که ....... از واژه قرار مي گيرد.

б) Берилган матнда тил ўрганувчи қуйидаги сўзларни жой-жойига қўйиши керак: "عمق، غرور، مرگ".

1. مي دانم که اين رودخانه عميق است، اما ميزان ......... آن را نمي دانم.

158

2. او مغرور است، البته ............ او علت دارد.3. به ما گفت که او عمويش مرده است، اما علت ........ او را بيان نکرد.

в) тил ўрганувчи бўш қолдирилган жойларни қуйида бе-рилган сўзлар билан тўлдириши керак: ،مشکل، خواب، حيوانات، رفت” :کسل کننده، انتخاب”

....... خواب داشت. نمي توانست بخوابد. ديشب فکر ر امين مرد سالخورده اي بود. و تازه اي کرد و با خود گفت شايد اگر زودتر به رختخواب برود، خواب به سراغ او بيايد، از اين رو ساعت 9.03 به اتاق ......... رفت، با اميد فراوان چشمهايش را بست و به گوسفندانش فکر کرد. به فکر افتاد که اين ........... کوچک با چه نيرويي از روي نرده ها به آن طرف مي پرد. اين فکر به او نيرو بخشيد، بلند شد، به کتابخانه ...... و ........ترين کتاب را براي مطالعه

.......... کرد.г) тил ўрганувчилар ясама сўзлардан бирини танлайдилар:

1. دانشجويان از مدير کتابخانه ......... کردند. “قدردان، قدرداني، قدرشناسي”2. رامين تمرين هاي کالسي را ....... انجام مي دهد. “درست، درستي”

3. اگر فردا باران .......، به پيک نيک نمي روم. “ببارد، خواهد باريد، باريد”д) тил ўрганувчиларнинг ўзлаштириш даражасини аниқ-

лашнинг энг яхши методи шундай: бир вертикал қаторда кўзда тутилган сўзларни жойлаштирамиз ва иккинчи қаторда уларга синоним ёки антоним сўзларни қўямиз ёки расмларни ва тил ўрганувчидан сўзларнинг маъносини сўраймиз. Мисол:

Дарахт соясида ўтирган кишининг тасвири ёки эскизи

1. او روي درخت نشسته است.2. او زير درخت دراز کشيده است.

3. او در ساية درخت نشسته است.е) сўз бирикмаларини шу тариқа аниқласа бўлади: тил

ўрганувчилар биринчи устундаги сўзларга иккинчи устундаги сўзлардан мосларини топиб қўйишлари керак:

159

اسممرد

صداکودكگوشت

نان

صفتتوپولي

قوي هيکلنرم

تازهموزون

ж) турли тушунчаларни ифодалаган сабзавот, мевалар, уй анжомлари ва иш жиҳозларига оид сўзларни бирин-кетин ёза-миз ва тил ўрганувчилардан битта тушунчани, масалан, “мева” тушунчасини ифодаловчи сўзларни ажратишни сўраймиз.

з) турли босқичларда тил ўрганувчилардан маъно ва иш-латилиши жиҳатидан бир-бирига алоқадор бўлган сўзларни эслаш ва нимага айнан шу сўзларни эслаганини далиллаш сўралади, шундан сўнг бу сўзлардан фойдаланган ҳолда би-рор ҳикоя ёки ҳодисани тасвирлаш талаб қилинади. Маса-лан, “дарахт” сўзи танланади ва тил ўрганувчилардан шун-га боғлиқ бўлган сўзларни эслаш ва баён қилиш сўралади. ;каби "برگ، ميوه، ريشه، آب دادن، کاشتن، بردن، چوب، قايق

и) тил ўрганувчилардан алифбо ҳарфларидан бирини тан-лашни ва бўш қолган жойларни шу ҳарф билан бошланадиган сўзлар билан тўлдиришни сўраймиз:

مرد )صفت( را مي شناسم که اسمش )نام مرد( است. در )کشور( زندگي مي کند. شغلش )شغل مرد( است. )مصدر( را دوست دارد. )غذا( مي خورد و )نوشيدني( مي آشامد. او يک

)دست آموز( دارد که با آن بازي مي کند.Ушбу матнни қуйидаги тарзда тўлдириш мумкин: مرد بزرگي را مي شناسم که اسمش بابک است. در بنگالدش زندگي مي کند. شغلش

بزازي است. بازي کردن را دوست دارد. برنج مي خورد و باران مي آشامد. او يک ببر داردکه با آن بازي مي کند.

Бу хилдаги машқ синфни жунбушга келтиради. Тил ўрга-нувчилар синфдошларини хурсанд қиладиган сўзларни танла-ши ва бир-биридан ёрдам сўрашлари мумкин.

к) ўқитувчи тил ўрганувчиларнинг ҳар бирига устига сўз ёзилган карточка тарқатади. Бу сўзлар ўқитувчи томони-дан тил ўрганувчиларнинг билим савиясига қараб танлана-ди. Шундан сўнг ўқитувчи сўзнинг бир миқдор маъносини қўлида ёзиб олган маълумотидан ўқийди. Тил ўрганувчилар

160

сўзларнинг таърифига қулоқ соладилар ва агар шу сўз улар-нинг қўлида бўлса, унинг қаршисига белги қўядилар. Қайси тил ўрганувчи қўлидаги ҳамма сўзларни ўқитувчининг таъри-фига қараб белгилаб чиқса, ўша ютган бўлади;

л) бир неча сўзлар қатор қилиб ёзилади. Тил ўрганувчи уларнинг орасидан бошқалари билан алоқаси бўлмаган битта сўзни аниқлаши керак.

ميز، صندلي، تختخواب، اسب، قفسه دکتر، پرستار، بيمارستان، تراکتور، آمبوالنس

Қуйидаги машқларда тил ўрганувчилар ўзлаштирган сўз-ларини алоқа ўрнатиш учун амалда қўллайдилар.

1. Диққат билан танланган бир неча сўзлар берилади. Улар бу сўзлардан фойдаланган ҳолда бир ҳикоя айтадилар / ёзади-лар.

2. Кундалик масалалар бўйича бир қатор саволлар қўйилади ва тил ўрганувчилар ўз қарашларини баён қиладилар ва бир-бири билан баҳс-мунозарага киришадилар. Масалан, касб-кор маъносидаги “котиб, ҳисобчи, инженер, доктор, мезбон” каби бир қатор сўзлар тавсия қилинса, тил ўрганувчилар улардан бирортасини танлашлари ва нима учун шуни танлаганларига далил келтиришлари мумкин.

3. Бир қанча расмларни журналдан қирқиб олиб, тил ўрга-нувчиларга кўрсатишлари ва кўрган нарсасини баён қилишни сўраш мумкин. Юқори босқичдагилар учун мураккаброқ расмлар ёки лойиҳалар танлаш мумкин, токи кўпроқ баҳс-мунозарага сабаб бўлсин.

161

ГРАММАТИК СТРУКТУРАЛАРНИ ЎҚИТИШ

Тил ўқитиш тарихига қисқача бир назар солиш биланоқ шуни биламизки, чет тилини ўқитиш бўйича билимдонлар-нинг ҳаммаси тилнинг грамматик структураларини чуқур ўрганиш, айниқса, грамматик категорияларни ўрганиш зарур эмас демаганлар, балки ана шу чуқур билимни қандай эгал-лаш кераклиги ҳақида баҳс юритганлар (Видовсон, 1990). Бугунги кунда диққат марказида турган нарса тил ўрганувчи ҳар бир грамматик қоида инсон хотирасида қандай маъно ва тушунча ҳосил қилади ва бу алоқа ўрнатишда асосий ижодий омил бўлган грамматика тил ўрганувчининг онгида шундай жой олиши керакки, унинг ўзи англамаган (ғайришуурий) билимининг бир қисмини ташкил қилсин (Вилкинз, 1976). Ҳатто бу билимни ўлчаш мумкин, деб даъво қилишади. Свайн (1985) даъво қиладики, тил бўйича чуқур билим (эрудиция) тил ўрганувчи онгидаги мавжуд тушунчаларни тилнинг грам-матик категорияларига мослаб топа олишига боғлиқ дейди. Бошқа сўз билан айтганда, тилнинг грамматикаси маъно-ли алоқа ўрнатишга хизмат қилади, грамматикани билма-ган одам тилнинг ибтидоий босқичидан нари ўтолмайди. Бу тўғрида қарашлардаги қарама-қаршиликлар фақат шундаки, тил ўрганувчи грамматик қоидаларни фақат шаклига қараб ёд олиши керакми ёки худди она тилини ўрганадиган бола-га ўхшаб оғзаки нутқ орқали, ўзи англамаган ҳолда ўрганиши керакми, деган саволда. Ҳозир тил грамматик структуралари-ни ўрганишнинг икки назариясини изоҳлаймиз.

Ўтмишда дарс жараёни тил ўрганувчи изчил равишда грамматикани, сўзларни ва талаффузини ўрганадиган ва, айни пайтда, улар бўйича машқ қилишга имкон бериладиган жой бўлган. Тил ўқитувчилари ҳам ўқув материалларини қандай танлаш ва уларни қай тартибда беришга ўргатилган.

Услубшунослик мутахассисларининг кўпчилиги грамма-тик қоидаларни танлашни, уни бериш ва машқлар тартибида қиёсий тилшунослик методини таянч назария деб билишган.

162

Қиёсий тилшуносликнинг бихавиоризм руҳшунослиги асо-сида биринчи фарази шундан иборат эдики, тил ўрганувчининг биринчи тилдаги грамматик билими чет тилини ўрганишга таъсир қилади ва бу таъсир икки хил бўлиши мумкин:

Агар иккинчи тилнинг грамматик структуралари биринчи тил грамматик структураларига ўхшаш бўлса, у ҳолда ижобий ўзлаштириш юз беради, яъни тил ўрганувчи ўз тили бўйича биладиган нарсалари иккинчи тилда ҳам қандай бўлса, шун-дай ишлатилишини англайди. Масалан, агар инглиз тили ўрганувчиси дарак гап бир инкор сўзининг қўшилиши би-лан инкор гапга айланишини ўрганган бўлса, форс тилини ўрганаётганида бу тилда ҳам дарак гап инкор гапга айлани-шини билса, унда инкор гапнинг маъноси бирор нарсани ин-кор қилишдан иборат эканлигини ўрганиши шарт эмас, чунки у айнан шу қоидани инглиз тилида ўрганган эди. Аммо она тилисининг грамматик қоидалари чет тилининг қоидаларидан фарқли бўлса, у ҳолда ўзлаштириш салбий бўлади. Бошқа сўз билан айтганда, бундай ҳолатларда она тилиси чет тилини ўрганишга халақит беради.

Табиийки, кейинчалик “кучли назария” деб ном қозонган бу назария асосида тил ўрганувчининг она тил билан ўхшаш бўлган чет тилининг грамматик қоидалари учун дарс жараё-нидаги машқ ва фаолиятлар зарурий эмас, тил ўрганувчи бу ўхшашликни англаши биланоқ уни ишлата бошлайди. Аммо чет тили билан она тили орасидаги грамматик тафовутлар уларнинг тафовути даражасига боғлиқ равишда қийинчилик туғдиради ва тил ўрганувчи бундай грамматик қоидаларни ўзлаштириш учун кўпроқ машқларга ва дарс фаолиятига эҳтиёж сезади. Бу назария асосида тил ўргатувчи мутахассис-лар тилнинг грамматик структураларини осондан мураккабга қараб принципида жойлаштириб ўқув қўлланмалари тузган-лар ва бугунги кунда бундай дарсликлар сотувда жуда кўплаб топилади.

Когнитив тилшунослик вужудга келиши билан қиёсий тил-шуносликка асосланган назария ўзгарди. Қиёсий тилшунослик-даги янги назарияга кўра, инсон ҳамма нарсани ўхшашликлар

163

асосида ўрганади ва шу ўхшашликлар асосида хатоларга йўл қўяди. Бу ҳодиса ҳам биринчи тилни ўрганишга, ҳам иккинчи тилни ўрганишга мос келади. Форсийзабон бола ،بپوش / پوشيدم" خريدم" / بخر نوشيدم، / сўзларидаги ўхшашликлар асосида ўзبنوش онгида бир қоида яратади ва гарчи бу сўзни илгари эшитмаган бўлса ҳам, шу ўхшашлик асосида "بدوز"феълидан "دوزيدم"ўтган замон шаклини ясайди. Шу ҳодисани биринчи тил ва иккинчи тил ўртасида қўллайди ва, жумладан, баъзи сўзлар ва тарки-бларни ишлатишдаги қоидаларда тафовут бўлса, худди "بدوز" дагидай хатога йўл қўяди. Бинобарин, бу назария асосида икки тил ўртасидаги фарқли, ўзига диққатни тортадиган грам-матик қоидалар мушкуллик туғдирмайди, балки икки тилдаги бир-бирига ўхшаш, лекин маънода ва қўллашда нозик тафо-вутларга эга бўлган ва диққатни кўпроқ жалб қилишга молик бўлган қоидалар хатоликларга олиб келади. Шундай экан, услубшунослар грамматик қоидаларни танлаш ва уларнинг ўргатиш тартибини белгилашда бу қоидаларни шакл, маъно ва қўллаш асосида она тили ва чет тилида қиёслаш ва солиш-тиришлари керак ҳамда ташқаридан бир-бирига ўхшаш. Ле-кин ана шу уч омил: шакл, маъно ва қўллашда нозик фарқи бўлган грамматик қоидаларни ўқитишга кўпроқ вақт ва дарс жараёнида бажариладиган амалларни ажратишлари керак, токи тил ўрганувчилар уларнинг ўртасидаги нозик фарқларга диққатларини қаратишсин. Икки тил ўртасидаги кўзга ташла-надиган грамматик қоидалардаги фарқларга тил ўрганувчилар эътибор беришади ва шу тафовутлар асосида уларни эслаб қолишга ҳаракат қилишади.

Сўнгги пайтларда тилнинг грамматик қоидаларини ўқитиш бўйича олиб борилган тадқиқотлардан қуйидаги натижаларни олиш мумкин (Крашен, 1981, 1982; Дулей ва бошқалар, 1982):

1. Иккинчи тилнинг қоидаларини ўрганиш учун инсон он-гида табиий тайёргарлик тизими бор ва у ўрганишни бош-қаради.

2. Тил тизимига тайёргарлик бўлиши учун ўрганувчининг тил жараёнига киришиши зарурдир. Тил ўрганувчи қанчалик тил жараёнига киришса (қулоқ ва кўз орқали), шунчалик тез тил тизимини англаб олади.

164

3. Тил қоидаларини ўзлаштиришга бағишланган дарс машқлари тил ўрганувчига тушунарли бўлиши керак, яъни тил ўрганувчи грамматик категориялар тушунчасини били-ши керак. Грамматик қоидаларнинг маъносини тушунмай ва алоқа ўрнатишда қўлланишини англамай туриб, оғзаки машқ қилишнинг ютуқлари чекланган бўлади.

4. Тил ўрганишнинг бошида тил ўрганувчи сўзлашув кўникмасидан бошлаши керак эмас, балки худди она тилини ўрганётган боладек бир муддат жим қолиши керак ва фақат қулоқ солиши керак. Бу амал сўзларнинг талаффузида ва гап тузиш оҳангида камроқ она тилисининг таъсирига тушишига сабаб бўлади.

5. Иштиёқ, ташвиш ва тил ўрганувчининг дунёқараши каби руҳшунослик омиллари тил бўйича маълумотларнинг тил ўрганувчининг онгига сингишига халал беради.

6. Илдизи тил ўрганувчининг она тилисида бўлган хатолар унинг хатоларининг учдан бирини ташкил қилади, қолган-ларининг илдизи ё иккинчи тилда бўлади, ёки бошқа сабаби бўлади.

7. Грамматик структураларни ўзлаштириш уларнинг моҳи-ятидан келиб чиқиб амалга оширилади ва дарс жараёнида ўрганиш унинг моҳиятига таъсир қилмайди. Бошқача қилиб айтганда, тил ўрганувчи ўз тилидаги ва чет тилидаги грам-матик қоидаларни атроф-муҳитда ўрганадими, ёки дарс жа-раёнида ўрганадими тил қоидаларини ўрганиш тизимида ҳеч фарқ вужудга келмайди (Найтенстам ва Пейинман, 1985).

8. Чет тилини ўрганиш, асосан, тилни ишлатишда автома-тик тарзда амалга ошадиган бир қатор шуурий кўникмаларни ўрганишдан иборат. Худди юриш, югуриш, машина ҳайдашда амалга ошадиган жисмоний ҳаракатларга ўхшайди. Гапи-риш ва англаш ақлий кўникмалари ўта мураккаб жараёнли-гини ва жуда қисқа муддатда юз беришини назарда тутиб, тил ўрганувчи бу ақлий кўникмаларни аста- секин эгал-лашга интилиши керак. Масалан, форс тилини ўрганишда тил эгалари бошида сўз ва ибораларни матндан ташқарида ўзлаштирадилар. Ўрганишнинг кейинги босқичи сўзларнинг гапдаги тартибидир (эга, тўлдирувчи, кесим):

165

.каби "رامين سيب دوست دارد" " مريم مي تواند شنا کند" " او مدرسه مي رود" Кейинги босқичда тил ўрганувчи иккинчи босқичга яна бир унсур қўшимча қилади. Масалан, замон унсуриниاو پارسال مدرسه " Бир неча босқичдан сўнг тил ўрганувчи гап таркибидагиرفت" барча бўлакларни тартиб билан жойлаштиришни ўрганади: داد" مريم به مادر را داد"،"کتاب مريم به را کتاب ,каби. Ва, ниҳоят"مادر сўнги босқичда тил ўрганувчи гап таркибида мураккаброқ ўзгаришларни амалга оширишни ўрганади:

каби. Юқорида зикр этилган фикрлар "امشب کجا مي خواهي بروي" шуни кўрсатадики, тил ўрганувчи ҳар бир босқичда олдинги босқич асосида янги бир билимга эга бўлади.

Бундан олдин кўриб ўтилган тадқиқотлардан шундай ху-лосага келиш мумкинки, грамматик структураларни ўқитиш бўйича иккита ҳал қилинмаган назария мавжуд бўлиб, бу-лар янада чуқурроқ тадқиқотларни талаб қилади: бирин-чиси шуки, ўтмишда бўлганидай грамматик қоидаларни осондан мураккабга қараб тузиш ва ўқитиш керак эмас ва иккинчиси бутунлай бунинг акси бўлиб, тил ўрганувчи та-биий шаклда кундалик сўзлашувлар жараёнига кириши ва сўз таркибларининг шаклига эмас, маъносига эътибор бери-ши керак. Албатта, иккинчи хулосани амалга ошириш осон эмас. Тил ўрганувчиларни табиий равишда ўргатиш учун уларнинг ҳаммаси бир хил билим савияда бўлишлари керак. Иккинчидан, бу тил ўрганувчилар бир хил онг ва иқтидорга эга бўлишлари керак. Ундан ташқари, тил ўрганувчилар ўқишнинг бошида бир қатор қолип жумлалар (клише)ни би-лиши ва ўқитувчи билан ва синфдошлари билан мулоқотга кириша олиши керак. Шу билан бирга, ўқитишнинг ролини йўққа чиқариш керакмас. Гарчи тил ўрганувчи ўқишнинг бо-шида дарс жараёнида грамматик қоидаларни ўрганишда бироз қийинчиликларга дуч келса ҳам, лекин бир муддат ўтгандан кейин синфдаги расмий дарслар ва табиий суҳбат жараёнида ўзлаштирган билимлари ўз ижобий таъсирини кўрсатади.

Шуни эслатиб ўтиш керакки, тил ўрганувчилар агар тилни иккинчи тил сифатида ўрганишса (яъни форс тили муҳитида форс тилини иккинчи тил сифатида ўрганаётган кишилар

166

каби), грамматик қоидаларни расмий дарс жараёнида ўрганиш алоҳида аҳамият касб этади. Чунки бу тил ўрганувчилар дарс-дан ташқари пайтда халқнинг кундалик турмушдаги тили билан танишадилар ва расмий дарсларнинг вазифаси улар-нинг жонли мулоқотда ўрганган нарсаларини тартибга солиш бўлади.

Ундан ташқари, тадқиқотлар шуни кўрсатадики (Инсен-тейн ва бошқалар, 1982) грамматик қоидалар орасидаги му-носабатларни ўзлаштириш алоҳида аҳамиятга эга. Бошқа сўз билан айтганда, грамматик қоидаларни матндан ташқарида ўрганиш ва уларнинг орасидаги муносабатларни билмаслик тил билимини орттиришга олиб келмайди. Хулоса қилиб айт-ганда, тил ўрганувчи грамматик қоидаларни бирин-кетин дарс пайтида ўрганиши керакмас, балки нутқ жараёнида ҳар бир грамматик қоиданинг бошқа қоидаларга таъсирини ҳам эгал-лашлари керак ва бу грамматик қоидаларни дарс жараёнида ўргатишнинг энг мушкул жиҳатларидан биридир.

Ҳозиргача олиб борилган тадқиқотларни эътиборга олиб шу хулосага келдикки, ўтмишда расм бўлган таомилга қарши ўлароқ тил ўрганувчи грамматик қоидаларни матндан ташқари ва бир-бирига боғламасдан ўрганиши керакмас, чунки бу тилнинг моҳиятига зид ҳодисадир. Бунинг сабаби шуки, тил тизими ўта мураккаб қоидалардан иборат бўлиб, грамматик категориялар ўзаро чамбарчас боғлиқдир ва бир-бирига таъ-сирини ўтказади. Тил ўрганувчи тилни (коммуникатив) муо-мала воситаси сифатида ўз тажрибасидан ўтказиб, грамматик категорияларни ўзаро бирлаштириб турувчи умумий қоидани ўзи англаб етиши керак. Бу хилдаги тажрибалар ўрганиш ме-тодини осонлаштиради, чунки бу хилдаги фаолиятлар тил ўрганувчи ўз фаразларини олдинга суришига ва бу фаразла-рини синовдан ўтказишига ва топган нарсаларини дастлабки тил билимлари билан боғлашига имкон беради. Тил ўрганувчи тил ўрганиш давомида ўзи билан чет тили эгалари билими ўртасидаги тафовутга эътибор қаратиши лозим ва бу хилдаги дарс жараёнида бажариладиган амаллар тил ўрганувчи бу та-фовутни билиб олишига ёрдам беради (Шмид, Фрото, 1986).

167

Дарс жараёнида бажариладиган амаллар

Гарчи қуйидаги дарс жараёнида бажариладиган амаллар ташқаридан классик тил ўқитиш жараёнига ўхшаб кўринса ҳам, аслида, энг сўнгги таълим кашфиётлари асосида тайёр-ланган ва унинг классик дарс жараёнида бажариладиган амал-лардан фарқи қуйидагилардан иборат: фақат тил ўргатиш учун тузилган матнлардан эмас, табиий матнлар (ёзма ва оғзаки)дан олинган. Грамматик категориялар матнда бир неча жойида та-крорланган, токи тил ўрганувчи бирор фаразга келган бўлса, уни яна бир бор кўздан кечириш ёки синовдан ўтказиш имкони берилган. Ва, ниҳоят, тил ўрганувчига тилнинг ўзига хос хусу-сиятлари бўйича фаразларини ҳосил этишига кўмаклашади.

168

МАДАНИЙ ХУСУСИЯТЛАРНИ ЎҚИТИШ

Маданият нима?

Ҳаёт расму одоби, оила аъзоларининг бир-бирига муноса-бати, жамият аъзоларининг ўзаро муносабатлари, ижтимоий қадриятлар, ақидалар, одоб ва анъаналар ва жамият аъзолари ўзларининг фахрланиш манбаи ҳисоблайдиган барча нарса-лар ўша жамиятнинг маданияти ҳисобланади. Инсонларнинг кўпчилик одатлари бутун жаҳонда бир-бирига ўхшаш. Бу одатлар жаҳон маданиятини ташкил қилади. Катта ёшдаги ва бир мазҳабдаги кишиларнинг одатлари уларнинг диний мада-ниятини ташкил қилади ва бу жамиятнинг сиёсий чегарала-ридан ташқаридир. Бир қабила аъзолари, бир шаҳар аҳолиси, бир маҳалла кишиларининг одатлари ўзаро муштаракдир. Бу ўша кишиларнинг қабилавий, шаҳрий ва ноҳиявий мадания-тидир.

Маданиятни икки қисмга бўлиш мумкин: бири шу жами-ятда ўтмишда яратилган ҳамда ҳозиргача мавжуд ва ана шу жамият кишилари уларнинг борлигидан фахрланадиган оби-далар. Бу ёдгорликлар, битиклар, меъморий обидалар, тас-вирлар бўлиши мумкин. Бу хилдаги маданий ёдгорликлар тил жамиятининг ўзаро алоқа ўрнатишида таъсири йўқ ва биз форс тилини ўқитаётганда уларни ўқитмаймиз. Олий қопу қасрини, Шайх Лутфулло масжидини кўрмаган ва ундан хаба-ри бўлмаган форс тили эгалари ҳеч бир ўзаро англашилмовчи-ликсиз бир-бири билан мулоқотга кириша оладилар.

Маданиятнинг бошқа бир тури – бир тил жамиятига ман-суб кишиларнинг яшаш тарзидир. Тил ўқитиш жараёнида маданиятдан сўз очганимизда, мақсад шуки, уни билмас-лик ўзаро чуқур англашилмовчиликка сабаб бўлишидир. Халқнинг турмуш тарзи икки қисмга бўлинади: бири эроний-ларнинг таом ейиш вақтидаги одатлари, уларнинг бир-бирига

169

борди-келдилари, турмуш қуриш маросими, туғилиш ва аза-дорлик маракалари ва шу каби турли ижтимоий ҳолатлардаги кишиларнинг ўзаро муносабатлари. Ҳаёт тарзининг иккинчи қисми кишиларнинг ўзаро маъноли муносабатларидир. Маса-лан, фарзандлар ва ота-оналарнинг юриш-туришидаги, ўзаро сўзлашув, бир-бирига ҳурмат-эҳтиром муносабатлари, икки дўст орасидаги, икки бегона кишилар орасидаги ҳурмат-иззат муносабатлари. Бу хилдаги ижтимоий муносабатлар турли жамиятларда турлича талқин этилиши мумкин. Шу сабабли бундай муносабатлардан бехабарлик ўзаро тушунмовчилик-ларга олиб келиши мумкин. Ҳар бир мамлакат тил эгалари она тилини ўрганиш билан бир пайтда, жамиятдаги бу маъно-ли муносабатларни ҳам ўрганади. Шу сабабдан форс тилини бошқа тил эгаларига ўргатаётганда тил билан биргаликда бу ижтимоий муносабатлар маъносини ҳам ўргатиш керак.

Булар маълум муносабатлар деб аталади. Инсон буларни осонликча кузатиши мумкин ва ўқитувчи тил ўрганувчига уларнинг маъносини тушунтириб бера олади ва қайси муно-сабат нутқ томонларининг бир-бирига ҳурмат-эҳтиромини билдиришини ва бу муносабатлар турли ижтимоий шароит-ларда қандай ўзгаришларга учрашини кўрсата олади. Киши-ларнинг яшаш тарзини ифодаловчи яна бир қисм маданий ху-сусиятлар, яширин хусусиятлар бўлиб, ҳар бир тил жамияти кишилари муомала одобида, гаплашувда ва, умуман, ижтимо-ий қадриятлар, эътиқодлар ва миллий ифтихор каби барча иж-тимоий муносабатларда унга риоя қилишади, аммо уни кўриб бўлмайди. Бу маданий хусусиятлар билан ўқитувчининг ўзи таниш бўлиши ва тил ўрганувчиларни хабардор қилиши ке-рак.

Маданий хусусиятларни нега ўқитамиз?

Тил билимини ўзлаштириш мулоқот ўрнатиш учун зарур, аммо етарли эмас. Тил ўрганувчида чет тили жамиятининг ижтимоий-маданий хусусиятларини ҳам эгаллаш имконияти бўлиши керак. Тил ўрганувчилар мулоқот пайтида ўз ижтимо-

170

ий ҳаёт тарзини асос қилиб оладилар деган ақида мавжуд. Тур-ли жамиятдаги яшаш тарзи фарқ қилганлиги учун бу фарқлар англашилмовчиликларга сабаб бўлиши мумкин. Масалан, инг-лиз тил ўрганувчилари бирор ишни бажаргани учун ҳаддан ташқари миннатдорчилик билдирилса, норози бўлишлари кузатилган. Иккинчи томондан, инглиз тилини ўрганувчи бошқа миллатлар бутунлай қарама-қарши муносабат билдир-ганлар, яъни миннатдорчилик билдириш ўрнига лом-мим де-йишмаган. Гўё ҳеч бир аҳамият бермагандай. Шубҳасиз, тил ўрганувчи форс тилида миннатдорчилик билдиришни били-ши керак, аммо, шу билан бирга, қай пайтда ва қандай ҳолатда амалга оширишни ҳам билиши керак.

Эҳтимол, миннатдорчилик билдириш диққатга арзигулик нарса бўлмаса, аммо бундан муҳимроқ бир-биридан фарқли маданий ҳодисалар борки, уни, албатта, ўргатиш керак. Баъзи бир тил жамиятларида талабалар илмий ахборот (маъруза) тай-ёрлаётганда муаллифнинг исми-шарифини кўрсатмасдан, ўз ишининг кўп қисмини китоблардан ва мақолалардан кўчириб оладилар. Баъзи жамиятларда гўё кўчиришнинг ўзи ўша му-аллифга эҳтиром кўрсатиш нишонасидир, ҳолбуки, бошқа тил жамиятларида бу илмий ўғрилик (плагиат) ҳисобланади ва Америка олий ўқув юртларида талабани талабалик сафидан чиқаришга сабаб бўлиши мумкин.

Ҳар бир жамиятдаги мавжуд ижтимоий муносабатларга ри-оя қилмаслик англашилмовчилик келтириб чиқаришдан таш-қари, унинг четлатиб қўйилишига сабаб бўлиши мумкин. Шу сабабдан тил ўрганувчи иккинчи тил муҳитида ўз мақсадларига ета олиши ва ижтимоий, иш ва таҳсил имкониятларидан баҳраманд бўла олиши учун ўша жамиятнинг ижтимоий-ма-даний муносабатларини ўрганишдан ўзга чораси йўқ. Дарс жараёнидаги ўқитувчи билан тил ўрганувчининг ўзаро муно-сабатлари дарсдан ташқаридаги жамиятнинг ижтимоий-мада-ний қадриятлари билан белгиланади. Агар тил ўрганувчилар тил материалларини ўқитувчи тушунтириб бериши керак деган ақидада бўлсалар ва тил ўрганувчиларнинг ўқитувчи билан баҳсга киришиши одобдан эмас ва мақтанчоқлик

171

деб баҳоланса, иккинчи тарафдан, ўқитувчи дарсда тил ўрганувчиларнинг ўзларини кўрсатишларини ва ўқитувчи би-лан баҳс-мунозарага киришиб, фикр алмашишини истаса, бу ишда муваффақиятга эришиши ақлдан йироқ кўринади, нега-ки ўқитувчининг қарашлари тил ўрганувчиларнинг ижтимо-ий-маданий ақидаларидан ўзгачадир. Тажрибали ўқитувчилар баъзи бир тил ўрганувчиларни гапиртириш қийинлигининг шоҳиди бўлишган, ҳолбуки, ўша синфнинг ўзида бир қатор бошқа тил ўрганувчилар ўз шерикларига оғиз очишга имкон бермайдилар. Бу ҳодиса тил ўрганувчиларнинг оиладаги ва ижтимоий ҳаётдаги ижтимоий-маданий қадриятлари турлича эканлигидан далолат беради.

Маданий хусусиятлар сўзлашув, ўқиш ва эшитиш тил кўникмалари каби маҳорат эмас, аммо маданий хусусиятлар-ни билиш тил ўрганувчининг тўғри ва англашилмовчиликсиз мулоқот ўрнатишига сабаб бўлади. Ҳурмат-эҳтиромга асос-ланган ижтимоий-маданий принциплар ва грамматик структу-раларга мос ва чет тили ижтимоий-маданий сўз ва иборалари-ни қўллаш яширин маданий хусусиятлар бўлиб, уларни бил-маслик ё болаларча соддалик ёки англашилмовчиликка сабаб бўлади. Ҳар бир жамиятдаги инсон ўз атрофидаги ҳақиқатлар ва ҳодисалар ҳақида ақлий тасаввурга эга ва ўша жамиятнинг ҳамма аъзоларининг бу тасаввурлари муштарак ҳамда ана шу тасаввур шакллари асосида бир-бирлари билан мулоқотга киришадилар. Бу ақлий тасаввурлар ҳар бир тил жамиятида ҳаммага маълум ва мақбулдир. Аммо бошқа тил жамиятла-рида бошқа тасаввурлар ҳукмрондир. Бундай тафовутлардан хабардор бўлиш ҳам ўқитувчига, ҳам тил ўрганувчига зару-рийдир.

Форс тили жамиятида форс тилини ўрганаётган тил ўрганувчилар форс тилини чет тили сифатида ўрганаётган-ларга нисбатан ижтимоий-маданий хусусиятларни ўрганишга кўпроқ эҳтиёж сезадилар. Гарчи булар ҳам ўқишга мўлжал-ланган матнларда, айниқса, бадиий китобларни ўқиганда уларда жо бўлган ижтимоий ва маданий хусусиятлар-ни билишга эҳтиёжлари сўзсиздир. Умуман олганда, тил

172

ўрганувчиларнинг мулоқот ўрнатишга қодирлик кўникмасини ҳосил қилиш учун маданий-ижтимоий хусусиятларни ўқитиш кечиктириб бўлмайдиган бир заруратдир. Негаки, олиб бо-рилган кўп тадқиқотлар гувоҳлик беришича, инсонлар фақат тил билимидан фойдаланиб бир-бирини англамайдилар, бал-ки дастлабки билим, ҳаёт тажрибалари, ижтимоий-маданий билимлари нутқ томонларининг бир-бирини англашида катта аҳамиятга эгадир.

Маданий хусусиятларни қандай ўқитиш керак?

Ҳар бир жамиятнинг маданияти ўша тил жамиятининг ижтимоий муносабатлари ва ақлий тасаввурлари мажмуаси эканлигини назарда тутиб, буларнинг барчасини турлича иж-тимоий вазиятлардаги шакл ва моҳиятини ўргатиш имкони йўқдай кўринади. Албатта, кўпгина муносабатлар ва ақлий тасаввурлар тил кўникмалари билан бирга ўргатилади. Ун-дан ташқари, чет тилини ўқитиш ҳамиша тил кўникмаларини ўргатиш деб тушунилган, эҳтимол, шунинг учун маданий жиҳатларни тил кўникмалари билан бирга ўқитиш энг яхши метод бўлса керак. Яъни, мисол тариқасида, сўзлашув йўл-йўриқларини сўзлашув кўникмаси билан бирга, ёзиш услуби-ни ёзиш кўникмаси билан бирга ўргатиш маъқулдир.

Кўпинча шундай савол пайдо бўладики, тил ўрганувчилар нега ҳар тил жамиятидаги тил ва маданиятни ўрганадиган болаларга ўхшаб кузатув ва тажриба орқали чет тили жамия-тининг маданиятини қўлга киритмайдилар ва агар бу иш му-яссар бўлса, у ҳолда уларни тил материаллари орқали бу маъ-лумотлардан хабардор қилишга қандай эҳтиёж бор. Эҳтимол, кейинги мисол бу саволга жавоб бўлса: инглиз тилидаги олий ўқув юртларида хорижий талабалар, ўз мамлакатларида касб қилган одатларига кўра, ҳамкурсларининг дафтарларини қарзга олиб туришни ва ундан конспектини кўчириб олишни оддий ҳол деб биладилар. Аммо инглиз талабалари бу ишни ўзларига эп кўрмайдилар, чунки уларнинг маданиятига кўра,

173

ҳар бир талаба ўқишга боғлиқ ишларини ўзи бажариши керак, деган ақида бор ва уй вазифаларини бажариш, шу жумладан, конспект тузиш семестр охирида олинадиган баҳонинг маъ-лум бир фоизини ташкил қилади. Хорижлик талаба инглиз талабасидан дафтарини бериб туришини сўраса, у бир баҳона топиб, унинг хоҳишини рад этади. Шунда на сўраган талаба сабабини суриштирмайди ва на бермаган талаба асл сабаби-ни тушунтиради. Хорижлик талаба, эҳтимол, ўз ижтимоий ва маданий қадриятлари асосида инглиз талабасининг муноса-батини баҳолаши ва уни улфатчиликка ярамайдиган ҳамкурс ҳисоблаши мумкин, ҳолбуки, инглиз талабаси муносабати-нинг туб илдизи ўз жамиятининг ижтимоий-маданий прин-ципларига бориб тақалади ва, унинг назарида, бу ўринли ва ахлоқийдир. Бу мисолдан шундай хулоса чиқадики, форс тили эгаларининг жамиятида яшашнинг ўзи хорижликлар бу очиқ ҳамда яширин ижтимоий ва маданий принциплардан осон-ликча огоҳ бўлади дегани эмас, шундай экан, маданий омил-ларни дарс материаллари ва дарс жараёнида бажариладиган амаллар воситасида тил ўрганувчига етказиш ўқитувчининг вазифасидир.

Кузатув ва диққат

Чет тили жамиятининг ижтимоий-маданий хусусиятла-рини илғаб олишнинг энг самарали воситаларидан бири тил ўрганувчи ўша тил эгаларининг ижтимоий муносабатларига ҳамиша диққат-эътибор қаратиши керак. Чет тили эгалари ўз тил жамиятининг намояндалари билан ўзаро ижтимоий му-носабатларда, турли ҳолатларда ўзларини қандай тутадилар ва бу муносабатлар тил ўрганувчиларнинг ўз жамиятидаги муносабатлардан нимаси билан фарқ қилишини кўришлари керак. Шу билан бирга, якка шахсларнинг муносабатларини ижтимоий муносабатлардан ажрата олиши керак. Яъни бирор ижтимоий иш бўйича чет тили жамиятидаги икки кишининг ўзаро муносабатини кўрганда, бу муносабат бир ижтимоий

174

қоидами ёки айрим бир шахснинг ўзига хос хусусиятими экан-лигига эътибор қаратиши керак. Шу мақсадда бунга ўхшаган бир қатор ҳолатларда бошқаларнинг муносабатига разм со-лиши керак. Агар бу муносабат такрорланганини кузатса, у ҳолда, бунинг ижтимоий муносабат эканлигига ишонч ҳосил қилади. Яъни бу жамиятнинг ҳамма кишилари, масалан, ўз эҳтиромини адо этиш учун мулоқот чоғида шу муносабатлар-дан, сўз ва грамматик категориялардан фойдаланишади.

Маданият намуналарини кузатиш учун зарурий омиллар қуйидагилардан иборат: нутқ томонларининг жинси, уларнинг ёши ёки уларнинг ижтимоий мавқеининг фарқи, уларнинг ижтимоий мавқеининг қанчалик бир-бирига яқинлиги ёки узоқлиги (ҳамкурслар, танишлар ва бегоналар, бири ишчи ик-кинчиси мудир ва ҳоказо), ижтимоий муносабатнинг мақсади (манзил сўраш, савдо-сотиқ, қарз сўраш ва шу кабилар), иж-тимоий муносабатнинг бажариш муддати, амалга ошиш жойи (олий ўқув юрти, бозор, корхона)лар.

Тил ўрганувчи нутқ томонларининг хатти-ҳаракати, ишла-таётган сўз ва грамматик категорияларга диққат қилиши ва нега айнан шу хатти-ҳаракатни ва тил бирликларини ишлатга-нининг сабабини излаши керак. Масалан, талаба ўқитувчидан ўзи бажарган вазифага қарашини қандай сўраётипти ва ўқитувчининг у танлаган йўлнинг тўғри-тўғримаслигини қандай баён қилишига диққатини қаратиши керак. Ёки бўлмаса, нутқ томонларининг бир-бирига ҳурмат-эҳтиром би-лан муомаласини кузатаётган бўлса, томонларнинг тенгдош ва бир жинсга мансублиги ҳамда бир ижтимоий мавқеда экан-лигига эътибор қаратиши керак. Гапирувчи ўз эҳтиромини изҳор этиш учун қандай сўз ва иборалардан фойдаланди? Эшитувчи қандай жавоб берди? Эшитувчи нега шундай жа-воб берди? Эшитувчи ўз эҳтиромини баён қилиш учун қандай тил бирликларидан фойдаланди ва нега?

Чет тили намояндаларининг ижтимоий муносабатларини кузатиш ва эътибор бериш тил ўрганувчилар учун қизиқарли ва ҳузурбахш бўлиши мумкин. Ўқитувчи кузатиш мумкин бўлган ижтимоий муносабатларни олдиндан белгилаши ва

175

тил ўрганувчилардан кафе, ресторан, савдо маркази ва ку-тубхонадаги одамларнинг муносабатига диққат қилишни ва ўз кузатувларини дарсда баён қилишини сўраши ҳамда ўқитувчининг ёрдами билан ҳамма тил ўрганувчиларнинг ку-затувлари мажмуидан кишиларнинг турли вазиятдаги мада-ний хусусиятлари намуналарини аниқлаши мумкин.

Мамлакатдан ташқаридаги форстилини ўрганувчилар

Ўқитувчи тил ўрганувчилардан она тилиси намояндала-рининг ўзаро муносабат намуналарига диққат қаратишни ва кузатувларини дарсда баён қилишни, сўнг магнит тасмасига ёзилган ёки ўқиётган матнида баён қилинган шунга ўхшаш муносабатларни қиёслаб, она тилиси ва чет тилидаги маданий ўхшашликлар ва фарқларни аниқлашни сўраши мумкин.

Олдинги қатор тил ўрганувчилар

Ўқитувчи олдинги қатор тил ўрганувчиларнинг диққатини турли хил ижтимоий муносабатларда нутқ томонларининг муносабатларига ва уларнинг тил хусусиятлари (сўз ва ибо-ралар)га қаратиши мумкин. Шунингдек, тил ўрганувчилар нутқ томонларининг гапларидаги турли хил амалларнинг иш-латилишини кузатишлари мумкин: учрашув вақтини қандай белгилашади, мавзу мураккаб бўлса, аниқроқ тушунтириш-ни қандай сўрашади, саволга қандай ижобий ёки салбий жа-воб беришади, учрашувнинг вақти ва жойи бўйича қандай баҳс юритишади ва шунга ўхшаш вазиятлар. Олдинги қатор тил ўрганувчилар роль ўйнашлари, кичик театр томошала-рида қатнашиши ёки махсус бир мақсад бўйича (талабнома, кўрсатма, хабарнома) керакли сўз ва иборалардан фойдала-ниб, нутқ томонларининг ўзига хос жиҳатларини назарда ту-тиб (ёши, жинси, ижтимоий мавқеи) диалог ёзишлари мумкин.

176

Сўзлашув кўникмаси доирасида маданий хусусиятларни ўқитиш

Тил амалиёти бўйича кўплаб тадқиқотлар олиб борилган. Бу тилни ўқитиш бўйича тадқиқотлардан хулоса қилиб айт-ганда, ҳар бир тил жамиятининг аъзолари ёши, жинси, ижти-моий мавқеи, мулоқотнинг мақсади ва унинг жойига қараб бу омилларга мувофиқ керакли сўз ва ибораларни ишлатишади ва бу ҳодиса турли тил жамиятларида турличадир (форсийза-бонларнинг сўзлашувидаги илтифотларга ўхшаб). Бу хусуси-ятлар бир тил жамиятининг ўзаро муомала маданиятини таш-кил қилади. Шу сабабдан ўқитувчи сўзлашув кўникмасини ўргатаётганида муомаладаги хусусиятларини ўргатиш учун дарс жараёнида амалга ошириладиган махсус фаолиятларни тайёрлаши керак. Бу амал тил эгаларининг видеотасвири ёки бевосита мактабдан ташқари тил жамиятидаги муомалалари-ни кузатиш орқали муяссар бўлади.

Бу стратегияда гаплашувнинг икки хил ўзига хос хусуси-ятлари ўргатилади: биринчиси – илтимос, шикоят, узр сўраш, мақташ ва шунга ўхшаш ўзаро муомаладаги ўзига хос тил ху-сусиятлари; кейингиси – ҳар бир ана шу амалларнинг тил ва маданий хусусиятлари. Масалан, бир дўстдан, бегонадан, ёши улуғ кишидан ёки каттароқ (муҳим) шахсдан илтимос қилиш мумкин, илтимос қилувчи буларнинг ҳар бирини ўзига қараб ижтимоий мавқеини ҳисобга олган ҳолда керакли сўз ва ибо-ралар ишлатади. Тил ўрганувчи бу ҳодисаларнинг ҳар иккала-си билан танишиши ва дарсдан ташқари ижтимоий воқеликда бу ўзига хос хусусиятларга мос равишда амал қилиш учун унинг турли шаклларини машқ қилиши керак. Шуни таъкид-лаш керакки, бунда тана, қўл ва юз ҳаракатлари ифодаси на-зардан четда қолиши керак эмас.

Кундалик мулоқотларда тил ўрганувчи учун фақат тил шакл-лари аҳамиятли эмас, балки тўғри муомала қилиш учун ижти-моий-маданий ўзгарувчан воситалар ҳам таъсир кучига эга. Яъни тил ўрганувчилар, мисол учун, дўсти билан, декан билан ва устози билан ҳол-аҳвол сўрашганда бир хил тил воситала-

177

ридан фойдаланиши керак эмас, қаршисидаги суҳбатдошига муносиб турли тил шаклларидан хабардор бўлишлари керак. Ижтимоий-маданий қадриятларга оид бундай принциплар, яъни турли вазиятларда тил шаклларининг муомала томонла-рининг мавқеига мос бўлиши яширин маданий хусусиятлар-ни ташкил қилади ва тил ўрганувчиларни булар билан таниш-тириш керак, йўқса уларнинг ўзи осонликча кузатув орқали бунга эриша олмайдилар. Мисол учун, кўпчилик дарсликлар ҳол-аҳвол сўрашга оид диалогларни берадилар, аммо ҳеч қачон тил ўрганувчига нутқ томонларининг хусусиятлари ва суҳбат жойи ҳақида маълумот бермайдилар. Шу сабабдан тил ўрганувчи жамиятдаги ҳамма одамлар билан ҳар қанақа вази-ятда ва жойда ҳол-аҳвол сўрашиш учун шу сўз ва иборалар-ни ишлатса бўлади, деб тасаввур қилади ва, ўз синфдошлари билан ҳол-аҳвол сўрашгандай, банкда ёки декан билан, ёки бошқа жойларда бу сўз ва ибораларни ишлатиб бўлмаслигидан бехабар бўлади. Бу тафовутлар суҳбатдошнинг ёши, жинси ва ижтимоий мавқеи каби омилларга қараб ўргатилиши керак.

Тадқиқот

Оғзаки нутқнинг турли ҳолатларида шунга мос сўз ва ибораларни ишлатишни ўргатиш методларидан бири тил ўрганувчининг ўзи томонидан тадқиқот олиб боришидир. Шу тарздаки, ўқитувчи томонидан бир қатор тил бирликлари тай-ёрланади, шундан сўнг тил ўрганувчилар турли вазиятларда бу бирликларнинг қайси бири мос келишини тил эгаларидан ўзлари сўраб биладилар. Буларни аниқлаш учун қуйидаги саволларни берадилар: оғзаки мулоқот пайтида бу иборалар-дан қайси бири суҳбатдошга нисбатан энг юқори даражада-ги эҳтиромни билдиради? Бу ибораларнинг ҳар бири қандай алоқа мақсадлари учун қўлланилади (ёрдам сўраш, кўрсатма, маслаҳат...)? Бу иборалар қандай жойларда ишлатилади? (мак-табда, бозорда, банкда...)? Ҳар бир иборада гапирувчи билан эшитувчининг муносабати қандай ифодаланган (иккита дўст,

178

мудир-ходим, мурожаат маъмурияти-ходим...)? Гапирувчи ва эшитувчининг ижтимоий мавқеи ибораларда қандай акс эт-ган (ишбоши, ишчи, талаба...)? Жавоблар тўплангандан кей-ин, натижалар дарсда баён қилинади, муаллим томонидан тасдиқлангач, ҳамма тил ўрганувчилар олинган тадқиқот натижалардан баҳраманд бўладилар. Шундан сўнг тил ўрганувчилар ўзлари ўйлаб топган ҳолатларда бу иборалар-ни машқ қилиб, ишлатиш кўникмасини ҳосил қиладилар. Машғулот охирида ўқитувчи ҳар бир тил ўрганувчига вазифа тайёрлайди. Улар савдо маркази, кутубхона, олий ўқув юрти маъмурияти ва бошқа дарсдан ташқари табиий ҳолатларда бу ибораларни қўллайдилар ва натижасини дарсда баён қиладилар.

Тил ўрганувчилар бир-бирига ўхшаш ибораларни қўллаш-даги фарқларни ўрганишлари лозим, токи чет тилидаги иж-тимоий муносабатларда гапирувчининг ниятини аниқлай олсинлар. Масалан, “Саволингиз борми?” ва “Агар саволин-гиз бўлса, менинг идорамга мурожаат қилинг” гапларининг фарқи шундай: биринчи иборанинг маъноси шуки, ҳозирнинг ўзида жавоб беришга тайёрман, ваҳоланки, иккинчи ибо-ранинг маъноси: агар савол бўлмаса, кейинроқ менинг идо-рамга мурожаат қилингдан иборат. Тил ўрганувчилар шунга ўхшаш ибораларнинг ишлатилишини ўрганиб чиқишлари ке-рак. Худди олдинги машқдай форс тили эгаларидан уларнинг қўлланишидаги фарқларини суриштиради ва натижасини дар-сда баён қиладилар. Чет тили дарсларида тил ўрганувчилар ўзларининг биринчи тилларида урғу ва гап оҳанги каби тил хусусиятларини кўриб чиқишлари ва шундан сўнг уларнинг мувофиқларини форс тилидан топишлари мумкин. Бундай тадқиқотдан мақсад, тил ўрганувчилар ҳар бир ўхшаш лисо-ний шакл ва шакллар бир ниятни ифодалаш учун ишлатил-маслигини билишлари керак.

179

Турли мамлакатлардан келгантил ўрганувчилар

Турли тил ва маданий жамиятлардан келган тил ўрга-нувчилар гуруҳига дарс бериши керак бўлган ўқитувчи бу гуруҳдаги тил ўрганувчиларнинг маданий эҳтиёжларини қондириш учун ҳамма мамлакатлардаги ижтимоий-маданий муносабатларни билиши шарт эмас. Уларнинг маданиятида фарзандларнинг ота-онага муносабати қандай, диний маро-симлари, уйланиш анъаналари, таътил муддати ва азадор-лик муддати қанақа эканлигини билишига эҳтиёж йўқ. Аммо унинг тил ўрганувчилари форс тили жамиятида қандай қилиб мулоқот ўрнатишга қодир бўлишларини билиши шарт. Агар бир ёки бир неча маданий жамиятдан бўлган тил ўрганувчилар дарс жараёнида жим ўтиришса ва дарс жараёнида фаол ишти-рок этмаса ёки бир ёки бир неча тил ўрганувчи дарс жараё-нида фаол иштирок этса, бунинг сабабларини суриштириши керак. Ўқитувчи дарс жараёнида форс тили ва маданиятини ўрганиш учун барча тил ўрганувчиларга бирдай шароит яра-тишга интилиши керак.

Ўқитувчи тил ўрганувчилар форс тили ва маданиятини ўрганиш учун нималарга эҳтиёж сезади ва уларнинг маданий-ижтимоий тасаввурлари, ақидалари ва кўзда тутган нарсалари тил ўрганувчиларнинг тилни ўзлаштиришида ва муносабат-ларида қандай таъсир кўрсатаётганини билиши керак. Мисол тариқасида, агар бир тил ўрганувчи дарс жараёнида инда-май ўтирган бўлса, унинг индамай ўтиришига йўл қўядими ёки бу тил ўрганувчи ҳам бошқалар қаторига қўшилиши учун гуруҳдаги барча ўқувчиларни бир вазифани бажариш-га машғул қиладими – бир қарорга келиши керак. Муҳими шуки, ўқитувчи дарс жараёнидаги шароитдан келиб чиқиб, тўғри қарор қабул қилиши лозим. Шуни билиш керакки, тил ўрганувчи дарсда жим ўтирса ва дарс жараёнида фаол ишти-рок этмаса, сўзлашув кўникмасидан маҳрум бўлади.

Ўқитувчи баъзи бир паст-баландликларнинг илдизига етиб бориш учун ўз тил ўрганувчиларининг ижтимоий-маданий му-

180

носабатларини суриштириши керак. Масалан, тил ўрганувчи “сиз” олмоши ўрнига баъзи жойларда “сен” олмошини ишлат-са, бу суҳбатдошига нисбатан ҳурматсизликни ифодалайди, ўқитувчи бу муаммони ҳал қилиш учун бунинг туб сабаби-ни аниқлаши керак. Тилда “сен” ва “сиз”ни ишлатишнинг ўз ўрни бор. Табиийки, тил ўрганувчи бунинг ижтимоий-мада-ний тафовути билан таниш бўлмаса, ҳеч бир ёмон ниятсиз би-рининг ўрнига бошқасини ишлатади. Тил ўрганувчининг бу муносабатини тўғрилаш учун керакли дарс жараёнини таш-кил қилиш ёки уларни (олмошлар) ишлатишдаги қоидаларни тушунтириб бериш ўқитувчининг вазифасидир.

Маданий хусусиятларни ўргатиш учун дарс материаллари ва дарс жараёнини тайёрлаш

Тилни амалда қўллаш жараёнида маданиятнинг таъсири

тадқиқотлар асосида аниқланганлиги сабабли, дарс жараё-ни ва дарс материаллари тил ўрганувчилар чет тили маданий хусусиятларидан огоҳ бўлиши асосида режалаштирилиши керак. Қуйида бу хилдаги дарс жараёнларини тайёрлашнинг бир неча шаклларини тавсия қиламиз, ўқитувчилар вазиятга қараб, улардан бир ёки бир нечасини танлаб оладилар:

1. Икки-уч ҳафта давомида амалга ошириладиган дарс жа-раёнларидан бири чет тили эгаларидан ёки илғор ва тажриба-ли ўқувчилардан тил ўрганувчиларнинг ўзи интервью олиши-дир. Маданий хусусиятлар билан бу методда танишишнинг фойдали жиҳатларидан бири шуки, тил ўрганувчилар маълу-мотни ҳақиқий манбалардан (китоб ёки дарс жараёнида бажа-риладиган амаллар ўрнига) ҳосил қиладилар. Иккинчи фой-даси шуки, тил ўрганувчилар ўз билимларини амалда синаб кўрадилар ва, ниҳоят, бундай фаолиятлар давомида бир қатор вазифаларни ишлаб чиқиш мумкин.

Тил ўрганувчилар, биринчи навбатда, керакли саволларни ўйлаб топишлари керак. Бу ишни амалга ошириш учун сўроқ бериш пайтида лозим бўлган эҳтиром ва илтифот қоидаларига

181

риоя қилишга ва керакли тил шаклларини танлашга диққат қилишлари керак. Шахсий ҳаётга оид саволларни қандай бе-ришни билишлари керак. Қай томонларини сўрашни ва бу ишни қандай уддалашни билишлари лозим. Бу амалнинг за-мирида яширин маданий ўзига хос жиҳатлар мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда, бу кузатиб бўлмайдиган маданий-ижти-моий муносабатларнинг сабабини билишга қизиқишлари ке-рак. Мисол тариқасида бир қатор саволларни келтирамиз:

– چرا مردم مي پرسند “حال شما چطوره؟” اما منتظر پاسخ نمي مانند؟– چرا مردم در کوچه و بازار به آدم خيره مي شوند؟

– چرا زنان و مردان دست نمي دهند؟– چرا زنان و مردان، هنگام گفت و گو، به يکديگر نگاه نمي کنند؟

– چرا مردم در کوچه و بازار و ادارات، اخمو و جدي به نظر مي رسند؟– چرا بايد استادان را با نام خانوادگي خطاب کرد؟

– چرا در کوچه و بازار، مردم غريبه به آدم سالم مي کنند؟Албатта, саволларни беришдан олдин ўқитувчининг наза-

ридан ўтказиб олиш керак. Ҳар бир интервьюга бир кишидан ортиқ тил ўрганувчи тайинлангани ва интервьюнинг икки кишидан ортиқ одамлардан олиниши мақсадга мувофиқ. Тил ўрганувчилар қуйидаги соҳаларда интервью уюштиришла-ри мумкин: учрашувга қандай вақт тайинланиши, меҳмонга чақириш, таклифни қабул ёки рад қилиш методи, теле-фон қилиш одоби, учрашувнинг вақти ва жойини келишиш, мураккаброқ масалага ойдинлик киритиш учун тушунтириш беришни сўраш, эронликларнинг касални кўргани борганда ва мотам пайтидаги одоб ва анъаналарини сўраш.

Интервьюдан сўнг ҳамма синфдошлар уларнинг топилма-ларидан фойдаланиши учун тил ўрганувчилар натижаларини дарсда баён қиладилар. Ёзиш дарсларида бу иш ёзма шаклда ёки иншо шаклида бажарилиши мумкин. Ҳарҳолда, оғзаки ёки ёзма ахборот нафақат воқеий изоҳларни ўз ичига олиши керак, балки чет тили эгаларининг яширин муносабатлари-нинг сабаби ҳам талқин қилиниши керак.

2. Чет тили мақомида ўрганилганда (форс тилини ўз мамла-катида чет тили сифатида ўрганаётганлар) тил ўрганувчилар-нинг она тилисида қисқача саволномалар тузилади. Бу

182

амал тил ўрганувчилар ўз тил эгаларининг маданий-ижти-моий муносабатларидан огоҳ бўлишлари учун, масалан, суҳбатдошларнинг ўзаро қандай эҳтиром изҳор этиши ва буни қандай ибораларда ифодалашини билишлари учун бажарила-ди. Сўнг бу тадқиқот натижалари дарсда баён қилинади, токи ўқитувчи шунга мувофиқ форс тилидаги маданий-ижтимо-ий муносабатлар ҳамда сўз ва ибораларни ўргатсин. Бундай тадқиқотлар ўртача билимли тил ўрганувчиларга осонроқ ва олд қатор талабалар учун мураккаброқ режалаштирилади.

3. Чет тилининг маданий хусусиятларини ўқитиш учун ўта кенг қамровли ва диққатга сазовор манбалар мавжуд ва улар-дан форс тилини ўқитишнинг дастлабки даврларидан бош-лаб фойдаланиш мумкин. Бу таълим манбалари фильмлар бўлиб, уларда тил ўрганувчиларнинг кундалик ҳаёти, турлича ижтимоий фаолиятлари, одоб-ахлоқи, расм-одатларини тур-ли ижтимоий ва оилавий вазиятларда кўрсатилади, токи тил ўрганувчилар тил хусусиятларини ўрганиш билан бирга, ки-шиларнинг мулоқот чоғидаги ижтимоий муносабатларини ҳам ўргансинлар. Болалар ҳам ўз она тилисини шу тариқа, яъни ижтимоий муносабатларни кузатиш ва бу муносабатлар-га оид товуш тизимини эшитиш орқали ўрганадилар, деган ақида бор. Видеотасвирлар орқали кишиларнинг кундалик ҳаётидаги иборалар, қандай савол-жавоб қилиши, илтимос, узр сўраш, турли ижтимоий вазиятларда суҳбатдошларнинг ўзаро муносабатлари, қўл ҳаракатлари ва юз ифодаси, на-вбат билан суҳбатлашиши, суҳбатдошлар орасидаги масо-фа ва мулоқот чоғидаги маъноли сукут сақлаш ва ҳар бир суҳбатдош сўзинининг охирида унинг қандай давом этишини кузатиш мумкин – буларнинг ҳаммаси гаплашувга оид мада-ний-ижтимоий муносабатлардир. Гаплашув билан бирга, бу жамиятнинг маданий-ижтимоий муносабатларини табиий ҳолатда кўрсатиш учун видеофильмлар энг яхши воситадир. Ўқитувчи муносабатлар ва сўзлашувни кўриш билан айни пайтда ёки ундан сўнг ҳар бир ҳодисада ифодаланган мада-ний-ижтимоий хусусиятларни изоҳлаб бериши мумкин.

Видеофильмларда тасвирланган ижтимоий-маданий воқе-

183

ликларни тил ўрганувчилар дарсда машқ қилишлари мумкин. Ёзма ишлар дарсларида ҳам тил ўрганувчилар ўз кузатувлари-ни ахборот ёки иншо шаклида ёзиб, дарсда баён қилишлари мумкин. Шу тариқа тил ўрганувчиларнинг кўрган нарсалари-дан нотўғри чиқарган хулосалари ўқитувчи томонидан туза-тилади.

Хулоса қилиб айтганда, чет тили эгаларининг маданий-ижтимоий муносабатларини билиш ҳам ўқитувчига, ҳам тил ўрганувчиларга муҳим бир заруратдир. Сабаби, ҳар бир тил эгалари мулоқот чоғида фақат тил билимларидан фойдалан-майдилар, балки дастлабки билимларидан (дунёвий билим, ҳаётий тажриба, маданий-ижтимоий билим, мавзу бўйича би-лим ва суҳбатдошларнинг муштарак билими), яъни семантик билимдан ҳам етарли даражада фойдаланишади.

Маданий-ижтимоий хусусиятлардан хабардор бўлиш, худ-ди форс тили эгаларидай ўзларини тутсин маъносида эмас, балки шу даражада маълумотга эга бўлсинларки, форсийзабон кишиларнинг хатти-ҳаракатларини ўзларининг тил жамияти-нинг маданий-ижтимоий муносабатларидан келиб чиқиб иш-латмасинлар, негаки агар бу маданий-ижтимоий муносабат-лар тил ўрганувчиларнинг ва форсийзабонларнинг ўртасида тафовутга эга бўлса, тўғри алоқа ўрнатиб бўлмайди ёки англа-шилмовчиликка олиб келади. Тил ўрганувчилар қандай сўз ва иборалардан қандай мақсадларда ва қайси шаклда фойдала-нишни билишлари керак.

Гарчи ўқитувчилар дарсда кўпгина вақтини тил ху-сусиятларини ўқитишга сарфласалар ҳам бу билим тил ўрганувчиларнинг форс тили жамиятидаги таҳсил, касб-кор ва ижтимоий мақсадлари учун етарли эмас, чунки тилни қўллаш ўша тил эгаларининг маданиятини акс эттирувчи бир кўзгудир ва ўқитувчи маданий-ижтимоий омилларни тил омил-лари билан биргаликда қўшиб ўқитиши керак. Фақат шундай қилгандагина, тил омиллари билан маданий-ижтимоий омил-лар ўртасидаги алоқадорлик намоён бўлади ва буларнинг ҳар бирини алоҳида ўқитиш кутилган натижани бермайди.

184

ЎҚИТУВЧИ

Замонавий технологиялар ва уни амалда қўллашнинг ривожланиши ўқиш ва интилишнинг бир қисмини тил ўрганувчининг ўз зиммасига юклайди. Ўқитувчининг дарс жа-раёнидаги роли ҳозиргача бўлганидан фарқ қилади. Ўқитувчи тил ўрганувчига йўл кўрсатувчидир ва уни билим олиш мақсадларига эришувида ёрдам беради ҳамда унинг билим да-ражасини баҳолайди. Шу сабабдан ўқитувчининг роли билим олишда, худди тил ўрганувчининг муаммоларини топиш ва уни ҳал қилишда керакли йўл кўрсатувчи, маслаҳатчининг роли-дайдир. Ўқитувчи тил ўрганувчининг шахсий фазилатлари ва билиш қобилиятига яраша муддат ичида тил кўникмаларини ҳосил қилишига ёрдам беришдир. Бошқа сўз билан айтган-да, бугунги кун таълим низомига кўра, ўқитувчи ўқитмайди, балки тил ўрганувчи билим олиши учун имкон яратади. Ўқитувчи дарс жараёнида, юқорида кўриб ўтганимиздек, иш билан машғул қилмайди, балки билим олиш жараёнида муам-моларга рўпара келса, уларга кўмаклашади, уларнинг хатола-рини кўрсатади, уларнинг тил кўникмаларини ошириш учун керакли машқлар тайёрлайди ҳамда уларга якка тартибда ба-жариладиган ишларни танлаш ва бажаришда ёрдам беради. Тил ўрганувчиларнинг саволлари бўлса ёки бирор нарсани ту-шунтиришга ва изоҳлашга эҳтиёж сезса, ҳозиру-нозир бўлади. Ўқитувчи тил ўрганувчига энг яхши билим олиш йўлларини топишига ёрдам беради. Тил ўрганувчига қандай қилиб би-лим олишни ва билим олишга қобилиятини аниқлашга ёрдам беради. Ўқитувчи тил ўрганувчининг шахсий хусусиятлари-га қараб билим олиш фаолиятларини ҳозирлайди ва керакли руҳий мукофотлар билан тақдирлайди, билимларини ҳақиқий ҳаётда қўллашни талаб қилади ва якка тартибда бажарилади-ган ишларга тил ўрганувчиларнинг ҳар бири билан бевосита алоқа ўрнатади.

Шу сабабдан ўқитувчининг билим манбаи сифатида-ги роли ўзгарди. Бугунги таълим низомида ўқитувчи тил ўрганувчиларнинг билим олишга иштиёқини уйғотувчи ва за-

185

рурий маълумот манбаларига йўл кўрсатувчидир. Ўқитувчи тил ўрганувчининг билим олиш йўлида ҳар бир қўйган қадамини олдиндан режалаштиради ва уларнинг мақсадга етиши йўлида бошчилик қилади, уларнинг кундалик ўсишига жиддий эътибор қаратади. Ўқитувчи тил ўрганувчи олдига мақсад қилиб қўйган тил кўникмаларини кўриб чиқади ёки тил ўрганувчининг қобилиятини, дастлабки билимларини, шахсий фазилатлари ва билим олишининг ўзига хос хусуси-ятларини ўрганиб, қандай иш фаолияти юритишини ва иш фаолиятида қандай йўл-йўриқларга эҳтиёжи борлигини бел-гилайди.

Ўқитувчи ҳар бир тил ўрганувчининг билим савиясига қараб қайси гуруҳда ўқишини белгилайди. Орқароқда қолган гуруҳдаги тил ўрганувчиларнинг эҳтиёжларини қондириш учун илғор гуруҳдаги тил ўрганувчиларни юборади. Ўқитувчи гуруҳдаги барча тил ўрганувчилар бир хил иш билан қачон машғул бўлишини белгилайди.

Ўқитувчи битта тил ўрганувчини ёки ҳаммани, ёки уларнинг айрим бир гуруҳини қачон баҳолашга эҳтиёжи борлигини бел-гилайди. Ҳар бир тил ўрганувчи қайси мавзуда қийинчиликка дуч келаётганини ва бу қийинчиликни қандай бартараф қилишни, фақат бир-икки тил ўрганувчи қийинчилик сезяп-тими ёки гуруҳдаги барчаси биргаликда машғулот ўтказиб, бу қийинчиликни енгиб ўтиши кераклигини аниқлайди. Гар-чи кўпчилик тил ўрганувчилар жиддий эътиборга ва кимдир бошчилик қилишига эҳтиёж сезса ҳам, баъзи бирларини ўз ихтиёрига қўйиб қўйсанг, кўпроқ олдинлашини аниқлайди.

Ўқитувчи ҳар бир тил ўрганувчининг қандай билим олиши-ни, ўқитувчининг ёрдами, қистови ва яқиндан йўл кўрсатиши биланми ёки ўз шахсий қобилияти туфайли тезроқ ўрганишини аниқлайди. Қайси бир тил ўрганувчи мақтовга эҳтиёж сеза-ди, қайси бири, аксинча, мақтовдан ўзини ноқулай сезади. Қайси бири бир-бир қадам босиб олдинлайди, қайси бирлари катта ва тезкор қадамлар билан олдинга юради. Қайси бир-лари тил қоидаларини оғзингдан чиқиши билан илиб ола-ди, қайсиларига кўпроқ тушунтириш ва машқ қилдириш

186

керак. Энг муҳим омиллардан бири шуки, ўқитувчи тил ўрганувчилар билан муомаласига ва муносабатига танқидий кўз билан қараши керак. Бундай қараш унга тил ўрганувчилар билан муносабатининг сифат ва сиҳатига баҳо бериш ва ях-шилашига имкон яратади.

Ўқитувчи ўзи билан тил ўрганувчилар ўртасида ва тил ўрганувчилар ўртасида ўзаро шундай алоқа ўрната оли-ши керакки, ҳар бир тил ўрганувчи хоҳлаган пайтида ва ҳеч тортинмасдан кўнглида бор гапни тўкиб солсин ва би-лим олишдаги ташвиш ва муаммоларини ўқитувчи ва бошқа тил ўрганувчилар билан ўртоқлашсин. Ўқитувчи тил ўрганувчиларини тил бўйича ўз билим ва маҳоратларини ишга солишга рағбатлантиради, улар бу йўлда муаммоларга дуч келганларида, қандай фикр юритишни ва уни ҳал қилиш йўлини қандай топишни ўргатади.

Ўқитувчи педагогика илму санъати борасида мукаммал билимга эга бўлиши керак. Чунки тил ўрганувчиларга тил ва мулоқот соҳасида йўлланма бериш мукаммал ва етарли билимсиз фойдадан кўра кўпроқ зиён келтириши мумкин. Ўқитувчи ўз тил ўрганувчиларнинг олдинги олган билимла-рини, шахсий хусусиятлари, билим олиш методлари, мақсад ва эҳтиёжларини аниқлайди. Ундан ташқари, ҳар бир тил ўрганувчи қандай мавзуларга қизиқади, қандай ҳодисалардан безовта бўлади, унинг ўқиш одати қанақа, унинг форс тили ҳақидаги, бу тил эгалари ва уларнинг маданияти ҳақидаги қарашларини ўрганиб чиқади. Бундай маълумотлар ўқитувчига дарс материалларини танлаш ва тайёрлашда ёрдам беради.

Ўқитувчи дарсни тайёрлайди, дарсдан ташқари пайтда тил ўрганувчиларнинг ҳар бирининг саволларига жавоб беради ва синфдан ташқари жойларда ҳам маслаҳатчи ва йўл кўрсатувчи ролини адо этади. Албатта, кўпроқ вақтини режалаштириш-га ва йўлланма беришга сарфлайди. Ўқитувчи тил ўқитиш бўйича тадқиқот янгиликларини очиқ чеҳра билан кутиб ола-ди ва уларга амал қилади.

Ўқитувчи ўз тажрибаларидан тил ўрганувчиларнинг шарои-тини яхшилаш учун ўзининг дарс бериш фаолиятини ҳамиша

187

кўздан кечириб туради. Шу сабабдан ўқитувчи ўзининг кун-далик тажрибаларидан келиб чиқиб, дарс бериш фаолиятида ва дарс материалларини тайёрлашда янгилик киритиб туриши керак.

Ўқитувчи бир синфдаги икки гуруҳ тил ўрганувчиларнинг тил бўйича очиқдан-очиқ тафовутларини кўриб даҳшатга тушмайди, балки тил ўрганувчиларни қандай бўлса, шун-дай қабул қилади, уларнинг билим олишдаги муаммоларини ўрганади ҳамда бу қийинчиликларни енгиб ўтишлари учун уларга ёрдам беради.

Ўқитувчи тил ўрганувчилар форсийзабонларнинг мадания-тида кўрганлари ва ўрганганларини ўзининг маданият бўйича олдиндан орттирган билимларига қўшишлари учун техноло-гия, магнитофон, видео, фильмлар ва компьютерлардан тил эгаларининг яшаш тарзи ва маданиятини кўрсатиш учун фой-даланади.

Ва ниҳоят, ўқитувчи дарс жараёнида тил ўрганувчилар озод инсонлар сифатида хотиржам ва ўзаро ишончли муносабатда бўлишлари учун муҳит яратади, токи дарснинг сўнгида ҳар бир тил ўрганувчи инсонларнинг кичик оламида уларнинг тил ва дунёвий билимларига яна бир ҳисса қўшилганини ҳис қилсинлар.

188

Lexicon Луғатнома واژه نامه

Open/Perceiving Жўн ёндашув آسان گرايیIntonation Интонация (оҳанг) آهنگInductive Индуктив استقرايی

Grammatikal structure Грамматик таркиб الگوی دستوریReference Ҳавола, иқтибос ارجاع

Sensory Preferences Ҳиссий (экспрессив) ёндашув

انتخاب حسی

Transfer Ўтказиш انتقالCohesion Бир бутунлик, ўзаро

боғлиқлик انسجام

Lexical Cohesion Лексик уйғунлик انسجام واژگانیStimulus Рағбат انگيزش Extrovert Ташқи ҳиссиёт برون گرا

Reinforcement Мукофот پاداش Stress Урғу تکيه

Overgeneralization Ҳаддан ортиқ умумлаштириш

تعميم افراطی

Stimulus Generalization Рағбатни умумлаштириш تعميم انگيزش Communicative Competence Муомала қобилияти )توانايی ارتباطی )دانش ارتباطی

Substituon Аккомадация جانشنی Closure – Oriented / Judging Жиддий ёндашув جدی گرايی

Inductive Индуктив таҳлил جزء به کل Analytic Анализ جزيی نگری Ellipsis Эллипсис (тушириб

қолдириш)حذف

Sensory – Sequential Воқеъбинлик حقيقت گرا Background Khow ledge

(Schemata)Дастлабки билим دانش پيشين

Comprehensive Теран идрок درك محمورInput Импульс درون داد

Introvert Ички ҳиссиёт (синчковлик) درون گراGrammar – Translation Грамматика – таржима دستور – ترجمه

Strategy Стратегия راهبرد

189

Social Strategy Ижтимоий стратегия راهبرد اجتماعی Compensatory Strategy Ўрнини қоплаш стратегияси راهبرد جبرانی

Affective strategy Экспрессив стратегия راهبرد عاطفی Memory – related Strategy Хотирага боғлиқ стратегия راهبرد مربوط به حافظه

Learning Strategy Билим олиш стратегияси راهبرد يادگيریTechnique Техника, усул راهکار Behaviour Бихавиоризм رفتار

Behaviouristic Psychology Бихавиористик руҳшунослик روان شناسی رفتارگرا Method / Approach Метод روش

Communicative Approach Коммуникатив ёндашув روش ارتباطیReading Method Ўқиш методи روش خواندن

Oral Method Сўзлашув методи روش گفتاری Direct Method Тўғридан-тўғри ўқитиш

методи روش مستقيم

Situational Method Ситуатив метод روش موقعيتی Foreign Language Чет тили زبان خارجی Second Language Иккинчи тил زبان دوم

Structural Linguistics Структуравий тилшунослик زبان شناسی ساختگرا Applied Linguistics Прагматик тилшунослик زبان شناسی کاربردی

Contrastive Linguistics Қиёсий тилшунослик زبان شناسی مقابله ای Learning Style Ўқитиш усуллари سبک يادگيری

Discourse Analysis Дискурс анализ سخن کاوی Congnitive Когнитив услуб شناختی

Audio – Lingual Эшитиш-сўзлашув شنيداری – گفتاری Semantic Approach

/Top – down A./Семантик ўқитиш услуби شيوه معنايی

Syntactic Approach /Bottom – up A./

Синтактик ўқитиш услуби شيوه نحوی

Affective – Humanistic Экспрессив عاطفی – انسانی Metacognitive Метакогнитив ўзлаштириш فراشناختی

Acquisition Ўзлаштириш فراگيری Weak – Version H. Заиф тахмин فرضيه ضعيف Strong - Version H. Кучли тахмин فرضيه قوی

Moderate - Version H. Ўртача тахмин فرضيه معتدله Deductive (General to

Specific)Дедуктив (қиёсий) قياسی

190

Pragmatics Прагматика کاربردشناسی Deductive Дедуктив کل به جزء

Global Умумий қараш کلی نگریConjunctions Боғловчилар کلمات ربط Speech Act Нутқ акти کنش زبانی

Personality type Шахсий тип گونه شخصيتیText Матн متن

Negotiotion of Meaning Тафаккур (фикрий) таҳлил مذاکره معنیInterference Интерференция مزاحمت

Language Acquisiton Device (LAD)

Тилни амалий қўллаш نظام پردازشی ذاتی

Reform Movement Ислоҳотлар оқими (ҳаракати) نهضت اصالحاتCoherence Ўзаро боғлиқлик همبستگیLearning Ўрганиш يادگيری

191

Мундарижа

Сўзбоши ........................................................................................6Чет тили ёки иккинчи тил ...........................................................8Ўзлаштириш ёки ўрганиш...........................................................8Метод ёки йўл-йўриқ ...................................................................9

ТИЛ ЎҚИТИШ МЕТОДИ ...........................................................10

Форс тилини ўрганувчининг мақсади ........................................13Тил ўрганувчи ...............................................................................14Таълим муассасасидаги вазият ...................................................16Она тили ........................................................................................19Ўрганиш услуби ва стратегиялари .............................................23Чет тилини ўрганишнинг муҳим стратегиялари .......................28Ўқитиш методи .............................................................................32Алоқа ёрдамида ўргатиш методи ................................................33Ўқув материалларини баҳолаш ..................................................39Ташқи жиҳатларни баҳолаш .......................................................40Ички жиҳатларини баҳолаш........................................................43Умумий баҳолаш ..........................................................................45

БОЗОРДА МАВЖУД ДАРС МАТЕРИАЛЛАРИНИҚАНДАЙ ҚИЛИБ ЎЗ ТИЛ ЎРГАНУВЧИЛАРИМИЗГА МОСЛАШТИРИШИМИЗ КЕРАК? ............................................47

Дарс материалларини қайта ишлаш ...........................................48принцип ва йўсинлари .................................................................48

192

ЧЕТ ТИЛИ ЁКИ ИККИНЧИ ТИЛНИ ЎҚИТИШМЕТОДИ ТАРИХИГА БИР НАЗАР ...........................................55

Йигирманчи асргача бўлган даврдаги чет тилини ўқитиш методлари ......................................................................................56

ЙИГИРМАНЧИ АСРДАГИ ЧЕТ ТИЛИНИЎҚИТИШ МЕТОДЛАРИ ............................................................60

Грамматика-таржима методи ......................................................60Бевосита таълим методи ..............................................................60Ўқиш методи ................................................................................61Эшитиш-гапириш методи ...........................................................62Сўзлашув-ҳолат методи ...............................................................63Когнитив таълим методи. ............................................................63Ҳис-туйғу ва инсоний метод .......................................................64Теран идрок методи .....................................................................65Алоқа ёрдамида ўргатиш матоди ................................................67

ЎҚИШ КЎНИКМАСИ ................................................................68

Ўқиш ..............................................................................................68Чет тилидаги матнларни ўқиш борасида тадқиқот ...................69Кўпчилик ҳузурида ўқишнинг аҳамияти ...................................70Ўқишдан мақсад ...........................................................................72Ўқиш тушунчаси ўтмишда ва ҳозирда.......................................73Ўқиш кўникмасининг турлари ....................................................75

ЭШИТИШ КЎНИКМАСИ ..........................................................102

Эшитиш кўникмасини ўрганиш .................................................105Хабарларга қулоқ солиш .............................................................111

193

Эшитиш бўйича машқлар............................................................111

ОҒЗАКИ НУТҚ (СЎЗЛАШУВ) КЎНИКМАСИ .......................113

Оғзаки нутқ кўникмаси ҳақида ...................................................114нима биламиз? ..............................................................................114Дарс жараёнида бажариладиган амаллар ..................................123Суҳбат шаклларининг машқи .....................................................128Шеърий матн асосида суҳбат ......................................................129

ЁЗИШ КЎНИКМАСИ .................................................................132

Тил тўғрисида олинган билимларни мустаҳкамлаш учун ёзиш ...............................................................................................132Алоқа ўрнатиш учун ёзиш ..........................................................133Тил тўғрисида олинган билимларни мустаҳкамлашучун ёзиш бўйича дарсда бажариладиган амаллар ..................134Тил кўникмаларини бир пайтда ўзлаштириш ...........................137Хулоса ...........................................................................................143Дарсдан ташқарида бажариладиган амаллар ............................144Сўзларни ўргатиш ........................................................................146Чет тилини ўқитишда сўзнинг ўрни ...........................................147

ГРАММАТИК СТРУКТУРАЛАРНИ ЎҚИТИШ .......................161

Дарс жараёнида бажариладиган амаллар ..................................167

МАДАНИЙ ХУСУСИЯТЛАРНИ ЎҚИТИШ ............................168

Маданият нима? ...........................................................................168Маданий хусусиятларни нега ўқитамиз? ...................................169Маданий хусусиятларни қандай ўқитиш керак? .......................172

194

Кузатув ва диққат .........................................................................173Мамлакатдан ташқаридаги форс тилини ўрганувчилар ...........175Олдинги қатор тил ўрганувчилар ...............................................175Сўзлашув кўникмаси доирасида маданий хусусиятларни ўқитиш ..........................................................................................176Тадқиқот ........................................................................................177Турли мамлакатлардан келган .....................................................179тил ўрганувчилар .........................................................................179Маданий хусусиятларни ўргатиш учун дарс материаллари ва дарс жараёнини тайёрлаш ...........................................................180

ЎҚИТУВЧИ ..................................................................................184Луғатнома......................................................................................188

Муҳаррир Бадиий муҳаррирТехник муҳаррир

МусаҳҳиҳСаҳифаловчи

Ж. ҚўнишевА. АқиловТ. СмирноваЗ. ИрисбоеваБ. Усмонов

Босишга 27. 09. 2011 йилда рухсат этилди. Бичими 60х90 1/16. Ҳажми 12,25 б. т. Адади 1000 нусха. Буюртма № 33.

“YANGI NASHR” нашриёти

“MEDIANASHR” МЧЖ босмахонасиТошкент шаҳри, Чилонзор кўчаси, 1- уй.

ФОРС ТИЛИНИ ЧЕТ ЭЛЛИКЛАРГА ЎҚИТИШ НАЗАРИЯСИ ВА

ЙЎРИҚЛАРИ

САЙЙИД МУҲАММАД ЗИЁ ҲУСАЙНИЙ

Форс тилидан Аҳмад Қуронбеков таржимаси