plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

26
Revista Brasileira de Ciências Farmacêuticas Brazilian Journal of Pharmaceutical Sciences vol. 42, n. 3, jul./set., 2006 Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial atividade antifúngica Raquel Fenner 1 , Andresa Heemann Betti 1 , Lilian Auler Mentz 2 , Stela Maris Kuze Rates 1 1 Faculdade de Farmácia, Universidade Federal do Rio Grande do Sul, 2 Departamento de Botânica, Instituto de Biociências, Universidade Federal do Rio Grande do Sul Neste trabalho foi realizado um levantamento bibliográfico etnobotânico sobre plantas utilizadas pela população brasileira no tratamento de sinais e sintomas relacionados às infecções fúngicas. Foram citadas 409 espécies, distribuídas em 98 famílias, com maior concentração em Fabaceae e Asteraceae. Para as dez espécies mais citadas, foi realizada uma busca relativa a estudos de atividade antifúngica na base de dados MEDLINE-PubMed. Somente foram encontrados estudos para Phytolacca americana L., Rosmarinus officinalis L., Mirabilis jalapa L., Schinus molle L. Entre as dez espécies mais utilizadas, seis correspondem a espécies nativas: Anacardium occidentale L., Cecropia peltata L., Schinus molle L. , Schinus terebinthinfolius Raddi, Stryphnodendron adstringens (Mart.) Coville e Tabebuia heptaphylla (Vell.) Toledo. INTRODUÇÃO Ao longo dos últimos anos, a ocorrência de infec- ções fúngicas humanas vem apresentando um aumento expressivo, sendo as dermatomicoses as principais infec- ções responsáveis por esse aumento. Vários fatores estão relacionados ao crescimento dessas infecções fúngicas, entre eles: o melhor diagnóstico laboratorial e clínico, o aumento da sobrevida de pacientes com doenças imunossupressoras e o emprego de medicamentos imunossupressores, utilizados às vezes de forma abusiva, permitindo a instalação de microorganismos convencio- nalmente saprófitos (Sidrim et al., 1999). Os fungos responsáveis por essas infecções são fun- gos patógenos ( Epidermophyton , Microsporum , Trichophyton, Paracoccidioides, Histoplasma) ou fungos patógenos oportunistas (Candida albicans, Cryptococcus neoformans). O tratamento das micoses humanas não é sempre efetivo, pois os fármacos antifúngicos disponíveis produzem recorrência ou causam resistência, além de apre- sentarem importante toxicidade. Por esta razão, há uma busca contínua de novos fármacos antifúngicos mais poten- tes, mas, sobretudo, mais seguros que os existentes. Além das infecções em humanos, os animais também podem ser atacados esporadicamente por fungos muito difíceis de se- rem combatidos. Além disso, as infecções fúngicas em plantas (espécies de Rhizoctonia, Phytophtora, Sclerotinia, Fusarium, Phomopsis, Colletotrichum, Diaphorte, Macrophomina, Cercospora) representam perdas incalcu- láveis para a produção agrícola (Zacchino, 2001). Neste contexto, embora a maioria dos antifúngicos existentes no mercado seja de origem sintética, o estudo de produtos naturais voltou a receber a atenção dos cientis- tas (Yunes, Filho, 2001). Entre as principais ferramentas *Correspondência: S. M. K. Rates Faculdade de Farmácia – UFRGS, Laboratório de Psicofarmacologia Av. Ipiranga 2752, 90610-000 - Porto Alegre, RS, Brasil E-mail: [email protected] Unitermos • Plantas medicinais • Atividade antifúngica • Uso tradicional

Upload: doankhue

Post on 08-Jan-2017

215 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Revista Brasileira de Ciências FarmacêuticasBrazilian Journal of Pharmaceutical Sciencesvol. 42, n. 3, jul./set., 2006

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencialatividade antifúngica

Raquel Fenner1, Andresa Heemann Betti 1, Lilian Auler Mentz 2, Stela Maris Kuze Rates1

1Faculdade de Farmácia, Universidade Federal do Rio Grande do Sul, 2Departamento de Botânica, Instituto deBiociências, Universidade Federal do Rio Grande do Sul

Neste trabalho foi realizado um levantamento bibliográficoetnobotânico sobre plantas utilizadas pela população brasileirano tratamento de sinais e sintomas relacionados às infecçõesfúngicas. Foram citadas 409 espécies, distribuídas em 98 famílias,com maior concentração em Fabaceae e Asteraceae. Para as dezespécies mais citadas, foi realizada uma busca relativa a estudosde atividade antifúngica na base de dados MEDLINE-PubMed.Somente foram encontrados estudos para Phytolacca americanaL., Rosmarinus officinalis L., Mirabilis jalapa L., Schinus molleL. Entre as dez espécies mais utilizadas, seis correspondem aespécies nativas: Anacardium occidentale L., Cecropia peltata L.,Schinus molle L., Schinus terebinthinfolius Raddi,Stryphnodendron adstringens (Mart.) Coville e Tabebuiaheptaphylla (Vell.) Toledo.

INTRODUÇÃO

Ao longo dos últimos anos, a ocorrência de infec-ções fúngicas humanas vem apresentando um aumentoexpressivo, sendo as dermatomicoses as principais infec-ções responsáveis por esse aumento. Vários fatores estãorelacionados ao crescimento dessas infecções fúngicas,entre eles: o melhor diagnóstico laboratorial e clínico, oaumento da sobrevida de pacientes com doençasimunossupressoras e o emprego de medicamentosimunossupressores, utilizados às vezes de forma abusiva,permitindo a instalação de microorganismos convencio-nalmente saprófitos (Sidrim et al., 1999).

Os fungos responsáveis por essas infecções são fun-gos patógenos (Epidermophyton, Microsporum,Trichophyton, Paracoccidioides, Histoplasma) ou fungospatógenos oportunistas (Candida albicans, Cryptococcus

neoformans). O tratamento das micoses humanas não ésempre efetivo, pois os fármacos antifúngicos disponíveisproduzem recorrência ou causam resistência, além de apre-sentarem importante toxicidade. Por esta razão, há umabusca contínua de novos fármacos antifúngicos mais poten-tes, mas, sobretudo, mais seguros que os existentes. Alémdas infecções em humanos, os animais também podem seratacados esporadicamente por fungos muito difíceis de se-rem combatidos. Além disso, as infecções fúngicas emplantas (espécies de Rhizoctonia, Phytophtora, Sclerotinia,Fusarium, Phomopsis, Colletotrichum, Diaphorte,Macrophomina, Cercospora) representam perdas incalcu-láveis para a produção agrícola (Zacchino, 2001).

Neste contexto, embora a maioria dos antifúngicosexistentes no mercado seja de origem sintética, o estudo deprodutos naturais voltou a receber a atenção dos cientis-tas (Yunes, Filho, 2001). Entre as principais ferramentas

*Correspondência:

S. M. K. Rates

Faculdade de Farmácia – UFRGS,

Laboratório de Psicofarmacologia

Av. Ipiranga 2752,

90610-000 - Porto Alegre, RS, Brasil

E-mail: [email protected]

Unitermos• Plantas medicinais

• Atividade antifúngica

• Uso tradicional

Page 2: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates370

na busca de novos modelos moleculares estão a informa-ção de como as plantas são utilizadas por diferentes gru-pos étnicos e o estudo farmacológico das preparações uti-lizadas, abordadas, respectivamente no âmbito daEtnobotânica e da Etnofarmacologia (Rates, 2001).

A busca de novos compostos antifúngicos a partir deplantas da flora latinoamericana, baseada principalmenteno seu uso etnofarmacológico, é tema do projeto de pes-quisa X.7 do CYTED (Ciencia y Tecnologia para elDesarrollo) “Proyecto Iberoamericano de Búsqueda yDesarrollo de Antifúngicos Naturales y Análogos(PIBEAFUN).

Com base nos objetivos traçados pelo Projeto X.7do CYTED (2002), este trabalho teve como finalidade aelaboração, a partir da literatura etnobotânica, de uma listade plantas utilizadas na medicina popular brasileira no tra-tamento de sinais e sintomas relacionados a infecçõesfúngicas e verificar, para as 10 espécies mais citadas comessas finalidades, se já existem estudos para a avaliação daatividade antifúngica na base dados MEDLINE-PubMed.

MATERIAL E MÉTODOS

A busca bibliográfica foi feita em obras publicadas apartir de 1840: Martius (1844), Oliveira (1854), Moreira(1862), (1871), Caminhoá (1877), Castro (1878), Oliveira(1883), Dutra (1887), D’Ávila (1910), Freise (1933), Orth(1937), Reitz (1950), Reitz (1954), Moreira Filho eGoltcher (1972), Cavalcante e Frikel (1973), Van den Berg(1982), Neto (1987), Santos et al. (1988), Di Stasi etal.(1989), Paciornik (1990), Agra (1996), Matos (1998),Simões et al.(1998), Lorenzi e Matos (2002).As obras maisantigas representam levantamentos originais realizadosjunto às comunidades da época em que foram publicadas.A partir de 1980, constituem-se de levantamentos bibliográ-ficos e foram selecionadas por serem elaboradas por auto-res ligados ao meio acadêmico e científico nacional.

A seleção dos sinais e sintomas empregados na bus-ca bibliográfica foi baseada nas manifestações clínicas deinfecções fúngicas relatadas por Carvalhaes de Oliveira(1999), Lacaz et al.(1991) e Edman (1998). Os sinais esintomas considerados são os apresentados na sexta colu-na da Tabela 1.

A nomenclatura das espécies foi atualizada, de acor-do como banco de dados “W3 TROPICOS” do “MissouriBotanical Garden” ou o banco do “The International PlantNames Index”. Para a descrição dos usos relatados, pro-curou-se manter, sempre que possível, a linguagem utili-zada pelos autores.

As famílias e 10 espécies mais citadas foram subme-tidas à busca bibliográfica na base de dados MEDLINE-

PubMed. Os termos utilizados para esta pesquisa foram:o binômio científico com as palavras “antifungal”,“antifungic”, “antimycotic”, “fungal infections” e“antimicrobial”.

RESULTADOS E DISCUSSÃO

Foram encontradas 409 espécies vegetais utilizadasno tratamento de sinais e sintomas aqui consideradoscomo relacionados às infecções fúngicas (Tabela I). Essasespécies estão distribuídas em 98 famílias, sendo que asduas famílias com maior número de representantes citadosforam as famílias Fabaceae (no sentido amplo) com 30citações, e a família Asteraceae com 29 citações. Estepode ser um resultado importante, visto que estas duasfamílias seriam consideradas prioritárias em estudos pos-teriores de avaliação de atividade antifúngica. Porém,entre as 10 espécies com maior número de citações, amaioria não pertence a estas famílias. Além disso, comoessas famílias são constituídas de grande número de repre-sentantes se comparadas com outras famílias do ReinoPlantae (Judd et al., 1999), este resultado pode ser decor-rente do maior acesso da população a essas plantas e nãode uma real seleção. Estas famílias também são juntamen-te com a família Piperaceae as mais testadas para a ativi-dade antifúngica em um programa de screening de plan-tas medicinais latinoamericanas. Porém, neste screening,foi observado que o maior número de resultados positivosconcentra-se na família Piperaceae (CYTED, 2003). Afamília Fabaceae foi também citada por Gottlieb e Borin(2003) como uma das dez famílias mais citadas em levan-tamentos etnobotânicos publicados no Journal ofEthnopharmacology. Desta família, provêm, segundoGottlieb e Borin, principalmente substâncias ativas emdoenças infecciosas e parasitárias. De fato, entre as duasfamílias com maior número de representantes citados e,também, entre as famílias as quais pertencem as 10 espé-cies mais citadas, encontramos que o maior número depublicações é para a família Fabaceae (502), seguida porAsteraceae (108) e Lamiaceae (108). Para Anacardiaceaeforam encontradas 17 citações; para Phytolacaceae eBignoniaceae, 08; para Nyctaginaceae, 04. Não foramencontrados trabalhos com Cecropiaceae e Violaceae. Abusca para a família Piperaceae resultou em 14 artigos.

As 10 espécies com maior número de citações estãorelacionadas na Tabela 2. Observa-se que para 6 das 10espécies com maior número de citações no levantamentobibliográfico não foram encontrados estudos de avaliaçãoda atividade antifúngica. Além disso, o número de traba-lhos científicos publicados não corresponde ao número decitações de uso popular.

Page 3: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 371

Amaryllidaceae

Anacardiaceae

Anacardiaceae

Anacardiaceae

Anacardiaceae

Anacardiaceae

Anacardiaceae

Anacardiaceae

AnacardiaceaeAnacardiaceae

Annonaceae

Annonaceae

Apiaceae

Apiaceae

Apocynaceae

Apocynaceae

Apocynaceae

Apocynaceae

Agave americana L.

Anacardiumoccidentale L.

Astroniumurundeuva(Allemão) Engl.

Lithraeabrasiliensis March.Lithraea molleoides(Vell.) Engl.Mangifera indica L.

Schinus molle L.

SchinusterebinthifoliusRaddi

Spondias lutea L.Spondias mombinL.Annona spinescensMart.Annona squamosaL.Eryngium pristisCham. & Schltdl./

Foeniculumvulgare Mill.Geissospermumvellosii AllemãoHimatanthusphagedaenicus(Mart.) WoodsonTabernaemontanamarkgrafianaJ.F.Macbr.Thevetia ahouai(L.) A.DC.

Agave americanaMartius A. americana

Anacardium occidentaleL.

Astronium orundeúvaEngl.

Myracrodruonurundeuva AllemãoLithraea brasiliensisMarch.Lythraea molleoides(Vell.) Engl.Mangifera indica

M. indica L.

Schinus molle L.

Schinus antiarthriticus,S. terebinthifolia Raddi

Spondias lutea L.Spondias venulosasMartiusAnona spinescensA. spinescens MartAnnona squamosa L.

Cryngium linguatucaniEryngium pristisCham. & Schltdl.Foeniculum ufulgareMiiGeissospermum vellosii(All)Plumeria phagedaenicaP. phagedenica MartiusP. phagedenica Mart.Bonafousia longitubaMgf.

Thevetia ahovai

Piteira

Caju, acaju, cacaju

Aroeira, aroeira-do-sertão, urundeúva

Aroeira

Aroeira-brava,aroeira-brancaMangueira, manga

Anacauíta, aroeira,aroeira-mansa,aroeirinha, aroeira-de-folha-de-salso

Aguaraíba, aroeira,aroeira-do-rio-grande-do-sul

CajáAcaya

Araticum-do-rio,ou do-alagadiçoAnona, araticum,fruta-do-condeLíngua-de-tucano

Funcho

Pau-pereira

Sucuyba, sucuuba,sebuü-üva

-

-

FolhasSuco das folhas oudepois de fermentadoPericarpoEntrecascaSumo da castanhaCascaFolhasCasca

Folhas

n.i.

Folhas

Folhas

Casca, principalmenteda raizCasca, raiz, sementes,folhas e frutosFolhas

Casca, frutas, goma-resina, folhasFolhas, casca, resinaPlanta inteiraFolhas, frutosFolhas

Casca novaCaroços contusos

Fruto

Folhas

n.i.

Fruto, raiz

n.i.

Suco do arbustoSuco leitosoFolhasfrescasFolhas

Folhas, sementes

FeridasÚlceras

Anti-séptico

Aftas

FeridasÚlcerasleucorréia,impingemAnti-sépticasobre úlceras

ÚlcerasexternasDermatose

Anti-sépticasobre úlcerasLeucorréia

Anti-séptica,úlcerasLeucorréia

Anti-séptico

Feridas eúlcerasÚlcerasatônicasAnti-sépticasobre úlcerasLeucorréiaLeucorréia

Úlceras

Furúnculos,úlcerasAftas

Anti-séptico

Anti-séptico

Úlceras sórdidasÚlceras atônicasImpigensAnti-séptica ecicatrizante deferidasFeridas de máqualidade

Moreira, 1862Castro, 1878

Di Stasi et al.,1989Lorenzi e Matos, 2002Moreira, 1862Reitz, 1954Di Stasi et al.,1989Guarim Neto, 1987Di Stasi et al.,1989Reitz, 1954

Freise, 1933

Agra, 1996

Reitz, 1950

Freise, 1933

Oliveira, 1854

Reitz, 1950

Freise, 1933

Reitz, 1954

Simões et al., 1998Lorenzi e Matos, 2002Oliveira, 1854;Lorenzi e Matos, 2002Moreira, 1871Freise, 1933

Freise, 1933Moreira, 1862

Oliveira, 1854Moreira, 1862Lorenzi e Matos, 2002

Oliveira, 1854Orth, 1937

Reitz, 1950

Oliveira, 1883

Oliveira, 1854Moreira, 1862Freise, 1933Cavalcante e Frikel,1973

Oliveira, 1854

TABELA I - Plantas utilizadas para o tratamento de sinais e sintomas indicativos de infecções fúngicas

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 4: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates372

Apocynaceae

Araceae

Araceae

Araceae

Araceae

Araceae

Araceae

Araceae

Araceae

Araceae

Araceae

Araceae

Araceae

Araliaceae

Araucariaceae

Aristolochiaceae

Aristolochiaceae

Aristolochiaceae

Aristolochiaceae

Aristolochiaceae

Vallesia sp.

Anthurium cauleSchott.Caladium bicolor(Aiton) Vent.

Caladiumviolaceum Desf.

Dracontiumpolyphyllum L.Montrichardiaarborescens (L.)Schott

Montrichardialinifera (Arruda)SchottPhilodendronbipinnatifidumSchott ex EndlicherPhilodendrongrandifolium(Jacq.) Schott.Philodendron imbeSchottPhilodendronmartianum Engl.Pistia occidentalisBlume-

Hedera helix L.

Araucariaangustifolia(Bertol.) KuntzeAristolochiaantihysterica Mart.ex Duch.Aristolochiabrasiliensis Mart.& Zucc.Aristolochiacymbifera Mart. &Zucc.

Aristolochiagrandiflora Sw.Aristolochiamacroura Gomes

Vallesia inedita (Ruiz ePav.)Aracea Anthurium cauleSchott.Caladium poecile

C. ercolor (Vent.), Arumvermitoxicum (Vell.)C. bicolor L.

Caladium violaceum

Dracontiumpolyphyllum L.Philodendronarborescens de KuntherP. arborescens L.P. arborescens Kunth,Arum arborescens(Linn), CaladiumarborescensArum liniferum Arruda

Philodendronbipinnatifidum Schott exEndlicherPhilodendrongrandifolium Schott

Philodendron imbeMartiusPhilodendronmartianum Engl.Pistia occidentalis

Caladium spinescensLacerdaHedera helix L.

Araucaria brasilianaA.brasiliensis Lamb

Aristolochiaantihysterica

Aristolochia brasiliensisMart.

Aristolochia cymbiferaMart. & Zucc

A. cymbefera (Mart.)Aristolochia grandiflora(Gomes)Aristolochia macrouraGomes

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Cipó-de-imbé

Babosa-do-mato

-

Aninga-d’agoa

Hera

Pinheiro-brasileiro,curyi, pinheiro

-

Jarrinha

Angelicó, cipó-mil-homens, caçaú,calunga,aristolóquia

Mil-homem

Jarrinha

n.i.

n.i.

Acrimônia volátil daervaFolhas

Folhas, untadas comazeite de olivaAcrimônia volátil

Raiz farinácea

Seiva

Suco da plantaSuco

Suco da planta

Suco das folhas e caule

Caule

Folhas frescas

Sumo dos bulbos

Flores esmagadas

Folhas

Folhas, frutos

Resina balsâmicaBrotos e serragem damadeiraRaiz, haste

Raiz

n.i.

n.i., cascan.in.i.

n.i.

Anti-séptico

Queda decabelo e caspaÚlceras malignas,principalmentenos pésFeridas

Úlcerasmalignas,principalmentenos pésÚlceras

Úlceras de máqualidadeÚlcerasatônicasFeridas e úlceras

Úlceras atônicas

Úlceras

Úlcerasatônicas

Úlceras

Queda decabeloÚlceras

ÚlcerasgangrenosasUlcerações,feridasFeridas

Anti-séptica nasúlceras malignasnos pésAnti-séptico,úlceras

Anti-séptica nasgangrenas efeberes gravesAnti-sépticoAnti-sépticoAnti-séptico

Anti-séptica nasgangrenas e feberes graves,úlceras atônicas

Oliveira, 1883

Freise, 1933

Oliveira, 1854

Castro, 1878

Freise, 1933

Oliveira, 1854

Moreira, 1862

Oliveira, 1854

Moreira, 1862

Castro, 1878Moreira, 1862

Lorenzi e Matos, 2002

Caminhoá, 1877

Moreira, 1862

Reitz, 1950

Martius, 1844

Moreira, 1862

Santos et al., 1988

Martius, 1844Freise, 1933

Oliveira, 1854

Freise, 1933

Moreira, 1862

Lorenzi e Matos, 2002Oliveira, 1883Oliveira, 1883

Moreira, 1862

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 5: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 373

Aristolochiaceae

Aristolochiaceae

Asclepiadaceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

AsteraceaeAsteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

AsteraceaeAsteraceaeAsteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Aristolochiatriangularis Cham.

Aristolochiatrilobata L.

Asclepiascurassavica L.Acanthospermumaustrale (Loefl.)KuntzeAchilleamillefolium L.Achyroclinesatureioides (Lam.)DC.Ambrosiaartemisiifolia L.Arctium minus(Hill.) Bernh.Arnica montana L.

Aster helenium (L.)Scop.BaccharisdracunculifoliaDC.-Baccharis trimera(Less.) DC.Baccharisvulneraria BakerBidens cinapiifoliaKunthBidens pilosa L.

Calendulaofficinalis L.

Chaptalia nutans(L.) Pol.

Conoclinium sp.Cynara scolymus L.Echinacea purpurea(L.) MoenchElephantopusmollis Kunth

Eupatoriumtriplinerve VahlGalinsogaparviflora Cav.

Aristolochiatriangularis Cham. etSchl. A. triangularisCham.Aristolochia trilobata L.

A. trifida Lam., A.caracasana Spreng.,Howardia trifidaKlotzscAsclepias curassavicaL.Acanthospermumaustrale (Loefl.) Kuntze

Achillea millefolium L.

Achyroclinesatureioides (Lam.) DC.

Ambrosia artemisiifoliaL.Lappa minor DC.

Arnica montana Linn.A. montana L.

Inula helenium Linn.

Baccharisdracunculifolia DC.

Baccharis silvestris L.Baccharis trimera(Less.) A. P. de CandolleBaccharis vulnerariaBakerBidens bipinnata L.

Bidens pilosus L.

Calendula officinalis L.

Chaptalia nutansHemsley C. nutansHemseConoclinium sp.Cynara scolymus L.Echinacea purpurea(L.) MoenchElephantopus mollisKunth

Eupatorium triplinerveVahl.Galinsoga parvifloraCav.

Cipó-mil-homens,cipó-de-cobra, mil-homens-do-rio-grande, cipó-jarrinhaUrubu-caá,angelicó, calunga

Oficial-de-sala

Amor-de-negro,mata-pasto, picão-da-praiaMil-folhas

Marcela, macela

Ambrosia-americana

Bardana

Arnica

Enula

Alecrim-do-mato

Alecrim-do-matoCarqueja, carqueja-amargosaHerva-santa

Carrapicho-de-duas-pontas, picão-pretoPicão

Bonina, calêndula,flor-de-todos-os-males, malmequer

Língua-de-vaca

CaperiçobaAlcachofraFlor-roxa-cônica,cometa-roxoErva-grossa, língua-de-vaca, fumo-bravo, erva-do-diaboPerna-de-saracura

Picão-branco, botão-de-couro, fazendeiro

Caule, raiz

Folhas, caules, raízes

Raiz

Folhas

Raiz

Folhas e raízes

Extremidades floridas

Inflorescências

Folhas, sumidadesfloridasRaízes, folhas

RaizCapítulos florais

Raiz

Folhas

FolhasPartes aéreas

Folhas

Parte aérea

Planta inteiran.i.

FloresInflorescências

n.i.Folhas

n.i.Folhas, raízesn.i.

Folhas frescas

Folhas

n.i.Folhas

Manifestaçõesulcerosasanti-séptico

Anti-séptico,úlcerascrônicas

Leucorréia

Úlceras,feridas,micosesÚlceras, feridas

Anti-séptica

Leucorréia

Dermopatias

Anti-séptica

Dartro

Feridas

FeridasFeridas,ulceraçõesFeridas

Leucorréia

ÚlcerassórdidasÚlcerasFeridasAnti-séptico,feridas, úlceras,micosesÚlcerasdiversas

ÚlcerasÁcido úricoAntimicrobiano,anti-sépticoAnti-séptico,úlceras eferidas, micosesÚlceras crônicase tórpidasFeridas

Reitz, 1950

Simões et al., 1998

Van den Berg, 1982;Di Stasi, et al., 1989Van den Berg, 1982

Freise, 1933

Lorenzi e Matos, 2002

Simões et al., 1998

Simões et al., 1998

Reitz, 1954

D’Ávila, 1910

Caminhoá, 1877Moreira Filho eGoltcher, 1972Caminhoá, 1877

Freise, 1933

Freise, 1933Simões et al., 1998

Freise, 1933

Di Stasi et al.,1989

Freise, 1933Orth, 1937

Santos et al., 1988Lorenzi e Matos, 2002

D’Ávila, 1910Orth, 1937

Moreira, 1871Santos et al., 1988Lorenzi e Matos, 2002

Lorenzi e Matos, 2002

Freise, 1933

Orth, 1937Lorenzi e Matos, 2002

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 6: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates374

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Asteraceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Bignoniaceae

Matricariachamomilla L.Mikania lindleyanaDC.Mikania parviflora(Aubl.) H.Karst.Solidago chilensisMeyen

Spilanthes acmella(L.) MurrayTanacetumparthenium (L.)Sch. Bip.Xanthium spinosumL.Xanthiumstrumarium L.Arrabidaea chica(Humb. & Bonpl.)B.Verl.Arrabidaeainaequalis (DC. exSplitg.) K.Schum.Cybistaxantisyphilitica(Mart.) Mart.Jacaranda caroba(Vell.) A.DC.Jacaranda copaia(Aubl.) D.Don

Jacaranda curialis(Vell.) A.DC.Jacarandadecurrens Cham.Jacarandamicrantha Cham.Jacarandaoxyphylla Cham.JacarandapaucifolialataMart. ex A.DC.Jacarandapuberula Cham.

Jacaranda rufaSilva MansoTabebuiachrysantha (Jacq.)G.NicholsonTabebuiaheptaphylla (Vell.)Toledo

Tabebuiaimpetiginosa (Mart.ex DC.) Standl.

Matricaria chamomillaL.Mikania lindleyana DC.

Mikania amara Willd.

Solidago vulnerariaMart.S. chilensis Meyen

Spilanthes acmella Murr

Chrysanthemumpartenium (L.) Bernh.

Xanthium spinosum L.

Xanthium strumariumL.Bignonia chicaArrabidaea chica(Bonpl.) B.Verl.Arabidaea inaequalis(DC ex Splitg.) K.Schm.

Cybistax antisyphiliticaMart.

Jacaranda caroba(Vell.)Jacaranda procera,Bignonia capacaJ. procera Sprengel, B.capaia Aub.Bignonia curialisVellosoJacaranda pteroidesMansoJacaranda micranthaChamissoJacaranda oxyphyllaCham.Jacarandapaucifolialata Mart

Jacaranda paulistanaManso, Jacarandasubrhombea (DC.),Bignonia obovata(Vell.)Jacaranda rufa Manso

Bignonia chrysanta DC.

Tecoma ipeT. ipe Mart.

Tabebuia avellanedaeLor. ex Griseb

Tecoma impetiginosa

Camomila

Sucuriju

Guaco

Arnica, lanceta,arnica-brasileira,arnica-do-campoJambu

Artemísia, artimijo,artimigem

Espinho-de-carneiroBardana

Crajirú, carajiru,carajuru

-

Ipé-branco

Caroba

Caroba

Ipê-roixo

Caroba

Caroba

Caroba

Caroba

Caroba

Caroba

Ipê

Ipê-cavatã, ipê-comum, ipê-preto,ipê-rosa, ipê-roxo

Ipê-contra-sarnas,piauhy

Capítulos florais

Folha

Planta inteira

Folhan.i.Parte aéreaFolhas

Folhas, inflorescências

Planta inteira

Raiz

FolhasFolhas frescas

Raiz, haste

Folhas

Folhas

Folhas

n.i.

Folhas

Casca, folha

Folhasn.i.n.i.

Folhas

Folhas

Casca

CascaCortice e folhasCascaCasca

Cascan.i.

Dermatites,feridas banaisÚlcerascrônicasFeridas eúlcerasFeridas

furúnculosÚlceras

Feridas,furúnculos

Dermatoses

Dartros

ImpigensAntimicrobiano,micoses, feridasCaspa

Dartros, úlceras

Impigens

Impigens

Úlceras

Dartros

Impigens

Feridas

Impingens

Impingens

Impingens

Impingens

Dartro

Impingem

DartroAntifúngico

Dartros,leucorréia

Santos et al., 1988

Van den Berg, 1982

Freise, 1933

Caminhoá, 1877Lorenzi e Matos, 2002Paciornik, 1990Guarim Neto, 1987

Paciornik, 1990

Reitz, 1950

Freise, 1933

Oliveira, 1854Lorenzi e Matos, 2002

Cavalcante e Frikel,1973

Reitz, 1954

Castro, 1878

Oliveira, 1854

Moreira, 1862

Moreira, 1862

Castro, 1878

Reitz, 1954

Castro, 1878Martius, 1844Orth, 1937

Castro, 1878

Castro, 1878

Moreira, 1862

Oliveira, 1854D’Ávila, 1910Moreira, 1862Lorenzi e Matos, 2002

Oliveira, 1854Moreira, 1862

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 7: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 375

Bignoniaceae

BignoniaceaeBoraginaceae

Boraginaceae

Boraginaceae

Boraginaceae

Bromaliaceae

Burseraceae

Burseraceae

Burseraceae

Cactaceae

Cactaceae

Cactaceae

Cactaceae

Cannaceae

Cannaceae

Cannaceae

Caprifoliaceae

Caprifoliaceae

Caricaceae

Caricaceae

Caricaceae

Cecropiaceae

Tabebuia vellosoiToledoTecoma sp.Heliotropiumindicum L.

Patagonulaamericana L.Symphytumofficinale L.Symphytumperegrinum Ledeb.Bromeliaantiacantha Bertol.Protium brasiliense(Spreng.) Engl.Protiumheptaphyllum(Aubl.) March.Protium icicariba(DC.) March.Cereus stellatusPfeiff.Cereus variabilisPfeiff.Eriocereusbonplandii (Parm.ex Pfeiff.) Riccob.Opuntia compressaJ.F.Macbr.Canna aurantiacaRoscoe

Canna glauca L.

Canna indica L.

Lonicera japonicaThunb. ex Murray

Sambucus nigra L.

Carica papaya L.

Jacaratia digitata(Poepp. & Endl.)SolmsJacaratia spinosa(Aubl.) A.DC.CecropiacatarinensisCuatrec.

Bignonia longifloraVell.Tecoma sp.Tiaridium indicum,Heliotropium indicumH. indicum L.

Patagonula americanaL.Synphytum officinale L.Symphytum officinale L.Symphytum peregrinumLebed.Bromelia antiacanthaBertol.Protium brasilienseEngl.Protium heptaphyllum(Aublet) Marchand

Protium icicariba (DeCandole) Marchand1

Ceri varii stantes

Cereus variabilis Pfeiff.

Cereus bronplandiiParm.

Captus opuntia

Canna aurantiaca

Canna glauca, CannaangustifoliaCanna edulis e Cannaindica VellosoLonicera japonicaThunb. ex Murray

Sambucus nigra L.

Carica papaya L.

Carica digitata

Carica dodecaphylla

Cecropia catarinensisCuatrecosas

Ipê

-Aguaraciunha,macelinha,borragem

Guajuvira, pau-d’arcoConsólida, confrei

Consólida, confrei

Caraguatá,carauatá, gravatáAlmécega

Almécega

Almécega

Jamaracú

Cumbeba

Tuna

Figueira-da-barbariaMecru, albará,herva-dos-feridos,imbíríAlbará

Caeté-dos-jardins

Madressilva,madressilva-do-japão, maravilhaSabugueiro

Mamoeira, mamão

Jaracatiá

Jaracatiá

Embaúba, baúna,árvore-da-preguiça

Casca

Córticen.i.

Folhasn.i.

Decocton.i.Folhas

FolhasRaízes, folhasFolhas

Sementes, frutoFolhasÓleo-resina extraído dotroncoÓleo-resina extraído dotronco

Óleo-resina extraído dotroncoRaminhos contusos

Fruto

Suco de parte nãoespecificada

Fruto

Planta fresca

Raízes e radículasPlanta frescaPlanta fresca

Folhas, flores

Flores

Frutos verdesSementes, folhas,fruto, troncoFruto

Fruto

Folhas

Dartro

ImpigensÚlceras

FeridasAftas

Dartro

Feridas,ulceraçõesFeridas

Feridas

AftasAftas e feridasÚlcerasgangrenosasÚlcerasgangrenosas

ÚlcerasgangrenosasÚlcerasfagedênciasÚlcerassórdidasÚlcerascrônicas ouferidasÚlcerassórdidasÚlceras

FeridasÚlcerasÚlceras

Anti-séptico

Dermatoses efurúnculosÚlcerasÚlcerascrônicasFeridas, úlceras

Feridas, úlceras

Corrimento

Moreira, 1862

Orth, 1937Oliveira, 1854;Moreira, 1862Lorenzi e Matos, 2002Oliveira, 1854;Lorenzi e Matos, 2002Lorenzi e Matos, 2002Moreira, 1862Simões et al., 1998

Paciornik, 1990Simões et al., 1998Paciornik, 1990

Reitz, 1950Lorenzi e Matos, 2002Reitz, 1950

Reitz, 1950

Reitz, 1950

Oliveira, 1854

Moreira, 1862

D’Ávila, 1910

Moreira, 1862

Oliveira, 1854;Moreira, 1862

Martius, 1844Oliveira, 1854Oliveira, 1854

Lorenzi e Matos, 2002

Simões et al., 1998

Moreira, 1862Van den Berg, 1982

Oliveira, 1854

Oliveira, 1854

Simões et al., 1998

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 8: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates376

Cecropiaceae

Cecropiaceae

Celastraceae

Celastraceae

Chenopodiaceae

Chrysobalanaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Cecropia peltata L.

Cecropia sp.

Maytenus ilicifoliaMart. ex Reissek

Maytenus rigidaMart.

Chenopodiumambrosioides L.

Chrysobalanusicaco L.

Caraipa densifoliaMart.

Caraipa excelsaDucke

Caraipa fasciculataCambess.

Caraipa lacerdaeiBarb. Rodr.Caraipa laxifloraBenth.

Caraipamelhemiana Paula

Caraipa minorHuberCaraipa palustrisBarb. Rodr.Caraipa psidiifoliaDuckeCaraipa variabilisCambess.

Clusia purpurea(Splitg.) Engl.

Hypericumbrasiliense Choisy

Hypericumconnatum Lam.

C. peltata

Cecropia peltata (Weld)

C. peltata L.

Cecropia sp.

Maytenus ilicifoliaMart.

Maytenus rigida Mart.

Chenopodiumambrosioides Bert.C.ambrosioides L.

Chrysobalanus icacoC. icaco L.

Caraipa densifoliaMart.,Caraipa laxifloraBenth.Caraipa excelsa Ducke

Caraipa fasciculataCamb.

Caraipa lacerdaei Barb.Rodr.Caraipa laxifloraBenth.

Caraipa melhemianaPaula

Caraipa minor Hub.

Caraipa palustris Barb.Rodr.Caraipa psidifoliaDuckeCaraipa variabilisCamb.

Clusia purpurea (Splitg)Engl.

Hypericum laxiusculumA St. Hilaire

H. brasiliense ChoisyHypericum connatumLam.

Umbaúba,imbahiba, ambaiba,árvore-da-preguiça, imbaúba,ambaitinga

Embaúba,embaúva

Concorosa,sombra-de-touro,espinheira-santa,concerosaBom-nome, pau-de-colher, bom-homemMastruz, erva-de-santa-maria,ambrosia, erva-de-bicho, mastruço,menstrusGoajuru

Macucu, tamcoaré,tamancoaré-branco

Macucu, tamcoaré,tamancoaré-branco

Macucu, tamcoaré,tamancoaré-branco

Tamaquaré,tamaquaryMacucu, tamcoaré,tamancoaré-branco

Macucu, tamcoaré,tamancoaré-branco

Tamaquaré,tamaquaryTamaquaré,tamaquaryTamaquaré,tamaquaryMacucu, tamcoaré,tamancoaré-branco

Cebola-brava

-

-

Suco dascastanhasSuco dascastanhas com leiteMassa do interior dotroncoLátexFlores brancas (“sucodos olhos” ou gomos)Suco dos brotos

FolhasFolhas

n.i.

Folhas

Folhas, sementes oupartes aéreas

Raiz, casca, folhasFolhas, raizToda plantaCasca

Casca

Casca

Óleo obtido porincisões no troncoCasca

Casca

Óleo obtido porincisões no troncoÓleo obtido porincisões no troncoÓleo obtido porincisões no troncoCasca

Entrecasca

n.i

Folhasn.i.

Leucorréia

Úlceras

Úlcerasgangrenosas

Leucorréia,úlceras rebeldese torpesFeridas, úlcerasAnti-séptica emferidas e úlceras

Úlcerasexternas evaginaisCorrimentovaginalAnti-sépticolocal

Leucorréia

Dermatoses,impingem,dartrosDermatoses,impingem,dartrosDermatoses,impingem,dartrosDartros

Dermatoses,impingem,dartrosDermatoses,impingem,dartrosDartros

Dartros

Dartros

Dermatoses,impingem,dartrosAnti-séptica ecicatrizante deferidasFeridas

AftasAftas

Moreira, 1862;Moreira, 1871

Oliveira, 1883

Moreira, 1862Di Stasi et al., 1989Oliveira, 1854Freise, 1933

D’Ávila, 1910

Simões et al., 1998

Agra, 1996

Di Stasi et al.,1989

Matos, 1998

Oliveira, 1854Moreira, 1862Freise, 1933Van den Berg, 1982

Van den Berg, 1982

Van den Berg, 1982

Freise, 1933

Van den Berg, 1982

Van den Berg, 1982

Freise, 1933

Freise, 1933

Freise, 1933

Van den Berg, 1982

Cavalcante e Frikel,1973

Orth, 1937

Lorenzi e Matos, 2002D’Ávila, 1910Orth, 1937;Lorenzi e Matos, 2002

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 9: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 377

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Clusiaceae

Combretaceae

Commelinaceae

Commelinaceae

Commelinaceae

Convolvulaceae

Convolvulaceae

Convolvulaceae

Crassulaceae

Crassulaceae

Cucurbitaceae

Cucurbitaceae

Cucurbitaceae

CucurbitaceaeCucurbitaceae

Cupressaceae

Cyperaceae

Hypericumperforatum L.

Mammeaamericana L.

Vismia guianensis(Aubl.) Choisy

Vismia japurensisReichardtTerminaliaargentea (Camb.)Mart.Commelinadeficiens Hook.Dichorisandraaffinis Mart.Tripogandradiuretica (Mart.)HandlosCuscuta platylobaProgelCuscuta umbellataKunth

Ipomoea pes-caprae (L.) R.Br.

Bryophyllumpinnatum (Lam.)OkenKalanchoebrasiliensis Camb.Cayaponiabonariensis (Mill.)M. CrovettoCayaponia tayuya(Vell.) Cogn.

Curcubita pepo L.

Fevillea trilobata L.Momordicacharantia L.

Juniperusoxycedrus L.Cyperus rotundusL.

Hypericum perforatumL.

Mammea americanaM. americana L.

Vismia guianensis(Aubl.), Hypericumguianense Aubl.V. guianensis (Aubl.)Choisy

Vismia japurensisReich., Caopiajapurensis KuntzeTerminalia argenteaMart. & Zucc.Commelina deficiensHook.Dichorisandra affinsMart.Tradescantia diureticaMartius

Cuscuta platylobaProgelCuscuta umbellata, C.racemosa C. umbellataHumboldt, C. racemosaMart. C. umbellataHumbIpomoea pes-caprae(L.) R.Br.

Bryophylum calycynumSalisb.B. pinnatum(Lam.) OkenKalanchoes brasiliensisCamb.Trianosperma ficifoliaMart. T. ficifolia Cogn.

Cayaponia tayuya(Mart.) Cogn,Trianosperma tayuyaMart.C. tayuya (Vell.)Cogn.Curcubita pepo L.

Feuillea trilobata L.Momordica charantea LM. charantia L.

Juniperus oxycedrus L.

Cyperus rotundus L.

alecrim-bravo,erva-de-são-joão,hipéricoAbricó-do-pará,abricó, abricoteiro

Lacre, lacre-branco, caó-opiá,caopiá

Lacrão, pau-de-lacrePau-de-bicho

Marianinha

Disciplina

Tropoeraba

Cipó-chumbo

Cipó-chumbo,cipó-de-chumbo

Salsa-da-praia,batata-da-praia,ipoméiaFolha-da-fortuna,courama, coirama,fortunaSaião

Taiuá, abobrinha-do-mato

Taiuiá, tajujá,abobrinha-do-mato,guardião

Abóbora, abóbora-amarela

NhandirobaMelão-de-são-caetano, fruto-de-cobraOxicedro

Tiririca, junçá-aromática, alho

Planta inteira

Raiz

n.i.Suco leitoso da árvoreFolhas, casca

Goma-resina

Casca

Casca

n.i.

Folha

Folhas frescas

Planta inteira

Planta seca

Suco

Planta inteiraFolhas

Folhas

n.i.Suco das folhas

Folhas

RaizRaiz, folhas e frutos

Raízesn.i.

Óleo das sementesFolhasSumo das folhas

Madeira

Tubérculo

Anti-séptico

Úlceras de máqualidadeDermatosesÚlcerasDiversasdermatoses,principalmenteimpingensMicoses,impingemDermatoses

Aftas

Dartros,leucorréiaDartros

Dartros,leucorréia

Úlceras

FeridasrecentesFeridas

Furúnculos,feridas

Furúnculos

Feridas

Leucorragiasagudas ecrônicasDermatoses

Úlceras,furúnculosFeridas,corrimentovaginalImpingensLeucorréia

Dermatoses emgeralFeridas

Lorenzi e Matos, 2002

Oliveira, 1854

Lorenzi e Matos, 2002Moreira, 1862Van den Berg, 1982

Lorenzi e Matos, 2002

Van den Berg, 1982

Guarim Neto, 1987

Moreira, 1862

Van den Berg, 1982

Moreira, 1862

Reitz, 1954

Oliveira, 1854

Moreira, 1862

Freise, 1933Lorenzi e Matos, 2002

Paciornik, 1990

Lorenzi e Matos, 2002Moreira, 1862

D’Ávila, 1910

Orth, 1937Van den Berg, 1982

Lorenzi e Matos, 2002Lorenzi e Matos, 2002

Freise, 1933Moreira,1862Di Stasi et al.,1989

Moreira Filho eGoltcher, 1972Lorenzi e Matos, 2002

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 10: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates378

CyperaceaeDilleniaceae

Dilleniaceae

Dilleniaceae

Dilleniaceae

Dilleniaceae

Dilleniaceae

Dilleniaceae

Dilleniaceae

Droseraceae

Equisetaceae

Ericaceae

Euphorbiaceae

Euphorbiaceae

Euphorbiaceae

Euphorbiaceae

EuphorbiaceaeEuphorbiaceae

Euphorbiaceae

Euphorbiaceae

Euphorbiaceae

Euphorbiaceae

Euphorbiaceae

Euphorbiaceae

Cyperus sp.Curatellaamericana L.

Davilla aspera(Aubl.) BenoistDavilla ellipticaA.St.-Hil.Davilla kunthiiA.St.-Hil.Davilla multiflora(DC.) A.St.-Hil.Davilla nitida(Vahl) KubitzkiDavilla rugosaPoir.

Tetracera limaWilld. ex DCDrosera tenellaWilld. ex Roem. &Schult.Equisetumgiganteum L.Gaylussaciaamazonica Huber

Cnidoscolusphyllacanthus(Müll. Arg.) Pax &L. Hoffm.CrotonantisyphiliticusMart.

Croton perdicipesA.St.-Hil.

Croton urucuranaBaill.Croton sp.Euphorbiabrasiliensis Lam.Euphorbiahypericifolia L.Euphorbia linearisRetz.Euphorbiaphosphorea Mart.

Jatropha curcas L.

Jatrophagossypiifolia L.JulocrotonphagedaenicusMart.

Cyperus spCuratella sambaiba Csambaiba A.St-Hil.

Hieronia scabra (Vell.)

Davilla elliptica (St.Hill.)Davilla surinamensis(Miq.)Davilla sagraeana(A.Rich)Davilla itaparecensis(Cascaretto)Davilla brasiliana(D.C.)D. rugosa Poir.D.rugosa Saint HilaireTetracera lima (Willd.)

Drosera tenella H. et B

Equisetum giganteumMildeGaylussacia amazonicaHub.

Cnidoscolusphyllacanthus (Mull.Arg) Pax & H. Hoffm.

Croton antisyphiltiicumC. antisyphiliticusMart.C. anti syphilicum(Mart.)Croton perdicipes, C.perdicipes A.St. Hil., C.perdicipes (St. Hil.),Ocalia perdicipes(Baillon)Croton urucurana Baill.

Croton spEuphorbia brasiliensisLam.Euphorbia hupericifoliaL.Euphorbia linearisRetz.EuphorbiaphosphoreaEuphorbiaphosphorea Mart.Jatropha curcas (Linn.),Curcas purgans (Med.),Castiglionia lobataJ.curcas L.Jatropha gossyfiifolia L.

JulocrotonphagedenicusJ.phagedaenicus

Dandá-africanoSambaiva,sambaiba,sambaüvaCipó-de-carijó

Cipó-de-carijó

Cipó-de-carijó

Cipó-de-carijó

Cipó-de-carijó

Cipó-caboclo,cipó-de-carijó

Cipó-de-carijó

-

Rabo-de-cavalo

-

Favela, faveleiro,queimadeira

Alcanforeira,herva-mular, pé-de-perdiz

Alcanforeira,curraleira, herva-mular, pé-de-perdiz

Drago, sangue-de-drago, unicuranoBotãosinhoHerva-de-santa-luziaHerva-de-santa-luziaHerva-de-santa-luziaCipó-de-cunaman

Peão-roxo, jalopão,batata-de-téu,pinhão-roxo,pinhão-de-purgaPeão-roxo, jalopão,batata-de-téu-

RizomasCasca

n.i.Folhas, raízes

Folhas, raízes

Folhas, raízes

Folhas, raízes

Folhas, raízes

Folhas, raízesFolhasCaule, folhaFolhas, raízes

Toda planta

Planta inteira

Haste

Látex

Folhas frescasFolhas

Folhas frescasFolhas

Seiva

RaizSuco

Suco

Suco

Leite escorrido dosraminhosRaminhos novosÓleo

FolhasFolhas

Planta frescaPlanta contusa

Anti-sépticoFeridasÚlcerasatônicasÚlceras

Úlceras

Úlceras

Úlceras

Úlceras

Úlceras

Úlceras

Feridas

Aftas

Anti-séptica ecicatrizante emulceraçõesDermatoses

FeridasÚlceras

FeridasÚlceras

Anti-séptico

ÚlcerasÚlcerascrônicasÚlcerascrônicasÚlcerascrônicasÚlcerassórdidasÚlcerasDartros

FeridasAnti-séptico,feridasÚlceras malignasÚlceras de máqualidade

Freise, 1933Oliveira, 1854Moreira, 1862

Castro, 1878

Castro, 1878

Castro, 1878

Castro, 1878

Castro, 1878

Castro, 1878Freise, 1933Reitz, 1954Castro, 1878

Cavalcante e Frikel,1973

Reitz, 1950

Cavalcante e Frikel,1973

Agra, 1996Lorenzi e Matos, 2002

Moreira, 1862Oliveira, 1854;Castro, 1878

Moreira, 1862Oliveira, 1854;Castro, 1878

Lorenzi e Matos, 2002

Freise, 1933Moreira, 1862

Moreira, 1862

Moreira, 1862

Oliveira, 1854

Moreira, 1862Castro, 1878

Di Stasi et al.,1989Di Stasi et al.,1989

Martius, 1844Oliveira, 1854

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 11: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 379

Euphorbiaceae

Euphorbiaceae

Fabaceae

FabaceaeFabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

FabaceaeFabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Phyllanthus niruriL.Ricinus communisL.Abaremacochliacarpos(Gomes) Barneby& J.W. Grimes-Bowdichia major(Mart.) Mart. exBenth.Caesalpinia ferreaMart.Cajanus cajan (L.)Millsp.Cassia medicaForssk.Cassia purpureaRoxb.Copaifera coriaceaMart.Copaiferalangsdorffii Desf.

Copaiferamultijuga HayneCopaiferareticulata DuckeDalbergia nigra(Vell.) AllemãoDesmodiumadscendens (Sw.)DC.Dialium guianense(Aubl.) Sandwith

Diplotropispurpurea (Rich.)AmshoffEriosemasimplicifolium(Kunth) G.DonErythrina crista-galli L.

IndigoferalespedezioidesKunthMachaerium sp.Mimosa tenuiflora(Willd) PoirMimosa verrucosaBenth.Myrocarpusfrondosus Allemão

Myroxylonbalsamum (L.)Harms

Phyllanthus niruri L.

Ricinus communis L.

Mimosa cochliacarpusGomes Martius

Adenanthera thyrsosaSebipiramajorBowdichia majorMart.Caesalpinia ferreaMart.Cajanus cajan (L.)Millsp.Cassia medicaC.medica VellosoCassia purpurina L.

Copaiba coriacea(Marte) KtzeCopaiba langsdorffii(Desf.) Ktze Copaiferalangsdorffii Desf.Copaiba multijugaKtze.Copaifera reticulataDuckeDalbergia nigra Fr. All.

Desmodium adscendens(Sw.) DC.

Dialium guianense(Aubl.) Sandw.

Diplotropis purpurea(Rich.) Amsh.

Eriosemasimplicifolium (H.B.K.)Walp.Erythrina crista-galli L.

Indigoferalespedezioides H.B.K.

Machaerium sp.Mimosa nigra Hub.

Mimosa verrucosaBenth.Myrocarpus frondosusFr. Al.

Myroxylon balsamum(L.) Harms

Erva-pombinha,quebra-pedraMamona,carrapateira, rícinoAbaremo-temo

Juqueria-assuSicupira

Jucá, pau-ferro-verdadeiro, ibirá-obiGuandu, andu,ervilha-de-angolaMamangá

Pajomarioba

Copahiba, copahiva

Bálsamo, bálsamo-de-copaíba,copaíba, copaúbaCopahiba, copahiva

Copíba, copíba-marimariCaviuna

Amor-seco, pega-pega, carrapicho

Fava, favinha,sucupira-da-terra-firme, cutiúba

Corticeira

Anileira, anileiro

CaviunaJurema

Jurema

Cabriuva

Balsamo-de-tolú

Planta inteiraPartes aéreas, raízesÓleoÓleo das sementesn.i.

n.i.n.i.Caule

Folhas

Folhas e flores

FolhasFolhas, vagensSuco recente

Óleo obtido porferimentos nos troncosÓleo obtido porferimentos do troncoÓleoÓleo obtido porferimentos no troncoÓleo resina obtido dotroncoFolhas

Folhas secas

Sumo da haste ouentrecasca

Semente raladamisturada com enxofre

Sumo da casca e casca

Decocto da cascamisturado com águaardenteCascaRaízes

FolhasCasca

Casca

Serragem da madeiran.i.Resina, seiva,serragem, cascaÓleo resina extraído porincisões feitas no caule

Ácido úrico

FrieirasFurúnculosLeucorréia

CorrimentosImpigensDartro

Feridas

Úlceras

Úlceras, feridasÚlcerasAnti-dartroso

Feridas, úlceras

Feridas, úlceras

AntimicrobianoFeridas, úlceras

Leucorréia,úlceraçõesFeridas

Leucorréia

Anti-séptica,anti-infecciosa,feridasImpingem

Feridas

Feridasrecentes

Flores brancase outroscorrimentosFeridasFeridas

Feridas

Feridas

Anti-sépticodas viasurinárias

Paciornik, 1990Simões et al., 1998Castro, 1878Lorenzi e Matos, 2002Moreira, 1862

Moreira, 1862Oliveira, 1854Caminhoá, 1877

Di Stasi et al.,1989

Lorenzi e Matos, 2002

Oliveira, 1854Moreira, 1862Moreira, 1862

Freise, 1933

Freise, 1933

Lorenzi e Matos, 2002Freise, 1933

Van den Berg, 1982

Freise, 1933

Lorenzi e Matos, 2002

Cavalcante e Frikel,1973

Di Stasi et al.,1989

Cavalcante e Frikel,1973

D’Ávila, 1910Orth, 1937

Reitz, 1950Freise, 1933

Freise, 1933Freise, 1933

Freise, 1933

D’Ávila, 1910Orth, 1937Reitz, 1950

Santos et al., 1988

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 12: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates380

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Fabaceae

Flacourtiaceae

Flacourtiaceae

Flacourtiaceae

Flacourtiaceae

Flacourtiaceae

Iridaceae

Iridaceae

Iridaceae

Iridaceae

Iridaceae

Lamiaceae

Lamiaceae

Myroxylonperuiferum L.f.

Piptadenia rigidaBenth.

Pterocarpusamazonum (Mart.ex Benth.) AmshoffSenna alata (L.)Roxb.Senna occidentalis(L.) Link

Senna rugosa(G.Don) H.S.Irwin& BarnebySenna uniflora(Mill.) H.S. Irwin& BarnebyStryphnodendronadstringens (Mart.)Coville

Carpotrochebrasiliensis (Raddi)Endl.

Casearia decandraJacq.Casearia javitensisKunthCasearia sylvestrisSw.

Casearia ulmifoliaVahl. ex Vent.Morea aphyllaMansoPoarchonfluminensis (Vell.)Allemão

Sisyrinchiumbermudiana LSisyrinchiumgalaxioides Gomes

Sisyrinchiumpalmifolium L.

Hyptis mutabilis(Rich.) Briq.Lamium album L.

Myroxylon peruiferumL.f.

Piptadenia rigidaBenth.

Pterocarpus ulei Harms

Cassia herpetica

Cassia occidentalisL.Senna occidentalis(L.) Link

Cassia rugosa VogelC. rugosa

Cassia sericca Sw.

Stryphnodendronbarbatimão Martius,Acacia adstringensReiseS. barbatimãoMart.S. adstringens(Mart.) CovilleCarpotrochebrasiliensis Endl.C.brasiliensis (Raddi) A.GrayCasearia adstringens

Casearia javitensisH.B.K.Casearia sylvestrisSwartz C. sylvestris Sw.

Casearia ulmifolia

Morea aphylla Manso

Sisyrinchiumfluminensis (Vell.),Poarchon fluminensis(Freire Alemão)Sisyrinchiumbermudiana (Riedel)Sisyrinchiumgalaxioides GomesS. galaxioides(B.A.Gomes)Sisyrinchiumpalmaefolium(V.Gomes)Hyptis canescens

Lamium album L.

Bálsamo, bálsamo-de-tolu, bálsamo-do-peruAngico

Kino

-

Café-d-gozo, café-de-negro, erva-fedorenta,fedegosoBoi-gordo

Fedegoso

Barbatimão,abaremotemo,casca-da-virgindade

Sapucainha,canudeiro, pau-de-anjo

Quina-do-pará

Taiuá, abobrinha-do-matoGuaçatonga, apiá-acanoçu, bugre-branco, café-bravo

Casearia

Batatinha-do-campoMaririçó

Maririçó

Maririçó

Maririçó

-

Urtiga-branca

Folhas, frutos e resina

Casca, goma

n.i.

A erva

SementeFolhas

Folhasn.i.

Folhas

Cascan.i.Casca

Óleo das sementes

n.i.

Folhas

Folhas

Folhas

n.i.

Fécula

Fecula

Raiz doce

FéculaFécula

n.i.

Flor

Feridas, úlceras

Leucorréia

Úlceras tórpidas

Impigens

MicosesFeridas,impingem,pano-brancoAnti-dartrosoFeridas

Anti-dartroso

Leucorréia

FeridasFeridas e úlcerasCorrimentovaginalDartro

Impingem,caspa, dartroÚlcerassórdidasFrieiras

Úlceras,feridasAftas, feridasna bocaÚlceras

MoléstiasdartrosasMoléstiasdartrosas

MoléstiasdartrosasMoléstiasdartrosas

Moléstiasdartrosas

Feridas

Leucorréia

Lorenzi e Matos, 2002

Reitz, 1950

Freise, 1933

Oliveira, 1854

Di Stasi et al.,1989Lorenzi e Matos, 2002

Moreira, 1862Castro, 1878

Moreira, 1862

Moreira, 1862Lorenzi e Matos, 2002Freise, 1933Guarim Neto, 1987Lorenzi e Matos, 2002

Freise, 1933

Lorenzi e Matos, 2002

Moreira, 1862

Cavalcante e Frikel,1973Reitz, 1950Lorenzi e Matos, 2002

Moreira, 1871

Moreira, 1871

Castro, 1878

Castro, 1878

Moreira, 1862Castro, 1878

Castro, 1878

Oliveira, 1854

Caminhoá, 1877

Page 13: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 381

Lamiaceae

Lamiaceae

Lamiaceae

Lamiaceae

Lamiaceae

Lamiaceae

Lamiaceae

Lamiaceae

Lamiaceae

Lamiaceae

Lamiaceae

Lauraceae

Lauraceae

Lauraceae

Lauraceae

Lauraceae

Lauraceae

Lauraceae

Lavandulaangustifolia Mill.

Lavandulaofficinalis Chaix &Kitt.Leonotis nepetifolia(L.) R. Br.

Marrubium vulgareL.Mentha x piperitaL.Ocimumgratissimum L.Ocimummicranthum Willd.Peltodon radicansPohl

Plectranthusamboinicus (Lour.)Spreng.Rosmarinusofficinalis L.

Thymus vulgaris L.

Acrodiclidiumelaeophorum Barb.Rodr.

Aniba puchury-minor (Mart.) Mez

Cinnamomumzeylanicum Breyn.

Licaria puchury-major (Mart.)Kosterm

Mespilodaphnepretiosa NeesNectandraelaiophora Barb.Rodr.

Nectandrapuchury-minor(Mart.) Ness.

Lavandula angustifolia(L.) Miller, L. spica L.,L. vera De CandoleL.angustifolia Mill.

Lavandula officinallisChaix

Leonitis nepetaefolia(L.) R. BrownL. nepetaefolia Hort.L. nepetaefolia (L.) R. Br.Marrubium vulgare L.

Mentha piperita L.

Ocimum gratissimum L.

Ocimum micranthumWilld.Peltodon radicans Pohl

Plectranthusamboinicus (Lour.)Spreng.Rosmarinus officinalisL.

Thymus vulgaris L.

Acrodiclidiumelaiophorum Barb.

Nectadra puchury-minorNectandriapychurim minorCinnamomumzeylanicum Breyn.,Laurus cinnamomum L.Nectandria pychurimmajor Ness Licariapuchury-major (Mez)Kost, Acrodiclidiumpuchuri-major MezMespilodaphne pretiosa

Nectandra elaiophoraBarb.

Nectandra puchurim-minor Ness e Mart

Alfazema,lanvanda, lavanda-inglesa

Alfazema

Cordão-de-frade,catinga-de-mulata

Marroio, malvão,bom-homemHortelã-pimenta,hortelã, mentaAlfavaca-cravo

Alfavaca

Paracari, hortelã-do-mato, rabugem-de-cachorroMalvarisco,hortelã-graúda,malva-de-cheiroAlecrim, alecrim-de-cheiro,rosmarino, alecrim-de-jardim, alecrim-verdadeiro,alecrim-do-sulTomilho

Louro-inhamuí,louro-mamri, pau-de-gasolina, safrás

Puchury-miri,pichurim-bastardo

Canela, canela-da-índia

Louro-puxuri,puxuri, pichurim

Pereiorá, pão oucasca-preciosaLouro-inhamuí,louro-mamri, pau-de-gasolina, safrás

Pichurim

n.i.

n.i.

Planta florida

n.i.

Erva

Folhas

Folhas ou toda parteaéreaSumo das folhas

Talo, folhasFolhas, ramos

Folhas

Folhas

Partes aéreasn.i.n.i.

Resina do tronco

Óleo da sementen.i.

Folhas, casca

n.i.

Fruto, casca, folhas

Casca

Resina oleosa dotronco

n.i.

Anti-séptico

Antimicrobiana,corrimentovaginalAnti-séptico

Úlceras

ácido úrico

Anti-séptico

Anti-séptica

Fungicida

Anti-séptico daregião ocularDartrosDermatoses

Anti-séptica

FeridasCaspas eprevenção dacalvíceAntimicrobiana

Anti-séptico

Dartros,Dermatoses ouparasitoses docouro cabeludoLeucorréia

Leucorréia

Leucorréia

Flores brancas

Dartros,Dermatoses ouparasitoses,principalmentedo courocabeludoLeucorréia

Moreira Filho eGoltcher, 1972

Lorenzi e Matos, 2002

Moreira Filho eGoltcher, 1972

Reitz, 1950; Di Stasi etal., 1989

Lorenzi e Matos, 2002Lorenzi e Matos, 2002

Di Stasi et al.,1989

Matos, 1998

Di Stasi et al.,1989

Freise, 1933Lorenzi e Matos, 2002

Lorenzi e Matos, 2002

Guarim Neto, 1987Paciornik, 1990Matos, 1998Simões et al., 1998Lorenzi e Matos, 2002

Moreira Filho &Goltcher, 1972Van den Berg, 1982

Oliveira, 1854Moreira, 1862

Van den Berg, 1982

Moreira, 1862

Van den Berg, 1982

Oliveira, 1854

Van den Berg, 1982

Freise, 1933

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 14: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates382

Lauraceae

Lauraceae

Lecythidaceae

Lecythidaceae

Liliaceae

LiliaceaeLiliaceae

Liliaceae

Liliaceae

LiliaceaeLiliaceae

Liliaceae

Liliaceae

Liliaceae

Loranthaceae

Loranthaceae

Lycopodiaceae

Lythiraceae

Malpighiaceae

Malpighiaceae

Malpighiaceae

Ocoteabarcellencis(Meisn.) Mez

Persea americanaMill.

Carinianaestrellensis (Raddi)KuntzeCariniana legalis(Mart.) KuntzeAllium cepa L.

Allium sativum L.Aloe africana Mill.

Aloe arborescensMill.Aloe ferox Mill.

Aloe perfoliata L.Aloe spicata L.f.

Aloe succotrinaLam.

Aloe vera (L.)Burm. f.

Aloe vulgaris Lam.

Loranthus sp.

Struthanthus sp.

Lycopodiumclavatum L.Cuphea calophyllaCham. & Schltdl.ByrsonimacoccolobifoliaKunthByrsonimacoriacea (Sw.) DC.

Byrsonimaintermedia A.Juss.

Ocotea barcellencis(Meiss) Mez, Nectandrabarcellensis Meiss

Persea gratissimaGaertn,P. americanaMill., P. persea (L.)Cackerell, Lauruspersea L.Perseagratissima GaertnCouratari estrellensisRaddi

Couratari legalis Mart.

Allium cepa L.

Allium sativum L.Aloe africana Mill.

Aloe arborescens Mill.

Aloe ferox Miller

Aloe perfoliata Vell.Aloe spicata L.

Aloe soccotrina Lam.

A. succotrina Lam.Aloe barbadensisMill.A. vera (L.)Burm.27

Aloe vulgaris DC.

Loranthus sp.

Struthanthus sp.

Lycopodium clavatumL.Cuphea calophyllaCham & Schlech.Byrsonemacoccolobifolia Kunth

Byrsonema coriacea(Sw.) Kunth.

Byrsonima intermediaA.Juss.

Louro-inhamuí,louro-mamri, pau-de-gasolina, safrás

Abacateiro,abacate

Jequitibá-vermelho

Jequitibá-branco

Cebola

Alho

Babosa

Áloes

BabosaÁloes

Babosa, áloes

Babosa, áloes

Áloes

Herva-de-passarinhoHerva-de-passarinhoLycopódio

Sete-sangrias

Muruci

Muruci

Muricizeiro,muruci, murici-do-campo, baga-de-tucano

Resina oleosa dotronco

Sementes, folhas secascaídas, fruto

Folhas, casca do fruto,caroço, polpaCasca

Casca

Bulbo

Bolbilhos - dentesFolhas

Folhas

Folhas

FolhasFolhas

Folhas

FolhasSuco ou óleoSumo fresco oudessecado folhas,resinaFolhas

n.i.

Planta inteira, menosos haustóriosEsporos dasramificações férteisPlanta inteira

Haste

Haste

Raízes

Dartros,dermatoses ouparasitoses,principalmentedo courocabeludoÁcido úricoPrevenir quedade cabelo,anticaspa

Leucorréia

Leucorréia

Feridas emputrefraçãoAnti-sépticoAnti-dartroso/impingem,queda de cabeloAnticaspa

Anti-dartroso/impingem,queda de cabeloCaspas, calvíceAnti-dartroso/impingem,queda de cabeloAnti-dartroso/impingem,queda de cabeloFurúnculosCaspa, calvíceAnti-séptico,antialopécico

Anti-dartroso/impingem,queda de cabeloÚlceras

Leucorréia

Eritema,intertrigoÁcido úrico

Anti-séptica,anti-infecciosa/feridasAnti-séptica,anti-infecciosa/feridasFeridascrônicas,corrimentovaginal

Van den Berg, 1982

Van den Berg, 1982

Paciornik, 1990

Freise, 1933

Freise, 1933

Reitz, 1950

Reitz, 1950Reitz, 1950

Paciornik, 1990

Reitz, 1950

Freise, 1933Reitz, 1950

Reitz, 1950

Guarim Neto, 1987Freise, 1933Matos, 1998

Reitz, 1950

Moreira, 1862

Freise, 1933

Reitz, 1950

Paciornik, 1990

Cavalcante e Frikel,1973

Cavalcante e Frikel,1973

Lorenzi e Matos, 2002

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Page 15: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 383

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Malvaceae

Malvaceae

Malvaceae

Malvaceae

MarantaceaeMelastomataceae

Melastomataceae

Melastomataceae

Melastomataceae

Melastomataceae

Meliaceae

Meliaceae

MeliaceaeMenispermaceae

Moraceae

Moraceae

Moraceae

Moraceae

Moraceae

Moringaceae

Musaceae

Musaceae

Gossypiumbarbadense L.

Gossypiumhirsutum L.

Malva sylvestris L.

Sida spinosa L.

Thalia geniculata L.ComoliaveronicaefoliaBenth.Lasiandramutabilis Riedel exNaudinLoreya mespiloidesMiq.

Melastomapauciflora Lam.Miconiaaplostachya(Bonpl.) DC.Carapa guianensisAubl.

Cedrela fissilisVell.Cedrela sp.Cissampelosparreira Vell.BrosimumgaudichaudiiTréculDorstenia arifoliaLam.Dorsteniabrasiliensis Lam.Dorsteniacordifolia Lam.Morus nigra L.

Moringa oleiferaLam.Musa paradisiacaL.

Musa sapientum L.

Gossypium vitifolium

Gossypium herbaceumL.Gossypium hirsutum L.

Malva sylvestris L.

Sida spinosa L.

Thalia geniculata L.Comolia veronicaefoliaBenth.

Lasiandra mutabilis

Loreya mespiloidesMiq.

Melastoma parcifloraLamarckMiconia aplostachya(Bonpl.) DC.

Carapa guaianensis,Xilocarpus carapaC.gujanensis Aubl.Martius

Cedrela fissilis Vell.

Cedrela spCissampelos parreiraVell.Brosimum gaudichaudiiTrécul

Dorstenia arilifoliaLam.Dorstenia brasiliensisLam.Dorstenia cordifoliaSwartzMorus nigra L.

Moringa oleifera Lam.

Musa paradisiaca L.

Musa sapientum L.

Algodão-americano,algodoeiro, aminiiú

Algodoeiro,algodão, algodão-herbáceo, algodão-mocó

Malva, malva-alta,malva-silvestreRelógio, malva-de-espinhoAgutiguepo-obi-

Cui-peuna

-

Aninga-pari

-

Andiroba, angiroba,nandiroba

Cedro

Cedro-

Mamica-de-porco,algodão-do-campo

Carapia

Caá-piá, carapia

Contraierva

Amora

Moringa, cedro,quiabo-de-quinaBananeira-de-são-thomé

Bananeira

Planta frescamachucadaFolhas

Casca das raízes eóleos das sementesFlores e frutos verdes

n.i.

Folhas ou toda planta

RaizFolhas, hastes

n.i.

Sumo da entrecasca

Folhas

Folhas

Óleo

ÓleoFruto

Casca, lenho

Cascasn.i.

Raízes, folhas

Raiz

Raizn.i.Raiz

Suco de amora, fruto,casca da raizSementes

FolhasSuco da raiz e tronco,folhas, frutos e floresFolhas, tronco

ÚlcerasmalignascrônicasÚlcerassórdidasÚlcerasMicoses:frieira, pano-branco,impingemFurúnculos

Úlceras

ÚlcerasAnti-séptica ecicatrizante deferidasÚlceras

Anti-séptica ecicatrizante deferidasÚlceras

Anti-séptica ecicatrizante emulceraçõesÚlceras,impingem,feridasFeridasÚlceras,impingemÚlceras

FeridasLeucorréia

Dermatoses

Leucorréia

Leucorréia

Leucorréia

Aftas

Antimicrobiana

Aftas,leucorréiaFlores brancasÚlceras,feridas,sapinhos dascrianças

Martius, 1844

Oliveira, 1854Reitz, 1950

Lorenzi e Matos, 2002Lorenzi e Matos, 2002

Agra, 1996

Moreira, 1862Cavalcante e Frikel,1973

Moreira, 1871

Cavalcante e Frikel,1973

Moreira, 1862

Cavalcante e Frikel,1973

Oliveira, 1854

Moreira,1871Moreira, 1862

Reitz, 1950

Freise, 1933Moreira, 1862

Lorenzi e Matos, 2002

Moreira, 1862

Moreira, 1862Castro, 1878Moreira, 1862

Reitz, 1950

Lorenzi e Matos, 2002

Moreira, 1862Reitz, 1954

Reitz, 1954

Page 16: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates384

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Myristicaceae

Myristicaceae

Myristicaceae

Myristicaceae

Myrsinaceae

Myrtaceae

Myrtaceae

Myrtaceae

Myrtaceae

MyrtaceaeMyrtaceae

Myrtaceae

Myrtaceae

Nyctaginaceae

Nyctaginaceae

Nymphaeaceae

Nymphaeaceae

Nymphaeaceae

Oleaceae

Onagraceae

Onagraceae

Virola oleifera(Schott.)A.C.Smith.Virola sebiferaAubl.-

Virola surinamensis(Rol. ex Rob.)Warb.Cybianthusdetergens Mart.Blepharocalyxsalicifolius (Kunth)O.BergCampomanesiaaurea O.BergEucalyptuscitriodora Hook.

Eucalyptusglobulus Labill.

Eucalyptus sp.Melaleucaleucadendra (L.) L.Psidium guajava L.

Syzyguimaromaticum (L.)Merr. et PerryBoerhavia diffusaL.Mirabilis jalapa L.

Nelumbo nuciferaGaertn.Nymphaeaamazonum Mart. &Zucc.Nymphaearudgeana Mey.

JasminumangustifoliumWilld.Oenothera affinisCambess.Raimanniamollissima (L.)Sprague & L. Riley

Virola oleifera (Schott.)A.C.Smith.Virola sebifera Aubl.,Myristica sebifera Sw. 21

Virola suma (Vell.)

Virola surinamensis(Rol. ex Rob.) Warb.

Cybianthus detergens

Eugenia depauperataCamb.

Campomanesia aureaO.BergEucaliptus citriodoraHookerEucalyptuscitriodora HookEucalyptus globulus LaBillardiéreEucaliptusglobulus Labill.

Eucaliptus sp.Melaleucaleucadendron L.Psydium pomiferum L.Psidium guajava L.

Syzyguim aromaticum(L.) Merr. et Perry

Boerhavia diffusa L.

Mirabilis dichotoma, M.dichotoma L., M. jalapaL.

Nymphea neumbo Pison

Nymphaea amazonumHort.

Nymphaea rudgeana G.F. W. Meyer

Jasminum angustifolium

Oenothera affinis

Oenothera mollissimaL.

Bicuíba

Ucuúba, ucuúba-branca-de-folha-grandeCipó-sumá

Ucuúba, ucuúba-branca, árvore-do-selo-

Guabiroba

Guabirobeira

Eucalipto-limão

Eucalipto

EucaliptoEssência-de-cajeputeGoiaba, goiabeira

Cravo-da-índia

Amarra-pinto,pega-pintoBatata-de-purga,belas-noites,jalapa, bonina,maravilhaAguapé

Aguapé, aguapé-da-meia-noite,golfo, mururí, uapéAguapé, aguapé-da-meia-noite,golfoJasmim-de-italia

Herva-minuana

Minuana

Casca, semente

Folha, seiva da casca,casca e semente

Raiz

Casca

Raiz

Folhas

Folha e casca

n.i.Folhas

Folhas

n.i.FolhasFolhasn.i.

FrutosCascan.i.Casca

Óleo

Raízes

Raiz

FolhasFlores

Toda planta, só raiz ouas folhas

Toda planta, só raiz ouas folhas

Raiz

n.i.

n.i.

Leucorréia

Feridas

Manifestaçõesherpéticas denaturezadartrosaÚlceras, aftas

Impingens

Leucorréia

Flores brancas

Anti-sépticoAnti-sépticolocalLeucorréia

Anti-séptico

Anti-sépticoAnti-sépticourinárioLeucorréia

AftasÚlceras,irrigaçãovaginalAnti-séptico

Feridas docorpoLeucorréia

MicosesÚlceras

Úlceras

Úlceras

Afecçõesdartrosas

Feridas

Feridas

Reitz, 1954

Van den Berg, 1982

Castro, 1878

Lorenzi e Matos, 2002

Oliveira, 1854

Moreira, 1862

Reitz, 1950

Moreira Filho eGoltcher, 1972Matos, 1998Reitz, 1950Moreira Filho eGoltcher, 1972Simões et al., 1998Freise, 1933Moreira Filho eGoltcher, 1972Moreira, 1962Di Stasi et al., 1989Guarim Neto, 1987Di Stasi et al., 1989

Moreira Filho eGoltcher, 1972

Guarim Neto, 1987

Oliveira, 1854;Moreira, 1862;Castro, 1878Lorenzi e Matos, 2002Moreira, 1862

Van den Berg, 1982

Van den Berg, 1982

Moreira, 1871

Oliveira, 1854

D’Ávila, 1910

Page 17: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 385

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Papaveraceae

Phytolaccaceae

Phytolaccaceae

Piperaceae

PiperaceaePiperaceae

PiperaceaePiperaceae

Piperaceae

Plantaginaceae

Plantaginaceae

Plumbaginaceae

Plumbaginaceae

Poaceae

Poaceae

Poaceae

Poligonaceae

Poligonaceae

Polygonaceae

PolygonaceaePolygonaceae

Portulacaceae

Portulacaceae

Portulacaceae

Argemonemexicana L.

Petiveria alliaceaL.Phytolaccaamericana L.

Peperomiaelongata Kunth

Piper aduncum L.Piper mikanium(Kunth) Steud.Piper umbellatum L.Pothomorphepeltata (L.) Miq.Pothomorpheumbellata (L.) Miq.Plantago australisLam.Plantago major L.

Limoniumbrasiliense (Boiss.)Kuntze

Plumbagoscandens L.Coix lacryma-jobiL.

Gyneriumsagittatum (Aubl.)P.Beauv.Saccharumofficinarum L.CoccolobacrescentiaefoliaCham.Coccoloba uvifera(L.) L.

Polygonum acreLam.

Rumex crispus L.Rumex obtusifoliusL.Portulaca oleraceaL.Portulaca pilosa L.

Talinumpaniculatum (Jacq.)Gaern.

Argemonia mexicanaArgemone mexicana L.

Petivera alliacea L.

Phytolaca decandraP.decandra L.

Peperomia elongataH.B.K., P. myriocarpaC. DC., P. controversaC. DC., Piper extensumRoemPiper aduncum L.Piper parthenium

Piper umbellatum Vell.Piper peltatum

Pothomorphe umbellata(L.) Miq.Plantago australis Lam.

Plantago major L.

Statice braziliensisBoiss Limoniumbrasiliense (Boiss.)KuntzePlumbago scandem L.

Coix lacryma-jobi L.

Gynerium parviflorumG. saccharoides Bompl.

Saccharum officinarumL.CoccolobacrescentiaefoliaC.crescentiaefolia ChamCoccoloba uvifera L.

Polygonum acre HBK

Rumex crispus L.Rumex obtusifolius L.

Portulaca oleracea L.

Portulaca pilosa L.

Talinum paniculatum(Jacq.) Gaern.

Cardo-santo,argemonia

Mocura-caá, tipi,amansa-senhorCururú, cururú-de-cacho, cururú-bravo, herva-dos-cachos-da-índia,tintureira-vulgar,cuarurú-guaçúErva-de-soldado

Aperta-ruão-

Periparoba-

Pariparoba,aguaxima, caapebaTanchagem,tanchásTanchagem,tanchásBaicuru, guaicuru

Caá-pomanga, caá-pomongo, caataiaCapim-de-contas,lágrima-de-nossa-senhoraVuba

Cana-de-açúcar,canaTangaraca-guaçú,tangaraca-assú,tangara-guaçu-caaBaga-da-praia

Erva-de-bicho

LabaçaLabaça

Beldroega

Amor-crescido

Língua-de-vaca,caruru, maria-gorda

Folhas

Folhas

Folhas, frutos, raízesn.i.FolhasFolhasFolhas, frutos, raízes

Folhas,inflorescências

Folhas, frutos, raízesLeucorréia (raiz)7

RaizRaiz

Folhas

Folhas

Folhas

Raiz

Raiz, folhas

Frutos-grãos

Raiz

Suco do colmo daplantaFruto

Fruto

Planta inteira

Folhas, raízesFolhas, raízes

Folhas,caule, sementes

FolhasFolhas, hastes e raizFolhas

Queda de cabeloÚlcerasexternasAnti-séptica

Úlceras de mácondiçãoÚlceras

ÚlcerasmalignasLeucorréia

Úlceras rebeldes

LeucorréiaÚlceras

Furúnculos

Feridas

Feridas

ÚlcerasrebeldesLeucorréia

Unheiras

Micoses, anti-séptico das viasurináriasQueda decabelos

Aftas

Leucorréia

Leucorréia

Aliviarcorrimentos nasmulheresDartrosDartros

Úlceras

FeridasÚlcerasFeridas

Moreira, 1862

Agra, 1996Di Stasi et al.,1989

Oliveira, 1854Moreira, 1871Orth, 1937D’Ávila, 1910Reitz, 1950

Van den Berg, 1982

Freise, 1933Oliveira, 1854

Moreira, 1871Oliveira, 1854

Lorenzi e Matos, 2002

Freise, 1933

Paciornik, 1990

Freise, 1933Simões et al., 1998

Van den Berg, 1982

Lorenzi e Matos, 2002

Oliveira, 1854Moreira, 1862

Di Stasi et al.,1989

Oliveira, 1854Caminhoá, 1877

Caminhoá, 1877

Paciornik, 1990

Freise, 1933Freise, 1933

Reitz, 1950

Freise, 1933

Van den Berg, 1982Lorenzi e Matos, 2002

Page 18: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates386

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Punicaceae

Ranunculaceae

Ranunculaceae

Ranunculaceae

Rhamnaceae

Rhizophoraceae

Rosaceae

Rosaceae

Rosaceae

Rosaceae

Rubiaceae

Rubiaceae

Rutaceae

Rutaceae

Rutaceae

Rutaceae

Rutaceae

Rutaceae

Rutaceae

Rutaceae

RutaceaeSantalaceae

Sapindaceae

Sapindaceae

Punica granatumL.Anemonedecapetala Ard.Anemone pulsatillaL.Ranunculusapiifolius Pers.

Ziziphus joazeiroMart.

Rhizophora mangleL.Rosa alba L.

Rosa centifolia L.

Rosa damascenaMill.Rosa gallica L.

Chiococca alba(L.) Hitchc.Posoquerialatifolia (Rudge)Roem.B.Schult.Citrus limon (L.)Burm. f.

Citrus limonumRissoCitrus medica L.

Esenbeckiaintermedia Mart. exEngl.Pilocarpusjaborandi HolmesPilocarpusmicrophyllus Stapfex Wardleworth

Pilocarpuspennatifolius Lem.

Pilocarpusracemosus VahlZanthoxylum sp.Jodina rhombifolia(Hook. & Arn.)Reissek

Sapindus saponariaL.Serjania erectaRadlk.

Punica granatum L.

Anemone decapetada L.

Anemone pulsatillaLinn.Ranunculus apiifoliusPers.Aphanostemmaapiifolium (Pers.) A St.HilaireZiziphus joazeiro Mart.

Rhizophora mangle L.

Rosa alba L.

Rosa centifolia L.

Rosa damascena Miller

Rosa gallica L.

Chiococca anguifuga C.alba (L.) Hitchc.Posoqueria latifofolia(Rudge) R. et S.

Citrus limon (L.) Burm.f.

Citrus limonum DC

Citrus medica efferatavel spinosissimaEsenbeckia intermedia

Pilocarpus jaborandiHolmesPilocarpus microphyllusStapf.P. microphyllus Stapf exWardleworthPilocarpus pinnatifoliusLem.P. pennatifolius Lem.

Pilocarpus racemosusVahlZanthoxilum spIodina rhombifoliaHook et Arn.

Sapindus saponaria L.

Serjania erecta Radlk.Chrysophyllum

Romeira

Anêmola-de-dez-folhasPulsatilla

Botão-de-oiro,aipo-chimarrão

Juazeiro, enjoá, juá

Mangue, mangue-vermelhoRosa

Rosa

Rosa

Rosa

Cainca, caninana,cipó-cruz-

Limoeiro, limão,limão-verdadeiro

Limoeiro-azedo

Limoeiro-do-mato

Apogitagoara

Jaborandi

Jaborandi

Jaborandi

Jaborandi

Mão-visinhoCancorosa-de-três-pontas, erva-cancorosa,cancorosaSaboneteiro

Cinco-folhas

Flores e casca do fr

n.i

Folha

n.i.

CascasEntrecasca, folhasCascas, folhasCasca

n.i.

n.i.

n.i.

n.i.

Raizn.i.Hastes finas

n.i.

Folhas, casca

Folhas, casca

Casca

Folhas

Folhas

n.i.

Folhas

Folhas

n.i.Folhas, cascas

Cascas, raiz, frutointeiroFolhas

Leucorréia

Dermatoses

Dartro

Dermatoses

DermatosesCaspa

Leucorréia

Anti-séptico

Anti-séptico

Anti-séptico

Anti-séptico

LeucorréiaMicosesAnti-séptica ecicatrizante deferidasÁcido úrico,furúnculo, aftas,feridasAnti-séptico

Anti-séptico

Impingens

Calvice

Calvice

Calvíce

Evitar queda decabeloCalvice

ÚlcerasÚlceras

Leucorréia

Úlceras

Moreira, 1862

Orth, 1937

Caminhoá, 1877

D’Ávila, 1910

Orth, 1937

Agra, 1996Matos, 1998Lorenzi e Matos, 2002Freise, 1933

Moreira Filho eGoltcher, 1972Moreira Filho eGoltcher, 1972Moreira Filho eGoltcher, 1972Moreira Filho eGoltcher, 1972Freise, 1933

Cavalcante e Frikel,1973

Lorenzi e Matos, 2002

Moreira, 1862

Moreira, 1862

Oliveira, 1854

Freise, 1933

Freise, 1933

Moreira Filho eGoltcher, 1972Moreira Filho eGoltcher, 1972

Santos et al., 1988Freise, 1933

Moreira, 1871Simões et al., 1998

Freise, 1933

Guarim Neto, 1987

Page 19: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 387

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Sapotaceae

Scrophulariaceae

Selaginellaceae

SimaroubaceaeSmilacaceae

Smilacaceae

Solanaceae

Solanaceae

Solanaceae

Solanaceae

Solanaceae

Solanaceae

Solanaceae

Solanaceae

Solanaceae

Solanaceae

Solanaceae

Sterculiaceae

SterculiaceaeSterculiaceae

Styracaceae

Styracaceae

Styracaceae

Styracaceae

Pradosialactescens (Vell.)Radlk.

Scoparia dulcis L.

Selaginella pedataKlotzsch-Smilax papyraceaDuhamelSmilax siphiliticaHumb. et Bonpl. exWilld.Cestrumlaevigatum Schltdl.Cestrumsalicifolium Jacq.Cestrum stipulatumVell.

Lycopersicumesculentum Mill.Solanumamericanum Mill.

Solanum cernuumVell.

Solanumdulcamara L.Solanum jubebaVell.Solanum nigrum L.

Solanumpaniculatum L.Solanum tuberosumL.Guazuma ulmifoliaLam.

Helicteres sp.Waltheriadouradinha A.St.-Hil.

-

Styrax benjoinDryand.Styrax ferrugineusNees & Mart.StyraxparalleloneurusPerkins

buranhemC. buranhemRiedelLucumaglycyphlola Mart eEicheScoparia dulcis L.

Selaginella pedataKlotz.Simarouba officinalisSmilax papyracea

Smilax siphilitica

Cestrum laevigatumSchltdl.Cestrum salicifoliumJacq.Cestrum bracteatum, C.stipulatum C.bracteatum LinkLycopersicumesculentum Mill.Solanum americanumMill.

Solanum cernuum Vell.

Solanum dulcamarcaLinn.Solanum jubeba

Solanum nigrum L.

Solanum paniculatum S.paniculatumSolanum tuberosum L.

Guazuma ulmifoliaLam.

Helicteres sp.Waltheria douradinhaSt. Hil.

Styrax ariculatum

Styrax benjoinDryanderStyrax ferrugineumMartiusStyrax paralleloneurusPerkins

Buranhem,monesia,guaranhem

Tapixaba, fel-da-terra, vassourinha-

MarubáSipó-em

Sipó-em

Coearana

Coearana

Piranga, coearana

Tomate

Maria-preta, erva-de-bicho, erva-mocóPanacéia, braço-de-preguiça, erva-carneiraDulcamarca, doce-amargaJuripeba, jurepeba

Herva-moura,herva-de-bichoJuripeba, jurubeba

Batata-inglesa

Embirú

SacarolhaDouradinha,douradinha-do-campo

Estoraque

Benjoim-de-sumatraEstoraque

Benjoim-de-sumatra

n.i.CascaCasca

Toda planta

Folhas

n.i.Fécula

Fécula

Folhas, talos

Folhas, talos

n.i.

Folhas, talosFruto

Folhas

Folhas, floresRaiz, folhasFolhasCaule

Folhas, frutos

Planta inteira

Folhas, frutosFrutosTubérculo, folhasfrescas, floresCascas

Entrecasca

RaizFolhas, flores ou todaplantaFolhasPlanta inteira floridaBálsamo

Resina

Bálsamo

Resina

Leucorréia

ÚlcerascutâneasCorrimentovaginalFeridas, anti-sépticaLeucorréiaMoléstiasdartrosasMoléstiasdartrosas

Anti-séptico

Anti-séptico

Úlceras eferidasAnti-sépticoAntifúngicolocalÚlceras,feridas,furúnculosÚlcerasDartrosFurúnculoDartro

Feridas eúlcerasLeucorréia

ÚlcerasFeridasÚlceras, feridas

Úlceras da pele

Queda decabelos oumoléstiasparasitárias docouro cabeludoFlores brancasFeridas

ÚlcerasÚlceras,leucorréiaAnti-séptico

Úlceras,leucorréiaAnti-séptico

Oliveira, 1854Moreira, 1862Freise, 1933

Di Stasi et al.,1989

Cavalcante e Frikel,1973Moreira, 1862Castro, 1878 ouOliveira, 1854Castro, 1878 OuOliveira, 1854

Freise, 1933

Freise, 1933

Oliveira, 1854

Freise, 1933Matos, 1998

Lorenzi e Matos, 2002

Moreira, 1862Freise, 1933Lorenzi e Matos, 2002Caminhoá, 1877

Oliveira, 1854

Freise, 1933

Oliveira, 1854Moreira, 1862Reitz, 1954

D’Ávila, 1910Orth, 1937Freise, 1933

Freise, 1933D’Ávila, 1910Orth, 1937Simões et al., 1998Simões et al., 1998Moreira, 1862

Moreira Filho eGoltcher, 1972Moreira, 1862

Moreira Filho eGoltcher, 1972

Page 20: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates388

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Styracaceae

ThymelaeaceaeTiliaceae

Tropaeolaceae

Tropaeolaceae

Tropaeolaceae

Ulmaceae

Urticaceae

Urticaceae

Verbenaceae

Verbenaceae

Verbenaceae

Verbenaceae

Verbenaceae

VerbenaceaeViolaceae

Violaceae

Styrax tonkinensis(Pierre) Craib exHartwichDaphne gnidium L.Luehea grandifloraMart.

Tropaeolumbrasiliense Casar.Tropaeolum majusL.

Tropaeolumpentaphyllum Lam.

Trema micrantha(L.) BlumeUrtica dioica L.

Urtica urens L.Boucheapseudogervao(A.St.-Hil.) Cham.Lippia aff. gracilisSchauer

Lippia gracilisSchauer

Lippia sidoidesCham.

Stachytarphetajamaicensis (L.)Vahl

Verbena officinalis L.Anchietea pyrifoliaA.St.-Hil.

AnchietearoquefeillianaSpreng.

Styrax tonkinensis(Pierre) Craib

Daphne gnidium Linn.Luhea grandifloraLuehea grandifloraMart.Tropaeolum brasilienseCas.Tropaeolum majus L.

Tropaeolumpentaphyllum Lam.

Trema micrantha (L.)BlumeUrtica dioica L.

Urtica urens L.Vervenapseudogervao,BoucheaCham.Lippia aff. gracillisHBK

Lippia gracillis HBK

Lippia sidoides Cham.

Verbena jamaicensis7V.jamaicensis L. ,Stachytarpheta jamacenstsVerbena officinalis L.Anchietea pyrifolia(G.Don)

Anchietearoquefevilleana (St.Hil.)

Benjoim-do-sião

Mesereão, troviscoAçoita-cavallo

Chagas

Capuchinho, flor-de-sangue,mastruçoChagas-da-miúda

Urtiga-vermelha,urtiga, urtiga-mansaUrtiga-branca,urtiguinhaGervão-de-folha-gradeAlecrim-de-vaqueiro

Alecrim-da-chapada

Alecrim-pimenta,estrepa-cavalo

Chá-do-brasil,gervão, jarbão,urgevão, orgibão,aguara-pondaVervenaCipó-sumá

Cipó-sumá

Resina

CauleCascan.i.

n.i.

n.i.

Raízes

Casca

n.i.

n.i.

Folhas

Folhas

Folhas

Folhas

n.i.Folhas

Folhasn.i.

n.i.

Anti-séptico

DartroLeucorréia

CertasdermatosesAnti-séptica,previne quedade cabelosCertasDermatoses

Aftas

Anti-séptica

Leucorréia

Úlceras

Antifúngicolocal, caspa,fungicida,impingem,dermatosesAnti-sépticolocal,antialopécico/caspa,fungicida,impingem,dermatosesAnti-sépticolocal,antialopécico/caspa,antifúngicolocal,impingem,dermatosesÚlcerassórdidasÚlceras

FeridasManifestaçõesherpéticas denaturezadartrosaManifestaçõesherpéticas denaturezadartrosa

Moreira Filho eGoltcher, 1972

Caminhoá, 1877Oliveira, 1854Moreira, 1862

Orth, 1937

Lorenzi e Matos, 2002

D’Ávila, 1910

Cavalcante e Frikel,1973Lorenzi e Matos, 2002

Moreira, 1862

Moreira, 1862

Matos, 1998

Matos, 1998

Matos, 1998

Oliveira, 1854Moreira, 1862;Moreira, 1871

Freise, 1933Castro, 1878

Castro, 1878

Page 21: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 389

TABELA I - cont.

Família Vegetal Nome Científico Nome Científico Nome Popular Parte Vegetal Uso Popular ReferênciasVálido (Referência Original) Utilizada/Produto

Extrativo

Violaceae

Viscaceae

Vitaceae

Winteraceae

XyridaceaeZingiberaceae

Zingiberaceae

Zingiberaceae

Zingiberaceae

Zingiberaceae

Zingiberaceae

Zingiberaceae

-------

-

-

-

Anchietea salutarisA.St.- Hil.

Phoradendron sp.

Vitis vinifera L.

Drimys winteriJ.R.Forst. & G.Forst.Xyris indica L.Alpinia humilisVell.Alpinia japonica(Thunb) Miq.Alpinia spicataJacq.Costus spicatus(Jacq.) Sw.Renealmia alpinia(Rottb.) Mass

Renealmiaaromatica (Aubl.)Griseb.Zingiber officinaleRoscoe-------

-

-

-

Anchietea salutaris St.Hilaire, A. salutaris St.Hil.

Phoradendron sp.

Vitis vinifera L.

Drimys granafensis S.Hilaire

Xiris indica L.Alpinia humilis

Alpinia japonica Miq.

Alpinia spicata Jacq.

Costus spicatus Sw.

Alpinia pacoserocaA. paco-seroca

Alpinia aromatica Jacq.Velloso

Zingiber officinaleRoscoeAlasi jobini VellosoCaviuna legitimaCecropia artocarpeasCordelestrys syphiliticaGoanea apendiculataLaurinea sp.Molouetia sp.

Nymphea tropalolifoliaLehn.

Pamphilia acurata

Pyxidaria macrocarpaSchott

Cipó-sumá,piraguaia

Herva-de-bicho

Uva, videira,parreiraCasca-d’anta

JupiediPaco-seroca

Vendicaá, vindecaá

Canna-do-brejo

Cana-do-brejo

Pacoseroca

Cuité-açu

Gengibre,mangarataiaJaracatiáCaviunaAbiegnaCaaroba, pisãoJacarey-atanuaTamacoaréCururu

Aguapé, aguapé-da-meia-noite,golfo, mururí, uapéEstoraque

Jiquitiba

RaizCaule, casca da raiz

RaizRaiz

Planta inteira, sem asraízesn.i.

Casca

SucoRaiz

Folhas, flores

Raiz

Caule

Raízes e radículas

SementesRaiz

Óleo essencial

FrutoFolhasLicor oleosoFolhasn.i.ÓleoFolhas

Toda planta, só raiz ouas folhas

Bálsamo

Casca

DartroImpingemManifestaçõesherpéticas denaturezadartrosaLeucorréia

Anti-séptica

Leucorréia

DartrosÚlcerasmalignasCorrimentovaginalLeucorréia

Leucorréia

FeridasÚlcerasmalignasÚlceras

Antimicrobiano

Feridas, úlcerasFeridasFeridasImpingensCaspaImpingensFeridascontusasÚlceras

Úlceras,leucorréiaLeucorréia

Caminhoá, 1877Freise, 1933Reitz, 1950Reitz, 1950Castro, 1878

Freise, 1933

Lorenzi e Matos, 2002

Moreira, 1862

Moreira, 1862Oliveira, 1854

Di Stasi et al.,1989

Moreira, 1862

Caminhoá, 1877

Martius, 1844Oliveira, 1854

Moreira, 1862

Lorenzi e Matos, 2002

Oliveira, 1854Freise, 1933Moreira, 1862Oliveira, 1854Moreira, 1862Moreira, 1871Freise, 1933

Van den Berg, 1982

Moreira, 1862

Moreira, 1862

(n.i.): não informado(a); (-): não consta na bibliografia consultada

Com relação aos dados publicados, destaca-se aatividade antifúngica dos óleos voláteis, presentes emRosmarinus officialis e Schinus molle e a atividade dedefesa contra fitopatógenos encontrada para proteínas dePhytolacca americana e Mirabilis jalapa. Os óleos vo-láteis têm sua atividade anti-séptica reconhecida e nor-malmente atribuída à presença de compostos fenólicos,aldeídos e álcoois: citral, geraniol, linalol e timol têm

alto poder anti-séptico, superior ao do próprio fenol(Simões e Spitzer, 2003). Os óleos voláteis da famíliaLamiaceae, a qual pertence R. officinalis, apresentamgrande importância econômica e várias espécies sãocultivadas para utilização na indústria de alimentos, cos-méticos e, também, para fins medicinais (Simões et al.,2003). O fato de as proteínas de Phytolacca americanae Mirabilis jalapa apresentarem sequências homólogas

Page 22: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates390

Anacardiumoccidentale L.Cecropia peltata L.Phytolaccaamericana L.

Rosmarinusofficinalis L.

Anchietea salutarisA.St.-Hil.Mirabilis jalapa L.

Schinus molle L.

SchinusterebinthifoliusRaddiStryphnodendronadstringens (Mart.)CovilleTabebuiaheptaphylla (Vell.)Toledo

Anacardiaceae

CecropiaceaePhytolaccaceae

Lamiaceae

Violaceae

Nyctaginaceae

Anacardiaceae

Anacardiaceae

Fabaceae

Bignonaceae

5

55

5

4

4

4

4

4

4

n.c.

n.c.Lectinas no diagnóstico de fungos (in vitro);Fitolacosídeo B ativo contra Cladosporium herbarum;Proteína antiviral isolada (PAP) em espécies mutantes ativa contrafungos fitopatogênicos;Peptídeo de P. americana (PAP-s) exibiu amplo espectro de atividadeantifúngica;Proteína rica em cisteína (Pa-AMP) inibiu o crescimento de algunsfungos fitopatogênicos; proteína possui seqüência de aminoácidoshomóloga a uma proteína de Mirabilis jalapa;As raízes secretam um exudato que contém uma proteína inativadorade ribossomos, e esse tem atividade (in vitro) contra fungosfitopatogênicos.Óleo volátil ativo contra Saccharomyces cerevisiae e Candidaalbicans (in vitro);Atividade contra fungos filamentosos e leveduras;Efeito (in vitro) contra fungos que infectam alimentos e cosméticos;·Atividade contra Penicillium digitatum, um fungo patógeno deespécies de Citrus (in vitro);Inibição do crescimento de Aspergillus niger e A. flavus (in vitro).

n.c.

Dois peptídeos isolados (Mj-AMP1 e Mj-AMP2) de M. jalapaexibiram atividade contra 13 fungos patógenos de plantas (in vitro).Esses peptídeos têm semelhança na seqüência de aminoácidos e omesmo resíduo de cisteína de um peptídeo de Phytolacca americana(PAFP-s), que exibiu largo espectro de atividade antifúngica;Uma isoflavona e um diidrorotenóide isolados de uma cultura decélulas de M. jalapa foram identificados como substânciasantifúngicas principais, em ensaios in vitro contra Candida albicans.Óleo volátil apresentou atividade fungitóxica máxima contra fungospatógenos de animais (Microsporum gypseum, Trichophytonmentagrophytes, T. rubrum) e atividade moderada contra fungosoportunistas (Alternaria alternata, Aspergillus flavus, Penicilliumitalicum);Espécies de Aspergillus ochraceus, A. parasiticus, Fusariumculmorum e Alternaria alternata mostraram-se sensíveis ao óleovolátil de S. molle.

n.c.

n.c.

n.c.

Karayannopoulou et al., 1988Kobayashi et al., 1995·Zoubenko et al., 1997;Zoubenko et al., 2000·Sha et al., 1999

Liu et al., 2000

Park et al., 2002

Panizzi et al., 1993

Larrondo et al., 1995Mangena e Muyima, 1999Daferrera et al., 2000

Shin, 2003

Cammue et al., 1992; Sha etal., 1999

Yang et al. ,2001

Dikshit et al., 1986

Gunzidza, 1993

TABELA II - Espécies mais citadas como úteis em sinais e sintomas indicativos de infecções fúngicas.

Espécie Família Nº citações Publicações sobre a comprovação da atividade antifúngica ReferênciasBotânica referentes ao

uso medicinalcomo antifúngico

(n.c.)= não consta na literatura consultada

e atividades biológicas semelhantes é muito interessan-te, visto que as famílias Phytolaccaceae e Nyctaginaceaesão filogeneticamente relacionadas e ambas pertencemà ordem Caryophyllales (Judd et al., 1999). No entanto,

não foi possível estabelecer a partir deste trabalho, umarelação entre a constituição química das plantas e os usospopulares indicativos de atividade antifúngica. Isto nãoé surpreendente, visto que a atividade antifúngica tem

Page 23: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 391

sido documentada para várias classes de metabólitossecundários vegetais, na maioria das vezes sem um alvoespecífico (Zacchino, 2001).

Entre as dez espécies avaliadas, seis correspondem aespécies nativas: Anacardium occidentale L., Cecropiapeltata L., Anchietea salutaris A.St.-Hil., Schinus molle L.,Schinus terebinthifolius Raddi, Stryphnodendron adstringens(Mart.) Coville e Tabebuia heptaphylla (Vell.) Toledo. A.occidentale ocorre em campos e dunas da costa norte doBrasil, especialmente nos estados do Maranhão e Piauí(Lorenzi, Matos, 2002; W3 TROPICOS, 2006); Cecropiapeltata, na Amazônia e mata atlântica (Di Stasi, 2002);Schinus molle, no sul do Brasil (Lorenzi e Matos, 2002; W3

TROPICOS, 2006). Schinus terebinthifolius, ao longo damata atlântica, desde o Rio Grande do Norte até o Rio Grandedo Sul (Lorenzi, Matos, 2002; W3 TROPICOS).Stryphnodendron adstringens, nos cerrados do Sudeste eCentro-Oeste (Lorenzi, Matos, 2002; W3 TROPICOS, 2006)e Tabebuia heptaphylla, em Santa Catarina, São Paulo eBahia (W3 TROPICOS, 2006). Essas espécies são ainda pre-servadas, não sendo vulneráveis ou ameaçadas de extinção(BIODIVERSITAS, 2006). Apenas para Schinus molle fo-ram encontrados dados de atividade antifúngica, indicandoque, apesar da diversidade de espécies do nosso país, a grandemaioria ainda não foi objeto de avaliação de um potencialefeito antifúngico.

CONCLUSÕES

Neste trabalho foi encontrado um número significati-vo (409) de espécies mencionadas na literatura etnobotânicabrasileira como úteis para o tratamento de sinais e sintomasindicativos de ação antifúngica, distribuídas principalmenteem duas famílias: Fabaceae e Asteraceae. Porém, entre as 10espécies com maior número de citações, a maioria não per-tence a estas famílias. Considerando a necessidade premen-te de novos antifúngicos eficazes e que, reconhecidamente,o estudo da utilização popular de plantas medicinais é umaferramenta importante no descobrimento de novos fármacos,estes resultados apontam para a flora brasileira como alvopara pesquisa e desenvolvimento de novas substâncias comatividade antifúngica. No entanto, os dados publicados sobreavaliação da potencial atividade antifúngica destas espéciesé ainda escarço, sendo que entre as espécies nativas mais ci-tadas, apenas uma foi investigada.

AGRADECIMENTOS

Este trabalho foi realizado com apoio do Projeto X.7do CYTED e AUGM ( Associação das Universidades doGrupo Montevidéu).

ABSTRACT

Plants with potencial antifungal activity employed inbrazilian folk medicine

The aim of this work was to draw up a list of plants usedby Brazilian population for the treatment of signs andsymptoms related to fungal infections and to verify theexistence of scientific data related to the antifungalactivity in the databasis MEDLINE-PubMed. Fourhundread and nine species were listed, which aredistributed in ninety eight families, mainly Fabaceae andAsteraceae. Among the more frequently mentionedspecies (10), only four were evaluated regarding to theantifungal activity: Phytolacca americana L. ,Rosmarinus officinalis L., Mirabilis jalapa L. andSchinus molle L. From those ten species, six are native(Anacardium occidentale L., Cecropia peltata L., Schinusmolle L., Schinus terebinthifolius Raddi,Stryphnodendron adstringens (Mart.) Coville e Tabebuiaheptaphylla (Vell.) Toledo.

UNITERMS: Medicinal plants. Antifungal activity. Folkmedicine.

REFERÊNCIAS BIBLIOGRÁFICAS

AGRA, M. DE F. Plantas da medicina popular dos CaririsVelhos, Paraíba, Brasil. João Pessoa: Ed. União, 1996.125 p.

BIODIVERSITAS Disponível em: < http://www.biodiversitas.org.br>Acesso em: 18 out. 2004

CAMINHOÁ, J.M. Elementos de botânica geral e médica.Rio de Janeiro: Typographia Nacional. 1877.

CAMMUE, B.P.; DE BOLLE, M.F.; TERRAS, F.R.;PROOOST, P.; VAN DAMME, J.; REES, S.;VANDERLEYDEN, J.; BROEDAERT, W.F.Isolation and characterization of a novel class of plantantimicrobial peptides form Mirabilis jalapa L. seeds.J. Biol. Chem., Baltimore, v. 267, p. 2228-2233, 1992.

CARVALHAES OLIVEIRA, J. Micologia médica. Rio deJaneiro: Ed. Control Lab. 1999. 225p.

CASTRO, J.M. Purgativos indígenas do Brasil. Rio deJaneiro: Typ. de Moreira, Maximiano & C. 1878. 186p.[Dissertação de Mestrado. Faculdade de Medicina do Riode Janeiro].

Page 24: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates392

CAVALCANTE, P.B. E FRIKEL, P. A farmacopéia tiriyó/Estudo étno-botânico. Belém: Gráfica Falangola EditoraLTDA. 1973. 157 p.

CYTED SUBPROGRAMA X. Pryecto X.7: Búsqueda ydesarrollo de antifúngicos naturales y análogos. Rosário:CYTED-PIBEAFUN. 2003. 181 p.

D’AVILA, M.C. Da flora medicinal do Rio Grande do Sul.Porto Alegre, 1910; 155f. Dissertação Faculdade Livre deMedicina e Pharmacia de Porto Alegre.

DAFERERA, D.J.; ZIOGAS, B.N.; POLISSIOU, M.G. GC-MS analysis of essential oils from some Greek aromaticplants and their fungitoxicity on Penicillium digitatum.J. Agric. Food Chem., Washington, v. 48, p. 2576-2581,2000.

DI STASI, L.C.; SANTOS, E.M.G.; SANTOS, D.M. DOS;HIRUMA, C.A. Plantas medicinais na Amazônia. SãoPaulo: Editora Universidade Estadual Paulista, 1989. 194 p.

DI STASI, L.C. & HIRUMA-LIMA, C.A. Plantasmedicinais na Amazônia e na Mata Atlântica. 2. ed. SãoPaulo: Editora Universidade Estadual Paulista, 2002.604p.

DIKSHIT, A.; NAQVI, A.A.; HUSAIN, A. Schinus molle: anew source of natural fungitoxicant. Appl. Environ.Micróbiol., Washington, v. 51, p. 1085-1088, 1986.

DUTRA, J. Anthelminticos brazileiros. 1887. Dissertação,Faculdade de Medicina do Rio de Janeiro, Rio de Janeiro.

EDMAN, J.C. Micologia Médica. In: BROOK, G.F.;BUTEL, J.S.; ORNSTON, L.N. Microbiologia médica.20ª ed. Rio de Janeiro: Guanabara Koogan, 1998. cap. 45,p. 420-443.

FREISE, F.W. Plantas medicinaes brasileiras. Boletim deAgricultura, v. 34, p.252-494, 1933.

GOTTLIEB, O.R.E.; BORIN, M.R.DE M.B. Quimiossistemáticacomo ferramenta na busca de substâncias ativas. In: SIMÕES,C.M.O.; SCHENKEL, E.P.; GOSMANN,G.; MELLO,J.C.P.; MENTZ, L.A.; PETROVICK, P.R. Farmacognosia:da planta ao medicamento. 5 ed. Porto Alegre: Editora daUFRGS, 2003. cap. 5, p. 91-105.

GUARIM NETO, G. Plantas utilizadas na medicinapopular do estado de Mato Grosso. Brasília: CNPq.1987. 58 p.

GUNDIDZA, M. Antimicrobial activity of essential oil fromSchinus molle Linn. Cent. Afr. J. Med., Harare, v. 11,p. 231-234, 1993.

IPNI. The International Plant Names Index. Disponível em:< http://www.ipni.org >. Acesso em: 01 out. 2004.

JUDD, W.S.; CAMPBELL, C.S.; KELLOGG, P.F. PlantSystematics/ A Phylogenetic Approach. Massachusetts:Sinauer Associates, 1999. cap. 8, p. 161-419.

KARAYANNOPOULOU, G.; WEISS, J.; DAMJANOV,I. Detection of fungi in tissue sections by lectinhistochemistry. Arch. Pathol. Lab. Med., Chicago,v. 112, p. 746-748, 1988.

KOBAYASHI, A.; HAGIHARA, K.; KAJIYAMA, S.;KANZAKI, H.; KAWAZU, K. Antifungal compoundsinduced in the dual culture with Phytolacca americanacallus and Botrys fabae. Z. Naturforsch., Tuebringen,v. 50, p. 398-402, 1995.

LACAZ, C.S.; PORTO, E.; MARTINS, J.E.C. Micologiamédica: Fungos, actinomicetos e algas de interessemédico. 8 ed. São Paulo: Sarvier, 1991. 695 p.

LARRONDO, J.V.; AGUT, M.; CALVO-TORRAS, M.A.Antimicrobial activity of essences from labiates.Microbios, Cambridge, v. 82, p. 171-172, 1995.

LIU, Y.; LUO, J.; XU, C.; REN, F.; PENG, C.; WU, G.;ZHAO, J. Purification, characterization, andmolecular cloning of the gen seed-specificantimicrobial protein from pokeweed. Plant. Physiol.,San Diego, v. 122, p. 1015-1024, 2000.

LORENZI, H. E.; MATOS, F.J. DE A. Plantas medicinais noBrasil/ Nativas e exóticas. Nova Odessa: InstitutoPlantarum. 2002. 512 p.

MANGENA, T.; MUYIMA, N.Y. Comparativeevaluation of the antimicrobial activities of essencesoils of Artemisia afra, Pteronia incana andRosmarinus officinalis selected bacteria and yeaststrains. Lett. Appl. Microbiol., Oxford, v. 28, p. 291-296, 1999.

MARTIUS, C.P.V. Natureza, doenças, medicina e remédiosdos índios brasileiros. São Paulo – Rio de Janeiro –Recife – Porto Alegre: Companhia Editora Nacional,1939. p. 233-269.

Page 25: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

Plantas utilizadas na medicina popular brasileira 393

MATOS, F.J. DE A. Farmácias vivas. 3 ed. Fortaleza:Edições UFC, 1998. 220 p.

MEDLINe - PubMed. Disponível em: < http://www.ncbi.nlm.gov/PubMed >. Acesso em: 18 set. 2004 a 18 out. 2004.

MOREIRA FILHO, H.E; GOLTCHER, A. Plantasmedicinais I. Curitiba: Imprensa da Universidade Federaldo Paraná, 1972. 103 p.

MOREIRA, N.J. Diccionario de plantas medicinaesbrasileiras. Rio de Janeiro: Typographia do CorreioMercantil. 1862. 144p.

MOREIRA, N.J. Supplemento ao diccionario de plantasmedicinaes brasileiras. Rio de Janeiro: TypgraphiaGonçalves Dias. 1871. 57p.

OLIVEIRA, F.M.M. Vegetaes tonicos. Rio de Janeiro:Typographia da Revista do Exército Brasileiro, 1883. 142 p.

OLIVEIRA, H.V. Systema de materia medica vegetal. Rio deJaneiro: Eduardo e Henrique Laemmert. 1854. 284 p.

ORTH, P.C. A flora medicinal do herbário Anchieta naexposição farroupilha. Porto Alegre: Globo. 1937. 58p.

PACIORNIK, E.F. A Planta nossa de cada dia; Plantasmedicinais – Descrição & Uso. 2 ed. Curitiba: GráficaCopygraf. 1990, 92 p.

PANIZZI, L.; FLAMINI, G.; CIONI, P.L.; MORELLI, I.Composition and antimicrobial properties of essential oils offour Mediterranean Lamiaceae. J. Ethnopharmacol.,Lausanne, v. 39, p. 167-170, 1993.

PARK, S.W.; LAWRENCE, C.B.; LINDEN, J.C.,VIVANCO, J.M. Isolation and characterization of anovel ribosome-inactivating protein from root cultures ofpokeweed and its mechanism of secretion from roots.Plant. Physiol., San Diego, v. 130, p. 164-178, 2002.

RATES, S.M.K. Plants as source of drugs. Toxicon, Oxford,v. 39, p. 603-613, 2001.

REITZ, R. Plantas medicinais de Santa Catarina. Anaisbotânicos do herbário Barbosa Rodrigues. Itajaí, v. 2(2),p. 71-116, 1950.

REITZ, R. Plantas medicinais de Santa Catarina. Anaisbotânicos do herbário Barbosa Rodrigues. Itajaí, v. 6(6),p. 259-300, 1954.

SANTOS, C.A. DE M.; TORRES, K.R., LEONART, R.Plantas medicinais/ herbarium, flora et scientia. 2 ed.São Paulo: Ícone, 1988. 160 p.

SHAO, F.; HU, Z.; XIONG, Y.M.; HUANG, Q.Z.; WANG,C.G.; ZHU, R.H.; WANG, D.C. A new antifungal peptidefrom the seeds of Phytolacca americanacharacterization, amino acid sequence and cDNAcloning. Biochim. Biophys. Acta, Amsterdam, v. 1430,p. 262-268, 1999.

SHIN, S. Anti-Aspergillus activities of plant essential oils andtheir combination effects with ketoconazole oramphotericin B. Arch. Pharmacol. Res., Seoul, v. 26,p. 389-393, 2003.

SIDRIM, J.J.C.; DIÓGENES, M.J.N.; PAIXÃO, G.C.Dermatofitose. In: SIDRIM, J.J.C.; MOREIRA, J.L.B.Fundamentos clínicos e laboratoriais da micologiamédica. Rio de Janeiro: Guanabara Koogan, 1999.p. 108-131.

SIMÕES, C.M.O. E SPITZER, V. Óleos Voláteis. In:SIMÕES, C.M.O.; SCHENKEL, E.P.; GOSMANN,G.;MELLO, J.C.P.; MENTZ, L.A.; PETROVICK, P.R.Farmacognosia: Da Planta ao Medicamento. 5 ed. PortoAlegre: Editora da UFRGS, 2003. cap. 18, p. 467-495.

SIMÕES, C.M.O., MENTZ, L.A.; SCHENKEL, E.P.;IRGANG, B.E.; STEHMANN, J.R. Plantas da medicinapopular do Rio Grande do Sul. 5ª ed. Porto Alegre:Editora UFRGS, 1998. 173 p.

VAN DEN BERG, M.E. Plantas Medicinais na Amazônia/Contribuição ao Seu Conhecimento Sistemático. Belém:CNPq, 1982. 223 p.

W3 TROPICOS . MOBOT. Missouri botanical garden.Disponível em: < http://www.mobot.org >. Acesso em:01 out. 2004.

YANG, S.W.; UBILLAS, R.; MCALPINE, J.; STAFFORD,A.; ECKER, D.M., TALBOT, M.K.B. Three newphenolic compounds from a manipulated plant cellculture, Mirabilis jalapa. J. Nat. Prod., Columbus, v. 64,p. 313-317, 2001.

Page 26: Plantas utilizadas na medicina popular brasileira com potencial

R. Fenner, A. H. Betti, L. A. Mentz, S. M. K. Rates394

YUNES, R.A. E FILHO, V.C. Breve análise histórica daquímica da Plantas Medicinais: Sua importância na atualconcepção de fármaco segundo os paradigmas ocidentale oriental. In: YUNES, R.A. E CALIXTO, J.B. PlantasMedicinais sob a ótica da química medicinal moderna.Chapecó: Argos, 2001. p. 17-44.

ZACCHINO, S. Estratégia para a descoberta de novosagentes antifúngicos. In: YUNES, R.A. E CALIXTO,J.B. Plantas medicinais sob a ótica da química medicinalmoderna. Chapecó: Argos. 2001. p. 435-479.

ZOUBENKO, O.; HUDAK, K.; TUMER, N.E. A non-toxicpokeweed antiviral protein mutant inhibits pathogeninfection via a novel salicylic acid-independent pathway.Plant. Mol. Biol., Dordrecht, v. 44, p. 219-229, 2000.

ZOUBENKO, O.; UCKUN, F.; HUR, Y.; CHET, I.;TUMER, N. Plant resistance to fungal infection inducedby nontoxic pokeweed antiviral protein mutants. Nat.Biotechnol., New York, v. 15, p. 992-996, 1997.

Recebido para publicação em 29 de novembro de 2004.Aceito para publicação em 07 de junho de 2006.