modelo deposicional preliminar da formaÇÃo pirabas …
TRANSCRIPT
CDD 55178098115
MODELO DEPOSICIONAL PRELIMINAR DA FORMACcedilAtildeO PIRABAS NO NORDESTE
DO ESTADO DO PARAacute
Ana Maria Goacutees 1
Diacutelce de Faacutetima Rossetti 2
Afonso Ceacutesar Rodrigues Nogueira 3
PeleI Mann de Toledo 2
RESUMO As inuacutemeras informaccedilotildees paleontoloacutegicas existentes sobre a Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) indicam que sua deposiccedilatildeo se deu em plataforma carbonaacutetica marinha rasa e secundariamente em lagunas e manshygues Estudos enfocando a anaacutelise facioloacutegica desta unidade realizados no nordeste do estado do Paraacute aleacutem de melhor caracterizarem estes ambientes de sedimentaccedilatildeo sugerem que a plataforma em determinados periacuteodos esshyteve submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade devido agrave presenccedila de estratishyficaccedilatildeo cruzada do tipo
Subsequumlentemente agrave deposiccedilatildeo dominantemente transgressiva houshyve uma fase regressiva que foi responsaacutevel pela sedimentaccedilatildeo da sequumlecircncia siliciclaacutestica Barreiras A presenccedila de estruturas sedimentares indicativas da atuaccedilatildeo de correntes de mareacute e de palinomorfos do Mioceno Meacutedio nos Seshydimentos Barreiros eacute sugestiva de que a passagem entre esta unidade e a Formaccedilatildeo Pirabas ocorreu de maneira gradativa -tornando-se Dosslvel a sua representaccedilatildeo em um mesmo modelo de posicional
PALAVRAS-CHAVE Formaccedilatildeo Pirabas Sedimentos Barreiras Paleoamshybiente Cenozoacuteico Paraacute
Universidade Federal do Paraacute - Centro de Geociecircncias 3SCTCNPqMuseu Paraense Emiacutelio Goeldi DEL - Bolsista do Conselho Nacional de Desenvolvimento Cientiacutefico c Tecnoloacutegico CNPq
3
fiai Mus Para Emilio Ooedl seacuter Ciecircncias do Terra 2 990
ABSTRACT The paleontological data of the Pirabas Formalion (Early Miocene) show lhat the deposition took place mainly on a shallow carbonashyte shef but also in lagoons and intertidazone with mangroves Facies
this unit carried oul in the norlheastern part of lhe State of Paraacute corrashyIorales such environmenls and gives evidence to storm wave activity during lhe carbonate sedimentation by the presence of hummocky erass slratificashytion
The transgressiacuteve sequence of the Pirabas Formation is followed the regressive Barreiras silieilasties The presence in lower Barreiras sediments of structures indicaling the influence of tidal currents and palynomorphs of Miacuteddle Miocene age suggest lhal the transgressive-regressive event was gradational and can lherefore be included in lhe same depositional modelo
KEY WORDS Pirabas Formalion Barreiras Sediacutements Paleoenvironment Cenozoacuteiacutec Paraacute
INTRODUCcedilAtildeO
A Formaccedilatildeo Pirabas aflora principalmente na regiatildeo litoracircnea do norshydeste do estado do Paraacute e eacute constituiacuteda em geral por rochas carbonaacuteticas deshypositadas durante o Mioceno Inferior (Maury 1925 Petri 1957 Ferreira 1966 Ferreira 1982 Fernandes 1984) Apesar de existir um volume consideraacutevel de pushyblicaccedilotildees enfocando esta unidade (ver bibliografia citada em Petri amp Fulfaro 1983) a maioria eacute de cunho essencialmente paleontoloacutegico tendo sido dada poushyca ecircnfase aos seus aspectos facioloacutegicos e estratigraacuteficos
A proposta inicial de subdivisatildeo dos sedimentos Pirabas foi feita por Peshytri (1957) que baseando-se exclusivamente em foraminiacuteferos estabeleceu as bioshyfaacutecies Castelo Canecos e Baunilha Grande abrangendo respectivamente afloshyramentos do atual litoral paraense Zona Bragantina e Furo de Baunilha Granshyde De um modo geral os trabalhos posteriores adotaram com pequenas modishyficaccedilotildees estas denominaccedilotildees muitas vezes utilizando-as com conotaccedilatildeo litoesshytratigraacutefica (Ferreira Comunicaccedilatildeo Pessoal) Este procedimento tem gerado alshyguns problemas uma vez que ao se comparar os dados bibliograacuteficos observashyse certas ambiguumlidades no que concerne agrave distribuiccedilatildeo vertical destas faacutecies Asshysim em Ferreira (1977) foi apresentado o seguinte posicionamento da base pashyra o topo Castelo Baunilha Grande e Capanema (antiga Canecos) Entretanto em trabalhos posteriores (Urdiniacutenea 1978 Truckenbrodt 1981 Ferreira 1980 1982 Ferreira amp Francisco 1988) satildeo empregados outros empilhamentos estratigraacuteficos
Neste trabalho eacute demonstrado que as subdivisotildees litofacioloacutegicas estabeshylecidas para a Formaccedilatildeo Pirabas natildeo apresentam um posicionamento estratishygraacutefico uacutenico nem satildeo restritas geograficamente Os perfis realizados em Atashylaia Aecuru e Capanema indicam a ocorrecircncia das diferentes faacutecies descritas como Castelo Baunilha Grande e Capanema em todos os pontos indistintamente sob forma de intercalaccedilotildees Com isto tomando-se por base a anaacutelise facioloacutegishyca apresenta-se uma proposta preliminar de um modelo deposicional para a Formaccedilatildeo Pirabas e seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras no norshydeste do estado do Paraacute (Figura 1)
4
riQ c otildel I 3
Pl
O
Pl
Oshy
(1) otilde ()
Nmiddot
Pl
ltgt Pl o 0shy
Pl
Pl
(l
P
l
VI
s
shy ~ shy g ~ otildemiddot eacute ~ sect smiddot l
61 = ~ il o- o ~ i3 lt shy ~ ~
Bo Mus Para Emitio Ooedi saacute Ciecircncias da 7erra 2 1990
ANAacuteLISE FACIOLOacuteGICA E MODELO DEPOSICIONAL
A anaacutelise facioloacutegica da Formaccedilatildeo Pirabas permitiu a identificaccedilatildeo de seshyte faacutecies descritivas O relacionamento espacial existente entre elas serviu de bashyse para a interpretaccedilatildeo dos diferentes subambientes de deposiccedilatildeo apresentados na sequumlecircncia deste trabalho
Assim a Formaccedilatildeo Pirabas eacute constituiacuteda por biocalciruditos biocalcareshynhos estratificados biocalcarenitos natildeo estratificados margas e subordinadashymente biohermitos folhelhos (negros e verdes) e calcilutitos As faacutecies carboshynaacutetiacutecas apresentam-se com coloraccedilatildeo originalmente cinza que se torna amareshylada com o intemperismo
a) Descriccedilatildeo das Faacutecies
Biocalcirudito
O biocalcirudito caracterizado por uma grande diversidade fauniacutestica reshypresentada por indiviacuteduos inteiros ou fragmentados e de tamanhos variados exibe arcabouccedilo fechado com caleita microcristalina entre os gratildeos Esta rocha eacute maeiccedila e na atual zona litoracircnea apresenta-se localmente doomitizada Dentre os bioclastos podem ocorrer peleciacutepodos gastroacutepodos foraminiacuteferos (planctocircshynicos e bentocircnicos) ostracodes equinodermos celenterados briozoaacuterios crusshytaacuteceos cefaloacutepodos e poriacuteferos aleacutem de vertebrados (peixes sirecircnios e reacutepteis)
Biocalcareniacuteto natildeo estratificado
O biocalcarenito natildeo estratificado ou com estratificaccedilatildeo cruzada incipiente apresenta foacutesseis distribuiacutedos de maneira esparsa sendo representados por poucas espeacutecies relativo ao nuacutemero de indiviacuteduos Ateacute o presente destacam-se agrupashymentos de peleciacutepodas (Plicatula sp Chlamys sp e Crassostrea sp) briozoaacuterios (Steginoporea sp) foraminiacuteferos soritiacutedeos e corais (Fabelum sp e Dicotroshychus sp) Ocorrem ainda restos de Acanthocarpus sp e alguns gastroacutepodos (em especial Orthauax sp Pachycromium sp e Conus sp) Neste calcarenito eacute freshyquumlente a ocorrecircncia de fragmentos vegetais e c1astos de argila Como constatashyse pelo perfil da Figura 2 o topo das camadas desta faacutecies pode ser marcado por um hardground o qual chega a atingir espessuras de ateacute 20 cm onde eacute freshyquumlente a presenccedila de Thalassinoides sp Nas porccedilotildees mais litoracircneas esta faacuteshycii~s mostra-se parcialmente dolomitizada
Biocalcarenito estratificado
Esta rocha caracteriza-se por apresentar estratificaccedilatildeo cruzada truncante de baixo acircngulo (hummocky cross stratification Figura 3) marcas de onda do
simeacutetrico e acamamento flaser localmente ocorrem intercalaccedilotildees de folheshylho resultando estruturas wavye linsen Os componentes aloquiacutemicos do biocalshycarenito satildeo foacutesseis predominantemente fragmentados representados por ostreiacuteshy
6
(m)
40
30
20
A
10
O
fi A
rgil
lto
com
lo
min
accedilll
o
lU U
Ho
rdg
rou
fHiH
~
Bio
colc
aroi
iacuteto
mac
iccedilo
11
Mar
g
pla
no
-par
ol
la
e F
OacuteS
SC
lIS
Fo
lha
tJI
R
sto
s v
eget
al
~
Tro
nco
s
Fig
ura
2 P
erfi
l da
loc
alid
ade
de A
ecur
u (m
unic
iacutepio
de
v1a
raca
natilde)
A)
repr
esen
ta u
m d
etal
he d
e um
iacutecn
ofoacutes
sil
poss
ivel
men
te p
rodu
zido
por
um
ga
stroacute
pode
00
(ml
50
30
Arg
ilit
o a
ren
oso
mo
ciccedilo
~
Es1
roti
fico
ccedil80
cr
uza
do
tru
nco
nt
(
Hum
moc
ky)
~
Ma
rco
s
de
o
nd
a i
mamp
tdc
a
Bio
colc
orer
iro
es
tra
tifi
ca
do
bull A
rgil
Lfo
L
am
ino
ccedilotilde
o
gtlW
OV
l
Fig
ura
3 P
erfi
l da
loca
lida
de d
e F
azen
da (
Ilha
de
For
tale
za)
A)
aspe
cto
gera
l do
aflo
ram
ento
on
de s
e po
de o
bser
var
o co
ntat
o br
usco
ent
re b
ioca
lclshy
rudi
ro (
Cr)
e b
ioca
lcar
enit
o es
trat
ific
ado
(Ch)
B
) de
talh
e do
bio
calc
aren
ito
com
est
rati
fica
ccedilatildeo
cruz
ada
trun
cant
e (h
umm
ocky
cro
ss s
trat
ific
atio
n)
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pimbas no Nordeste do Paraacute
deos equinodermos foraminiacuteferos algas e poriacuteferos que envoltos por calcita microcristalina formam um arcabouccedilo fechado
Marga
A marga apresenta laminaccedilatildeo plano-paralela que localmente acha-se masshycarada por bioturbaccedilatildeo Os principais foacutesseis encontrados satildeo restos vegetais Iacutecnofoacutesseis verticalizados (Gyroliacutethes sp e possivelmente Skolithos sp) e peishyxes oacutesseos Em alguns locais como na Mina B-5 da CIBRASA em Capanema (Figura 4) esta faacutecies atinge espessuras de ateacute 8m mostrando grande persistecircnshycia lateral
Folhelho
Esta faacutecies eacute comumente de coloraccedilatildeo verde e conteacutem foacutesseis piritizados de vegetais intensamente fragmentados sirecircnios e icnofoacutesseis verticalizados pishyritizados Subordinadamente ocorre folhelho negro apresentando elevado conshyteuacutedo de foacutesseis vegetais bem preservados Na praia de Atalaia (Figura 5) observa-se passagem lateral brusca entre estes dois tipos de folhelho Anaacutelise palinomoacuterfica realizada com folhelho de cor negra revelou abundacircncia de Zoshynocostites ramonae (Arai et aI 1988) e esporos de algas de aacutegua doce do tipo Spirogyra
Biohermito
O biohermito eacute encontrado na praia de Maccedilarico municiacutepio de Salinoacuteposhylis onde se mostra bastante alterado poreacutem sendo possiacutevel ainda o reconhecishymento de hexacorais
Calcilutito
Esta rocha encontra-se comumente associada agrave marga e apresenta-se exshytremamente endurecida Sua estrutura eacute maciccedila e macroscopicamente os foacutesshyseis satildeo ausentes ou ocorrem de forma extremamente esporaacutedica
b) Modelo Deposicional
Levando-se em consideraccedilatildeo o conteuacutedo paleontoloacutegico o ambiente deshyposicional da Formaccedilatildeo Pirabas tem sido caracterizado como marinho aberto de aacuteguas quentes rasas e agitadas contendo porccedilotildees lagunares ou estuarinas e restritamente mangues em suas adjacecircncias A anaacutelise facioloacutegica corrobora a presenccedila destes subambientes entretanto existem evidecircncias sugestivas de que a plataforma carbonaacutetica esteve sujeita agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto como ilustram as Figuras 3 4 e 5 os sub ambientes acham-se dispostos de forma extremamente interdigitada sendo que a sedimentaccedilatildeo apresenta-se localmente com caraacuteter ciacuteclico sugerindo frequumlentes oscilaccedilotildees do niacutevel do mar e litoral intensamente recortado durante o Mioceno Inferior Estas feiccedilotildees satildeo
9
Boi Mus Para Emiacutelio Ooeldi seacuter Ciecircnciacuteas da Terra 2 1990
Cm)
15
10
B
E Intercalaccedilatildeo de argilito com arenito fino a gro8$o
Marga
Biocalcarenito maciccedilo
Biocalclrudito
5-11 I~
HHordground
A-V Estrutura de chama e sobrecarga
G Foacutesseis
Cgt Fragmentos de vegetais
(j Falhos
Bioturbaccedilao AV
bull ~ r i l O
4 Perfil da Mina B-S da CIBRASA de Capanema) A) vista geral do perfll M marga h hardground Cr =
10
o
ti
bio
calc
iru
dif
o
lf1j
m
arg
a bull
folh
elh
o
ne
gro
~
folh
elh
o
ve
rde
ve
geta
is
figu
ra 5
-P
erfi
l d
a pr
aia
de Acirc
lala
ia (
mun
iciacutep
io d
e S
alin
ocircpol
is)
Acirc)
cont
ato
brus
co e
ntre
a f
aacutecie
s de
fol
helh
o ne
gro
(Fn)
e f
aacutecie
s de
fol
helh
o ve
rde
(Fv)
B
) co
ntat
o en
tre
a faacute
eles
de
folh
elho
ver
de (
fv)
e bi
ocal
ciru
dito
(C
r)
C)
faacuteci
es d
e fo
ihel
ho n
egro
(Fn
) so
brep
osta
ao
bio
calc
irud
ito
(Cr)
Boi Mus Para Emilio Goeldi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
as principais responsaacuteveis pela dificuldade de visualizaccedilatildeo espacial dos subamshybientes o que torna complexa a elaboraccedilatildeo do seu sistema deposicional A desshypeito destas consideraccedilotildees apresenta-se um modelo paleoambiental preliminar para a Formaccedilatildeo Pirabas (Figura 6) inclusive fazendo-se alguns comentaacuterios a respeito do seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras Tem-se notado haver possibilidade de interdigitaccedilatildeo entre parte destes depoacutesitos ou seja o sisshytema deposicional aparentemente ultrapassa os limites litoestratigraacuteficos estashybelecidos para estas unidades
Os depoacutesitos de plataforma satildeo representados por biocaleiruditos e bioshycalearenitos estratificados A presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada hummocky acashymamento dos tipos wavy linsen e flaser marcas onduladas simeacutetricas bem coshymo uma assembleacuteia fauniacutestica tipicamente plataformal representada particu~ larmente por foraminiacuteferos bentocircnicos (em especial Ammonia sp) e planctocircnishycos (Globiacutegerina sp) satildeo sugestivas de barras depositadas na plataforma carshybonaacutetica sob a accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto segundo RA Medeishyros (inform verb) a grande quantidade de foacutesseis presente na faacutecies de biocalshycirudiacuteto sendo representado por indiviacuteduos jovens e adultos permite supor que a alta mortandade teria sido provocada muito provavelmente por eventos cashytastroacuteficos Esta ideacuteia eacute reforccedilada pela presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada humshymocky em biocalcarenitos situados nas proximidades da faacutecies de biocalcirudishyto na Ilha de Fortaleza Incontestavelmente a estrutura hummockY gerada peshyla accedilatildeo de onda de tempestade pode representar um marco estratigraacutefico deshyvido agrave magnitude do processo (RA Medeiros comunicaccedilatildeo pessoal) Na praia de Atalaia foi encontrada uma associaccedilatildeo paleofauniacutestica bastante singular denshytro do conteacutexto Pirabas Nesta localidade observou-se vaacuterios indiviacuteduos de Turshybinella tuberculata Ferreira 1964 e principalmente de Mercenaria prototypa
1925 em posiccedilatildeo de vida Esta tanatocenose sugere soterramento raacutepishyse coaduna com a atividade de tempestades
plataforma na sua porccedilatildeo interna teria sido limitada por ilhas de barshyreira ao longo da costa proporcionando a formaccedilatildeo de lagunas e mangues sendo estes depoacutesitos representados por margas calcilutitos folhelhos e biocalearenishytos oacuteatildeo estratificados As barreiras litoracircneas parecem ter sido descontiacutenuas sendo em parte constituiacutedas por bancos reeifais (biohermitos) e biocalearenitos natildeo estratificados configurando depoacutesitos ciacuteclicos (Figura 2) o que se coadushyna com a presenccedila de Stylophora silicensi5~ Lithophyllum sp e Corallium sp citada em Ferreira (1982) Os depoacutesitos de mangue podem ter se formado atraacutes das ilhas de barreira ou adjacentes agrave costa provavelmente acumulando-se em depressotildees suaves e descontiacutenuas inerentes da proacutepria paleotopografia De acorshydo com dados paleontoloacutegicos a presenccedila de mangues na Formaccedilatildeo Pirabas eacute confirmada especialmente pela ocorrecircncia de Uca maraconi antigua (Brito 1972) e do palinomorfo Zonocostites ramonae (Arai et aI 1988)
A implantaccedilatildeo da plataforma carbonaacutetica e adjacecircncias representada peshylos depoacutesitos acima descritos provavelmente ocorreu em funccedilatildeo de um grande
~Cfrp~ltiacute de caraacuteter oscilatoacuterio como evidenciado por informaccedilotildees pawlllulugicas (Fernandes 1984) e pela presenccedila de sedimentos terriacutegenos cosshy
intercalados aos carbonatos Seguindo-se agrave transgressatildeo houve uma fase
12
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
fiai Mus Para Emilio Ooedl seacuter Ciecircncias do Terra 2 990
ABSTRACT The paleontological data of the Pirabas Formalion (Early Miocene) show lhat the deposition took place mainly on a shallow carbonashyte shef but also in lagoons and intertidazone with mangroves Facies
this unit carried oul in the norlheastern part of lhe State of Paraacute corrashyIorales such environmenls and gives evidence to storm wave activity during lhe carbonate sedimentation by the presence of hummocky erass slratificashytion
The transgressiacuteve sequence of the Pirabas Formation is followed the regressive Barreiras silieilasties The presence in lower Barreiras sediments of structures indicaling the influence of tidal currents and palynomorphs of Miacuteddle Miocene age suggest lhal the transgressive-regressive event was gradational and can lherefore be included in lhe same depositional modelo
KEY WORDS Pirabas Formalion Barreiras Sediacutements Paleoenvironment Cenozoacuteiacutec Paraacute
INTRODUCcedilAtildeO
A Formaccedilatildeo Pirabas aflora principalmente na regiatildeo litoracircnea do norshydeste do estado do Paraacute e eacute constituiacuteda em geral por rochas carbonaacuteticas deshypositadas durante o Mioceno Inferior (Maury 1925 Petri 1957 Ferreira 1966 Ferreira 1982 Fernandes 1984) Apesar de existir um volume consideraacutevel de pushyblicaccedilotildees enfocando esta unidade (ver bibliografia citada em Petri amp Fulfaro 1983) a maioria eacute de cunho essencialmente paleontoloacutegico tendo sido dada poushyca ecircnfase aos seus aspectos facioloacutegicos e estratigraacuteficos
A proposta inicial de subdivisatildeo dos sedimentos Pirabas foi feita por Peshytri (1957) que baseando-se exclusivamente em foraminiacuteferos estabeleceu as bioshyfaacutecies Castelo Canecos e Baunilha Grande abrangendo respectivamente afloshyramentos do atual litoral paraense Zona Bragantina e Furo de Baunilha Granshyde De um modo geral os trabalhos posteriores adotaram com pequenas modishyficaccedilotildees estas denominaccedilotildees muitas vezes utilizando-as com conotaccedilatildeo litoesshytratigraacutefica (Ferreira Comunicaccedilatildeo Pessoal) Este procedimento tem gerado alshyguns problemas uma vez que ao se comparar os dados bibliograacuteficos observashyse certas ambiguumlidades no que concerne agrave distribuiccedilatildeo vertical destas faacutecies Asshysim em Ferreira (1977) foi apresentado o seguinte posicionamento da base pashyra o topo Castelo Baunilha Grande e Capanema (antiga Canecos) Entretanto em trabalhos posteriores (Urdiniacutenea 1978 Truckenbrodt 1981 Ferreira 1980 1982 Ferreira amp Francisco 1988) satildeo empregados outros empilhamentos estratigraacuteficos
Neste trabalho eacute demonstrado que as subdivisotildees litofacioloacutegicas estabeshylecidas para a Formaccedilatildeo Pirabas natildeo apresentam um posicionamento estratishygraacutefico uacutenico nem satildeo restritas geograficamente Os perfis realizados em Atashylaia Aecuru e Capanema indicam a ocorrecircncia das diferentes faacutecies descritas como Castelo Baunilha Grande e Capanema em todos os pontos indistintamente sob forma de intercalaccedilotildees Com isto tomando-se por base a anaacutelise facioloacutegishyca apresenta-se uma proposta preliminar de um modelo deposicional para a Formaccedilatildeo Pirabas e seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras no norshydeste do estado do Paraacute (Figura 1)
4
riQ c otildel I 3
Pl
O
Pl
Oshy
(1) otilde ()
Nmiddot
Pl
ltgt Pl o 0shy
Pl
Pl
(l
P
l
VI
s
shy ~ shy g ~ otildemiddot eacute ~ sect smiddot l
61 = ~ il o- o ~ i3 lt shy ~ ~
Bo Mus Para Emitio Ooedi saacute Ciecircncias da 7erra 2 1990
ANAacuteLISE FACIOLOacuteGICA E MODELO DEPOSICIONAL
A anaacutelise facioloacutegica da Formaccedilatildeo Pirabas permitiu a identificaccedilatildeo de seshyte faacutecies descritivas O relacionamento espacial existente entre elas serviu de bashyse para a interpretaccedilatildeo dos diferentes subambientes de deposiccedilatildeo apresentados na sequumlecircncia deste trabalho
Assim a Formaccedilatildeo Pirabas eacute constituiacuteda por biocalciruditos biocalcareshynhos estratificados biocalcarenitos natildeo estratificados margas e subordinadashymente biohermitos folhelhos (negros e verdes) e calcilutitos As faacutecies carboshynaacutetiacutecas apresentam-se com coloraccedilatildeo originalmente cinza que se torna amareshylada com o intemperismo
a) Descriccedilatildeo das Faacutecies
Biocalcirudito
O biocalcirudito caracterizado por uma grande diversidade fauniacutestica reshypresentada por indiviacuteduos inteiros ou fragmentados e de tamanhos variados exibe arcabouccedilo fechado com caleita microcristalina entre os gratildeos Esta rocha eacute maeiccedila e na atual zona litoracircnea apresenta-se localmente doomitizada Dentre os bioclastos podem ocorrer peleciacutepodos gastroacutepodos foraminiacuteferos (planctocircshynicos e bentocircnicos) ostracodes equinodermos celenterados briozoaacuterios crusshytaacuteceos cefaloacutepodos e poriacuteferos aleacutem de vertebrados (peixes sirecircnios e reacutepteis)
Biocalcareniacuteto natildeo estratificado
O biocalcarenito natildeo estratificado ou com estratificaccedilatildeo cruzada incipiente apresenta foacutesseis distribuiacutedos de maneira esparsa sendo representados por poucas espeacutecies relativo ao nuacutemero de indiviacuteduos Ateacute o presente destacam-se agrupashymentos de peleciacutepodas (Plicatula sp Chlamys sp e Crassostrea sp) briozoaacuterios (Steginoporea sp) foraminiacuteferos soritiacutedeos e corais (Fabelum sp e Dicotroshychus sp) Ocorrem ainda restos de Acanthocarpus sp e alguns gastroacutepodos (em especial Orthauax sp Pachycromium sp e Conus sp) Neste calcarenito eacute freshyquumlente a ocorrecircncia de fragmentos vegetais e c1astos de argila Como constatashyse pelo perfil da Figura 2 o topo das camadas desta faacutecies pode ser marcado por um hardground o qual chega a atingir espessuras de ateacute 20 cm onde eacute freshyquumlente a presenccedila de Thalassinoides sp Nas porccedilotildees mais litoracircneas esta faacuteshycii~s mostra-se parcialmente dolomitizada
Biocalcarenito estratificado
Esta rocha caracteriza-se por apresentar estratificaccedilatildeo cruzada truncante de baixo acircngulo (hummocky cross stratification Figura 3) marcas de onda do
simeacutetrico e acamamento flaser localmente ocorrem intercalaccedilotildees de folheshylho resultando estruturas wavye linsen Os componentes aloquiacutemicos do biocalshycarenito satildeo foacutesseis predominantemente fragmentados representados por ostreiacuteshy
6
(m)
40
30
20
A
10
O
fi A
rgil
lto
com
lo
min
accedilll
o
lU U
Ho
rdg
rou
fHiH
~
Bio
colc
aroi
iacuteto
mac
iccedilo
11
Mar
g
pla
no
-par
ol
la
e F
OacuteS
SC
lIS
Fo
lha
tJI
R
sto
s v
eget
al
~
Tro
nco
s
Fig
ura
2 P
erfi
l da
loc
alid
ade
de A
ecur
u (m
unic
iacutepio
de
v1a
raca
natilde)
A)
repr
esen
ta u
m d
etal
he d
e um
iacutecn
ofoacutes
sil
poss
ivel
men
te p
rodu
zido
por
um
ga
stroacute
pode
00
(ml
50
30
Arg
ilit
o a
ren
oso
mo
ciccedilo
~
Es1
roti
fico
ccedil80
cr
uza
do
tru
nco
nt
(
Hum
moc
ky)
~
Ma
rco
s
de
o
nd
a i
mamp
tdc
a
Bio
colc
orer
iro
es
tra
tifi
ca
do
bull A
rgil
Lfo
L
am
ino
ccedilotilde
o
gtlW
OV
l
Fig
ura
3 P
erfi
l da
loca
lida
de d
e F
azen
da (
Ilha
de
For
tale
za)
A)
aspe
cto
gera
l do
aflo
ram
ento
on
de s
e po
de o
bser
var
o co
ntat
o br
usco
ent
re b
ioca
lclshy
rudi
ro (
Cr)
e b
ioca
lcar
enit
o es
trat
ific
ado
(Ch)
B
) de
talh
e do
bio
calc
aren
ito
com
est
rati
fica
ccedilatildeo
cruz
ada
trun
cant
e (h
umm
ocky
cro
ss s
trat
ific
atio
n)
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pimbas no Nordeste do Paraacute
deos equinodermos foraminiacuteferos algas e poriacuteferos que envoltos por calcita microcristalina formam um arcabouccedilo fechado
Marga
A marga apresenta laminaccedilatildeo plano-paralela que localmente acha-se masshycarada por bioturbaccedilatildeo Os principais foacutesseis encontrados satildeo restos vegetais Iacutecnofoacutesseis verticalizados (Gyroliacutethes sp e possivelmente Skolithos sp) e peishyxes oacutesseos Em alguns locais como na Mina B-5 da CIBRASA em Capanema (Figura 4) esta faacutecies atinge espessuras de ateacute 8m mostrando grande persistecircnshycia lateral
Folhelho
Esta faacutecies eacute comumente de coloraccedilatildeo verde e conteacutem foacutesseis piritizados de vegetais intensamente fragmentados sirecircnios e icnofoacutesseis verticalizados pishyritizados Subordinadamente ocorre folhelho negro apresentando elevado conshyteuacutedo de foacutesseis vegetais bem preservados Na praia de Atalaia (Figura 5) observa-se passagem lateral brusca entre estes dois tipos de folhelho Anaacutelise palinomoacuterfica realizada com folhelho de cor negra revelou abundacircncia de Zoshynocostites ramonae (Arai et aI 1988) e esporos de algas de aacutegua doce do tipo Spirogyra
Biohermito
O biohermito eacute encontrado na praia de Maccedilarico municiacutepio de Salinoacuteposhylis onde se mostra bastante alterado poreacutem sendo possiacutevel ainda o reconhecishymento de hexacorais
Calcilutito
Esta rocha encontra-se comumente associada agrave marga e apresenta-se exshytremamente endurecida Sua estrutura eacute maciccedila e macroscopicamente os foacutesshyseis satildeo ausentes ou ocorrem de forma extremamente esporaacutedica
b) Modelo Deposicional
Levando-se em consideraccedilatildeo o conteuacutedo paleontoloacutegico o ambiente deshyposicional da Formaccedilatildeo Pirabas tem sido caracterizado como marinho aberto de aacuteguas quentes rasas e agitadas contendo porccedilotildees lagunares ou estuarinas e restritamente mangues em suas adjacecircncias A anaacutelise facioloacutegica corrobora a presenccedila destes subambientes entretanto existem evidecircncias sugestivas de que a plataforma carbonaacutetica esteve sujeita agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto como ilustram as Figuras 3 4 e 5 os sub ambientes acham-se dispostos de forma extremamente interdigitada sendo que a sedimentaccedilatildeo apresenta-se localmente com caraacuteter ciacuteclico sugerindo frequumlentes oscilaccedilotildees do niacutevel do mar e litoral intensamente recortado durante o Mioceno Inferior Estas feiccedilotildees satildeo
9
Boi Mus Para Emiacutelio Ooeldi seacuter Ciecircnciacuteas da Terra 2 1990
Cm)
15
10
B
E Intercalaccedilatildeo de argilito com arenito fino a gro8$o
Marga
Biocalcarenito maciccedilo
Biocalclrudito
5-11 I~
HHordground
A-V Estrutura de chama e sobrecarga
G Foacutesseis
Cgt Fragmentos de vegetais
(j Falhos
Bioturbaccedilao AV
bull ~ r i l O
4 Perfil da Mina B-S da CIBRASA de Capanema) A) vista geral do perfll M marga h hardground Cr =
10
o
ti
bio
calc
iru
dif
o
lf1j
m
arg
a bull
folh
elh
o
ne
gro
~
folh
elh
o
ve
rde
ve
geta
is
figu
ra 5
-P
erfi
l d
a pr
aia
de Acirc
lala
ia (
mun
iciacutep
io d
e S
alin
ocircpol
is)
Acirc)
cont
ato
brus
co e
ntre
a f
aacutecie
s de
fol
helh
o ne
gro
(Fn)
e f
aacutecie
s de
fol
helh
o ve
rde
(Fv)
B
) co
ntat
o en
tre
a faacute
eles
de
folh
elho
ver
de (
fv)
e bi
ocal
ciru
dito
(C
r)
C)
faacuteci
es d
e fo
ihel
ho n
egro
(Fn
) so
brep
osta
ao
bio
calc
irud
ito
(Cr)
Boi Mus Para Emilio Goeldi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
as principais responsaacuteveis pela dificuldade de visualizaccedilatildeo espacial dos subamshybientes o que torna complexa a elaboraccedilatildeo do seu sistema deposicional A desshypeito destas consideraccedilotildees apresenta-se um modelo paleoambiental preliminar para a Formaccedilatildeo Pirabas (Figura 6) inclusive fazendo-se alguns comentaacuterios a respeito do seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras Tem-se notado haver possibilidade de interdigitaccedilatildeo entre parte destes depoacutesitos ou seja o sisshytema deposicional aparentemente ultrapassa os limites litoestratigraacuteficos estashybelecidos para estas unidades
Os depoacutesitos de plataforma satildeo representados por biocaleiruditos e bioshycalearenitos estratificados A presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada hummocky acashymamento dos tipos wavy linsen e flaser marcas onduladas simeacutetricas bem coshymo uma assembleacuteia fauniacutestica tipicamente plataformal representada particu~ larmente por foraminiacuteferos bentocircnicos (em especial Ammonia sp) e planctocircnishycos (Globiacutegerina sp) satildeo sugestivas de barras depositadas na plataforma carshybonaacutetica sob a accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto segundo RA Medeishyros (inform verb) a grande quantidade de foacutesseis presente na faacutecies de biocalshycirudiacuteto sendo representado por indiviacuteduos jovens e adultos permite supor que a alta mortandade teria sido provocada muito provavelmente por eventos cashytastroacuteficos Esta ideacuteia eacute reforccedilada pela presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada humshymocky em biocalcarenitos situados nas proximidades da faacutecies de biocalcirudishyto na Ilha de Fortaleza Incontestavelmente a estrutura hummockY gerada peshyla accedilatildeo de onda de tempestade pode representar um marco estratigraacutefico deshyvido agrave magnitude do processo (RA Medeiros comunicaccedilatildeo pessoal) Na praia de Atalaia foi encontrada uma associaccedilatildeo paleofauniacutestica bastante singular denshytro do conteacutexto Pirabas Nesta localidade observou-se vaacuterios indiviacuteduos de Turshybinella tuberculata Ferreira 1964 e principalmente de Mercenaria prototypa
1925 em posiccedilatildeo de vida Esta tanatocenose sugere soterramento raacutepishyse coaduna com a atividade de tempestades
plataforma na sua porccedilatildeo interna teria sido limitada por ilhas de barshyreira ao longo da costa proporcionando a formaccedilatildeo de lagunas e mangues sendo estes depoacutesitos representados por margas calcilutitos folhelhos e biocalearenishytos oacuteatildeo estratificados As barreiras litoracircneas parecem ter sido descontiacutenuas sendo em parte constituiacutedas por bancos reeifais (biohermitos) e biocalearenitos natildeo estratificados configurando depoacutesitos ciacuteclicos (Figura 2) o que se coadushyna com a presenccedila de Stylophora silicensi5~ Lithophyllum sp e Corallium sp citada em Ferreira (1982) Os depoacutesitos de mangue podem ter se formado atraacutes das ilhas de barreira ou adjacentes agrave costa provavelmente acumulando-se em depressotildees suaves e descontiacutenuas inerentes da proacutepria paleotopografia De acorshydo com dados paleontoloacutegicos a presenccedila de mangues na Formaccedilatildeo Pirabas eacute confirmada especialmente pela ocorrecircncia de Uca maraconi antigua (Brito 1972) e do palinomorfo Zonocostites ramonae (Arai et aI 1988)
A implantaccedilatildeo da plataforma carbonaacutetica e adjacecircncias representada peshylos depoacutesitos acima descritos provavelmente ocorreu em funccedilatildeo de um grande
~Cfrp~ltiacute de caraacuteter oscilatoacuterio como evidenciado por informaccedilotildees pawlllulugicas (Fernandes 1984) e pela presenccedila de sedimentos terriacutegenos cosshy
intercalados aos carbonatos Seguindo-se agrave transgressatildeo houve uma fase
12
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
riQ c otildel I 3
Pl
O
Pl
Oshy
(1) otilde ()
Nmiddot
Pl
ltgt Pl o 0shy
Pl
Pl
(l
P
l
VI
s
shy ~ shy g ~ otildemiddot eacute ~ sect smiddot l
61 = ~ il o- o ~ i3 lt shy ~ ~
Bo Mus Para Emitio Ooedi saacute Ciecircncias da 7erra 2 1990
ANAacuteLISE FACIOLOacuteGICA E MODELO DEPOSICIONAL
A anaacutelise facioloacutegica da Formaccedilatildeo Pirabas permitiu a identificaccedilatildeo de seshyte faacutecies descritivas O relacionamento espacial existente entre elas serviu de bashyse para a interpretaccedilatildeo dos diferentes subambientes de deposiccedilatildeo apresentados na sequumlecircncia deste trabalho
Assim a Formaccedilatildeo Pirabas eacute constituiacuteda por biocalciruditos biocalcareshynhos estratificados biocalcarenitos natildeo estratificados margas e subordinadashymente biohermitos folhelhos (negros e verdes) e calcilutitos As faacutecies carboshynaacutetiacutecas apresentam-se com coloraccedilatildeo originalmente cinza que se torna amareshylada com o intemperismo
a) Descriccedilatildeo das Faacutecies
Biocalcirudito
O biocalcirudito caracterizado por uma grande diversidade fauniacutestica reshypresentada por indiviacuteduos inteiros ou fragmentados e de tamanhos variados exibe arcabouccedilo fechado com caleita microcristalina entre os gratildeos Esta rocha eacute maeiccedila e na atual zona litoracircnea apresenta-se localmente doomitizada Dentre os bioclastos podem ocorrer peleciacutepodos gastroacutepodos foraminiacuteferos (planctocircshynicos e bentocircnicos) ostracodes equinodermos celenterados briozoaacuterios crusshytaacuteceos cefaloacutepodos e poriacuteferos aleacutem de vertebrados (peixes sirecircnios e reacutepteis)
Biocalcareniacuteto natildeo estratificado
O biocalcarenito natildeo estratificado ou com estratificaccedilatildeo cruzada incipiente apresenta foacutesseis distribuiacutedos de maneira esparsa sendo representados por poucas espeacutecies relativo ao nuacutemero de indiviacuteduos Ateacute o presente destacam-se agrupashymentos de peleciacutepodas (Plicatula sp Chlamys sp e Crassostrea sp) briozoaacuterios (Steginoporea sp) foraminiacuteferos soritiacutedeos e corais (Fabelum sp e Dicotroshychus sp) Ocorrem ainda restos de Acanthocarpus sp e alguns gastroacutepodos (em especial Orthauax sp Pachycromium sp e Conus sp) Neste calcarenito eacute freshyquumlente a ocorrecircncia de fragmentos vegetais e c1astos de argila Como constatashyse pelo perfil da Figura 2 o topo das camadas desta faacutecies pode ser marcado por um hardground o qual chega a atingir espessuras de ateacute 20 cm onde eacute freshyquumlente a presenccedila de Thalassinoides sp Nas porccedilotildees mais litoracircneas esta faacuteshycii~s mostra-se parcialmente dolomitizada
Biocalcarenito estratificado
Esta rocha caracteriza-se por apresentar estratificaccedilatildeo cruzada truncante de baixo acircngulo (hummocky cross stratification Figura 3) marcas de onda do
simeacutetrico e acamamento flaser localmente ocorrem intercalaccedilotildees de folheshylho resultando estruturas wavye linsen Os componentes aloquiacutemicos do biocalshycarenito satildeo foacutesseis predominantemente fragmentados representados por ostreiacuteshy
6
(m)
40
30
20
A
10
O
fi A
rgil
lto
com
lo
min
accedilll
o
lU U
Ho
rdg
rou
fHiH
~
Bio
colc
aroi
iacuteto
mac
iccedilo
11
Mar
g
pla
no
-par
ol
la
e F
OacuteS
SC
lIS
Fo
lha
tJI
R
sto
s v
eget
al
~
Tro
nco
s
Fig
ura
2 P
erfi
l da
loc
alid
ade
de A
ecur
u (m
unic
iacutepio
de
v1a
raca
natilde)
A)
repr
esen
ta u
m d
etal
he d
e um
iacutecn
ofoacutes
sil
poss
ivel
men
te p
rodu
zido
por
um
ga
stroacute
pode
00
(ml
50
30
Arg
ilit
o a
ren
oso
mo
ciccedilo
~
Es1
roti
fico
ccedil80
cr
uza
do
tru
nco
nt
(
Hum
moc
ky)
~
Ma
rco
s
de
o
nd
a i
mamp
tdc
a
Bio
colc
orer
iro
es
tra
tifi
ca
do
bull A
rgil
Lfo
L
am
ino
ccedilotilde
o
gtlW
OV
l
Fig
ura
3 P
erfi
l da
loca
lida
de d
e F
azen
da (
Ilha
de
For
tale
za)
A)
aspe
cto
gera
l do
aflo
ram
ento
on
de s
e po
de o
bser
var
o co
ntat
o br
usco
ent
re b
ioca
lclshy
rudi
ro (
Cr)
e b
ioca
lcar
enit
o es
trat
ific
ado
(Ch)
B
) de
talh
e do
bio
calc
aren
ito
com
est
rati
fica
ccedilatildeo
cruz
ada
trun
cant
e (h
umm
ocky
cro
ss s
trat
ific
atio
n)
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pimbas no Nordeste do Paraacute
deos equinodermos foraminiacuteferos algas e poriacuteferos que envoltos por calcita microcristalina formam um arcabouccedilo fechado
Marga
A marga apresenta laminaccedilatildeo plano-paralela que localmente acha-se masshycarada por bioturbaccedilatildeo Os principais foacutesseis encontrados satildeo restos vegetais Iacutecnofoacutesseis verticalizados (Gyroliacutethes sp e possivelmente Skolithos sp) e peishyxes oacutesseos Em alguns locais como na Mina B-5 da CIBRASA em Capanema (Figura 4) esta faacutecies atinge espessuras de ateacute 8m mostrando grande persistecircnshycia lateral
Folhelho
Esta faacutecies eacute comumente de coloraccedilatildeo verde e conteacutem foacutesseis piritizados de vegetais intensamente fragmentados sirecircnios e icnofoacutesseis verticalizados pishyritizados Subordinadamente ocorre folhelho negro apresentando elevado conshyteuacutedo de foacutesseis vegetais bem preservados Na praia de Atalaia (Figura 5) observa-se passagem lateral brusca entre estes dois tipos de folhelho Anaacutelise palinomoacuterfica realizada com folhelho de cor negra revelou abundacircncia de Zoshynocostites ramonae (Arai et aI 1988) e esporos de algas de aacutegua doce do tipo Spirogyra
Biohermito
O biohermito eacute encontrado na praia de Maccedilarico municiacutepio de Salinoacuteposhylis onde se mostra bastante alterado poreacutem sendo possiacutevel ainda o reconhecishymento de hexacorais
Calcilutito
Esta rocha encontra-se comumente associada agrave marga e apresenta-se exshytremamente endurecida Sua estrutura eacute maciccedila e macroscopicamente os foacutesshyseis satildeo ausentes ou ocorrem de forma extremamente esporaacutedica
b) Modelo Deposicional
Levando-se em consideraccedilatildeo o conteuacutedo paleontoloacutegico o ambiente deshyposicional da Formaccedilatildeo Pirabas tem sido caracterizado como marinho aberto de aacuteguas quentes rasas e agitadas contendo porccedilotildees lagunares ou estuarinas e restritamente mangues em suas adjacecircncias A anaacutelise facioloacutegica corrobora a presenccedila destes subambientes entretanto existem evidecircncias sugestivas de que a plataforma carbonaacutetica esteve sujeita agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto como ilustram as Figuras 3 4 e 5 os sub ambientes acham-se dispostos de forma extremamente interdigitada sendo que a sedimentaccedilatildeo apresenta-se localmente com caraacuteter ciacuteclico sugerindo frequumlentes oscilaccedilotildees do niacutevel do mar e litoral intensamente recortado durante o Mioceno Inferior Estas feiccedilotildees satildeo
9
Boi Mus Para Emiacutelio Ooeldi seacuter Ciecircnciacuteas da Terra 2 1990
Cm)
15
10
B
E Intercalaccedilatildeo de argilito com arenito fino a gro8$o
Marga
Biocalcarenito maciccedilo
Biocalclrudito
5-11 I~
HHordground
A-V Estrutura de chama e sobrecarga
G Foacutesseis
Cgt Fragmentos de vegetais
(j Falhos
Bioturbaccedilao AV
bull ~ r i l O
4 Perfil da Mina B-S da CIBRASA de Capanema) A) vista geral do perfll M marga h hardground Cr =
10
o
ti
bio
calc
iru
dif
o
lf1j
m
arg
a bull
folh
elh
o
ne
gro
~
folh
elh
o
ve
rde
ve
geta
is
figu
ra 5
-P
erfi
l d
a pr
aia
de Acirc
lala
ia (
mun
iciacutep
io d
e S
alin
ocircpol
is)
Acirc)
cont
ato
brus
co e
ntre
a f
aacutecie
s de
fol
helh
o ne
gro
(Fn)
e f
aacutecie
s de
fol
helh
o ve
rde
(Fv)
B
) co
ntat
o en
tre
a faacute
eles
de
folh
elho
ver
de (
fv)
e bi
ocal
ciru
dito
(C
r)
C)
faacuteci
es d
e fo
ihel
ho n
egro
(Fn
) so
brep
osta
ao
bio
calc
irud
ito
(Cr)
Boi Mus Para Emilio Goeldi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
as principais responsaacuteveis pela dificuldade de visualizaccedilatildeo espacial dos subamshybientes o que torna complexa a elaboraccedilatildeo do seu sistema deposicional A desshypeito destas consideraccedilotildees apresenta-se um modelo paleoambiental preliminar para a Formaccedilatildeo Pirabas (Figura 6) inclusive fazendo-se alguns comentaacuterios a respeito do seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras Tem-se notado haver possibilidade de interdigitaccedilatildeo entre parte destes depoacutesitos ou seja o sisshytema deposicional aparentemente ultrapassa os limites litoestratigraacuteficos estashybelecidos para estas unidades
Os depoacutesitos de plataforma satildeo representados por biocaleiruditos e bioshycalearenitos estratificados A presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada hummocky acashymamento dos tipos wavy linsen e flaser marcas onduladas simeacutetricas bem coshymo uma assembleacuteia fauniacutestica tipicamente plataformal representada particu~ larmente por foraminiacuteferos bentocircnicos (em especial Ammonia sp) e planctocircnishycos (Globiacutegerina sp) satildeo sugestivas de barras depositadas na plataforma carshybonaacutetica sob a accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto segundo RA Medeishyros (inform verb) a grande quantidade de foacutesseis presente na faacutecies de biocalshycirudiacuteto sendo representado por indiviacuteduos jovens e adultos permite supor que a alta mortandade teria sido provocada muito provavelmente por eventos cashytastroacuteficos Esta ideacuteia eacute reforccedilada pela presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada humshymocky em biocalcarenitos situados nas proximidades da faacutecies de biocalcirudishyto na Ilha de Fortaleza Incontestavelmente a estrutura hummockY gerada peshyla accedilatildeo de onda de tempestade pode representar um marco estratigraacutefico deshyvido agrave magnitude do processo (RA Medeiros comunicaccedilatildeo pessoal) Na praia de Atalaia foi encontrada uma associaccedilatildeo paleofauniacutestica bastante singular denshytro do conteacutexto Pirabas Nesta localidade observou-se vaacuterios indiviacuteduos de Turshybinella tuberculata Ferreira 1964 e principalmente de Mercenaria prototypa
1925 em posiccedilatildeo de vida Esta tanatocenose sugere soterramento raacutepishyse coaduna com a atividade de tempestades
plataforma na sua porccedilatildeo interna teria sido limitada por ilhas de barshyreira ao longo da costa proporcionando a formaccedilatildeo de lagunas e mangues sendo estes depoacutesitos representados por margas calcilutitos folhelhos e biocalearenishytos oacuteatildeo estratificados As barreiras litoracircneas parecem ter sido descontiacutenuas sendo em parte constituiacutedas por bancos reeifais (biohermitos) e biocalearenitos natildeo estratificados configurando depoacutesitos ciacuteclicos (Figura 2) o que se coadushyna com a presenccedila de Stylophora silicensi5~ Lithophyllum sp e Corallium sp citada em Ferreira (1982) Os depoacutesitos de mangue podem ter se formado atraacutes das ilhas de barreira ou adjacentes agrave costa provavelmente acumulando-se em depressotildees suaves e descontiacutenuas inerentes da proacutepria paleotopografia De acorshydo com dados paleontoloacutegicos a presenccedila de mangues na Formaccedilatildeo Pirabas eacute confirmada especialmente pela ocorrecircncia de Uca maraconi antigua (Brito 1972) e do palinomorfo Zonocostites ramonae (Arai et aI 1988)
A implantaccedilatildeo da plataforma carbonaacutetica e adjacecircncias representada peshylos depoacutesitos acima descritos provavelmente ocorreu em funccedilatildeo de um grande
~Cfrp~ltiacute de caraacuteter oscilatoacuterio como evidenciado por informaccedilotildees pawlllulugicas (Fernandes 1984) e pela presenccedila de sedimentos terriacutegenos cosshy
intercalados aos carbonatos Seguindo-se agrave transgressatildeo houve uma fase
12
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
Bo Mus Para Emitio Ooedi saacute Ciecircncias da 7erra 2 1990
ANAacuteLISE FACIOLOacuteGICA E MODELO DEPOSICIONAL
A anaacutelise facioloacutegica da Formaccedilatildeo Pirabas permitiu a identificaccedilatildeo de seshyte faacutecies descritivas O relacionamento espacial existente entre elas serviu de bashyse para a interpretaccedilatildeo dos diferentes subambientes de deposiccedilatildeo apresentados na sequumlecircncia deste trabalho
Assim a Formaccedilatildeo Pirabas eacute constituiacuteda por biocalciruditos biocalcareshynhos estratificados biocalcarenitos natildeo estratificados margas e subordinadashymente biohermitos folhelhos (negros e verdes) e calcilutitos As faacutecies carboshynaacutetiacutecas apresentam-se com coloraccedilatildeo originalmente cinza que se torna amareshylada com o intemperismo
a) Descriccedilatildeo das Faacutecies
Biocalcirudito
O biocalcirudito caracterizado por uma grande diversidade fauniacutestica reshypresentada por indiviacuteduos inteiros ou fragmentados e de tamanhos variados exibe arcabouccedilo fechado com caleita microcristalina entre os gratildeos Esta rocha eacute maeiccedila e na atual zona litoracircnea apresenta-se localmente doomitizada Dentre os bioclastos podem ocorrer peleciacutepodos gastroacutepodos foraminiacuteferos (planctocircshynicos e bentocircnicos) ostracodes equinodermos celenterados briozoaacuterios crusshytaacuteceos cefaloacutepodos e poriacuteferos aleacutem de vertebrados (peixes sirecircnios e reacutepteis)
Biocalcareniacuteto natildeo estratificado
O biocalcarenito natildeo estratificado ou com estratificaccedilatildeo cruzada incipiente apresenta foacutesseis distribuiacutedos de maneira esparsa sendo representados por poucas espeacutecies relativo ao nuacutemero de indiviacuteduos Ateacute o presente destacam-se agrupashymentos de peleciacutepodas (Plicatula sp Chlamys sp e Crassostrea sp) briozoaacuterios (Steginoporea sp) foraminiacuteferos soritiacutedeos e corais (Fabelum sp e Dicotroshychus sp) Ocorrem ainda restos de Acanthocarpus sp e alguns gastroacutepodos (em especial Orthauax sp Pachycromium sp e Conus sp) Neste calcarenito eacute freshyquumlente a ocorrecircncia de fragmentos vegetais e c1astos de argila Como constatashyse pelo perfil da Figura 2 o topo das camadas desta faacutecies pode ser marcado por um hardground o qual chega a atingir espessuras de ateacute 20 cm onde eacute freshyquumlente a presenccedila de Thalassinoides sp Nas porccedilotildees mais litoracircneas esta faacuteshycii~s mostra-se parcialmente dolomitizada
Biocalcarenito estratificado
Esta rocha caracteriza-se por apresentar estratificaccedilatildeo cruzada truncante de baixo acircngulo (hummocky cross stratification Figura 3) marcas de onda do
simeacutetrico e acamamento flaser localmente ocorrem intercalaccedilotildees de folheshylho resultando estruturas wavye linsen Os componentes aloquiacutemicos do biocalshycarenito satildeo foacutesseis predominantemente fragmentados representados por ostreiacuteshy
6
(m)
40
30
20
A
10
O
fi A
rgil
lto
com
lo
min
accedilll
o
lU U
Ho
rdg
rou
fHiH
~
Bio
colc
aroi
iacuteto
mac
iccedilo
11
Mar
g
pla
no
-par
ol
la
e F
OacuteS
SC
lIS
Fo
lha
tJI
R
sto
s v
eget
al
~
Tro
nco
s
Fig
ura
2 P
erfi
l da
loc
alid
ade
de A
ecur
u (m
unic
iacutepio
de
v1a
raca
natilde)
A)
repr
esen
ta u
m d
etal
he d
e um
iacutecn
ofoacutes
sil
poss
ivel
men
te p
rodu
zido
por
um
ga
stroacute
pode
00
(ml
50
30
Arg
ilit
o a
ren
oso
mo
ciccedilo
~
Es1
roti
fico
ccedil80
cr
uza
do
tru
nco
nt
(
Hum
moc
ky)
~
Ma
rco
s
de
o
nd
a i
mamp
tdc
a
Bio
colc
orer
iro
es
tra
tifi
ca
do
bull A
rgil
Lfo
L
am
ino
ccedilotilde
o
gtlW
OV
l
Fig
ura
3 P
erfi
l da
loca
lida
de d
e F
azen
da (
Ilha
de
For
tale
za)
A)
aspe
cto
gera
l do
aflo
ram
ento
on
de s
e po
de o
bser
var
o co
ntat
o br
usco
ent
re b
ioca
lclshy
rudi
ro (
Cr)
e b
ioca
lcar
enit
o es
trat
ific
ado
(Ch)
B
) de
talh
e do
bio
calc
aren
ito
com
est
rati
fica
ccedilatildeo
cruz
ada
trun
cant
e (h
umm
ocky
cro
ss s
trat
ific
atio
n)
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pimbas no Nordeste do Paraacute
deos equinodermos foraminiacuteferos algas e poriacuteferos que envoltos por calcita microcristalina formam um arcabouccedilo fechado
Marga
A marga apresenta laminaccedilatildeo plano-paralela que localmente acha-se masshycarada por bioturbaccedilatildeo Os principais foacutesseis encontrados satildeo restos vegetais Iacutecnofoacutesseis verticalizados (Gyroliacutethes sp e possivelmente Skolithos sp) e peishyxes oacutesseos Em alguns locais como na Mina B-5 da CIBRASA em Capanema (Figura 4) esta faacutecies atinge espessuras de ateacute 8m mostrando grande persistecircnshycia lateral
Folhelho
Esta faacutecies eacute comumente de coloraccedilatildeo verde e conteacutem foacutesseis piritizados de vegetais intensamente fragmentados sirecircnios e icnofoacutesseis verticalizados pishyritizados Subordinadamente ocorre folhelho negro apresentando elevado conshyteuacutedo de foacutesseis vegetais bem preservados Na praia de Atalaia (Figura 5) observa-se passagem lateral brusca entre estes dois tipos de folhelho Anaacutelise palinomoacuterfica realizada com folhelho de cor negra revelou abundacircncia de Zoshynocostites ramonae (Arai et aI 1988) e esporos de algas de aacutegua doce do tipo Spirogyra
Biohermito
O biohermito eacute encontrado na praia de Maccedilarico municiacutepio de Salinoacuteposhylis onde se mostra bastante alterado poreacutem sendo possiacutevel ainda o reconhecishymento de hexacorais
Calcilutito
Esta rocha encontra-se comumente associada agrave marga e apresenta-se exshytremamente endurecida Sua estrutura eacute maciccedila e macroscopicamente os foacutesshyseis satildeo ausentes ou ocorrem de forma extremamente esporaacutedica
b) Modelo Deposicional
Levando-se em consideraccedilatildeo o conteuacutedo paleontoloacutegico o ambiente deshyposicional da Formaccedilatildeo Pirabas tem sido caracterizado como marinho aberto de aacuteguas quentes rasas e agitadas contendo porccedilotildees lagunares ou estuarinas e restritamente mangues em suas adjacecircncias A anaacutelise facioloacutegica corrobora a presenccedila destes subambientes entretanto existem evidecircncias sugestivas de que a plataforma carbonaacutetica esteve sujeita agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto como ilustram as Figuras 3 4 e 5 os sub ambientes acham-se dispostos de forma extremamente interdigitada sendo que a sedimentaccedilatildeo apresenta-se localmente com caraacuteter ciacuteclico sugerindo frequumlentes oscilaccedilotildees do niacutevel do mar e litoral intensamente recortado durante o Mioceno Inferior Estas feiccedilotildees satildeo
9
Boi Mus Para Emiacutelio Ooeldi seacuter Ciecircnciacuteas da Terra 2 1990
Cm)
15
10
B
E Intercalaccedilatildeo de argilito com arenito fino a gro8$o
Marga
Biocalcarenito maciccedilo
Biocalclrudito
5-11 I~
HHordground
A-V Estrutura de chama e sobrecarga
G Foacutesseis
Cgt Fragmentos de vegetais
(j Falhos
Bioturbaccedilao AV
bull ~ r i l O
4 Perfil da Mina B-S da CIBRASA de Capanema) A) vista geral do perfll M marga h hardground Cr =
10
o
ti
bio
calc
iru
dif
o
lf1j
m
arg
a bull
folh
elh
o
ne
gro
~
folh
elh
o
ve
rde
ve
geta
is
figu
ra 5
-P
erfi
l d
a pr
aia
de Acirc
lala
ia (
mun
iciacutep
io d
e S
alin
ocircpol
is)
Acirc)
cont
ato
brus
co e
ntre
a f
aacutecie
s de
fol
helh
o ne
gro
(Fn)
e f
aacutecie
s de
fol
helh
o ve
rde
(Fv)
B
) co
ntat
o en
tre
a faacute
eles
de
folh
elho
ver
de (
fv)
e bi
ocal
ciru
dito
(C
r)
C)
faacuteci
es d
e fo
ihel
ho n
egro
(Fn
) so
brep
osta
ao
bio
calc
irud
ito
(Cr)
Boi Mus Para Emilio Goeldi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
as principais responsaacuteveis pela dificuldade de visualizaccedilatildeo espacial dos subamshybientes o que torna complexa a elaboraccedilatildeo do seu sistema deposicional A desshypeito destas consideraccedilotildees apresenta-se um modelo paleoambiental preliminar para a Formaccedilatildeo Pirabas (Figura 6) inclusive fazendo-se alguns comentaacuterios a respeito do seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras Tem-se notado haver possibilidade de interdigitaccedilatildeo entre parte destes depoacutesitos ou seja o sisshytema deposicional aparentemente ultrapassa os limites litoestratigraacuteficos estashybelecidos para estas unidades
Os depoacutesitos de plataforma satildeo representados por biocaleiruditos e bioshycalearenitos estratificados A presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada hummocky acashymamento dos tipos wavy linsen e flaser marcas onduladas simeacutetricas bem coshymo uma assembleacuteia fauniacutestica tipicamente plataformal representada particu~ larmente por foraminiacuteferos bentocircnicos (em especial Ammonia sp) e planctocircnishycos (Globiacutegerina sp) satildeo sugestivas de barras depositadas na plataforma carshybonaacutetica sob a accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto segundo RA Medeishyros (inform verb) a grande quantidade de foacutesseis presente na faacutecies de biocalshycirudiacuteto sendo representado por indiviacuteduos jovens e adultos permite supor que a alta mortandade teria sido provocada muito provavelmente por eventos cashytastroacuteficos Esta ideacuteia eacute reforccedilada pela presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada humshymocky em biocalcarenitos situados nas proximidades da faacutecies de biocalcirudishyto na Ilha de Fortaleza Incontestavelmente a estrutura hummockY gerada peshyla accedilatildeo de onda de tempestade pode representar um marco estratigraacutefico deshyvido agrave magnitude do processo (RA Medeiros comunicaccedilatildeo pessoal) Na praia de Atalaia foi encontrada uma associaccedilatildeo paleofauniacutestica bastante singular denshytro do conteacutexto Pirabas Nesta localidade observou-se vaacuterios indiviacuteduos de Turshybinella tuberculata Ferreira 1964 e principalmente de Mercenaria prototypa
1925 em posiccedilatildeo de vida Esta tanatocenose sugere soterramento raacutepishyse coaduna com a atividade de tempestades
plataforma na sua porccedilatildeo interna teria sido limitada por ilhas de barshyreira ao longo da costa proporcionando a formaccedilatildeo de lagunas e mangues sendo estes depoacutesitos representados por margas calcilutitos folhelhos e biocalearenishytos oacuteatildeo estratificados As barreiras litoracircneas parecem ter sido descontiacutenuas sendo em parte constituiacutedas por bancos reeifais (biohermitos) e biocalearenitos natildeo estratificados configurando depoacutesitos ciacuteclicos (Figura 2) o que se coadushyna com a presenccedila de Stylophora silicensi5~ Lithophyllum sp e Corallium sp citada em Ferreira (1982) Os depoacutesitos de mangue podem ter se formado atraacutes das ilhas de barreira ou adjacentes agrave costa provavelmente acumulando-se em depressotildees suaves e descontiacutenuas inerentes da proacutepria paleotopografia De acorshydo com dados paleontoloacutegicos a presenccedila de mangues na Formaccedilatildeo Pirabas eacute confirmada especialmente pela ocorrecircncia de Uca maraconi antigua (Brito 1972) e do palinomorfo Zonocostites ramonae (Arai et aI 1988)
A implantaccedilatildeo da plataforma carbonaacutetica e adjacecircncias representada peshylos depoacutesitos acima descritos provavelmente ocorreu em funccedilatildeo de um grande
~Cfrp~ltiacute de caraacuteter oscilatoacuterio como evidenciado por informaccedilotildees pawlllulugicas (Fernandes 1984) e pela presenccedila de sedimentos terriacutegenos cosshy
intercalados aos carbonatos Seguindo-se agrave transgressatildeo houve uma fase
12
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
(m)
40
30
20
A
10
O
fi A
rgil
lto
com
lo
min
accedilll
o
lU U
Ho
rdg
rou
fHiH
~
Bio
colc
aroi
iacuteto
mac
iccedilo
11
Mar
g
pla
no
-par
ol
la
e F
OacuteS
SC
lIS
Fo
lha
tJI
R
sto
s v
eget
al
~
Tro
nco
s
Fig
ura
2 P
erfi
l da
loc
alid
ade
de A
ecur
u (m
unic
iacutepio
de
v1a
raca
natilde)
A)
repr
esen
ta u
m d
etal
he d
e um
iacutecn
ofoacutes
sil
poss
ivel
men
te p
rodu
zido
por
um
ga
stroacute
pode
00
(ml
50
30
Arg
ilit
o a
ren
oso
mo
ciccedilo
~
Es1
roti
fico
ccedil80
cr
uza
do
tru
nco
nt
(
Hum
moc
ky)
~
Ma
rco
s
de
o
nd
a i
mamp
tdc
a
Bio
colc
orer
iro
es
tra
tifi
ca
do
bull A
rgil
Lfo
L
am
ino
ccedilotilde
o
gtlW
OV
l
Fig
ura
3 P
erfi
l da
loca
lida
de d
e F
azen
da (
Ilha
de
For
tale
za)
A)
aspe
cto
gera
l do
aflo
ram
ento
on
de s
e po
de o
bser
var
o co
ntat
o br
usco
ent
re b
ioca
lclshy
rudi
ro (
Cr)
e b
ioca
lcar
enit
o es
trat
ific
ado
(Ch)
B
) de
talh
e do
bio
calc
aren
ito
com
est
rati
fica
ccedilatildeo
cruz
ada
trun
cant
e (h
umm
ocky
cro
ss s
trat
ific
atio
n)
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pimbas no Nordeste do Paraacute
deos equinodermos foraminiacuteferos algas e poriacuteferos que envoltos por calcita microcristalina formam um arcabouccedilo fechado
Marga
A marga apresenta laminaccedilatildeo plano-paralela que localmente acha-se masshycarada por bioturbaccedilatildeo Os principais foacutesseis encontrados satildeo restos vegetais Iacutecnofoacutesseis verticalizados (Gyroliacutethes sp e possivelmente Skolithos sp) e peishyxes oacutesseos Em alguns locais como na Mina B-5 da CIBRASA em Capanema (Figura 4) esta faacutecies atinge espessuras de ateacute 8m mostrando grande persistecircnshycia lateral
Folhelho
Esta faacutecies eacute comumente de coloraccedilatildeo verde e conteacutem foacutesseis piritizados de vegetais intensamente fragmentados sirecircnios e icnofoacutesseis verticalizados pishyritizados Subordinadamente ocorre folhelho negro apresentando elevado conshyteuacutedo de foacutesseis vegetais bem preservados Na praia de Atalaia (Figura 5) observa-se passagem lateral brusca entre estes dois tipos de folhelho Anaacutelise palinomoacuterfica realizada com folhelho de cor negra revelou abundacircncia de Zoshynocostites ramonae (Arai et aI 1988) e esporos de algas de aacutegua doce do tipo Spirogyra
Biohermito
O biohermito eacute encontrado na praia de Maccedilarico municiacutepio de Salinoacuteposhylis onde se mostra bastante alterado poreacutem sendo possiacutevel ainda o reconhecishymento de hexacorais
Calcilutito
Esta rocha encontra-se comumente associada agrave marga e apresenta-se exshytremamente endurecida Sua estrutura eacute maciccedila e macroscopicamente os foacutesshyseis satildeo ausentes ou ocorrem de forma extremamente esporaacutedica
b) Modelo Deposicional
Levando-se em consideraccedilatildeo o conteuacutedo paleontoloacutegico o ambiente deshyposicional da Formaccedilatildeo Pirabas tem sido caracterizado como marinho aberto de aacuteguas quentes rasas e agitadas contendo porccedilotildees lagunares ou estuarinas e restritamente mangues em suas adjacecircncias A anaacutelise facioloacutegica corrobora a presenccedila destes subambientes entretanto existem evidecircncias sugestivas de que a plataforma carbonaacutetica esteve sujeita agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto como ilustram as Figuras 3 4 e 5 os sub ambientes acham-se dispostos de forma extremamente interdigitada sendo que a sedimentaccedilatildeo apresenta-se localmente com caraacuteter ciacuteclico sugerindo frequumlentes oscilaccedilotildees do niacutevel do mar e litoral intensamente recortado durante o Mioceno Inferior Estas feiccedilotildees satildeo
9
Boi Mus Para Emiacutelio Ooeldi seacuter Ciecircnciacuteas da Terra 2 1990
Cm)
15
10
B
E Intercalaccedilatildeo de argilito com arenito fino a gro8$o
Marga
Biocalcarenito maciccedilo
Biocalclrudito
5-11 I~
HHordground
A-V Estrutura de chama e sobrecarga
G Foacutesseis
Cgt Fragmentos de vegetais
(j Falhos
Bioturbaccedilao AV
bull ~ r i l O
4 Perfil da Mina B-S da CIBRASA de Capanema) A) vista geral do perfll M marga h hardground Cr =
10
o
ti
bio
calc
iru
dif
o
lf1j
m
arg
a bull
folh
elh
o
ne
gro
~
folh
elh
o
ve
rde
ve
geta
is
figu
ra 5
-P
erfi
l d
a pr
aia
de Acirc
lala
ia (
mun
iciacutep
io d
e S
alin
ocircpol
is)
Acirc)
cont
ato
brus
co e
ntre
a f
aacutecie
s de
fol
helh
o ne
gro
(Fn)
e f
aacutecie
s de
fol
helh
o ve
rde
(Fv)
B
) co
ntat
o en
tre
a faacute
eles
de
folh
elho
ver
de (
fv)
e bi
ocal
ciru
dito
(C
r)
C)
faacuteci
es d
e fo
ihel
ho n
egro
(Fn
) so
brep
osta
ao
bio
calc
irud
ito
(Cr)
Boi Mus Para Emilio Goeldi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
as principais responsaacuteveis pela dificuldade de visualizaccedilatildeo espacial dos subamshybientes o que torna complexa a elaboraccedilatildeo do seu sistema deposicional A desshypeito destas consideraccedilotildees apresenta-se um modelo paleoambiental preliminar para a Formaccedilatildeo Pirabas (Figura 6) inclusive fazendo-se alguns comentaacuterios a respeito do seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras Tem-se notado haver possibilidade de interdigitaccedilatildeo entre parte destes depoacutesitos ou seja o sisshytema deposicional aparentemente ultrapassa os limites litoestratigraacuteficos estashybelecidos para estas unidades
Os depoacutesitos de plataforma satildeo representados por biocaleiruditos e bioshycalearenitos estratificados A presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada hummocky acashymamento dos tipos wavy linsen e flaser marcas onduladas simeacutetricas bem coshymo uma assembleacuteia fauniacutestica tipicamente plataformal representada particu~ larmente por foraminiacuteferos bentocircnicos (em especial Ammonia sp) e planctocircnishycos (Globiacutegerina sp) satildeo sugestivas de barras depositadas na plataforma carshybonaacutetica sob a accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto segundo RA Medeishyros (inform verb) a grande quantidade de foacutesseis presente na faacutecies de biocalshycirudiacuteto sendo representado por indiviacuteduos jovens e adultos permite supor que a alta mortandade teria sido provocada muito provavelmente por eventos cashytastroacuteficos Esta ideacuteia eacute reforccedilada pela presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada humshymocky em biocalcarenitos situados nas proximidades da faacutecies de biocalcirudishyto na Ilha de Fortaleza Incontestavelmente a estrutura hummockY gerada peshyla accedilatildeo de onda de tempestade pode representar um marco estratigraacutefico deshyvido agrave magnitude do processo (RA Medeiros comunicaccedilatildeo pessoal) Na praia de Atalaia foi encontrada uma associaccedilatildeo paleofauniacutestica bastante singular denshytro do conteacutexto Pirabas Nesta localidade observou-se vaacuterios indiviacuteduos de Turshybinella tuberculata Ferreira 1964 e principalmente de Mercenaria prototypa
1925 em posiccedilatildeo de vida Esta tanatocenose sugere soterramento raacutepishyse coaduna com a atividade de tempestades
plataforma na sua porccedilatildeo interna teria sido limitada por ilhas de barshyreira ao longo da costa proporcionando a formaccedilatildeo de lagunas e mangues sendo estes depoacutesitos representados por margas calcilutitos folhelhos e biocalearenishytos oacuteatildeo estratificados As barreiras litoracircneas parecem ter sido descontiacutenuas sendo em parte constituiacutedas por bancos reeifais (biohermitos) e biocalearenitos natildeo estratificados configurando depoacutesitos ciacuteclicos (Figura 2) o que se coadushyna com a presenccedila de Stylophora silicensi5~ Lithophyllum sp e Corallium sp citada em Ferreira (1982) Os depoacutesitos de mangue podem ter se formado atraacutes das ilhas de barreira ou adjacentes agrave costa provavelmente acumulando-se em depressotildees suaves e descontiacutenuas inerentes da proacutepria paleotopografia De acorshydo com dados paleontoloacutegicos a presenccedila de mangues na Formaccedilatildeo Pirabas eacute confirmada especialmente pela ocorrecircncia de Uca maraconi antigua (Brito 1972) e do palinomorfo Zonocostites ramonae (Arai et aI 1988)
A implantaccedilatildeo da plataforma carbonaacutetica e adjacecircncias representada peshylos depoacutesitos acima descritos provavelmente ocorreu em funccedilatildeo de um grande
~Cfrp~ltiacute de caraacuteter oscilatoacuterio como evidenciado por informaccedilotildees pawlllulugicas (Fernandes 1984) e pela presenccedila de sedimentos terriacutegenos cosshy
intercalados aos carbonatos Seguindo-se agrave transgressatildeo houve uma fase
12
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
00
(ml
50
30
Arg
ilit
o a
ren
oso
mo
ciccedilo
~
Es1
roti
fico
ccedil80
cr
uza
do
tru
nco
nt
(
Hum
moc
ky)
~
Ma
rco
s
de
o
nd
a i
mamp
tdc
a
Bio
colc
orer
iro
es
tra
tifi
ca
do
bull A
rgil
Lfo
L
am
ino
ccedilotilde
o
gtlW
OV
l
Fig
ura
3 P
erfi
l da
loca
lida
de d
e F
azen
da (
Ilha
de
For
tale
za)
A)
aspe
cto
gera
l do
aflo
ram
ento
on
de s
e po
de o
bser
var
o co
ntat
o br
usco
ent
re b
ioca
lclshy
rudi
ro (
Cr)
e b
ioca
lcar
enit
o es
trat
ific
ado
(Ch)
B
) de
talh
e do
bio
calc
aren
ito
com
est
rati
fica
ccedilatildeo
cruz
ada
trun
cant
e (h
umm
ocky
cro
ss s
trat
ific
atio
n)
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pimbas no Nordeste do Paraacute
deos equinodermos foraminiacuteferos algas e poriacuteferos que envoltos por calcita microcristalina formam um arcabouccedilo fechado
Marga
A marga apresenta laminaccedilatildeo plano-paralela que localmente acha-se masshycarada por bioturbaccedilatildeo Os principais foacutesseis encontrados satildeo restos vegetais Iacutecnofoacutesseis verticalizados (Gyroliacutethes sp e possivelmente Skolithos sp) e peishyxes oacutesseos Em alguns locais como na Mina B-5 da CIBRASA em Capanema (Figura 4) esta faacutecies atinge espessuras de ateacute 8m mostrando grande persistecircnshycia lateral
Folhelho
Esta faacutecies eacute comumente de coloraccedilatildeo verde e conteacutem foacutesseis piritizados de vegetais intensamente fragmentados sirecircnios e icnofoacutesseis verticalizados pishyritizados Subordinadamente ocorre folhelho negro apresentando elevado conshyteuacutedo de foacutesseis vegetais bem preservados Na praia de Atalaia (Figura 5) observa-se passagem lateral brusca entre estes dois tipos de folhelho Anaacutelise palinomoacuterfica realizada com folhelho de cor negra revelou abundacircncia de Zoshynocostites ramonae (Arai et aI 1988) e esporos de algas de aacutegua doce do tipo Spirogyra
Biohermito
O biohermito eacute encontrado na praia de Maccedilarico municiacutepio de Salinoacuteposhylis onde se mostra bastante alterado poreacutem sendo possiacutevel ainda o reconhecishymento de hexacorais
Calcilutito
Esta rocha encontra-se comumente associada agrave marga e apresenta-se exshytremamente endurecida Sua estrutura eacute maciccedila e macroscopicamente os foacutesshyseis satildeo ausentes ou ocorrem de forma extremamente esporaacutedica
b) Modelo Deposicional
Levando-se em consideraccedilatildeo o conteuacutedo paleontoloacutegico o ambiente deshyposicional da Formaccedilatildeo Pirabas tem sido caracterizado como marinho aberto de aacuteguas quentes rasas e agitadas contendo porccedilotildees lagunares ou estuarinas e restritamente mangues em suas adjacecircncias A anaacutelise facioloacutegica corrobora a presenccedila destes subambientes entretanto existem evidecircncias sugestivas de que a plataforma carbonaacutetica esteve sujeita agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto como ilustram as Figuras 3 4 e 5 os sub ambientes acham-se dispostos de forma extremamente interdigitada sendo que a sedimentaccedilatildeo apresenta-se localmente com caraacuteter ciacuteclico sugerindo frequumlentes oscilaccedilotildees do niacutevel do mar e litoral intensamente recortado durante o Mioceno Inferior Estas feiccedilotildees satildeo
9
Boi Mus Para Emiacutelio Ooeldi seacuter Ciecircnciacuteas da Terra 2 1990
Cm)
15
10
B
E Intercalaccedilatildeo de argilito com arenito fino a gro8$o
Marga
Biocalcarenito maciccedilo
Biocalclrudito
5-11 I~
HHordground
A-V Estrutura de chama e sobrecarga
G Foacutesseis
Cgt Fragmentos de vegetais
(j Falhos
Bioturbaccedilao AV
bull ~ r i l O
4 Perfil da Mina B-S da CIBRASA de Capanema) A) vista geral do perfll M marga h hardground Cr =
10
o
ti
bio
calc
iru
dif
o
lf1j
m
arg
a bull
folh
elh
o
ne
gro
~
folh
elh
o
ve
rde
ve
geta
is
figu
ra 5
-P
erfi
l d
a pr
aia
de Acirc
lala
ia (
mun
iciacutep
io d
e S
alin
ocircpol
is)
Acirc)
cont
ato
brus
co e
ntre
a f
aacutecie
s de
fol
helh
o ne
gro
(Fn)
e f
aacutecie
s de
fol
helh
o ve
rde
(Fv)
B
) co
ntat
o en
tre
a faacute
eles
de
folh
elho
ver
de (
fv)
e bi
ocal
ciru
dito
(C
r)
C)
faacuteci
es d
e fo
ihel
ho n
egro
(Fn
) so
brep
osta
ao
bio
calc
irud
ito
(Cr)
Boi Mus Para Emilio Goeldi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
as principais responsaacuteveis pela dificuldade de visualizaccedilatildeo espacial dos subamshybientes o que torna complexa a elaboraccedilatildeo do seu sistema deposicional A desshypeito destas consideraccedilotildees apresenta-se um modelo paleoambiental preliminar para a Formaccedilatildeo Pirabas (Figura 6) inclusive fazendo-se alguns comentaacuterios a respeito do seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras Tem-se notado haver possibilidade de interdigitaccedilatildeo entre parte destes depoacutesitos ou seja o sisshytema deposicional aparentemente ultrapassa os limites litoestratigraacuteficos estashybelecidos para estas unidades
Os depoacutesitos de plataforma satildeo representados por biocaleiruditos e bioshycalearenitos estratificados A presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada hummocky acashymamento dos tipos wavy linsen e flaser marcas onduladas simeacutetricas bem coshymo uma assembleacuteia fauniacutestica tipicamente plataformal representada particu~ larmente por foraminiacuteferos bentocircnicos (em especial Ammonia sp) e planctocircnishycos (Globiacutegerina sp) satildeo sugestivas de barras depositadas na plataforma carshybonaacutetica sob a accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto segundo RA Medeishyros (inform verb) a grande quantidade de foacutesseis presente na faacutecies de biocalshycirudiacuteto sendo representado por indiviacuteduos jovens e adultos permite supor que a alta mortandade teria sido provocada muito provavelmente por eventos cashytastroacuteficos Esta ideacuteia eacute reforccedilada pela presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada humshymocky em biocalcarenitos situados nas proximidades da faacutecies de biocalcirudishyto na Ilha de Fortaleza Incontestavelmente a estrutura hummockY gerada peshyla accedilatildeo de onda de tempestade pode representar um marco estratigraacutefico deshyvido agrave magnitude do processo (RA Medeiros comunicaccedilatildeo pessoal) Na praia de Atalaia foi encontrada uma associaccedilatildeo paleofauniacutestica bastante singular denshytro do conteacutexto Pirabas Nesta localidade observou-se vaacuterios indiviacuteduos de Turshybinella tuberculata Ferreira 1964 e principalmente de Mercenaria prototypa
1925 em posiccedilatildeo de vida Esta tanatocenose sugere soterramento raacutepishyse coaduna com a atividade de tempestades
plataforma na sua porccedilatildeo interna teria sido limitada por ilhas de barshyreira ao longo da costa proporcionando a formaccedilatildeo de lagunas e mangues sendo estes depoacutesitos representados por margas calcilutitos folhelhos e biocalearenishytos oacuteatildeo estratificados As barreiras litoracircneas parecem ter sido descontiacutenuas sendo em parte constituiacutedas por bancos reeifais (biohermitos) e biocalearenitos natildeo estratificados configurando depoacutesitos ciacuteclicos (Figura 2) o que se coadushyna com a presenccedila de Stylophora silicensi5~ Lithophyllum sp e Corallium sp citada em Ferreira (1982) Os depoacutesitos de mangue podem ter se formado atraacutes das ilhas de barreira ou adjacentes agrave costa provavelmente acumulando-se em depressotildees suaves e descontiacutenuas inerentes da proacutepria paleotopografia De acorshydo com dados paleontoloacutegicos a presenccedila de mangues na Formaccedilatildeo Pirabas eacute confirmada especialmente pela ocorrecircncia de Uca maraconi antigua (Brito 1972) e do palinomorfo Zonocostites ramonae (Arai et aI 1988)
A implantaccedilatildeo da plataforma carbonaacutetica e adjacecircncias representada peshylos depoacutesitos acima descritos provavelmente ocorreu em funccedilatildeo de um grande
~Cfrp~ltiacute de caraacuteter oscilatoacuterio como evidenciado por informaccedilotildees pawlllulugicas (Fernandes 1984) e pela presenccedila de sedimentos terriacutegenos cosshy
intercalados aos carbonatos Seguindo-se agrave transgressatildeo houve uma fase
12
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pimbas no Nordeste do Paraacute
deos equinodermos foraminiacuteferos algas e poriacuteferos que envoltos por calcita microcristalina formam um arcabouccedilo fechado
Marga
A marga apresenta laminaccedilatildeo plano-paralela que localmente acha-se masshycarada por bioturbaccedilatildeo Os principais foacutesseis encontrados satildeo restos vegetais Iacutecnofoacutesseis verticalizados (Gyroliacutethes sp e possivelmente Skolithos sp) e peishyxes oacutesseos Em alguns locais como na Mina B-5 da CIBRASA em Capanema (Figura 4) esta faacutecies atinge espessuras de ateacute 8m mostrando grande persistecircnshycia lateral
Folhelho
Esta faacutecies eacute comumente de coloraccedilatildeo verde e conteacutem foacutesseis piritizados de vegetais intensamente fragmentados sirecircnios e icnofoacutesseis verticalizados pishyritizados Subordinadamente ocorre folhelho negro apresentando elevado conshyteuacutedo de foacutesseis vegetais bem preservados Na praia de Atalaia (Figura 5) observa-se passagem lateral brusca entre estes dois tipos de folhelho Anaacutelise palinomoacuterfica realizada com folhelho de cor negra revelou abundacircncia de Zoshynocostites ramonae (Arai et aI 1988) e esporos de algas de aacutegua doce do tipo Spirogyra
Biohermito
O biohermito eacute encontrado na praia de Maccedilarico municiacutepio de Salinoacuteposhylis onde se mostra bastante alterado poreacutem sendo possiacutevel ainda o reconhecishymento de hexacorais
Calcilutito
Esta rocha encontra-se comumente associada agrave marga e apresenta-se exshytremamente endurecida Sua estrutura eacute maciccedila e macroscopicamente os foacutesshyseis satildeo ausentes ou ocorrem de forma extremamente esporaacutedica
b) Modelo Deposicional
Levando-se em consideraccedilatildeo o conteuacutedo paleontoloacutegico o ambiente deshyposicional da Formaccedilatildeo Pirabas tem sido caracterizado como marinho aberto de aacuteguas quentes rasas e agitadas contendo porccedilotildees lagunares ou estuarinas e restritamente mangues em suas adjacecircncias A anaacutelise facioloacutegica corrobora a presenccedila destes subambientes entretanto existem evidecircncias sugestivas de que a plataforma carbonaacutetica esteve sujeita agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto como ilustram as Figuras 3 4 e 5 os sub ambientes acham-se dispostos de forma extremamente interdigitada sendo que a sedimentaccedilatildeo apresenta-se localmente com caraacuteter ciacuteclico sugerindo frequumlentes oscilaccedilotildees do niacutevel do mar e litoral intensamente recortado durante o Mioceno Inferior Estas feiccedilotildees satildeo
9
Boi Mus Para Emiacutelio Ooeldi seacuter Ciecircnciacuteas da Terra 2 1990
Cm)
15
10
B
E Intercalaccedilatildeo de argilito com arenito fino a gro8$o
Marga
Biocalcarenito maciccedilo
Biocalclrudito
5-11 I~
HHordground
A-V Estrutura de chama e sobrecarga
G Foacutesseis
Cgt Fragmentos de vegetais
(j Falhos
Bioturbaccedilao AV
bull ~ r i l O
4 Perfil da Mina B-S da CIBRASA de Capanema) A) vista geral do perfll M marga h hardground Cr =
10
o
ti
bio
calc
iru
dif
o
lf1j
m
arg
a bull
folh
elh
o
ne
gro
~
folh
elh
o
ve
rde
ve
geta
is
figu
ra 5
-P
erfi
l d
a pr
aia
de Acirc
lala
ia (
mun
iciacutep
io d
e S
alin
ocircpol
is)
Acirc)
cont
ato
brus
co e
ntre
a f
aacutecie
s de
fol
helh
o ne
gro
(Fn)
e f
aacutecie
s de
fol
helh
o ve
rde
(Fv)
B
) co
ntat
o en
tre
a faacute
eles
de
folh
elho
ver
de (
fv)
e bi
ocal
ciru
dito
(C
r)
C)
faacuteci
es d
e fo
ihel
ho n
egro
(Fn
) so
brep
osta
ao
bio
calc
irud
ito
(Cr)
Boi Mus Para Emilio Goeldi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
as principais responsaacuteveis pela dificuldade de visualizaccedilatildeo espacial dos subamshybientes o que torna complexa a elaboraccedilatildeo do seu sistema deposicional A desshypeito destas consideraccedilotildees apresenta-se um modelo paleoambiental preliminar para a Formaccedilatildeo Pirabas (Figura 6) inclusive fazendo-se alguns comentaacuterios a respeito do seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras Tem-se notado haver possibilidade de interdigitaccedilatildeo entre parte destes depoacutesitos ou seja o sisshytema deposicional aparentemente ultrapassa os limites litoestratigraacuteficos estashybelecidos para estas unidades
Os depoacutesitos de plataforma satildeo representados por biocaleiruditos e bioshycalearenitos estratificados A presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada hummocky acashymamento dos tipos wavy linsen e flaser marcas onduladas simeacutetricas bem coshymo uma assembleacuteia fauniacutestica tipicamente plataformal representada particu~ larmente por foraminiacuteferos bentocircnicos (em especial Ammonia sp) e planctocircnishycos (Globiacutegerina sp) satildeo sugestivas de barras depositadas na plataforma carshybonaacutetica sob a accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto segundo RA Medeishyros (inform verb) a grande quantidade de foacutesseis presente na faacutecies de biocalshycirudiacuteto sendo representado por indiviacuteduos jovens e adultos permite supor que a alta mortandade teria sido provocada muito provavelmente por eventos cashytastroacuteficos Esta ideacuteia eacute reforccedilada pela presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada humshymocky em biocalcarenitos situados nas proximidades da faacutecies de biocalcirudishyto na Ilha de Fortaleza Incontestavelmente a estrutura hummockY gerada peshyla accedilatildeo de onda de tempestade pode representar um marco estratigraacutefico deshyvido agrave magnitude do processo (RA Medeiros comunicaccedilatildeo pessoal) Na praia de Atalaia foi encontrada uma associaccedilatildeo paleofauniacutestica bastante singular denshytro do conteacutexto Pirabas Nesta localidade observou-se vaacuterios indiviacuteduos de Turshybinella tuberculata Ferreira 1964 e principalmente de Mercenaria prototypa
1925 em posiccedilatildeo de vida Esta tanatocenose sugere soterramento raacutepishyse coaduna com a atividade de tempestades
plataforma na sua porccedilatildeo interna teria sido limitada por ilhas de barshyreira ao longo da costa proporcionando a formaccedilatildeo de lagunas e mangues sendo estes depoacutesitos representados por margas calcilutitos folhelhos e biocalearenishytos oacuteatildeo estratificados As barreiras litoracircneas parecem ter sido descontiacutenuas sendo em parte constituiacutedas por bancos reeifais (biohermitos) e biocalearenitos natildeo estratificados configurando depoacutesitos ciacuteclicos (Figura 2) o que se coadushyna com a presenccedila de Stylophora silicensi5~ Lithophyllum sp e Corallium sp citada em Ferreira (1982) Os depoacutesitos de mangue podem ter se formado atraacutes das ilhas de barreira ou adjacentes agrave costa provavelmente acumulando-se em depressotildees suaves e descontiacutenuas inerentes da proacutepria paleotopografia De acorshydo com dados paleontoloacutegicos a presenccedila de mangues na Formaccedilatildeo Pirabas eacute confirmada especialmente pela ocorrecircncia de Uca maraconi antigua (Brito 1972) e do palinomorfo Zonocostites ramonae (Arai et aI 1988)
A implantaccedilatildeo da plataforma carbonaacutetica e adjacecircncias representada peshylos depoacutesitos acima descritos provavelmente ocorreu em funccedilatildeo de um grande
~Cfrp~ltiacute de caraacuteter oscilatoacuterio como evidenciado por informaccedilotildees pawlllulugicas (Fernandes 1984) e pela presenccedila de sedimentos terriacutegenos cosshy
intercalados aos carbonatos Seguindo-se agrave transgressatildeo houve uma fase
12
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
Boi Mus Para Emiacutelio Ooeldi seacuter Ciecircnciacuteas da Terra 2 1990
Cm)
15
10
B
E Intercalaccedilatildeo de argilito com arenito fino a gro8$o
Marga
Biocalcarenito maciccedilo
Biocalclrudito
5-11 I~
HHordground
A-V Estrutura de chama e sobrecarga
G Foacutesseis
Cgt Fragmentos de vegetais
(j Falhos
Bioturbaccedilao AV
bull ~ r i l O
4 Perfil da Mina B-S da CIBRASA de Capanema) A) vista geral do perfll M marga h hardground Cr =
10
o
ti
bio
calc
iru
dif
o
lf1j
m
arg
a bull
folh
elh
o
ne
gro
~
folh
elh
o
ve
rde
ve
geta
is
figu
ra 5
-P
erfi
l d
a pr
aia
de Acirc
lala
ia (
mun
iciacutep
io d
e S
alin
ocircpol
is)
Acirc)
cont
ato
brus
co e
ntre
a f
aacutecie
s de
fol
helh
o ne
gro
(Fn)
e f
aacutecie
s de
fol
helh
o ve
rde
(Fv)
B
) co
ntat
o en
tre
a faacute
eles
de
folh
elho
ver
de (
fv)
e bi
ocal
ciru
dito
(C
r)
C)
faacuteci
es d
e fo
ihel
ho n
egro
(Fn
) so
brep
osta
ao
bio
calc
irud
ito
(Cr)
Boi Mus Para Emilio Goeldi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
as principais responsaacuteveis pela dificuldade de visualizaccedilatildeo espacial dos subamshybientes o que torna complexa a elaboraccedilatildeo do seu sistema deposicional A desshypeito destas consideraccedilotildees apresenta-se um modelo paleoambiental preliminar para a Formaccedilatildeo Pirabas (Figura 6) inclusive fazendo-se alguns comentaacuterios a respeito do seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras Tem-se notado haver possibilidade de interdigitaccedilatildeo entre parte destes depoacutesitos ou seja o sisshytema deposicional aparentemente ultrapassa os limites litoestratigraacuteficos estashybelecidos para estas unidades
Os depoacutesitos de plataforma satildeo representados por biocaleiruditos e bioshycalearenitos estratificados A presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada hummocky acashymamento dos tipos wavy linsen e flaser marcas onduladas simeacutetricas bem coshymo uma assembleacuteia fauniacutestica tipicamente plataformal representada particu~ larmente por foraminiacuteferos bentocircnicos (em especial Ammonia sp) e planctocircnishycos (Globiacutegerina sp) satildeo sugestivas de barras depositadas na plataforma carshybonaacutetica sob a accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto segundo RA Medeishyros (inform verb) a grande quantidade de foacutesseis presente na faacutecies de biocalshycirudiacuteto sendo representado por indiviacuteduos jovens e adultos permite supor que a alta mortandade teria sido provocada muito provavelmente por eventos cashytastroacuteficos Esta ideacuteia eacute reforccedilada pela presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada humshymocky em biocalcarenitos situados nas proximidades da faacutecies de biocalcirudishyto na Ilha de Fortaleza Incontestavelmente a estrutura hummockY gerada peshyla accedilatildeo de onda de tempestade pode representar um marco estratigraacutefico deshyvido agrave magnitude do processo (RA Medeiros comunicaccedilatildeo pessoal) Na praia de Atalaia foi encontrada uma associaccedilatildeo paleofauniacutestica bastante singular denshytro do conteacutexto Pirabas Nesta localidade observou-se vaacuterios indiviacuteduos de Turshybinella tuberculata Ferreira 1964 e principalmente de Mercenaria prototypa
1925 em posiccedilatildeo de vida Esta tanatocenose sugere soterramento raacutepishyse coaduna com a atividade de tempestades
plataforma na sua porccedilatildeo interna teria sido limitada por ilhas de barshyreira ao longo da costa proporcionando a formaccedilatildeo de lagunas e mangues sendo estes depoacutesitos representados por margas calcilutitos folhelhos e biocalearenishytos oacuteatildeo estratificados As barreiras litoracircneas parecem ter sido descontiacutenuas sendo em parte constituiacutedas por bancos reeifais (biohermitos) e biocalearenitos natildeo estratificados configurando depoacutesitos ciacuteclicos (Figura 2) o que se coadushyna com a presenccedila de Stylophora silicensi5~ Lithophyllum sp e Corallium sp citada em Ferreira (1982) Os depoacutesitos de mangue podem ter se formado atraacutes das ilhas de barreira ou adjacentes agrave costa provavelmente acumulando-se em depressotildees suaves e descontiacutenuas inerentes da proacutepria paleotopografia De acorshydo com dados paleontoloacutegicos a presenccedila de mangues na Formaccedilatildeo Pirabas eacute confirmada especialmente pela ocorrecircncia de Uca maraconi antigua (Brito 1972) e do palinomorfo Zonocostites ramonae (Arai et aI 1988)
A implantaccedilatildeo da plataforma carbonaacutetica e adjacecircncias representada peshylos depoacutesitos acima descritos provavelmente ocorreu em funccedilatildeo de um grande
~Cfrp~ltiacute de caraacuteter oscilatoacuterio como evidenciado por informaccedilotildees pawlllulugicas (Fernandes 1984) e pela presenccedila de sedimentos terriacutegenos cosshy
intercalados aos carbonatos Seguindo-se agrave transgressatildeo houve uma fase
12
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
o
ti
bio
calc
iru
dif
o
lf1j
m
arg
a bull
folh
elh
o
ne
gro
~
folh
elh
o
ve
rde
ve
geta
is
figu
ra 5
-P
erfi
l d
a pr
aia
de Acirc
lala
ia (
mun
iciacutep
io d
e S
alin
ocircpol
is)
Acirc)
cont
ato
brus
co e
ntre
a f
aacutecie
s de
fol
helh
o ne
gro
(Fn)
e f
aacutecie
s de
fol
helh
o ve
rde
(Fv)
B
) co
ntat
o en
tre
a faacute
eles
de
folh
elho
ver
de (
fv)
e bi
ocal
ciru
dito
(C
r)
C)
faacuteci
es d
e fo
ihel
ho n
egro
(Fn
) so
brep
osta
ao
bio
calc
irud
ito
(Cr)
Boi Mus Para Emilio Goeldi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
as principais responsaacuteveis pela dificuldade de visualizaccedilatildeo espacial dos subamshybientes o que torna complexa a elaboraccedilatildeo do seu sistema deposicional A desshypeito destas consideraccedilotildees apresenta-se um modelo paleoambiental preliminar para a Formaccedilatildeo Pirabas (Figura 6) inclusive fazendo-se alguns comentaacuterios a respeito do seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras Tem-se notado haver possibilidade de interdigitaccedilatildeo entre parte destes depoacutesitos ou seja o sisshytema deposicional aparentemente ultrapassa os limites litoestratigraacuteficos estashybelecidos para estas unidades
Os depoacutesitos de plataforma satildeo representados por biocaleiruditos e bioshycalearenitos estratificados A presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada hummocky acashymamento dos tipos wavy linsen e flaser marcas onduladas simeacutetricas bem coshymo uma assembleacuteia fauniacutestica tipicamente plataformal representada particu~ larmente por foraminiacuteferos bentocircnicos (em especial Ammonia sp) e planctocircnishycos (Globiacutegerina sp) satildeo sugestivas de barras depositadas na plataforma carshybonaacutetica sob a accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto segundo RA Medeishyros (inform verb) a grande quantidade de foacutesseis presente na faacutecies de biocalshycirudiacuteto sendo representado por indiviacuteduos jovens e adultos permite supor que a alta mortandade teria sido provocada muito provavelmente por eventos cashytastroacuteficos Esta ideacuteia eacute reforccedilada pela presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada humshymocky em biocalcarenitos situados nas proximidades da faacutecies de biocalcirudishyto na Ilha de Fortaleza Incontestavelmente a estrutura hummockY gerada peshyla accedilatildeo de onda de tempestade pode representar um marco estratigraacutefico deshyvido agrave magnitude do processo (RA Medeiros comunicaccedilatildeo pessoal) Na praia de Atalaia foi encontrada uma associaccedilatildeo paleofauniacutestica bastante singular denshytro do conteacutexto Pirabas Nesta localidade observou-se vaacuterios indiviacuteduos de Turshybinella tuberculata Ferreira 1964 e principalmente de Mercenaria prototypa
1925 em posiccedilatildeo de vida Esta tanatocenose sugere soterramento raacutepishyse coaduna com a atividade de tempestades
plataforma na sua porccedilatildeo interna teria sido limitada por ilhas de barshyreira ao longo da costa proporcionando a formaccedilatildeo de lagunas e mangues sendo estes depoacutesitos representados por margas calcilutitos folhelhos e biocalearenishytos oacuteatildeo estratificados As barreiras litoracircneas parecem ter sido descontiacutenuas sendo em parte constituiacutedas por bancos reeifais (biohermitos) e biocalearenitos natildeo estratificados configurando depoacutesitos ciacuteclicos (Figura 2) o que se coadushyna com a presenccedila de Stylophora silicensi5~ Lithophyllum sp e Corallium sp citada em Ferreira (1982) Os depoacutesitos de mangue podem ter se formado atraacutes das ilhas de barreira ou adjacentes agrave costa provavelmente acumulando-se em depressotildees suaves e descontiacutenuas inerentes da proacutepria paleotopografia De acorshydo com dados paleontoloacutegicos a presenccedila de mangues na Formaccedilatildeo Pirabas eacute confirmada especialmente pela ocorrecircncia de Uca maraconi antigua (Brito 1972) e do palinomorfo Zonocostites ramonae (Arai et aI 1988)
A implantaccedilatildeo da plataforma carbonaacutetica e adjacecircncias representada peshylos depoacutesitos acima descritos provavelmente ocorreu em funccedilatildeo de um grande
~Cfrp~ltiacute de caraacuteter oscilatoacuterio como evidenciado por informaccedilotildees pawlllulugicas (Fernandes 1984) e pela presenccedila de sedimentos terriacutegenos cosshy
intercalados aos carbonatos Seguindo-se agrave transgressatildeo houve uma fase
12
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
Boi Mus Para Emilio Goeldi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
as principais responsaacuteveis pela dificuldade de visualizaccedilatildeo espacial dos subamshybientes o que torna complexa a elaboraccedilatildeo do seu sistema deposicional A desshypeito destas consideraccedilotildees apresenta-se um modelo paleoambiental preliminar para a Formaccedilatildeo Pirabas (Figura 6) inclusive fazendo-se alguns comentaacuterios a respeito do seu relacionamento com os Sedimentos Barreiras Tem-se notado haver possibilidade de interdigitaccedilatildeo entre parte destes depoacutesitos ou seja o sisshytema deposicional aparentemente ultrapassa os limites litoestratigraacuteficos estashybelecidos para estas unidades
Os depoacutesitos de plataforma satildeo representados por biocaleiruditos e bioshycalearenitos estratificados A presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada hummocky acashymamento dos tipos wavy linsen e flaser marcas onduladas simeacutetricas bem coshymo uma assembleacuteia fauniacutestica tipicamente plataformal representada particu~ larmente por foraminiacuteferos bentocircnicos (em especial Ammonia sp) e planctocircnishycos (Globiacutegerina sp) satildeo sugestivas de barras depositadas na plataforma carshybonaacutetica sob a accedilatildeo de ondas de tempestade Aleacutem disto segundo RA Medeishyros (inform verb) a grande quantidade de foacutesseis presente na faacutecies de biocalshycirudiacuteto sendo representado por indiviacuteduos jovens e adultos permite supor que a alta mortandade teria sido provocada muito provavelmente por eventos cashytastroacuteficos Esta ideacuteia eacute reforccedilada pela presenccedila de estratificaccedilatildeo cruzada humshymocky em biocalcarenitos situados nas proximidades da faacutecies de biocalcirudishyto na Ilha de Fortaleza Incontestavelmente a estrutura hummockY gerada peshyla accedilatildeo de onda de tempestade pode representar um marco estratigraacutefico deshyvido agrave magnitude do processo (RA Medeiros comunicaccedilatildeo pessoal) Na praia de Atalaia foi encontrada uma associaccedilatildeo paleofauniacutestica bastante singular denshytro do conteacutexto Pirabas Nesta localidade observou-se vaacuterios indiviacuteduos de Turshybinella tuberculata Ferreira 1964 e principalmente de Mercenaria prototypa
1925 em posiccedilatildeo de vida Esta tanatocenose sugere soterramento raacutepishyse coaduna com a atividade de tempestades
plataforma na sua porccedilatildeo interna teria sido limitada por ilhas de barshyreira ao longo da costa proporcionando a formaccedilatildeo de lagunas e mangues sendo estes depoacutesitos representados por margas calcilutitos folhelhos e biocalearenishytos oacuteatildeo estratificados As barreiras litoracircneas parecem ter sido descontiacutenuas sendo em parte constituiacutedas por bancos reeifais (biohermitos) e biocalearenitos natildeo estratificados configurando depoacutesitos ciacuteclicos (Figura 2) o que se coadushyna com a presenccedila de Stylophora silicensi5~ Lithophyllum sp e Corallium sp citada em Ferreira (1982) Os depoacutesitos de mangue podem ter se formado atraacutes das ilhas de barreira ou adjacentes agrave costa provavelmente acumulando-se em depressotildees suaves e descontiacutenuas inerentes da proacutepria paleotopografia De acorshydo com dados paleontoloacutegicos a presenccedila de mangues na Formaccedilatildeo Pirabas eacute confirmada especialmente pela ocorrecircncia de Uca maraconi antigua (Brito 1972) e do palinomorfo Zonocostites ramonae (Arai et aI 1988)
A implantaccedilatildeo da plataforma carbonaacutetica e adjacecircncias representada peshylos depoacutesitos acima descritos provavelmente ocorreu em funccedilatildeo de um grande
~Cfrp~ltiacute de caraacuteter oscilatoacuterio como evidenciado por informaccedilotildees pawlllulugicas (Fernandes 1984) e pela presenccedila de sedimentos terriacutegenos cosshy
intercalados aos carbonatos Seguindo-se agrave transgressatildeo houve uma fase
12
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilagraveo Pirabas no Nordeste do Paraacute
0 ~ ~ l-
ecircVS j
0Oacute
z I
o i~ o o ~ ~ ~ otilde
-~ si ~ oo o J ~ ~ i ~
o
o
B ~ Q8 s ~ otilde o a o-
c ~ ~ 8 otilde Otilde 8 o
E li o e 2 E i Li otilde
o tr d[illliacuteIllllmmrs i
Figura 6 - Modelo representativo do teacutermino da sedimentaccedilatildeo Pirabas c o seu relacionamento com os depoacutesitos Barreiras no nordeste do estado do Paraacute
13
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
BoI Mus Para Emiacutelio Ooedi seacuter Ciecircncias da Terra 2 1990
dominantemente regressiva provavelmente favorecida por soerguimentos de bloshycos que inibiu a formaccedilatildeo dos carbonatos agrave medida que passou a predominar o suprimento de terriacutegenos Acredita-se que na atual zona litoracircnea a transishyccedilatildeo da unidade Pirabas para a sedimentaccedilatildeo siliciclaacutestica equivalente ao Barshyreiras ocorreu de forma gradativa Esta interpretaccedilatildeo baseia-se nas seguintes obshyservaccedilotildees efetuadas na porccedilatildeo basal dos Sedimentos Barreiras a) presenccedila de acamamentos dos tipos wavy flaser e lenticular acamamento cruzado sigmoishydaI e superfiacutecies de reativaccedilatildeo com mud-drapes indicativas de deposiccedilatildeo sob influecircncia de correntes de mareacute (Rossetti et aI 1989 Rossetti et aI 1990) b) presenccedila de palinomorfos sugestivos de idade miocecircnica meacutedia (Arai et al 1988) Aleacutem disto ressalta-se que Arai et aI (1988) notaram existir em geral grande similaridade entre as associaccedilotildees palinomoacuterficas oriundas de sedimentos pershytencentes a estas formaccedilotildees
De acordo com o modelo proposto na Figura 6 infere-se que a deposiccedilatildeo terriacutegena proximal do Barreiras pode ter-se instalado sobre uma superfiacutecie de discordacircncia resultante da proacutepria movimentaccedilatildeo tectotildenica que favoreceu a eleshyvaccedilatildeo da taxa de sedimentaccedilatildeo
Acredita-se tambeacutem na possibilidade de ter havido certa contemporaneishydade entre a fase final da sedimentaccedilatildeo Pirabas e iniacutecio da deposiccedilatildeo Barreiras pelo menos em determinadas porccedilotildees da bacia o que justificaria sua apresenshytaccedilatildeo em um mesmo sistema deposicionaL
CONSIDERACcedilOtildeES FINAIS
Este trabalho foi elaborado com o intuito de fornecer uma contribuiccedilatildeo para o melhor entendimento da sedimentaccedilatildeo Pirabas no que concerne a uma visatildeo mais completa dos seus sub ambientes bem como do relacionamento com os Sedimentos Barreiras Com isto foi possiacutevel acrescentar ao contexto poleoamshybiental da Formaccedilatildeo Pirabas um melhor detalhamento de seus subambientes tais como ilhas de barreira laguna (incluindo-se mangues) e plataforma carboshynaacutetica esta submetida agrave accedilatildeo de ondas de tempestade Os dados apresentados neste trabalho sugerem tambeacutem haver uma continuidade entre a sedimentaccedilatildeo Pirabas e Barreiras na atual zona litoracircnea Recomenda-se em trabalhos futushyros que seja enfatizada a integraccedilatildeo de estudos facioloacutegicos e paleontoloacutegicos permitindo a construccedilatildeo de um modelo mais refinado para a Formaccedilatildeo Pirabas
AGRADECIMENTOS
Os autores desejam expressar os seus agradecimentos ao pesquisador Roshydi Aacutevila Medeiros pelas valiosas sugestotildees feitas durante o desenvolvimento deste trabalho Os agradecimentos satildeo extensivos agrave CIBRASA por ter permitido o acesso agraves minas
REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS
ARAI M UESUGUI N ROSSETTI D F amp GOacuteES A M 1988 Consideraccedilotildees sobre a idade do Grupo Barreiras no nordeste do estado do Paraacute CQNGRESSO BRASILEIRO DE GEOshyLOGIA 35 Anais 2738-752 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
14
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15
Modelo deposicional preliminar da Formaccedilatildeo Pirabas no Nordeste do Paraacute
BRim I M 1972 Contribuiccedilatildeo ao conhecimento dos crustaacuteceos decaacutepodes da Formaccedilatildeo Pirashybas 11 O gecircnero Uca (Brachyura~Ocypodidae) An Acad Bras Ciecircnc 44(1)95-98
FERREIRA C S 1966 Caracteriacutesticas Iitopaleontoloacutegicas da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute Anais da VI Conf Geo das Guianas Avulso DNPMDGM 41101~1I1
FERREIRA e S 1977 Faacutecies da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) Novos conceitos e amshy pIiaccedilotildees (Projeto especiacuteficos ABe FINEP) An Acad Bras Ciecircnc 49(2) 353
FERREIRA e S 1980 Correlaccedilatildeo da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioceno Inferior) no N e NE do Brasil com as formaccedilotildees Chipola e Tampa da Peniacutensula da F1oacuterida USA CONGRESSO ARGENshyTINO DE PALEONTOLOGIA 2 e CONGRESSO LATINO-AMERICANO DE PALEONshyTOLOGIA I Anais 3 49~55 Buenos Aires
FERREIRA C S 1982 Notas estratigraacuteficas sobre o Cenozoacuteico marinho do estado do Paraacute SIMshyPOacuteSIO DE GEOLOGIA DA AMAZOcircNIA Anais I 81-88 Beleacutem
FERREIRA e S amp FRANCISCO B H R 1988 As relaccedilotildees da Formaccedilatildeo Pirabas (OligocenoshyMioceno) com as formaccedilotildees continentais terciaacuterias no nordeste do Paraacute CONGRESSO BRAshySILEIRO DE GEOLOGIA 35 Anais 2 761-764 Beleacutem Sociedade Brasileira de Geologia
FERNANDES 1 M G 1984 Paleoecologia da Formaccedilatildeo Pirabas estado do Paraacute CONGRESSO BRASILEIRO DE GEOLOGIA 33 Anais I 330-340
MAURY C 1 1925 Foacutesseis terciaacuterios do Brasi Serviccedilo de Geologia e Mineralogia do Brasil com descriccedilotildees de novas formas cretaacuteceas Mon Div Geo Min Rio de Janeiro 4 1-35
PETRI S 1957 Foraminiferos miocecircnicos da Formaccedilatildeo Pirabas BoI Fac Ciecircnc Let Univ Satildeo Paulo 216(16) 1-78
PETRJ S amp FUUltARO V 1 1983 Geologia do Brasil (Fanerozoacuteiacuteco) Satildeo Paulo Univ de Satildeo Paulo
ROSSETTI DE TRUCKENBRODT W amp GOEacuteS AM 1989 Estudo Paleoambiental e estratishygraacutefico dos sedimentos Barreiras e poacutes-Barreiras na Regiatildeo Bragantina nordeste do estado do Paraacute Boi Mus Para EmiacuteUo Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra 1(1) 25-74
ROSSETTI D E GOacuteES A M amp TRUCKENBRODT w 1990 A influecircncia marinha nos SedishymentQs Bqrreiras BoI Mus Paro Emiacutelio Goeldi Seacuter Ciecircnc Terra
TRUCKENBRODT W 1981 Contribuiccedilatildeo agrave mineralogia e agrave geoquiacutemica da Formaccedilatildeo Pirabas (Mioshyceno Inferior) estado do Paraacute BoI Mus Para Emflio Goeldi Seacuter Geo 25 1-6
URDINIacuteNEA J A 1977 Aspectos geoqufmicos e ambientais dos calcaacuterios da Formaccedilatildeo Piacuterabas PA Universidade Federal do Rio Grande do Sul Tese de doutorado
Recebido em 190190 Aprovado em 280890
15