geografia e literatura: decifrando a paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · prof....

128
UNIVERSIDADE FEDERAL DO RIO DE JANEIRO CENTRO DE CIÊNCIAS MATEMÁTICAS E DA NATUREZA INSTITUTO DE GEOCIÊNCIAS PROGRAMA DE PÓS-GRADUAÇÃO EM GEOGRAFIA GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos Mocambos do Recife Maria Amélia Vilanova Neta Universidade Federal do Rio de Janeiro Mestrado em Geografia Orientador: Prof. Dr. Roberto Lobato Corrêa Rio de Janeiro 2005

Upload: phamdien

Post on 10-Dec-2018

225 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

UNIVERSIDADE FEDERAL DO RIO DE JANEIRO

CENTRO DE CIÊNCIAS MATEMÁTICAS E DA NATUREZA

INSTITUTO DE GEOCIÊNCIAS PROGRAMA DE PÓS-GRADUAÇÃO EM GEOGRAFIA

GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos Mocambos do

Recife

Maria Amélia Vilanova Neta

Universidade Federal do Rio de Janeiro Mestrado em Geografia

Orientador:

Prof. Dr. Roberto Lobato Corrêa

Rio de Janeiro 2005

Page 2: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

i i

GEOGRAFIA E LITERATURA:

Decifrando a Paisagem dos Mocambos do Recife

MARIA AMÉLIA VILANOVA NETA

Dissertação de Mestrado apresentada ao

Programa de Pós-Graduação em Geografia

da Universidade Federal do Rio de Janeiro

Orientador: Prof. Dr. Roberto Lobato Corrêa

Rio de Janeiro

2005

Page 3: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

i i i

GEOGRAFIA E LITERATURA:

Decifrando a Paisagem dos Mocambos do Recife

MARIA AMÉLIA VILANOVA NETA

Dissertação de Mestrado submetida ao corpo docente do Programa de Pós-Graduação em Geografia da Universidade

Federal do Rio de Janeiro, como parte dos requisitos necessários à obtenção do grau de Mestre em Geografia

Aprovada por:

Prof. Roberto Lobato Corrêa _______________________ - Orientador (Doutor, PPGG/UFRJ) Profa. Zeny Rosendahl _____________________________ (Doutora, Departamento de Geografia-Nepec/UERJ) Prof. Scott William Hoefle _________________________ (Doutor, PPGG/UFRJ)

Rio de Janeiro 2005

Page 4: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

Neta, Maria Amélia Vilanova

Geografia e Literatura: Decifrando as Paisagens dos

Mocambos do Recife / Maria Amélia Vilanova Neta. Rio de

Janeiro: UFRJ/PPGG, 2005

116p., 1 vol., il.

(Dissertação) – Universidade Federal do Rio de Janeiro,

Instituto de Geociências, PPGG, 2005. Orientador: Roberto

Lobato Corrêa

1. Geografia Cultural 2. Paisagem 3. Recife 4. Mocambos

5. Dissertação (Mestrado) – UFRJ/PPGG

I. Programa de Pós-Graduação em Geografia/UFRJ. II. Título

Page 5: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

iv

AGRADECIMENTOS

A meus pa i s , Ar i e B ia , e a minha i rmã Amanda ,

com quem aprend i que a v ida é be la , co lor ida e f e l i z

como o en tardecer de domingo no Al to da Sé em Ol inda .

Page 6: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

v

Agradecer é sempre um a to nobre , po i s s ign i f i ca

reconhecer a con t r ibu ição de a lgumas pessoas à sua l ida d iá r ia

e , mui tas das vezes , exaus t iva .

Nesses do i s ú l t imos anos , ded ique i -me quase que

exc lus ivamente à e laboração da Disse r tação de Mes t rado que

agora apresen to a vocês . Fo i um per íodo cor r ido , r ep le to de

t a re fas , de esco lhas d i f í ce i s , e de ex igênc ias que mui tas vezes

u l t rapassa ram minhas poss ib i l idades de rac ioc ín io e de ação .

Por i s so , agradecer se to rna t ambém um ges to de humi ldade em

re lação àque les sem os qua i s a ‘ges tação’ dessa Disse r tação se

to rnar ia t a re fa mui to mais d i f í c i l .

Agradeço imensa e in f in i t amente a meus pa i s , Ar i e B ia , e

a minha i rmã Amanda , pe lo apo io que me deram e me dão a

cada momento de minha v ida . Agradeço por me ens ina rem a

cada d ia que é poss íve l vencer as d i f i cu ldades e u l t r apassa r

qua lquer obs tácu lo rumo aos nossos ob je t ivos . Sem e les ,

ce r tamente a v ida se r ia menos bon i ta e fe l i z . Amo vocês .

Sou também imensamente g ra ta ao p rofessor Loba to , pe la

impecáve l o r ien tação que me concedeu nesses do i s anos .

Cer tamente as pa lavras se rão poucas pa ra expressa r a

admiração que t enho por e le , que me ens inou mui to mais do

que desenvo lver um pro je to de pesqu i sa . Com e le , ap rend i a

impor tânc ia da é t i ca p rof i s s iona l , que s ign i f i ca saber dosar

humi ldade e au to-conf iança e t e r sempre em mente que o

conhec imento é a lgo i l imi tado .

Agradeço t ambém à p rofessora Mar ia Cé l ia , com suas

p rovocações sobre o t a l do ‘ob je to cons t ru ído’ de pesqu isa –

com o qua l , admi to , quase t ive pesade los hor r íve i s ! Suas

co locações sempre coeren tes me ens inaram que t emos que

u l t rapassa r o empí r ico e nos p reocuparmos em rea l i za r uma

Page 7: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

vi

pesqu isa ve rdade i ramente geográ f ica . Agradeço também à

Mar ia Cé l ia pe lo apo io conced ido quando da p reparação de

minha v iagem de pesqu isa . Sem sua ins i s tênc ia quase que

d iá r i a pa ra que o p rocesso de ped ido de recursos pa ra a v iagem

fosse ace i to , ce r tamente eu não t e r i a consegu ido conc lu i r meu

c ronograma in ic ia l de a t iv idades . Mui to obr igada!

Agradeço também aos amigos de sempre , começando por

meu quer ido t io Antôn io . Obr igada por me hospedar em sua

casa duran te minhas es tad ias no Rec i fe pa ra rea l i za r minhas

pesqu i sas , por todo o ca r inho e toda a p reocupação que t em

com ‘seu bebê’ . Agradeço também pe lo env io f reqüen te de

mate r ia l sobre o Rec i fe , o que ce r tamente con t r ibu i pa ra que eu

con t inue encan tada por essa c idade . Al iás , ‘ a cu lpa’ desse meu

encan tamento é toda de le . Va leu , t io !

Também quero agradecer pe la pac iênc ia que todas as

amigas e amigos t ive ram comigo duran te esses do i s anos ,

compreendendo minhas ausênc ias e minhas inqu ie tações e me

incen t ivando cons tan temente : à Pa t r í c ia , à F láv ia , à Alc iné ia , à

Ana Pau la , à Márc ia , à Ed i lene e à S imone (o c lube da

Luluz inha) e ao Sérg io , ao Déc io , ao Antôn io e ao João ; aos

meus compadres Adi l son e Verôn ica e aos meus a f i lhados

Lucas e Le t íc ia . Obr igada pe lo ca r inho , gos to mui to de vocês !

No grupo das amizades ma is recen tes , ag radeço aos

companhe i ros e companhei ras da pós -graduação , mes t randos ou

dou torandos – à Monica , à Pa t r í c ia , à Ke l ly , à I sabe la , ao

Freder ico , à E l i s (obr igada pe lo mate r ia l t r az ido da USP e ao

Pedro (a quem agradeço pe las conversas e pe las re fe rênc ias

b ib l iográf icas ) . A conv ivênc ia com vocês , mesmo que cur ta ,

fo i mui to impor tan te e ce r tamente con t r ibu iu mui to pa ra a

rea l i zação de meu curso de Mes t rado e dessa Disse r tação .

Page 8: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

vii

Gos ta r ia t ambém de agradecer à Anna Pau la ‘Risof lo ra ’ ,

com quem pude t rocar ‘mui ta f igur inha’ sobre o Manguebea t e

sobre o Rec i fe – a l i á s , Anna, você es tá quase recebendo o

t í tu lo de c idadã rec i fense ! Por con ta de nossos t emas de

pesqu isas de Mes t rado se rem semelhan tes , acabe i conquis tando

mais uma amizade . Obr igada por todas as ind icações de

pesqu i sa que você me deu , Anna .

F ina l i zando , devo ded ica r a lgumas l inhas a agradecer

àque les que me receberam tão bem nos loca i s onde f i z minha

pesqu isa b ib l iográ f ica no Rec i fe . Agradeço p r imei ramente ao

p rofessor Jan Bi toun , com quem converse i r ap idamente , mas

que fez co locações va l ios í s s imas pa ra a o r ien tação de minha

pesqu isa . Agradeço pe la a tenção dos func ionár ios das

b ib l io tecas Cen t ra l e do CFCH da UFPE, dos func ionár ios da

Fundação Joaqu im Nabuco de Pesqu isas Soc ia i s e das

func ionár ias d a U R B - R e c i f e – à D i o n e d o D P U R , q u e f o r n e c e u o

ma n u a l d o P R E Z E I S , e à A u r e l i n a d o D P V , r e s p o n s á v e l p e l a s

f o t o g r a f i a s a p r e s e n t a d a s n a D i s s e r t a ç ã o . S e m o c o n h e c i me n t o

p r o f i s s i o n a l d e c a d a u m d e l e s , c e r t a me n t e a l g u n s ma t e r i a i s q u e

p u d e c o l e t a r p a s s a r i a m d e s a p e r c e b i d o s p o r mi m . M u i t o i mp o r t a n t e

pa r a mi nha pe squ i s a f o i a d i spon i b i l i dade da D ione e da Aure l i na

e m t i r a r mi n h a s d ú v i d a s s o b r e a lguns t ema s que apa rece r am na

mi n h a p e s q u i s a . Obr i g a d a me s mo .

Agradecer s ign i f i ca , enf im, compar t i lha r minha fe l i c idade

nesse momento tão impor tan te de minha v ida , em que fecho

mais um c ic lo – e ce r tamente , começo ou t ros e ou t ros e

ou t ros . . . A todos vocês que es t ive ram presen tes em minha v ida

duran te esses do i s anos , com suas suges tões e pa lavras de

apo io , meu mui to obr igada! Vocês ce r tamente fo ram para mim

de uma impor tânc ia imensa : e s t imulan tes como o som do

Page 9: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

viii

maraca tu nas ruas do Rec i fe Ant igo , t r anqü i l i zan tes como o

ve rde do mar pe rnambucano v i s to do Marco Zero do Rec i fe ,

confor tan tes como a b r i sa no tu rna que sopra por sobre as

pon tes do Cap ibar ibe . . . Enf im, essa conquis ta é um pouco de

cada um de vocês t ambém. Obr igada .

Page 10: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

ix

RESUMO

NETA, Maria Amélia Vilanova. Geografia e Literatura: Decifrando a Paisagem dos Mocambos do Recife. Orientador: Roberto Lobato Corrêa. Rio de Janeiro: UFRJ/IGEO/PPGG, 2005. Dissertação (Mestrado em Geografia)

A s p a i s a g e n s a p r e s e n t a m u ma d i m e n s ã o s i m b ó l i c a q u e l h e s

t o r n a m p a s s í v e i s d e d i v e r s a s f o rmas de r ep re sen t ação e de

i n t e r p r e t a ç ã o . N o s s a p e s q u i s a c o n s i s t e n o e s t u d o d e u m a p a i s a g e m

e s p e c í f i c a – a d o s moc a m b o s d a c i d a d e d o R e c i f e – p o r me i o d a

a n á l i s e ge o g r á f i c a d e u m me i o e sp e c i a l d e r e p r e se n t a ç ã o : o t e x t o

l i t e r á r i o . D e s s a ma n e i r a , r e s g a t amo s a l gu ma s c on t r i b u i ç õe s à s

r e f l e x õ e s s o b r e a s r e l a ç õ e s e n t r e G eo g r a f i a e L i t e r a t u ra , t e ma n ã o

u s u a l me n t e p r i v i l e g i a d o n o B r a s i l , ma s q u e s e c o n s t i t u i e m u m a

l i nha de pe squ i s a conso l i dada n a G e o g r a f i a i n t e r n ac i o na l .

A r g u me n t a mo s q u e o s t e x t o s l i t e r á r i o s e l abo rados po r Jo sué de

C a s t r o , mé d i c o e c i e n t i s t a s oc i a l , e Ch i co Sc i ence , c an to r e

c o mp o s i t o r , a c e r c a d a p a i s a g e m u r b a n a d o s moc a m b o s , r e v e l a m

u ma r e p r e s e n t a ç ã o e s p a c i a l d a c idade do Rec i f e que pode rá

c o n t r i b u i r p a r a o p e n s a r s o b r e e s s a c i d a d e , e s p e c i a l me n t e n o q u e s e

r e f e r e à c r i s e h a b i t a c i o n a l que l h e é c a r a c t e r í s t i c a . A o r e c o r r e r m o s

a c a r ac t e r í s t i c a s d o t e x t o l i t e r á r i o , t a i s q ua i s o s e l e me n t o s d a

e s t ru tu r a do roma nce e a s me tá fo r a s , podemos pe r cebe r que a s

i n t e r p r e t aç õ e s d o s r e f e r i dos a u t o re s t a mbé m n o s p o s s i b i l i t a m

p e n s a r s o b r e o e s p a ç o u r b a n o d a s g r a n d e s c i d a d e s , e q u e , d e s s a

ma ne i r a , sua s ob ra s r e t r a t am a lgu ma s d a s p r i n c i p a i s p r o b l e má t i c a s

p r e sen t e s na s p r i nc ipa i s me t rópo l e s b r a s i l e i r a s . O moc a mbo

a s s u me , d e s s a ma n e i r a , a c o n d i ç ã o d e s i n é d o q u e , v i s t o q u e , p o r

me io de l e , Jo sué de Cas t ro e Ch i co Sc i ence cons t roem uma

r e p r e se n t a ç ã o d a c i d a d e d o R e c i f e q u e é t a mbé m u ma r e p r e s e n t a ç ã o

de ou t r a s c i dades , i n t e r l i gando , a s s i m , o p a r t i c u l a r e o g e r a l , o

l u g a r r e p r e s e n t a d o p e l a s v i l a s d e mo c a mb o s e o e s p a ç o d a s g r a n d e s

me t r ó p o l e s s u b d e s e n v o l v i d a s .

Page 11: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

x

ABSTRACT

NETA, Maria Amélia Vilanova. Geografia e Literatura: Decifrando a Paisagem dos Mocambos do Recife. Orientador: Roberto Lobato Corrêa. Rio de Janeiro: UFRJ/IGEO/PPGG, 2005. Dissertação (Mestrado em Geografia)

L a n d s c a p e s h a v e a s y mb o l i c d i m e n s i o n t h a t ma k e t h e m

s u s c e p t i b l e t o s e v e r a l r e p r e s e n t a t i ons and i n t e rp r e t a t i ons . Our

r e s e r c h i s a s t u d y o f a n e s p e c i f i c l andscape – t ha t o f Rec i f e ’ s

moca mbos – t h rough t he geog raph i ca l ana ly s i s o f a spec i a l way o f

r e p r e se n t a t i o n : t ha t o f t h e l i t e r a r y t e x t . I n t h i s w a y , w e g e t b a c k

s o me c o n t r i b u t i o n s t o t h e r e f l e c t i o n s a b o u t t h e r e l a s h i o n s h i p s

b e t w e e n G e o g r a p h y a n d L i t e r a t u r e , t h e me n o t u s u a l l y p r i v i l e g e d i n

B r a s i l , i n s p i t e o f i t s d e v e l o p me n t o n i n t e r n a t i o n a l G e o g r a p h y . W e

a r g u e t h a t t h e J o sué d e C as t r o ’ s a nd C h i c o S c i e n c e ’ s l i t e r a r y t e x t s

a b o u t t h e moc a mb o s ’ s u r b a n l a n s c a p e , r e v e a l a s p a c i a l

r p r e s e n t a t i o n o f t h e c i t y o f Re c i f e , t h a t c a n c o n t r i b u t e t o t h e

t h i n k i n g a b o u t t h i s c i t y , e s p e c i a l l y a b o u t i t s c h a r a c t e r i s t i c h o u s i n g

c r i s i s . Whe n w e t u r n t o t h e f e a t u r e s o f t h e l i t e r a r y t e x t , s u c h a s t h e

e l e me n t s o f t h e n o v e l ’ s s t r u c t u re a n d t h e m e t h a p h o r s , w e r e a l i z e

t h a t t he c o n s i d e r e d a u t h o r s ’ s i n t e r p r e t a t i o n s ma k e u s t h i n k a b o u t

t h e b i g c i t i e s ’ s u r ba n s p a c e , a n d , s o , t h e i r t e x t s d e p i c t s o me o f t h e

p r o b l e ms o f t h e p r i n c i p a l B r a z i l i a n ’ s me t r o p o l i s . The moc a m b o

a s s u me , t h i s w a y , t h e c on d i t i o n o f t h e s y n e d o q u e , b e c a u s e i t

e x p r e s s , o n J o s u é d e C a s t r o ’ s and Ch ico Sc i ence ’ s t ex t s , a

r e p r e s e n t a t i o n o f t h e c i t y o f R e c i f e t h a t i s , a l s o , a r e p r e s e n t a t i o n

o f o t h e r c i t i e s , l i n k i n g , t h e r e f o r e , p a r t i c u l a r a n d g e n e r a l , t h e p l a c e

r e p r e se n t e d f o r t h e moc a m b o s ’ s v i l a s a n d t h e s p a c e o f t h e b i g a n d

unde rdeve loped me t ropo l i s .

Page 12: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

xi

ÍNDICE DE MAP AS

p .

M a p a 1 – L o c a l i z a ç ã o d o s M o r r o s e d a P l a n í c i e da RMR 11

M a p a 2 - P r i n c i p a i s R i o s d a P l an í c i e do Rec i f e 12

M a pa 3 – Cidade do Recife – Área Construída em 1906 18

M a p a 4 - R e g i ã o M e t r o p o l i t a n a d o R e c i f e 2 1

M a p a 5 – L o c a l i z a ç ã o d a s P r i n c i p a i s F a v e l a s da RMR 28

ÍNDICE DE FOT OGRAFIAS

Foto 1 – Favela Entra Apulso – Boa Viagem (Março de 1997) 29

Foto 2 – Subida da União - Macaxeira (Outubro de 2002) 29

Foto 3 – Roque Santeiro - Coelhos (Janeiro de 2000) 31

Foto 4 – Caranguejo -Aforgados (Março de 1997) 31

Page 13: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

xii

SUMÁRIO

INTRODUÇÃO 1 I – O MOCAMBO E A CIDADE DO RECIFE 8 1 - A Cidade e a Crise Habitacional 9 2 – A Natureza do Mocambo 2 2.1 – Alguns Apontamentos Teóricos Sobre a Natureza do Mocambo 32 2.2 – A Intervenção do Poder Público 35 II – CONSTRUINDO A PESQUISA 42 1 - Geografia e Literatura 43 1.1 – A Dimensão Simbólica da Paisagem 44 1.2 – Geografia e Literatura 47 1.2.1 – Literatura, um Tema Geográfico 47 1.2.2 – Da Natureza do Texto Literário às Contribuições Teóricas 51 2 - A E s c o l h a d o s A u t o r e s e o s C a m i n h o s d a I n t e r p r e t a ç ã o 59 2 . 1 – J o s u é d e C a s t r o , o Josué do Mangue 61 2 . 2 – C h i c o S c i e n c e , o Mangueboy 67 III – O MOCAMBO E SUAS INTERPRETAÇÕES 73 1 - Os Mocambos de Josué de Castro 74 1.1 – Mocambo: de Esconderijo a Habitação Popular 76 1.2 – O Viés Possibilista na Representação do Mocambo em Josué de Castro 83 2 – Os Mocambos de Chico Science 86 2.1 – Visões de Uma Cidade Cindida e a Salvação Cultural 90 2.2 – A Problematização do Mocambo e o Mimetismo Homem-Caranguejo 96 3 – De Josué de Castro a Chico Science, a Permanência do Mocambo 101 CONSIDERAÇÕES FINAIS – Geografia e Literatura: o Mocambo-Sinédoque de Josué de Castro e Chico Science 105 REFERÊNCIAS 111 ANEXOS

Page 14: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

INTRODUÇÃO

“Os lugares não têm somente uma forma e uma cor,

uma racionalidade funcional e econômica. Eles estão carregados

de sentido para aqueles que os habitam ou que os freqüentam”.

(Paul Claval, 1999)

Page 15: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

2

A c idade do Rec i f e é uma me t r ó p o l e r e g i o n a l n o r d e s t i n a ,

c a p i t a l de u ma r e g i ã o me t r o p o l i t a n a q u e a p r e s e n t a , c on f o r me d a d o s

d o C e n s o 2 0 0 0 , u ma p o p u l a ç ã o a t ua l d e 3 . 3 3 7 . 5 6 5 h a b i t a n t e s . S u a

e v o l u ç ã o u r b a n a a s s o c i a - s e i n t i ma me n t e à i mp o r t â n c i a q u e l o g o

v i r i a a d e s e mpe n h a r n a p r o d u ç ã o e c o mé r c i o i n t e r na c i o n a l d e

a ç ú c a r s o b a d i r e ç ã o h o l a n d e s a , c o n f o r me n o s a p o n t a , e n t r e o u t r o s ,

C A S T R O ( 1 9 5 4 ) . L o g o , a s a t i v i d a d e s a g r í c o l a e p o r t u á r i a

t r a n s f o r ma r i a m o R e c i f e na p r i nc ipa l c ap i t a l do Nordes t e , pape l

q u e a c i d a d e p a s s a r i a a exe r c e r j á n o s é c u l o X V I I I ( S I N G E R ,

1 9 6 8 ) . N o e n t a n t o , o ê x o d o r u r a l , r e f l e x o d a mod e r n i z a ç ã o d o

c a mp o , a s s o c i a d o à e s t a g n a ç ã o d o s e to r p rodu t i vo u rbano , r e f l exo

t a n t o d a r e o r g a n i z a ç ã o d o c o mé r c io i n t e rnac iona l quan to da nova

d iv i s ão i n t e r - r eg iona l do t r aba lho no B r a s i l , c o n f i g u r a m u m q u a d r o

cu j a con t r apa r t i da s e r á a ‘ i nc h a ç ã o ’ p o p u l a c i o n a l d a c i d a d e

( M E L O , 1 9 8 5 ) . N e s t e s e n t i d o , f a l a r d a e v o l u ç ã o u r b a n a d o R e c i f e

i mp l i c a e m a s s o c i á - l a à c r i s e h a b i t a c iona l que t ão cedo a t i ng i r i a

e s t a c i d a d e e q u e c o n d i c i o n a r i a o s ba ixos pad rões de v ida da ma io r

pa r t e de sua popu l ação (CASTRO, 1954 ) .

S e m mu i t a s á r e a s o c u p á v e i s à d i spos i ção , a popu l ação da s

c a ma d a s p o p u l a r e s p a s s a a h a b i t a r a s á r e a s d e ma n g u e d a c i d a d e e m

h a b i t a ç õ e s c o n h e c i d a s c o m o moc a mbos que , ao l ado dos r i o s e

p o n t e s , p a s s a r a m a ma r c a r a p a i s a g e m u r b a n a d a c i d a d e . S e n d o ,

p o r t a n t o , u m f e n ô me n o l o c a l c u j a s r a í z e s s e s i t ua m e m p r o c e s s o s

de e sca l a i n t e rnac io n a l e n a c i o n a l , o s m o c a mbo s p o d e m s e r

cons ide r ados como fo rma s v incu l adas a f unções de f i n ida s ,

r e s u l t a n t e s d e p r oc e s s o s i n s e r i d o s n u ma e s t r u t u r a s ó c i o - e c o n ô mi c a

e s p e c í f i c a , p a r a u t i l i z a r a s c a t ego r i a s ana l í t i c a s p ropos t a s po r

S a n t o s ( 1 9 8 5 ) . A s e u r e s p e i t o , e s t u d i o s o s , p l a n e j a d o r e s e a r t i s t a s ,

i mp r e s s i o n a d o s c o m a d i m e n s ã o d o f e n ô me n o ( e m 1 9 3 9 c e r c a d e

6 3 , 7 % d o s p r é d i o s d a c i d a d e e r a m m o c a mb o s ) e c o m a s p é s s i ma s

c o n d i ç õ e s d e v i da d a p op u l a ç ã o q u e n e l e s r e s i d i a , a s s u mi r i a m

p o s t u r a s b a s t a n t e d i v e r s a s . De fenso re s de s t e t i po de hab i t a ção

Page 16: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

3

popu l a r , den t r e o s qua i s de s t aca - s e o soc ió logo G i lbe r t o F r ey re ,

a c r e d i t a va m n o m o c a mbo c o mo u ma s a í d a p a r a o s p r o b l e ma s

h a b i t a c i o n a i s d e p a í s e s t r o p i c a i s s u b d e s e n v o l v i d o s , v i s t o q u e o

ma t e r i a l e mp r e g a d o p a r a s u a c o n s t r u ç ã o e r a a c e s s í v e l

e c o n o mi c a me n t e e p e r mi t i a u m b o m a r e j a me n t o d o i n t e r i o r d a

c o n s t r u ç ã o . O ú n i c o e l e me n t o q u e o t o r n a v a i n s a l u b re e r a a l a m a

d o s ma n g u e z a i s so b r e o qua l e r a c o n s t r u í do e , s e nd o a s s i m, o

m o c a mbo e m s i n ã o d e v e r i a s e r d e s p r e z a d o e n q u a n t o t i p o d e

c o n s t r u ç ã o q u e m u i t o t e r i a a c on t r i b u i r c o m o s e s t u d o s d e

a r q u i t e t u r a ( F R E Y R E , 1 9 6 7 ) . C o n t r a r i a me n t e à d e f e s a d o moc a m b o

enquan to e s t é t i c a de cons t rução e m c l i ma t r o p i c a l q u e r e s g a t a v a

u ma h e r a n ç a c u l t u r a l t a n t o a f r i c ana quan to eu ropé i a , e s t ava a

p o s t u r a q u e d e f e n d i a s u a d i z i ma ç ã o . A L iga Nac iona l con t r a o

Mocambo , pos t a a c abo pe lo i n t e rven to r Agamenon M a ga lhãe s em

1 9 3 9 , e x e mp l i f i c o u t a l p o s t u r a , e t e v e p o r p r i n c i p a l o b j e t i v o

‘ e x t i n g u i r ’ d a p a i s a g e m u r b a n a r ec i f e n s e ‘ o ma l ’ c a r a c t e r i z a d o

p e l o s mo c a mb o s , u m ‘ g r a n d e p r o b l e ma ’ p a r a a c i d a d e d o p o n t o d e

v i s t a p a i s a g í s t i c o e s a n i t á r i o , e s p a n t a n d o o s t u r i s t a s v i s i t a n t e s c o m

seu ‘ ca sa r i o f e io e ba ixo ’ r e f l e t i d o na l a ma d o s ma n g u e z a i s ( G U I A

SOCIAL DO RECI FE , 1943 ) . En t r e 1939 e 1945 , c e r ca de 13 .355

m o c a mbo s f o r a m d e mol i d o s , e s u a p op u l a ç ã o t r a n s f e r i da p a r a c a s a s

p o p u l a r e s o u , n a ma i o r i a d o s c a s o s , i n d o mor a r n a s f a v e l a s

c r e s c e n t e s n o s mo r r o s d a c i d a d e ( JORNAL DO C OMÉ RCIO, 20 00 ) .

A t u a l me n t e o moc a mb o p e r s i s t e n a p a i s a g e m u r b a n a d o R e c i f e ,

me s mo q u e d e f o r ma d i s c r e t a . A c h a - s e p r e s e n t e e m a l g u n s

d i s c u r s o s r e l a c i o n a d o s a t a l e sp a ç o u r b a n o , s e n d o , p o i s , u m t e m a

a b o r d a d o d e s d e o M o v i me n t o R e g i o n a l i s t a d a d é c a da d e 4 0 a t é o

M o v i me n t o M a n g u e d a d é c a d a d e 9 0 .

O b s e r v a - s e , p o r t a n t o , q u e d e s d e s u a o r i ge m o m o c a mbo

d e s p e r t a o p i n i õ e s e p o s t u r a s c on t r ad i t ó r i a s , e ne s t e s en t i do

a p r e s e n t a - s e c o mo u m t e r m o p o l i s s ê mi c o , o u s e j a , d e t e n t o r d e

s en t i dos o s ma i s d ive r so s , con fo r me o o l h a r q u e s e l a n c e s o b r e e l e .

Page 17: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

4

L i r a ( 1 9 9 4 : 4 8 ) , e m a r t i g o s o b r e e s s e t i po de hab i t a ção popu l a r ,

a f i r ma q u e “ e m t o r n o d e l e ( . . . ) s ã o p o s t o s e m c e n a t e m a s e

e s t r a t é g i a s , o b j e t i v o s , c o n c e i t o s e f o r m a s d e e n u n c i a ç ã o

e x t r e m a m e n t e v a r i a d a s ” . D e s t a f o r ma , o m o c a mb o f o i e a i n da é

f o c o d o s ma i s v a r i a d o s d i s c u r s o s , e so b r e a l g un s d e l e s p r e t e n de - s e

d e b r u ç a r n e s t a p e s q u i s a . A c r ed i t a - s e q u e a p a i s a g e m , e n q u a n t o

d e t e n t o r a d e u ma d i me n s ã o s i mb ó l i c a , p o d e s e r i n t e r p r e t a d a d e

d i v e r s a s ma n e i r a s , e q u e d a me s ma ma n e i r a , a p a i s a g e m d o s

m o c a mbo s r e c i f e n se s e s t á a be r t a a mú l t i p l a s i n t e r p re t açõe s .

A p r e sen t e pe squ i s a t em suas o r i gens , po r t an to , em duas

c o n s t a t a çõe s . A p r i me i r a r e f e r e - se à pe r cepção de que o moca mbo ,

de sde sua s o r i gens , co loca - s e como uma das ‘ques tõe s ’ u rbana s

ma i s r e l e v a n t e s d o R e c i f e , u ma de c o r r ê n c i a do d é f i c i t h a b i t ac i ona l

q u e t ã o c e d o a t i n g i r i a a c i da d e e q ue s e t o r na r i a u ma d a s ma r c a s

ma i s e v i d e n t e s e m s u a p a i s a g e m. A s e g u n d a c o n s t a t a ç ã o d e c o r r e d a

p r i me i r a e i n d i c a q u e , p a r a d o x a l me n t e à c l a r e z a d a i mp o r t â n c i a d o

m o c a mb o n a e v o l u ç ã o u r b a n a d a c i d a d e , a s p o s i ç õ e s s o b r e e s t e

f e n ô me n o a p r e se n t a m- s e e x t r e ma m e n t e d i v e r g e n t e s . A

e f e r v e s c ê n c i a d e t e x t o s p r o d u z idos sob re o mocambo à época de

s e u s u r g i me n t o d e i x a c l a r a a d i v e r s i da d e d e o p i n i õ e s t e c i d a s a c e r c a

de s t e t i po de hab i t a ção , como be m n o s a p o n t a L i r a ( 1 9 9 4 ) , e m c u j o

a r t i g o , o moc a mb o é a p r e s e n t a d o , d en t r e o u t r a s ma n e i r a s , c o mo

l ó c u s da r ep rodução da fo r ça de t r ab a l h o , p o r s e u s a t r i b u t o s f í s i c o s

o u a i n d a c o mo u m e f e i t o d a c u l t u r a . O moca mbo nasce , po r t an to ,

c o mo u m t e r mo p o l i s s ê mi c o , e d e s t a f o r m a , s e r á a b o r d a d o n o

p r e s e n t e e s t u d o c o mo u ma p a i s a ge m u r b a n a t o r n a d a i n t e l i g í v e l

a t r a v é s d o s d i v e r s o s d i s c u r s o s q u e a s eu r e spe i t o s ão cons t ru ídos .

A p a i s a g e m d o s m o c a mb o s r e c i f e n s es e s t á a be r t a a mú l t i p l a s

s i g n i f i c a ç õ e s , c o n f o r me j á d e s t a c a m o s , e é p a s s í v e l t a mbé m d e

f o r ma s v a r i a d a s d e r e p r e s e n t a ç ão . N o p r e s e n t e e s t u d o , b u s c a mo s n a

L i t e r a t u r a a f o r ma r e p r e s e n t a t i v a d e t a i s s i g n i f i c a ç õ e s . Nos s o

o b j e t i v o c o n s i s t e , p o r t a n t o , n a a p r e e n s ã o d e a l g u n s d o s

Page 18: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

5

s i g n i f i c a d o s a t r i b u í d o s a o moc a m b o p o r me i o d e u ma f o r ma

e s p e c í f i c a d e r e p re s e n t a ç ã o : o t e x t o l i t e r á r i o .

De f a to , e s t udos geog rá f i co s r e a l i z ados a pa r t i r da aná l i s e de

t e x t o s l i t e r á r i o s j á c o n s t i t ue m u ma l i n h a d e p e s q u i s a c o n s o l i dada

n a G e o g r a f i a i n t e r n a c i o n a l (BROSSEAU, 1996 ; MORETTI , 2003 ) .

No en t an to , t a l t ema é pouco p r i v i l eg i ado na Geog ra f i a b r a s i l e i r a , a

d e s p e i t o d a r iqueza e spac i a l que ap re sen t a sua p rodução l i t e r á r i a

( D I M A S , 1 9 9 4 ) . S e c o n s i d e r a r mos , a i n d a , q u e a s c o mp o s i ç õ e s

m u s i c a i s t a mbé m i n t e g r am a p r odução l i t e r á r i a , e que o Bra s i l

a p r e s e n t a u ma v a s t a e q u a l i f i c a d a g a ma d e r o ma n c i s t a s e

c o mp o s i t o r e s , c o n s t a t a r e mo s q u e o e s t u d o d o e s p a ç o l i t e r á r i o

a p r e s e n t a - s e c o mo u m c a m p o f é r t i l e i n e x p l o r a d o p a r a a p e s q u i s a

geog rá f i c a nac iona l . A lguns geóg ra fo s b r a s i l e i r o s j á a p o n t a r a m, d e

f o r ma i s o l a d a e d e ma n e i r a s d i v e r s a s , pa r a a r e l evânc i a de s se t ema ,

c o mo M e l l o ( 1 9 9 1 ) , B a s t o s ( 1 9 9 3 ) , H a e s b a e r t ( 2 0 0 2 ) e M o n t e i r o

( 2 0 0 2 ) .

A L i t e r a t u r a é u m a r e p r e s e n t a ç ã o do mu n d o v i v i d o p o r s e u s

a u t o r e s , p o d e n d o s e r c o n s i d e r a d a “ a i m a g e m d o m u n d o e m q u e c a d a

a s p e c t o d o ‘ r e a l ’ p a s s a a s e r e x p r e s s o s i m b o l i c a m e n t e ” ( B A S T O S ,

1 9 9 3 : 1 0 ) , s e n d o , p o r t a n t o , u ma c o n s t r u ç ã o i n t e l e c t u a l , u ma

c o d i f i c a ç ã o d a r e a l i d a de , q u e é t a m b é m p a r c i a l e p l u r a l . A o

s e l e c i o n a r mo s t e x t o s l i t e r á r i o s de Jo sué de Cas t ro – o r oma nce

H o m e n s e C a r a n g u e j o s - e Ch ico Sc i ence – a lgumas compos i çõe s

m u s i c a i s - , a c r e d i t a mos q u e e l e s r e p r e s e n t a m a s c o n c e p ç õ e s d e

s eus au to r e s a ce r ca do mocambo , a s qua i s , po r sua vez , f o r am

f o r j a d a s e m c o n t e x t o s s ó c i o - c u l t u r a i s e spec í f i co s que não deve m

s e r ne g l i g e n c i a d os e m n o s s a p r o pos t a . Jo sué de Ca s t ro , mé d i co

p e r n a mb u c a n o , f o i t a mbé m p r o f e s s o r u n i v e r s i t á r i o d e G e o g r a f i a ,

c i e n t i s t a s o c i a l , n u t r ó l og o e mi l i t a n t e po l í t i c o . S u a p r o d u ç ã o

a c a d ê mi c a , c o mpr e e n d i d a e n t r e a s d é c a d a s d e 1 9 30 e 1 9 60 ,

a p r e s e n t a f o r t e c u n h o s o c i a l , n o b o j o d o q u a l e s t á a ê n f a s e

con fe r i da ao moca mbo . Ch i co Sc i ence , po r sua vez , f o i um can to r e

Page 19: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

6

c o mp o s i t o r p e r n a m b u c a n o q u e i n t e g r o u , d u r a n t e a s d é c a d a s d e 1 9 8 0

e 1 9 9 0 , o c e n á r i o c u l t u r a l r e c i f e n s e , p o r me i o d o mo v i me n t o

c u l t u r a l c o n h e c i d o c o mo M a n g u e be a t , n o q u a l a n e c e s s i d a d e d e

c r i a ç ã o d e u m r e f e r e n c i a l e s p ac i a l pa r a o mov ime n to l evou -o a

r e s g a t a r o t e r mo ‘ m o c a mb o ’ , j á e m d e s u s o q u a n d o d e s u a p r o d u ç ã o

a r t í s t i c a . P r o p o mo s , d e s s a m a n e i r a , q u e t a n t o a s v i v ê n c i a s p e s s o a i s

quan to a s c a r r e i r a s dos au to r e s cons ide r ados i n t eg ração sua s

‘ v i s õ e s d e mu n d o ’ e , p o r t a n t o , s u a s pe r cepções e spac i a i s , na s qua i s

o moc a m b o a s s u m e g r a n d e i mp o r t â n c i a .

Consideramos, em nosso estudo, que o ‘diálogo’ entre Geografia e

Literatura ora proposto poderá contribuir para uma melhor compreensão

do processo de evolução urbana da cidade do Recife, especialmente no

que se refere à questão habitacional. Acreditamos também que a melhor

compreensão dos aspectos habitacionais recifenses favorecerá uma

reflexão a respeito da dinâmica das grandes cidades brasileiras,

especialmente aquelas nas quais a desigualdade de renda consiste em

característica marcante. De fato, o mocambo é tomado em nosso estudo

como um termo genérico, como símbolo da habitação popular, não sendo

nosso propósito, portanto, ater-nos a qualquer agrupamento específico

desse tipo de habitação. Acreditamos que inerente às análises de Josué

de Castro e Chico Science está a consideração do mocambo enquanto

problema social que, ao ser abordado, permite a discussão do contexto de

sua existência, de sua natureza, que extrapola uma temporalidade

empírica, atingindo o que chamamos de tempo social; um tempo espesso,

que comporta décadas, durante as quais persiste a desigualdade de renda

que se reflete nas formas de habitação recifenses. É por essa razão que

defendemos que a compreensão da natureza do mocambo possibilitará

uma melhor compreensão do complexo processo de construção das

habitações populares das grandes cidades brasileiras.

Além da potencialidade que nossa pesquisa apresenta em gerar

novas formas de percepção das cidades por meio do estudo de uma

paisagem urbana específica – a dos mocambos do Recife, temos por

Page 20: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

7

objetivo contribuir, com nossa pesquisa, para os debates na Geografia

Cultural brasileira, mais especificamente àqueles que se referem às

relações entre Geografia e Literatura.

A presente Dissertação se estrutura em três capítulos, seguidos das

considerações finais. Tais capítulos, por sua vez, subdividem-se em

seções, de acordo com a necessidade de desenvolvimento das

argumentações.

O primeiro capítulo traz uma breve discussão da relação entre o

mocambo e a cidade do Recife. Tal discussão se dá em dois momentos,

sendo o primeiro deles um breve resgate da evolução urbana recifense,

com atenção especial para as causas da crise habitacional característica

da cidade. Na segunda seção, discutimos a natureza do mocambo, com

destaque tanto para alguns estudos acerca da problemática do mocambo,

quanto para intervenções públicas que tiveram nele o alvo principal.

O segundo capítulo traz as bases teóricas sobre as quais se

desenvolveu a pesquisa, com destaque para o simbolismo das paisagens e

para as possibilidades de relação entre Geografia e Literatura. Traz

também os percursos trilhados na construção de nosso objeto de pesquisa

e, finalmente, a breve apresentação de aspectos fundamentais da vida e

da carreira de Josué de Castro e Chico Science.

O terceiro capítulo, finalmente, é composto pela análise geográfica

das obras literárias consideradas. Uma primeira seção apresenta a

interpretação de Josué de Castro sobre o mocambo, seguida pela seção

que traz a interpretação que Chico Science conferiu a esse tipo de

habitação. Numa terceira seção, buscamos mostrar a continuidade da

argumentação de Josué de Castro na obra de Chico Science, o que

evidencia a permanência do mocambo.

Page 21: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

CAPÍTULO I

O MOCAMBO E A CIDADE DO RECIFE

Page 22: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

9

O p r e s e n t e c a p í t u l o t e m p o r o b j e t i v o t r a z e r a s b a s e s s ob r e a s

q u a i s c o n s t r u i r e mos n o s s o o b j e t o d e e s t u d o . A p r e s e n t a r e mo s u ma

b r e v e d i sc u s s ã o s ob r e a e v o l u ç ã o u r b a n a d a c i d a d e d o R e c i f e , c o m

d e s t a q u e p a r a a i mp o r t â n c i a q u e a p r o b l e má t i c a h a b i t a c i o n a l

a s s u mi u , d e s d e c e d o , n e s s e p r o c e s s o . N a s e g u n d a s e ç ã o , u ma

a p r o x i ma ç ã o t e ó r i c a ma i o r p e r mi t i r á o d e s t a q u e à f e i ç ã o u r ba n a

ma i s c o m u m e c o n t r o v e r s a d a c i d a d e , o moc a m b o .

1 – A C idade e a Cr i s e Hab i tac iona l

N e s t a s e ç ã o , t r a t a r e mo s d a c r i s e ha b i t a c i o na l d a c i da d e d o

R e c i f e . P a r a t a l , a c r e d i t a mo s s e r n e c e s s á r i a uma b r e v e

a p r e s e n t a ç ã o d e sua e v o l uç ã o u r bana , na qua l a p rob l emá t i ca da

h a b i t a ç ã o s e r á o f o c o c e n t r a l d e d i s c u s s ã o . E m o u t r a s p a l a v r a s ,

n o s s o p r o p ó s i t o c o n s i s t i r á e m a p r e s e n t a r a l g u n s a s p e c t o s d a

e v o l u ç ã o u r b a n a r e c i f e n s e e d e s u a pe r i f e r i a , o Grande Rec i f e , que

nos a judem a me lho r compreende r t a l c r i s e , p r e s e n t e n a c i da d e

de sde sua s o r i gens . Ao nos r e f e r i r m o s a u ma q u e s t ã o h a b i t a c i o n a l

n a c i d a d e d o R e c i f e , d e v e m o s c o n s i de r a r q ue e l a s e a p r e s e n t a sob

o s a s p e c t o s q u a n t i t a t i v o s e q u a l i t a t i vos , ou s e j a , pe l a i n su f i c i ênc i a

d e u n i d a d e s h a b i t a c i o n a i s f r e n t e ao con t i ngen t e popu l ac iona l , e

p e l a p r e c a r i e d a d e d a s c o n d i ç õ e s d e mor a d i a d e p a r c e l a d e s u a

p o p u l a ç ã o . D a me s ma f o r ma , a o co n s i d e r a r mos o s a s p e c t o s d o

d e s e n v o l v i me n t o u r b a n o r e c i f e n s e , e n c o n t r a mos d o i s

‘ c o n d i c i ona n t e s ’ de s t a c r i s e , q u e no r t e a r ã o n o s s a e xp l a n a ç ã o : a

l i mi t a ç ã o f í s i c a p a r a a c o n s t r u ç ã o d e n o v a s h a b i t a ç õ e s ,

n o t a d a me n t e a p a r t i r d a d é c a d a d e 1 9 7 0 , e a c o n c e n t r a ç ã o d e r e n d a ,

q u e e x c l u i g r a n de p a r c e l a d a p o p u l a ç ã o d o me r c a d o i mo b i l i á r i o

f o r ma l . D e s t a ma n e i r a , a c r i s e h a b i t a c i o n a l r e c i f e n se s i g n i f i c a a

f a l t a d e a c e s s o d e p a r c e l a d a p o p u l a ç ã o a u ma h a b i t a ç ã o ‘ n o r ma l ’ ,

n ã o s ó p e l a e x i g ü i d a d e d e á r e a s p a r a c o n s t r u ç ã o , ma s , s o b r e t u d o ,

Page 23: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

10

p e l a f a l t a d e c o n d i ç õ e s e c o n ô micas que l he pe rmi t am o ace s so à

m o r a d i a .

E m r e l a ç ã o à s c o n d i ç õ e s f í s i c a s s o b r e a s q u a i s s e e r g u e u a

c i d a d e d o R e c i f e , s a b e mo s , a p a r t i r de e s tudos como os de

Wa ldema r de O l ive i r a (1942 ) e Jo sué de Cas t ro (1954 ) , s e t r a t a r de

u m s í t i o c o n s t i t u í d o p o r u ma p l a n í c i e fo r ma d a a p a r t i r d o

e n t u l h a me n t o d e uma b a í a p e l a a ção con jun t a do ma r e dos r i o s -

n o t a d a me n t e o C a p i b a r i b e , o B e b e r i b e e o Te j i p i ó . Es t a p l a n í c i e é

c i r c u n da da p o r c o l i n a s t e r c i á r i a s q ue s e e s t e nde m d e n o r t e a s u l

( v e r M a p a s 1 e 2 ) . N a l i n h a d e c o s t a s u r g e m o s a r r e c i f e s ,

r e s u l t a n t e s d a p r e c i p i t a ç ã o d e c a r bona to de cá l c io e de a r e i a s de

qua r t zo t r anspo r t adas pe lo s r i o s , e n q u a n t o o s ma n g u e s s u r g e m n a s

á r e a s d e c o n f l u ê n c i a d o s r i o s c o m a s á g u a s d o ma r , r e f o r ç a n do a

f i x a ç ã o d a t e r r a . C a v a l c a n t i ( 1 9 6 5) i n d i c a a e x i s t ê nc i a d e uma

a mp l a v a r i e d a d e d e ma n g u e s : o ma n g u e v e r me l h o ( R i s o p h o r a

ma n g l e ) , o ma n g u e ma n s o ( T e r mi n a l i a a g g r e g a t a ) , o ma n g u e

a ma r e l o ( A v i c e n n i a n í t i d a ) , o ma ngue canoé (Av icenn i a

s chauc r i ana ) e o ma ngue canapomba ( L a g u c u l a r i a r e c e m o s a ) . Ta i s

e s p é c i e s a p r e sen t a m c a r a c t e r í s t i c a s va r i a d a s , b e m c o m o

d i s t r i b u i ç õ e s e s p a c i a i s e n í v e i s d e d e s ma t a me n t o d i s t i n t o s .

É n e s t e q u a d r o n a t u r a l q u e s e i n i c i a o d e s e n v o l v i me n t o d a

c i d a d e d o R e c i f e , p a r a o q u e r e p r e s e n t a u m ma r c o i mp o r t a n t e a

o c u p a ç ã o h o l a n d e s a o c o r r i d a e m 1 6 3 0 . A t é e s t a da t a , a a t u a l

c i d a d e do R e c i f e e r a a p e n a s u ma p e q u e n a a l d e i a d e p e s c a d o r e s

l i g a d a a O l i n d a p o r u m i s t mo e l o c a l i z a da p r ó x i m a a o p o r t o

n a t u r a l , a t r a v é s d o q u a l e r a e sc o a d a a p r o d u ç ã o d e a ç ú c a r d e

O l i n d a , e n t ã o s e d e d a C a p i t a n i a d e P e r n a mb u c o , e d o s d i v e r s o s

e n g e n h o s l o c a l i z a d o s à s m a r g e n s d o s r i o s p r ó x i mos . O d e s t a q u e

q u e a p r o d u ç ã o a ç u c a r e i r a r e c e b i a d a c o r o a p o r t u g u e s a r e f l e t i a - s e

n a p a i s a g e m r u r a l d a á r e a p r ó x ima , c a r a c t e r i z a d a p o r e n g e n h o s e

c a n a v i a i s . A o c u pa ç ã o d e s sa p l a n í c i e p e l o s ho l a n d e s e s o c o r r e u e m

f u n ç ã o d a p r o x i mi d a d e d o p o r t o , e l e m e n t o i mp o r t a n t e p a r a o

Page 24: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

11

M A P A 1 – L o c a l i z a ç ã o d o s M o r r os e d a P l a n í c i e d a R MR

F o n t e : F I D E M , M a p a H i p s o mé t r i c o , 1 9 8 6

E x t r a í d o d e : S O U S A , 2 0 0 3

Page 25: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

12

MAPA 2: Principais Rios da Planície do Recife Fonte: ANDRADE LIMA, et al.

Extraído de: GOMES, 1997

Page 26: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

13

d e s e n v o l v i me n t o d o c o mé r c i o d o a ç ú c a r , e d a s e me l h a n ç a e n t r e

e s s e s í t i o e o d e c i d a d e s d a H o l a n d a , o q u e c o n f e r i a m a i o r

h a b i l i d a d e a o s h o l a n d e s e s n o t r a t o de p l a n í c i e s a l a gá ve i s . A l é m d a

f u n ç ã o d e e s c o a me n t o d a p r o d u ç ão , o s r i o s r e p r e s e n t a v a m t a mb é m

u ma f u n ç ã o d e f e n s i v a . Es t a f o i u ma d a s r a z õ e s q u e l e v ou à

l o c a l i z a ç ã o d a s e d e d o d o m í n i o h o l a n d ê s , a Maur i t z s t ad t o u C i d a d e

Maur í c i a , na a tua l i l ha de San t o A n t ô n i o , f i c a n d o a s s i m p r o t e g i d a

p e l a s á g u a s d e u m p o s s í v e l a t aq u e . A c h e g a d a d e M a u r í c i o d e

N a s s a u a o p o v o a d o e m 1 6 3 7 d e s e n c a d e o u o f r a n c o d e s e n v o l v i me n t o

d o me s m o , j á q ue e l e i nc e n t i v o u a s s uc e s s i v a s m o d i f i c a ç õe s e

e x p a n s õ e s d e s s e s í t i o , c o mo a r e a l i z a ç ã o d e a t e r r o s e c a n a i s e a

c o n s t r u ç ã o d o s p r i me i r o s p r é d i o s e p o n t e s . C a s t r o ( 1 9 5 4 ) a f i r m a

que a opção da admi n i s t r a ção ho l andesa po r de senvo lve r uma

c i d a d e n a p l a n í c i e r e c i f e n se d e c o r r e d a c a r a c t e r í s t i c a t i p i c a me n t e

c o me r c i a l d a o c u p a ç ã o . A i n d a s e g u n d o o r e f e r i d o a u t o r , a p r e s e n ç a

d o s j u d e u s e m t e r r a s r e c i f e n s e s f o r t a l e c e u a t r a n s fo r ma ç ã o d a

a n t i g a v i l a d e p e s c a d o r e s n u ma c i d a d e c o me r c i a l . A c i d a d e t o r n a - s e

d e n s a me n t e p o v o a d a a o r e c e b e r a p op u l a ç ã o de O l i n d a , i n c e n d i a d a

p e l o s h o l a n d e s e s e m 1 6 3 1 : a p o p u l a ç ã o da p l an í c i e r e c i f ense sobe à

c i f r a d e s e t e mi l h a b i t a n t e s ( S I N G E R , 1 9 6 8 ) .

A a g r i c u l t u r a d e s e mpe n h o u g r a nd e i mp o r t â n c i a p a r a a

e c o n o mi a d a c i d a d e , f a v o r e c e n d o o i n c r e me n t o d a s a t i v i da de s

come rc i a i s e , po r consegu in t e , da a t i v idade po r tuá r i a . Rec i f e

p r o s p e r o u d e s d e c e d o c o m a p r o d uç ã o d e a ç ú c a r , f av o r e c i da , e m

p a r t e , g r a ç a s à s s u a s c o nd i ç õ e s na t u r a i s , e s p e c i a l i z ando - se na

f u n ç ã o c o me r c i a l / p o r t u á r i a a p ó s a e x p u l s ã o h o l a n d e s a e m 1 6 5 4 .

C o n f o r me a f i r ma S i n g e r ( 1 9 6 8 : 2 7 4 ) , a “ c i d a d e s e r á o r e s u l t a d o d o

por to . As v i c i s s i t udes de s t e c o n d i c i o n a r ã o a e v o l u ç ã o d a q u e l a ” .

A s a t i v i da d e s a g r í c o l a e p o r t u á r i a t a m b é m f a r ã o d o R e c i f e a

p r i nc ipa l c i dade da r eg i ão No r d e s t e . S e g u n d o S i n g e r ( 1 9 6 8 ) , a

a mp l i a ç ã o d a h i n t e r l â n d i a d e s t a c i d a d e f o i p o s s í v e l g r a ç a s à

e x p o r t a ç ã o d e a ç ú c a r e p o s t e r i o r me n te d e a l g o d ã o , j á q u e o p l a n t i o

Page 27: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

14

d a c a n a - d e - a ç ú c a r d a v a - s e e m t o d a a Z o n a d a M a t a , e n q u a n t o q u e o

p l an t i o do a lgodão na s á r ea s do Ag re s t e . Ad ic iona lmen te e s t á a

an t i ga função de fo rnecedo ra de c a r ne d e c h a r que à r e g i ã o

mi n e r a d o r a d o p a í s n o f i n a l d o sé c u l o XVI I I , r e a l i z a da pe l o s

f a zende i ro s de gado do Se r t ão no rdes t i no , que , a r t i cu l ada ao

c o mé r c i o e x e r c i d o p o r R e c i f e , a mp l i o u a i n d a ma i s a s u a á r e a d e

i n f l u ê n c i a . D e s t a c a , po i s , S inge r ( 1968 :278 ) : “Rec i f e deve t e r

c o m e ç a d o a a s s u m i r , n e s t a é p o c a , o s eu pape l de cap i t a l r eg iona l

d o N o r d e s t e ” .

V e r i f i c a - s e , n o e n t a n t o , que a e c on o mi a r ec i f e n s e nu n c a

e n c o n t r a r i a o c a mi n h o d a e s t a b i l i dade . A dependênc i a à o sc i l an t e

dema nda i n t e rnac iona l da p rodução , de r i vada da ag r i cu l t u r a , s e j a

e m r e l a ç ã o a o a ç ú c a r o u a u ma p a u t a d i ve r s i f i c a d a d e p r o d u t o s ,

j u n t a me n t e c o m o p r o c e s s o t a r d i o de i n d u s t r i a l i z a ç ã o d a p r o du ç ã o

a g r í c o l a , v e r i f i c a d o n o f i n a l d o s é c u l o X I X , q u e o c a s i on a r a m p e r d a

d e me r c a d o i n t e r n o e e x t e rno , s ão f a to r e s que pa s sa r ão a

c a r a c t e r i z a r a p e r ma n e n t e a t r o f i a e c o n ô mi c a r e c i f e n s e , r e s p o n s á v e l

p o r mu d a n ç a s e s t r u t u r a i s q u e o r i e n ta r ã o o s r u mos d e s u a e v o l uç ã o

u r b a n a ( S I N G E R , 1 9 6 8 ) .

A l é m d e s u a i mp o r t â n c i a p a r a o d e s e n v o l v i me n t o e c o n ô mi c o

d o R e c i f e , a e c o n o mi a a ç u c a re i r a t a m b é m o r i e n t o u o

d e s e n v o l v i me n t o s oc i a l e u r b a n o d a c i d a d e . E m r e l a ç ã o a o p r i me i r o

a s p e c t o , v e r i f i c a - se a e x i s t ê n c i a d e d o i s g r u p o s s o c i a i s d i s t i n t o s : o

p r i me i r o g r u p o , “ d o u t a d o e p r i v i l e g i a d o ( . . . ) com d inhe i ro f a r to e ,

p r inc ipa lmen te , d i spondo de e sco la s” ( C A V A L C A N T I , 1 9 6 5 : 2 7 ) ,

c o r r e s p o n d e à mi n o r i a s e n h o r i a l b r anca . O s egundo g rupo , po r sua

v e z , é c o mp o s t o p o r u ma ma i o r i a s e m p r i v i l é g i o s , s e m e s c o l a s ,

n e g r a o u mi s c i g e n a d a . À m i n o r i a a ba s t a d a a s s o c i a m- s e o s e s p a ç o s

da ca sa g r ande na zona ru r a l , e do sob rado , na c idade , e s t e ú l t imo

c a r a c t e r í s t i c o d o d e c l í n i o d o p a t r i a r ca l i smo ru r a l . À ma io r i a pob re

de s t i nam- s e o s e spaços da s enza l a e , no me io u rbano , dos

m u c a mbo s o u moc a mb o s , c o n s t r u í d o s n o s a l a g a d o s d a c i d a d e

Page 28: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

15

(FREYRE, 1981 ) . Pa r a Cava l can t i ( 1 9 6 5 ) , o s p r o b l e ma s s ó c i o -

e c o n ô mi c o - e d u c a c i o n a i s d o R e c i f e d e ho j e t êm suas r a í ze s naque l a

d i s p a r i d a d e s ó c i o - e c o n ô mi c a .

E s t e q u a d r o s o c i a l é a g r a v a d o p e l o a u me n t o d a p a r c e l a p o b r e

d a p o p u l a ç ã o o c o r r i d o na c i d a d e , e m f u n ç ã o d o a f l u x o d e

i mi g r a n t e s v i n d o s d o i n t e r i o r e d a l i b e r t a ç ã o d o s e s c r a v o s . Es t e

a s p e c t o d e mo g r á f i c o s e r á r e t o ma d o p o s t e r i o r me n t e , ma s n o

m o me n t o é e v o c a d o p o r s u a e s t r e i t a r e l a ç ã o c o m o p r o b l e ma

h a b i t a c i ona l j á p r e s e n t e n a c idade do s écu lo XVI I , con fo rme

a p o n t a m C a s t r o ( 1 9 5 4 ) e C a v a l c a n t i ( 1 9 6 5 ) . N o s d i z e r e s d e C a s t r o

( 1 9 5 4 : 1 5 1 ) a

“ a l t a c o n c e n t r a ç ã o d e m o g r á f i ca que a s egu i r s e cons t i t u iu

como um fa to r de de sas sos sego soc ia l na r eg ião ,

c o n d i c i o n a d o r a d e b a i x o s p a d r õ e s d e v i d a , n u m a z o n a s e m

opções de gêneros de v ida , de s d e q u e t u do s e r e duz i a ,

d e n t r o d e p o u c o t e m p o , à e x c l u s i v a e a b s o r v e n t e

monocu l t u ra de açúcar . ( . . . ) E a s s im va i o Rec i f e c r e scendo

com uma popu lação marg ina l que vege ta nos s eus mangues

e m h a b i t aç õ e s m i s e r á v e i s do t i po dos mocambos” .

A f r a n c a e x p a n s ã o h o r i z o n t a l d a c idade do Rec i f e t ambé m

s e r á , c o m o s u g e r i d o a n t e r i o r me n t e , c o n d i c i o n a d a p e l a a t i v i d a d e

a g r í c o l a a ç u c a r e i r a , n o t a d a me n t e n o q u e d i z r e s p e i t o à f u n ç ã o q u e

o s engenhos de sempenha rão enquan t o c é l u l a s d e e x p a n s ã o u r b a n a .

T a i s e n g e n h o s e r a m r e s p o n s á v e i s p o r p a r c e l a d a p r o d u ç ã o

a ç u c a r e i r a d e P e r n a mb u c o , q u e e r a e s c o a d a p e l a s á g u a s d o r i o

C a p i b a r i b e a t é o p o r t o d o R e c i f e , e c o n s t i t u í a m- s e e m n ú c l e o s

r u r a i s . C o m a mo d i f i c a ç ã o d a i mp o r t â n c i a i n t e r n a c i on a l d o a ç ú c a r

b r a s i l e i r o , t a i s engenhos t r a n s f o r ma m- s e , a p a r t i r do s écu lo XIX ,

e m c h á c a r a s , q u e a i n d a ma n t i v e r a m- s e e s t r e i t a me n t e l i g a d a s a o r i o :

s u a s f a c h a d a s vo l t a d a s p a r a o r i o C a p i b a r i b e r e v e l a m s u a

i mp o r t â n c i a e n q u a n t o p r i n c i p a l a r t é r i a p a r a o t r a n s p o r t e d e s s e

Page 29: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

16

p e r í o d o . S e g u n d o C a s t r o ( 1 9 5 4 ) , d o i s mo v i m e n t o s f a v o r e c e r ã o a

i n t e g r a ç ã o d e s t e s n ú c l e o s r u r a i s a o n ú c l e o u r b a n o . D e u m l a d o , a

c i d a d e a p r o x i ma - s e c a d a v e z ma i s d e s t e s “ r e d u t o s r u r a i s ” , e

p a r a l e l a me n t e e s t e s me s mo s r e d u t o s e x p a n d e m- s e , p a s s a n d o d a

c a t e g or i a d e r u r a i s p a r a a de ‘ ó r gãos ’ u rbanos , o s ba i r ro s da To r r e ,

d a M a d a l e n a , d e C o r d e i r o , d e A p i p u c o s , d o M o n t e i r o , d e C a s a

F o r t e , e n t r e o u t r o s . L o c a l i z a d o s n a z o n a o e s t e d a c i d a d e , e s t e s

b a i r r os pa s s a m a a b r i g a r uma p o p u l a ç ã o d e a l t o n í v e l d e r e n da ,

o r i g i ná r i a d a t r ad i c i o n a l a r i s t oc r a c i a c a na v i e i r a . A p a r t i r d a

s e g u n d a me t a d e d o s é c u l o X X , u ma n o v a p o p u l a ç ã o d e a l t o n í v e l d e

r e n d a t e n d e a h a b i t a r a z o n a s u l d a c i d a d e , ma i s p r e c i s a me n t e n a

o r l a d a p r a i a d e Boa V i a g e m . N o e n t a n t o , a pe s a r d e e s t a p o p u l a ç ã o

‘ e me r g e n t e ’ j á s u p e r a r , e m t e r mo s a b s o l u t o s , a q u e l a c o mp o s t a p o r

u m g r u p o s o c i a l ma i s t r a d i c i ona l , cons t a t a - s e que a popu l ação

t r a d i c i o na l d e a l t a r e n d a a i n d a s e f a z f o r t e me n t e p r e s e n t e n a z on a

o e s t e d a c i d a d e ( V I L L A Ç A , 1 9 9 8 ) .

O s é c u l o X I X r e p r e s e n t a r á o p e r í o d o d e ma i o r e x p a n s ã o

u r b a n a d o R e c i f e ( v e r M a p a 3 ) . A t é s u a s p r i me i r a s d é c a d a s , o

ag lome rado r ec i f ense de fe i çõe s u rbanas compreend i a o s a t ua i s

b a i r r os do R e c i f e , n ú c l e o i n i c i a l d a p o v o a ç ã o p o r t u g u e s a , d e S a n t o

A n t ô n i o e S ã o J o s é , o c u p a ç ã o f e i t a p e l o s h o l a n d e s e s , e p a r t e d o

a tua l ba i r ro da Boa V i s t a , l oca l i z ado no con t i nen t e , a i nda

f r a c a me n t e o c u p a do . A p r e se n ç a d e so b r a d o s n o s a t u a i s b a i r r o s d e

São Jo sé e San to An tôn io j u s t i f i c a - s e pe l a e s ca s sez de so lo

h a b i t á ve l e m s u a s i me d i a ç õ e s e pe l a s g r a nd e s d i s t ânc i a s i n t r a -

u r b a n a s . C o n f o r me d i t o a n t e r i o r men t e , o s s o b r a d o s e r a m h a b i t a d o s

p o r u ma r e ma n e s c e n t e a r i s t o c r a c i a r u r a l q u e , a o p e r d e r o s

p r i v i l é g i o s h a b i t a c i o n a i s d a s c a s a s g r a n d e s , i r á r e s i d i r n e s s e s

c a sa rõe s u rbanos “de exagerada d imensão f r en t e - f undo , a l t a s

empenas l a t e ra i s , t r ê s a c i n c o a n d a r e s e t e t o c o m g r a n d e

i n c l i n a ç ão” ( M E L O , 1 9 7 8 : 6 5 ) . P e l a me s ma r a z ã o d e e x i s t ê nc i a dos

s o b r a d o s , v e r i f i c a - s e a oc u p a ç ã o d a s á r e a s d e ma n g u e p e l a

Page 30: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

17

p o p u l a ç ã o p o b r e a t r a v é s d o s moc a mb o s . E s t e t i p o d e h a b i t a ç ã o s e r á

de t a lhado na s eção s egu in t e . É i n t e r e s s a n t e d e s t a c a r , n o e n t a n t o ,

q u e a n a t u r e z a t o p o g r á f i c a d o Re c i f e o r i g i n o u d o i s t i p o s d e

h a b i t a ç õ e s n ã o s ó e s p a c i a l me n t e , ma s t a mbé m s o c i a l me n t e

d i s t i n t o s , “ o s o b r a d o d e t e r r a f i r m e e o m o c a m b o d o m a n g u e z a l ”

( M E L O , 1 9 7 8 : 6 8 ) . H a v i a t a mbé m i n ú me r o s n ó d u l o s d e

p o v o a me n t o , ma i s d i s t a n c i a d o s d o núc l eo u rbano e l oca l i z ados ao

l ongo da s v i a s t e r r e s t r e s e f l uv i a i s de t r an spo r t e , na s ma i s d ive r s a s

d i r e ç õe s . Ao s u l , h a v i a a s v i l a s d e p e s c a d o r e s d e N . S r a . d e B o a

V i a g e m e d e N . S r a . d a P i e d a d e ; a o e s t e e n c o n t r a v a m- s e e x -

e n g e n h o s , j á c i t a d o s a n t e r i o r me n t e , c o mo o s d e A p i p u c o s , E n g e n h o

d o M e i o , C a s a F o r t e , M on t e i r o e n t r e o u t r os , e a o n o r t e , t a i s

n ú c l e o s s i t u a v a m- s e n a á r e a d e a b r a n g ê n c i a d e O l i n d a .

O importante papel assumido pelo porto do Recife no âmbito

nacional, com a exportação de algodão, e os investimentos estrangeiros

que atingem várias cidades, conjuntamente à gestão de Francisco Rego

Barros, o Conde da Boa Vista, que inicia um processo de reforma urbana

nos moldes franceses, conferirão uma nova feição à cidade (GOMES,

1997:97). Obras de alargamento de ruas são postas em prática, assim

como a construção de pontes sobre rios e canais. É inaugurado o sistema

de iluminação elétrica da cidade em 1827, ano em que o Recife é elevado

à capital de Pernambuco. Várias obras de melhoramentos urbanos são

realizadas na administração do Conde da Boa Vista, como:

♦ a c o n s t r u ç ã o d o P a l á c i o d o G o v e r n o ;

♦ a c o n s t r uç ã o d o T e a t r o S a n ta I s a b e l ;

♦ a c o n s t r u ç ã o d a s p o n t e s d e Caxangá , da Boa V i s t a , de

S a n t a I s a b e l e M a u r í c i o d e N a s s a u ;

♦ a c o n s t r u ç ã o d e c a i s e d e v á r i a s e s t r a d a s d e r o d a g e m;

♦ o e s t a b e l e c i me n t o d o s e r v i ç o d e á g u a e e s g o t o ;

♦ a c o n s t r u ç ã o d a p e n i t e n c i á r i a ;

♦ a c o n s t r u ç ã o d o c e mi t é r i o p ú b l i c o ;

♦ a expansão do po r to .

Page 31: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

MAPA 3 – C idade do Rec i f e – Á r e a C o n s t r u í d a e m 1 9 0 6

E x t r a í d o d e : G O M E S , 1 9 9 7

Page 32: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

19

A s p o n t e s e x i s t e n t e s e o d e s e n v o l v i me n t o d e e s t r a d a s d e

r o d a g e m, a l é m d a u t i l i z a ç ã o d e b o n d e s p u x a d o s a b u r r o s ,

f a v o r e c e m a i n t e r l i g a ç ã o d o s b a i r r o s c e n t r a i s a o s d i s t a n t e s n ó d u l o s

d e p o v o a me n t o , c o m o a n t e r i o r me n t e e x p o s t o .

N o s é c u l o X X c o n t i n u a m, p a r a l e l a me n t e , a e x p a n s ã o d a

c i d a d e e a r e a l i z a ç ã o d e o b r a s d e c u n h o mo d e r n i z a d o r e h i g i e n i s t a ,

e mb a s a d a s n a s t r a n s f o r ma ç õ e s e c onô mi c a s , soc i a i s e p o l í t i c a s q u e

o pa í s v inha a t r ave s sando (CAMPO S , 1 9 9 9 ) . D u r a n t e a d é c a da d e

2 0 o mo v i me n t o m o d e r n i s t a p a r e c e fo r t a l ece r a i dé i a de que é

p r e c i s o m o d e r n i z a r o e s p a ç o d a c i d a d e , t e n t a n d o i g u a l á - l a a o s

g r a n d e s c e n t r o s u r b a n o s n a c i o n a i s , c o mo o R i o d e J a n e i r o . O

r á p i d o c r e s c i me n t o d a c i d a d e d e sde o f i m do s écu lo XIX , c o m a

m o d i f i c a ç ã o d a p a i s a g e m, e s t i mu l a u ma r e a ç ã o c u l t u r a l , q u e s e f a z

p o r me i o d o mo v i me n t o r e g i o n a l i s t a . A o p o s i ç ã o e n t r e e s t a s d u a s

c o r r e n t e s d e p e n s a me n t o e v i d e n c ia u m c h o q u e e n t r e a m o d e r n i d a d e

e a t r a d i ç ã o , e t r a z a p r e o c u pa ç ã o c o m o p a t r i mô n i o c u l t u r a l

a r q u i t e t ô n i c o d a c i d a d e ( CA M P O S , 1 9 9 9 ) .

A década de 1930 t r a z a r ede f i n i ção func iona l da c idade , -

ago ra i ndus t r i a l , e um c r e sc ime n t o d e mo g r á f i c o c o n t í n u o ,

r e s u l t a n t e d o c o n s t a n t e a f l u x o d e i mi g r a n t e s e x p u l s o s d a d e c a d e n t e

e c o n o mi a r u r a l . A c i d a d e c r e s c e , ma s s e m q u e h a j a o f e r t a d e

qua l i dade de v ida pa r a a ma io r pa r t e de sua popu l ação . Com o

a d v e n t o d o E s t a d o N o v o , i mp l e me n t a m- s e p l a n o s q u e v i s a m

c o mba t e r a c r e s c e n t e mi s é r i a e mo d e r n i z a r a f e i ç ã o u r ba n a , a p a r t i r

d e u m “ i d e á r i o r e g e n e r a d o r d e c r i ar o ‘ novo ’ ad i c ionando s i gnos

q u e , n o s e u c o n j u n t o , c o l a b o r a v a m p a r a a c o n s t r u ç ã o d e u m

i m a g i n á r i o e m q u e a i d é i a d e p ro g r e s s o s e a p r e se n t a v a c o m o

an tôn imo do p rov inc iano , do a t ra so , do f e i o e r epugnan t e”

( C A M P O S , 1 9 9 9 : 1 1 6 ) . M u d a r s i g n i f i c a v a mod i f i c a r a c i d a d e f í s i c a

e i d e o l o g i c a me n t e , s u b s t i t u i n d o o p a t r i mô n i o r e ma n e s c e n t e p o r

a r r a n h a - c é u s , s í mb o l o s d o p r o g r e s s o e d a mod e r n i d a d e , d o s q u a i s a

a b e r t u r a d a A v e n i d a G u a r a r a p e s é u m e x e mp l o . O s e t o r

Page 33: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

20

h a b i t a c i o n a l t a mbé m f o i a t i n g i d o p o r e s t e i d e á r i o mo d e r n i z a d o r d o

E s t a d o N o v o , s o b r e t u d o n o q u e s e r e f e r e à h a b i t a ç ã o p o p u l a r , o

m o c a mbo . É c r i a da a L i g a S o c i a l C o n t r a o M o c a mb o , c u j a me t a é

e x t i n g u i r o s moc a mb o s d a p a i s a ge m d a c i d a d e . E s t e p o n t o s e r á

de t a lhado na p róx ima s eção .

D u r a n t e a s d é c a d a s s e g u i n t e s , a c i da de con t i nua a c r e sce r , e

j á n a d é c a d a d e 1 9 5 0 a t i n g e s u a á r e a a t u a l ( 2 09 k m² ) . N a d é c a d a d e

1 9 6 0 , a po p u l a ç ã o r e c i f e n s e a t i n g e a c i f r a de 1 .060 mi l hab i t an t e s

( M E L O , 1 9 7 8 ) , e s b o ç a n d o o i n í c i o d o p r o c e s s o d e me t r o p o l i z a ç ã o ,

d a q u a l s e r i a o f o c o c e n t r a l a p a r t i r d a d é c a da d e 1 9 70 ( v e r Ma p a

4 ) .

E m s e u e s t u d o i n t i t u l a d o M e t ro p o l i z a ç ão e

S u b d e s e n v o l v i m e n t o – o c a s o d o R e c i f e , M á r i o L a c e r d a d e M e l o

( 1 9 7 8 ) c a r a c t e r i z a o p r o c e s s o d e f o r m a ç ã o d a Re g i ã o M e t r o p o l i t a n a

do Rec i f e (RMR) como “ u m d a q u e l e s e m q u e o f e n ô m e n o d e

m e t r o p o l i z a ç ã o ap a r e c e as s o c i a d o a o d e s u b d e s e n v o l v i m e n t o ”

( M E L O , 1 9 7 8 : 2 4 ) . A o b u s c a r u ma c a t e g o r i z a ç ã o d a s r e g i õ e s

me t r o p o l i t a n a s b r a s i l e i r a s , o a u t o r e n q u a d r a a R M R , e t a mbé m a s

r e g i õ e s me t r o p o l i t a n a s d e F o r t a l e z a e S a l v a d o r , n o g r u p o c u j o

c r e s c i me n t o p o p u l a c i o na l d e c o r r e d a i n t e n s i f i c a ç ã o d e f l u x o s

mi g r a t ó r i o s d e o r i g e m i n t e r i o r a na e m f u n ç ã o d a s d i s t o r ç õ e s e

f r a g i l i da d e s d a e c o n o mi a d o i n t e r i o r , e n ã o d a e x p a n s ã o d e s u a s

f o r ç a s e c o n ô mi c a s . T a i s p r o c e s s o s d e me t r o p o l i z a ç ã o o c o r r e m e m

r e g i õ e s d e e c o n o m i a d e p r i m i d a . N o e n t a n t o , a i n d a s e g u n d o o a u t o r ,

a RMR rep re sen t a r i a o p r i nc ipa l c a s o b r a s i l e i r o d e me t r o p o l i z a ç ã o

e m á r e a s s u b d e s e n v o l v i d a e , p o r c o n s e g u i n t e , d e me t r o p o l i z a ç ã o

p o r i n c h a ç ã o , v i s t o q u e s e u a u me n t o p o p u l a c i o n a l é s u p e r i o r à

c a p a c i dad e d e a b so r ç ã o r e p r e s e n t a d a p e l o s i s t e ma e c o n ô mi c o e p e l o

e q u i p a me n t o u r b a n o . O b i n ô mi o c o n s t i t u í d o p e l a c on c e n t r a ç ã o d a

p o p u l a ç ã o e d e s u a s n e c e s s i d a d e s c r e s c e n t e s , d e u m l a d o , e o d a

d i f i c u l d a d e d e g e r a ç ã o e r e d i s t r i b u i ç ã o d e r e c u r s o s , d e o u t r o ,

Page 34: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

21

M A P A 4 : R e g i ã o M e t r opo l i t ana do Rec i f e

F o n t e d o M a p a B a s e : F i d e m

R e a l i z a ç ã o e d e s e n h o : F r a n c i s c o E l i h i a ma s

E x t r a í d o d e : G O M E S , 1 9 9 7

Page 35: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

22

e s t a r i a m, p o i s , n a b a s e d o d e s e n v o l v i me n t o d e s t a r e g i ã o

me t r o p o l i t a n a .

Q u a n t o a o a s p e c t o d o c r e s c i me n t o p o p u l a c i o n a l t o t a l d a R M R

n a d é c a d a d e 1 9 7 0 , c o n t r i b u e m d e f o r m a ma r c a n t e p a r a o

c r e s c i me n t o d e m o g r á f i c o , a l é m d o c r e s c i me n t o v e g e t a t i v o , o s

f l u x o s i mi g r a t ó r i o s d e c a r á t e r c o n s t a n t e o r i g i n á r i o s d a s d i v e r s a s

r e g i õ e s p e r n a mb u c a n a s , n o t a d a me n t e d a Z o n a d a M a t a , a r e g i ã o

c a n a v i e i r a e d o A g r e s t e . A c r i s e d a u s i na n a Z on a d a Ma t a

c a n a v i e i r a , d e c o r r e n t e d a e x p an s ã o d a p r o d u ç ã o d e a ç ú c a r n o

C e n t r o - Su l , e a e x p a n s ã o d a s a t i v i d a d e s p a s t o r i s n o A g r e s t e , c o m a

c o n s e q ü e n t e d i mi n u i ç ã o d a i mp o r t â n c i a d a l a v o u r a , s ã o

m o d i f i c a ç õ e s i mp o r t a n t e s n a e c o n omi a a g r á r i a , r e s po n s á v e i s p e l a

d i mi n u i ç ã o d a d e ma n d a d e mã o - d e - o b r a n o me i o r u r a l e p e l a

c o n s e q ü e n t e d e s r u r a l i z a ç ã o d o t r a b a l h a d o r r u r a l . E s t e , a o t o r n a r - se

ma rg ina l i z ado do s i s t ema p rodu t i vo e ao não encon t r a r

o p o r t u n i d a d e s d e t r a b a l h o , a l i me n t a o s f l u x o s mi g r a t ó r i o s e m

d i r eção à r eg i ão me t ropo l i t ana d o R e c i f e ( M ELO , 1 9 7 8 ) . D a d o s d o

P l a n o d e D e s e n v o l v i m e n t o I n t e g ra d o d a R e g i ã o M e t r op o l i t a n a d o

R e c i f e ( 19 7 6 ) , r e ve l a m q u e o c r e s c i me n t o mi g r a t ó r i o n o d e c ê n i o

1 9 6 0 / 1 9 7 0 f o i d e 4 7 % d o c r e s c i me n t o t o t a l . O f l u x o mi g r a t ó r i o f o i

o r i g i n á r i o , c o n f o r me e x p o s t o a c i ma , p r e d o mi n a n t e me n t e n a Z o n a d a

M a t a e no A g r e s t e . Q u a n t o à l o c a l i z a ç ã o d o s mi g r a n t e s n a R M R , o

me s mo e s t u d o a p o n t a q u e o s 5 2 % d e ‘ n ã o - n a t u r a i s ’ n e l a l o c a l i z a d o s

t ende ram, a pa r t i r da década de 1 9 7 0 , a h a b i t a r n o s mu n i c í p i o s

pe r i f é r i co s . Os mun ic íp io s de O l i n d a e S ã o L o u r e n ç o d a M a t a

a p r e s e n t a v a m, a e s t a é p o c a , p a r t i c i p a ç õe s d e mi g r a n t e s n a

p o p u l a ç ã o t o t a l r e s i d e n t e d a o r d e m d e 5 3 % e 4 7 % , r e s p e c t i v a m e n t e .

O e s t u d o i n d i c a t a mbé m a o c o r r ê n c i a d e u ma f o r t e mi g r a ç ã o

i n t r a me t r o p o l i t a n a , s e j a d os mu n ic í p i o s p e r i f é r i c o s - n o t a d a me n t e

O l inda , J aboa t ão dos Gua ra r apes e Sã o Lou renço da Ma ta - pa r a a

c a p i t a l , m o v i me n t o q u e c a r a c t e r i z a u ma mi g r a ç ã o p o r e t a p a s , s e j a

do mun ic í p io cen t r a l , Rec i f e , pa r a a p e r i f e r i a , o q ue s e r i a u m

Page 36: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

23

i n d í c i o d a s a t u r a ç ã o d o m u n i c í p i o c e n t r a l . V e r i f i c a - s e , p o r t a n t o ,

q u e a c o n t e c i me n t o s d e o r d e m n a c i o n a l e r e g i ona l c on t r ibue m, de s t a

ma n e i r a , p a r a a c a r a c t e r i z a ç ã o d a m e t r o p o l i z a ç ã o r e c i f e n s e .

O p r o c e s s o d e f o r ma ç ã o d a R M R , p o r é m, n ã o p o d e s e r

c a r ac t e r i z ado apenas po r s e u aume n to demográ f i co . De f a to , o f o r t e

c r e sc ime n to popu l ac iona l ve r i f i c ado na c idade do Rec i fe e , a pa r t i r

d a d é c a da d e 1 9 70 , e m s u a p e r i f e r i a , c o n t r i b u i p a r a q u e h a j a u ma

p r e s s ã o s o b r e a e s t r u t u r a fu n c i o n a l u r b a n a , à q u a l o s m u n i c í p i o s

s ã o i n c a pa z e s de f a z e r f r e n t e . M a s p a r a u ma me l h o r c o mpr e e n s ã o

d o p r o c e s s o d e m e t r o p o l i z a ç ã o r e c i f e n s e , d e v e mos c o n s i d e r a r a s

q u e s t õ e s r e l a c i o n a d a s à d i s t r i b u i ç ã o d e r e n d a , q u e s ã o a g r a v a d a s

p e l o a u m e n t o p o p u l a c i o n a l e x a g e r a d o .

A s s o c i a d o a o f o r t e c r e s c i m e n t o p o p u l a c i o n a l d o q u a l a R M R

é foco e s t á s eu quad ro econômico , c a r ac t e r i z ado po r uma fo r t e

c o n c e n t r a ç ã o d e r e n d a . M e l o ( 1 9 7 8 ) i n d i c a , n o e s t u d o s u p r a c i t a d o ,

a l g u n s a s p e c t o s q u e c o n t r i b u e m p a r a t a l s i t u a ç ã o .

O p r i me i r o d e l e s d i z r e s p e i t o à i n su f i c i ê n c i a d o s i s t e ma e m

g e r a r e m p r e g o s . Po r u m l a d o , v e r i f i c a - s e a sua i ncapac idade pa r a

a b s o r v e r , e m n í v e i s a d e qu a d o s d e r e n d a , a e l e v a da f o r ç a d e

t r aba lho de r i vada de um c r e sc i me n t o p o p u l a c i o n a l a g r a v a d o p o r

f l uxos mig ra tó r i o s , o que r e su l t a n u ma d e s p r o p o r ç ã o e n t r e o

n ú me r o d e i n d i v í du o s o c u p a d o s ( p o p u l a ç ã o e c o n o mi c a me n t e a t i v a –

P E A ) e o n ú me r o d e i n d i v í d u o s e m i d a d e d e t r a b a l h o , mu i t o

s u p e r i o r a o n ú me r o d a P E A . T a mb é m r e s u l t a d a i n s u f i c i ê n c i a d o

c r e s c i me n t o d a a b s o r ç ã o d a P E A a e x i s t ê n c i a d e u m s i g n i f i c a t i v o

s e g me n t o d a p o p u l a ç ã o e m s i t u a ç ã o d e s u b e m p r e g o , o u s e j a , s u b -

a p r o v e i t a d a e m s e u n í v e l d e p r o d u t i v i d a d e , e m a t i v i d a d e s d e b a i x a

r e mu n e r a ç ã o e i r r e g u l a r e s r e l a ç õ e s de t r a ba l ho .

A i n s u f i c i ê n c i a d a a b s o r ç ã o d a P E A p e l o s i s t e ma d e c o r r e d a

a b s o r ç ã o n e g a t i v a d e mã o - d e - o b r a p e l o s e t o r p r i má r i o – o q u e ,

c o mo v i s t o a n t e r i o r me n t e , c o n d i c i o n a o s c o n s t a n t e s f l u x o s

Page 37: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

24

mi g r a t ó r i o s – e d a p o u c a e m p r e g a b i l i d a d e d o s e t o r s e c u n d á r i o , q u e ,

m o d e r n i z a d o n o s e i o d a s p o l í t i c a s d e d e s e n v o l v i me n t o r e g i o n a l

no rdes t i no , não p rop i c iou a d imi nu i ção do de semprego ou do

s u b e mp r e g o n a R M R . N a s p a l a v r a s d o a u t o r , “ o c r e s c i m e n t o

m a n u f a t u r e i r o d o R e c i f e m e t r o p o l i t ano acar re tou e f e i t o s soc ia i s

m u i t o i n f e r i o r e s a o s i n i c i a l m e n t e e s p e r a d o s e a o s r e c l a m a d o s p e l a

p r o b l e m á t i c a d a á r e a ” ( M E L O , 1 9 7 8 : 2 2 0 ) , a o n ã o c o n t r i b u i r p a r a a

d imi nu i ção da concen t r ação de r end a . O s e t o r t e r c i á r i o t o r na - s e ,

en t ão , a a l t e rna t i va de emprego p a r a a ma i o r i a e s ma g a d o r a d a

p o p u l a ç ã o , c o n c e n t r a n d o 8 2 , 2 % d e s e u t o t a l n o p e r í o d o 1 9 5 0 - 1 9 7 0 .

S e u c r e s c i me n t o , n o e n t a n t o , n ã o s i g n i f i c a q u e o s i s t e m a

e c o n ô mi c o e s t e j a e m f r a n c a e s a d i a e x p a n s ã o . A o c o n t r á r i o ,

o b s e r v a - se q u e a ma i o r p a r t e da popu l ação empregada ne s t e s e to r

e s t á n o c h a ma d o ‘ pe q u e n o t e r c i á r i o ’ , c o mp o s t o p o r a t i v i d a d e s c o m o

a s d o s e m p r e g a d o s d o mé s t i c o s , d o s v e n d e d o r e s a mb u l a n t e s , d o s

b i s ca t e i ro s , e t c , s endo , po r t an to , a t i v idades de a l t o s pe r cen tua i s de

f o r ç a d e t r a b a l h o s e mi - o c i o s a e ma l - r e mu n e r a d a .

A p a r t i r d o e x p o s t o , v e r i f i c a mo s q u e o c r e s c i me n t o

s o c i o p á t i c o o u p o r i n c h a ç ã o d a r e g i ã o me t r o p o l i t a n a d o R e c i f e

c a r a c t e r i z a - s e pe l a s o ma d o c r e sc i m e n t o d o p e q u e n o t e r c i á r i o e d a

s u b - u t i l i z a ç ã o d a f o r ç a d e t r a b a l h o , c o m a b a i x a p a r t i c i p a ç ã o d a

p o p u l a ç ã o e c o n o mi c a me n t e a t i v a n o s i s t e ma p r o d u t i v o , d a n d o

o r i g e m a u m q u a d r o d e a g u d a d e s ig u a l d a d e d e r e n d a q u e , p o r s u a

v e z , o c a s i o n a r á o s b a i x o s pa d r õ e s d e v i d a d e s u a p o p u l a ç ã o , c om o

o s r e l a c i o n a d o s a o s s e t o r e s d e h a b i t a ç ã o , s a ú d e e e d u c a ç ã o . P o r

o r a , b a s t a - n o s d e s t a c a r q u e , s e g u n d o d a d o s d o C e n s o d e 1 9 7 0 , 4 0 %

da popu l ação hab i t ava em cond i ç õ e s i n f e r i o r e s à s mí n i ma s

c o n s i d e r a d a s c o mo s a l u b re s e c on f o r t á v e i s , e s t a n d o a b a i x o d o

mí n i mo c o n s i d e r a d o e c o n o m i c a me n t e s a t i s f a t ó r i o . Q u a n t o a o s e t o r

s aúde , a s cond i ções s ão i gua lmen t e p r e c á r i a s , a p r e s e n t a n d o a RM R

a l t o s í n d i c e s de m o r t a l i da d e i n f a n t i l , e m d e c o r r ê n c i a d e f a t o r e s

a s s o c i a dos à e s t r u t u r a s óc i o - e c o n ômi c a , t a i s q u a i s a s p é s s i m a s

Page 38: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

25

c o n d i ç õ e s n u t r i c i o n a i s , h a b i t a c i o n a i s e e d u c a c i o n a i s . A s b a i x a s

t a x a s d e a l f a b e t i z a ç ã o i nd i c a d a s n o C e n s o d e 1 9 7 0 – 6 2 , 3 % n a

RMR, ma s com va r i an t e s en t r e o s mun ic íp io s que vão dos 33 ,9%

e m I g a r a s s u a o s 6 8 , 9 % n o R e c i f e – d i f i cu l t am a me lho r i a

e c o n ô mi c a d a p o p u l a ç ã o , a s s i m c o mo c o n t r i b u e m p a r a o s c r e s c e n t e s

n í v e i s de v a d i a g e m e c r i mi n a l i d a de e n t r e c r i a nç a s e j o ve n s .

B u s c a mo s n e s t a s e ç ã o a p r e s e n t a r u m p a n o r a m a d a c i d a d e d o

R e c i f e e d e s u a r e g i ã o e , d e s t a m a n e i r a , c o n t e x t u a l i z a r a c r i s e

h a b i t a c i ona l p r e se n t e n a á r e a de e s t u d o q u e , c o mo a f i r ma d o

i n i c i a l me n t e , r e v e l a - s e s o b a s p e c to s quan t i t a t i vos e qua l i t a t i vos ,

p o r l i mi t a ç õ e s f í s i c a s e , s o b r e t u d o , f i n a n c e i r a s , i mp o s t a s à

p o p u l a ç ã o e i ne r e n t e s a u m p r o c e s s o d e m e t r o p o l i z a ç ã o

c a r a c t e r i z a d o p o r i n c h a ç ã o , d e f o r t e c o n c e n t r a ç ã o d e r e n d a .

P a s s a r e mos a g o r a a u m ma i o r d e t a l h a me n t o d o t i p o d e

m o r a d i a p o p u l a r q u e d e s d e c e d o s e i n s t a l o u n a c i d a d e d o R e c i f e – o

moca mbo .

2 – A N a t u r e za d o M o c a m b o

E m s u a o b r a Metropo l i zação e Subdesenvo l v imen to – o Caso

d o R e c i f e , M á r i o La c e r d a d e M e l o a po n t a o i m p a c t o d o p r o c e s s o d e

me t r o p o l i z a ç ã o s ob r e a f i s i o n o mi a u r b a n a , q u e s e t o r n a “mai s

a m p l a , m a i s c o m p a c t a e t a m b é m m a i s o p r e s s i v a” . A

me t r o p o l i z a ç ã o , m a n i f e s t a e m a l t e r a ç õ e s d o t a ma n h o , d a e s t r u t u r a e

d a f i s i o n o mi a d o e s p a ç o u r b a n o , l e v a a o s u r g i me n t o d e u m a

p a i s a g e m m e t r o p o l i t a n a . Den t r e o s d ive r sos a spec to s deco r r en t e s

d a g ê n e s e d a R M R o b s e r v á v e i s e m s u a p a i s a g e m , o a u t o r d e s t a c a o

p a n o r a ma d e p o b r e z a e d e m i s é r i a d a s “ a m p l a s á r e a s o c u p a d a s p o r

mocambos ou casebre s nos e spaç os menos d i spu tados , ou não

d i s p u t a d o s , p e l a s m o r a d i a s d e m e l h o r n í v e l ( . . . ) q u e s e s i t u a m o r a

à b e i r a d o s m a n g u e z a i s o r a s o b r e a s e n c o s t a s e t o p o s ( o u ‘ a l t o s ’ )

dos morros da pe r i f e r i a u rbana” (MELO, 1978 :29 ) . De f a to , o s

m o c a mb o s s e f i z e r a m p r e s e n t e s n a p a i s a g e m u r b a n a r e c i f e n s e d e s d e

Page 39: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

26

sua o r i gem, ap r e sen t ando - se de fo r ma ma i s ma r c a n t e a p a r t i r d o

s é c u l o X X . R e f l e x o d e u m p r o b l e ma s ó c i o - e c o n ô mi c o , o s

m o c a mbo s s ã o c o ns i d e r a d os p o r a l g un s a u t o r e s c o mo e l e me n t o s d e

d e s t a q u e n a p a i s a g e m u r b a n a r e c i f e n s e , j u n t a me n t e à s p o n t e s , r i o s

e a n t i ga s r e s i d ê nc i a s p a l a c i a n a s ( C A S T R O , 1 9 6 6 ) .

C o m a f i n a l i d a d e d e d e mon s t r a r a d i me n s ã o d a p r e s e n ç a d o s

m o c a mbo s n a p a i s a g e m m e t r o p o l i t a na r e c i f e n s e , r e s g a t a mo s a l g u n s

p o n t o s p r e s e n t e s no e s t u d o d e A l b e r t o S o u s a i n t i t u l a d o O M o c a m b o

e a F a v e l a – R e c i f e 1 9 2 0 - 1 9 9 0 ( S O U S A , 2 0 0 3 ) . A p a r t i r d e d a d o s

ex t r a ídos de e s tudos d ive r sos , o a u t o r c o n s t a t a q u e o s moc a mb o s ,

o u a s h a b i t a ç õ e s p o p u l a r e s p r e s e n t es n a s f a v e l a s , a p r e s e n t a m u m

fo r t e pe so r e l a t i vo , ao l ongo d o p e r í o d o a n a l i s ad o , n o t o t a l d a s

hab i t a ções do Rec i f e e dos ou t ro s mu n ic íp io s da RMR.

E quan to à d i s t r i bu i ção e spac i a l , a s f a v e l a s e s t ã o m u i t o

d i s s e mi n a d a s n o t e c i d o u r b a n o . N ã o s e r i a p o s s í v e l , s e g u n d o S o u s a ,

t r a ça r um r a i o de u m q u i l ô me t r o n a a g l o m e r a ç ã o me t r o p o l i t ana ,

s e m q u e h o u v e s s e n e l e a p r e s e n ç a d e a l g u ma f a v e l a e m s e u i n t e r i o r .

Na á r ea do cen t ro e en to rno , a s f a ve l a s p r e sen t e s – Coque , San to

A ma r o , C o e l h o s , B r a s í l i a T e i mo s a e P i n a , c o mp o r t a m j u n t a s , e m

1 9 9 0 , u m a p o p u l a ç ã o d e a p r o x i ma d a me n t e 7 0 mi l p e s s o a s , s o b r e

u ma s u p e r f í c i e d e c e r c a d e 1 , 7 k m ² . D ive r s a s f ave l a s d i spe r s a s

l o c a l i z a m- s e n u m r a i o d e a p ro x i ma d a me n t e 8 q u i l ô me t r o s d o

c e n t r o , p r e f e r e n c i a l me n t e p r ó x i ma s à r e d e v i á r i a p r i n c i p a l d a

c idade . A ma io r concen t r ação de ha b i t a ções e spon t âneas e s t a r i a , n o

e n t a n t o , s o b r e a s c o l i n a s a r g i l o sa s que c i r cundam a p l an í c i e

R e c i f e - O l i n d a , n o s mor r o s d e C a s a A ma r e l a e B e b e r i b e , e m á r e a s

d e i x a d a s d e l a d o pe l a e s p e c u l a ç ã o i m o b i l i á r i a . N e s t a s á r e a s ha v e r i a

u ma c o n c e n t r a ç ã o d e c e r c a d e 4 0 0 m i l h a b i t a n t e s n o s f i n s d o s a n o s

1980 .

Sousa t ambé m d i s co r r e sob re a d i s t r i bu i ção e spac i a l de

f ave l a s na pe r i f e r i a do Rec i f e no ano de 1990 . A 11 qu i l ôme t ro s do

R e c i f e , n a d i r e ç ã o s u d e s t e , a s c o l i na s de Cava l e i ro e Gua ra r apes ,

Page 40: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

27

l o c a l i z a d a s n o mu n i c í p i o d e J a b o a t ã o d o s G u a r a r a pe s , c o mp o r t a

u ma p o p u l a ç ã o de 1 0 0 m i l h a b i t a n te s . A i n d a e m J a b o a t ã o d o s

G u a r a r a pe s , ma s n a d i r e ç ã o s u l , c o n c e n t r a m- s e a s f a v e l a s d a

l oca l i dade de P raze r e s , com u ma p o p u l a ç ã o s u p e r i o r a 3 0 mi l

h a b i t a n t e s . A 1 0 q u i l ô m e t r o s de R e c i f e , n a d i r e ç ã o o e s t e ,

l o c a l i z a m- s e i n úme r a s f a v e l a s n os mor r o s d o m u n i c í p i o d e

C a ma r a g i b e ( v e r M a p a 5 ) .

O a u t o r p r o p õ e , a p a r t i r d e s t a s i n f o r ma ç õ e s , q u e n ã o h á

s e g r e g a ç ã o e s p a c i a l d a p o p u l a ç ã o ‘ f a v e l a d a ’ n a R M R , e q u e g r a ç a s

“ a e s t a f o r m a d e d i s t r i b u i ç ã o e s pac ia l , é pos s í ve l encon t ra r um

g r a n d e n ú m e r o d e f a m í l i a s m i s e r á v e i s r e s i d i n d o n a v i z i n h a n ç a d o

b a i r r o m a i s r i c o da a g l o m e r a ç ã o (Bo a V i a g em , n a o r l a m a r í t i ma ) e

d e o u t r o s b a i r r o s p r i v i l e g i a d o s , c o m o M a d a l e n a o u C a s a F o r t e , o u

a i n d a n a s p r o x i m i d a d e s d o c e n t r o d o R e c i f e ” ( S O U S A , 2 0 0 3 : 3 3 ) .

V e j a , a e s s e r e s p e i t o , a f o t o n º 1 .

U m ú l t i m o p o n t o d e s t a c a d o d o e s t ud o d e S o u s a r e f e r e - s e à

c a t e g or i z a ç ã o d a s f a v e l a s do R e c i f e em função do s í t i o no qua l s e

l o c a l i z a m. O a u t o r o b s e r v a q u e a e n or me d i v e r s i d a d e d e e l e me n t o s

p r e s e n t e s n a s f a v e l a s t o r n a d i f í c i l a r e a l i z a ç ã o d e uma t i p o l o g i a

p r e c i sa da s me s m a s , s e n d o a d i s t i nç ã o e n t r e o s s í t i o s a me n o s

c o mpl i c a d a d e s e r r e a l i z a d a .

Q u a n t o à t o p o g r a f i a , h á f a v e l a s l o c a l i z a d a s e m m o r r o s e e m

p l a n í c i e s . A s p r i me i r a s a p r e s e n t a m ma i o r e s p r o p o r ç õ e s p o r c o n t a

de uma ma io r pos s ib i l i dade de expans ã o , u m c a r á t e r ma i s o r gâ n i c o

d o a r r u a me n t o e c o n d i ç õ e s d e i n s a lub r idade a t enuadas em função

d a me l h o r d r e n a g e m e d a me l h o r a e r a ç ã o d e c o r r e n t e s d a

d e c l i v i d a d e . S o f r e m, p o r é m , c o m a d i f i c u l d a d e d e a c e s so e a

o c o r r ê n c i a d e e r o s ã o e d e s l i z a me n t o s e m p e r í o d o s c h u v o s o s . A f o t o

2 a p r e s e n t a u m e xe mp l o d e s s e t i p o d e f a v e l a , n o q u a l p o d e m o s

o b s e r v a r a p r e do mi n â n c i a d a a lv e n a r i a c o mo m a t e r i a l pa r a

c o n s t r u ção d a s ha b i t aç õ e s . Q u a n t o à s f a ve l a s l o ca l i za d a s n a

p l a n í c i e , s u a s p r o p o r ç õ e s s ã o me n o r e s , t a n t o e m f u n ç ã o d a me n o r

Page 41: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

28

M A P A 5 – L o c a l i z a ç ã o d a s P r i n c i pa i s F a v e l a s d a R M R

F o n t e d o M a p a B a s e : F I D E M , M a p a H i p s o mé t r i c o , 1 9 8 7

E x t r a í d o d e : S O U S A , 2 0 0 3

Page 42: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

29

F O T O 1 – V i s t a d a f a v e l a E n t r a Apuso , l oca l i z ada no ba i r ro de Boa

V i a g e m, n a s p r o x i mi d a d e s d o S h o p p i n g d o R e c i f e .

( T i r a d a p o r A u r e l i n a M o u r a – U R B - R e c i f e )

FOTO 2 - Vista da Subida da União, localizada no bairro de Macaxeira.

(Tirada por Aurelina Moura – URB - Recife)

Page 43: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

30

d i s p o n i b i l i d a d e d e á r e a s o c u p á v e i s q u a n t o p o r c o n t a d a o c o r r ê n c i a

d e p r e s sõe s q u e v i s a m a i n c o r po r a ç ã o de t e r r e no s a o t e c i d o

c o n v e n c i o n a l d a c i d a d e , a c a r r e t a n d o s e u d e s m e mb r a me n t o .

A p r e s e n t a m ma i o r d e n s i d a d e d e mog r á f i c a , d i me n s õ e s v a r i a d a s e

u ma d i v e r s i d a d e m o r f o l ó g i c a ma i o r – p o d e m a l i n h a r - s e à s ma r g e n s

de um cu r so d ’ água ou ocupa r um q u a r t e i r ã o , p o r e x e mp l o , a l é m d e

a p r e s e n t a r e m ma i o r d i v e r s i d a d e e m s e u t r a ç a d o i n t e r n o .

A p r e s e n t a m u ma ma i o r p r o x i mi d ad e a o c e n t r o , ma s s ã o ma i s

i n sa lub re s , dev ido à d i f í c i l d r e n a g e m d o s t e r r e n o s o n d e s e

l oca l i z am, ou po r e s t a r em loca l i z ad a s p r ó x i ma s a c o r p o s d ’ á g u a

p o l u í d o s o u a l a g á v e i s . A l g u m a s h a b i t a ç õ e s c h e g a m a s e r

cons t ru ída s sob re o e spe lho d ’ água , sob a f o rma de pa l a f i t a s . As

f o t o s 3 e 4 mos t r a m d u a s f a v e l a s l oc a l i z a d a s e m á r e a d e p l a n í c i e ,

n a s q u a i s d e s t a c a m o s o u s o d e d i v e r s o s ma t e r i a i s n a c on s t r u ç ã o d a s

h a b i t a ç õ e s , e n ã o s o me n t e o d e a l v e n a r i a .

E m r a z ã o d a d i me n s ã o a s su mi d a p e l o s moc a m b o s , t a n t o n a

c i d a d e d o R e c i f e q u a n t o n o s mu n i c í p i o s me t r o p o l i t a n o s , d i s c u t i r

s u a n a t u r e z a n ã o é t a r e f a f á c i l . A p a r t i r d a d é c a d a d e 1 9 3 0 , t e m

l u g a r e m P e r n a mb u c o u m e f e r v e s c e n t e d e b a t e s o b r e a h a b i t a ç ã o ,

s e n d o o m o c a mbo o f o c o d e s t a d i s c us s ã o : e l e é t r a ns f o r ma d o e m u m

p r o b l e ma p o l í t i c o e a l v o d e i n t e r v e nç õ e s o f i c i a i s a p a r t i r de s s e

p e r í o d o ( L I R A , 1 9 9 4 ) . A s s i m , b u s c a m o s , n e s t a s e ç ã o , i l u mi n a r a

c o mpr e e n s ã o s o b r e o q u e s e j a o m o c a mbo , d e s t a c a n d o a l g u m a s

p e r s p e c t i v a s a p a r t i r d a s q u a i s e l e f o i pensado , bem como a s

p r i n c i p a i s i n t e r v e n ç õ e s g o v e r n a me n t a i s d a s q u a i s e l e f o i a l v o .

E s t a mos c e r t o s , c o n t u d o , d e q u e n ã o e s g o t a r e m o s a d i s c u s s ã o s o b r e

o moca mbo e a hab i t a ção popu l a r r e c i f ense .

Page 44: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

31

FOTO 3 – Favela Roque Santeiro, localizada no bairro central de

Coelhos.

(Tirada por Aurelina Moura, URB- Recife)

F O T O 4 – F a v e l a d o C a r a n g u e j o , l o c a l i z a d a n o b a i r r o d e A f o g a d o s .

( T i r a da po r A u r e l i n a M o u r a , U R B - R e c i f e )

Page 45: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

32

2 . 1 – A l g u n s a p o n t a me n t o s t e ó r i c o s s o b r e a n a t u r e z a d o moc a mb o

O t e r mo m o c a mbo é o r i g i n á r i o d o i d i o ma a f r i c a n o q u i b u n d o e

t e m o s i g n i f i c a d o d e e s c o n d e r i j o . As s o c i a - s e à t r a n s p o s i ç ã o p a r a o

B r a s i l d e u m s a b e r a r q u i t e t ô n i c o p ró pr i o a o s a f r i c a n o s e s c r a v i z a do s

pe lo s po r tuguese s , sob re tudo o s d e r a í z e s y o r u b á e a n g o l a n a .

R e p r e s e n t a o a n s e i o d e e s c a p e d a o r d e m s e n h o r i a l e d e

r e c o mp o s i ç ã o d e u ma l i b e r d a d e p e r d i d a . P a r a o e s c r a v o o u f u g i t i v o ,

a f o r ma ma i s r e m o t a d e mor a r q u e r e p r e se n t a e s t e a ns e i o é a qu e l a

c a r a c t e r í s t i c a d o s q u i l o mbo s . E s t a un i d a d e d e r e s i s t ê nc i a p o l í t i ca e

soc i a l t em sua o rgan i zação e spa c i a l b a s e a d a n a r e u n i ã o d e

p e q u e n a s h a b i t a ç õ e s d e b a r r o b a t i d o – o s moc a mb o s , d i s p o s t a s e m

a r r u a me n t o s i r r e g u l a r e s n o i n t e r i o r d e u m l a r g o r e c i n t o f o r t i f i c a d o .

N o B r a s i l , a i n d a n o s s é c u l o s X VI I e X V I I I , p r o l i f e r a m i n ú m e r o s

n ú c l e o s d e moc a m b o s n o Q u i l o mb o d o s P a l m a r e s : o s d e ‘ Z a mb i ’ ,

d a s ‘ T a bo c a s ’ , d o ‘ D a n b r uga n g a ’ , de ‘ C e r c a R e a l d o M a c a c o’ , e t c .

À s t é c n i c a s a f r i c a n a s fo r a m a d i c i o n a da s , e m me n o r g r a u ,

i n f l u ê n c i a s e u r o p é i a s e i n d í g e n a s ( L I R A , 1 9 9 4 ) .

O s en t i do a t r i bu ído aos moca mbo s n a c i d a d e d o R e c i f e ,

po rém, nunca s e r á o de um e sconde r i j o f o r j ado soc i a l e

c u l t u r a l me n t e . J á na d é c a da d e 1 9 2 0 e l e p e r d e s u a c o n o t a ç ã o é t n i c a

e r u r a l , s e n d o e mp r e g a d o p a r a d e s i g n a r a h a b i t a ç ã o p op u l a r

r e c i f e n s e , a s h u mi l d e s c a ba n a s , c on s t r u í da s c o m t a i p a , v a r a s e

p a l h a s d e c o q u e i r o . N a s d u a s d é c a da s s e g u i n t e s o t e r m o p a s s a a

e n g l o b a r h a b i t a ç õ e s f e i t a s c o m o u t r o s ma t e r i a i s ( S O U S A , 2 0 0 3 ) .

A p r o b l e ma t i z a ç ã o d o mo c a mb o s e i n s e r e , c o n f o r m e d i t o

a n t e r i o r me n t e , n o b o j o d e u ma ‘ e x p l o s ã o d i s c u r s i v a ’ i n i c i a d a a

p a r t i r da d é c a d a d e 1 9 3 0 e m P e r n a m b u c o s o b r e o mor a r p o p u l a r

( L I R A , 1 9 9 4 ) . E é c o n s i d e r a n d o - o o mo d o m a i s p r i mi t i v o d e c a s a

popu l a r b r a s i l e i r a que F rey re t e o r i z a sob re e l e . Con t r apondo - se à

f o r t e c a m p a n h a d e e r r a d i c a ç ã o d a q u a l o mo c a mb o é a l v o , F r e y r e

d e f e n d e o s a t r i b u t o s a r q u i t e t ô n i co s d e s t e t i p o d e h a b i t a ç ã o : o s

ma t e r i a i s e mp r e g a d o s e m s u a c o n s t ru ç ã o p e rmi t i r i a m u ma me l h o r

Page 46: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

33

a e r a ç ã o e m s e u i n t e r i o r , b e m c o m o s e r i a m u m a p e r f e i t a a l t e r n a t i v a

à f o r t e i n s o l a ç ã o dos t r ó p i c o s . S e u ‘ p r o b l e ma ’ r e s i d i r i a a p e n a s n a

l a ma s o b r e a q u a l e r a m c o n s t r u í d o s , b a s t a n d o p a r a i s s o q u e t a i s

c o n s t r u ç õ e s f o s s e m f e i t a s e m o u t r o s l o c a i s ( FR E Y R E , 1 9 6 7 ) . P a r a

o a u t o r , o moc a mb o t e r i a a f i r ma d o

“ d e m o d o s o c i o l o g i c a m e n t e s i g n i f i ca t i vo e a t é e s t e t i camen te

e x p r e s s i v o , a c a p a c i d a d e d o b r a s i l e i r o r ú s t i c o p a r a , à b a s e

d e t r a d i ç õ e s e u r o p é i a s e , p r i n c i pa l m e n t e , a m e r í n d i a s e

a f r i c a n a s , d e a r t e d e c o n s t rução vege ta l , r e so l ve r , como

‘ a r q u i t e t o a u t ô n o m o ’ , p r o b l e m a s i m p o r t a n t e s d e s u a f i x a ç ã o

e m e s p a ç o t r o p i c a l , e m f ac e d a d e s t r i b a l i z a ç ã o e d e

a ju s tamen to de de s t r i ba l i zados a m o d e r n a s c o n d i ç õ e s d e v i d a

d e n o m i n a d a c i v i l i z a d a ” ( F R E Y R E , 1 9 6 7 : 2 4 ) .

A v a l o r i z a ç ã o d o moc a mb o p o r G i l b e r t o F r e y r e d e ve s e r

c o mpr e e n d i d a , c o n t u d o , d e n t r o d e u m m o v i me n t o p o l í t i c o d e

c o n s t r u ç ã o d e i d e n t i d a d e n a c i o n a l , n o q u a l a c u l t u r a t e r i a

i mp o r t a n t e p a p e l . C o n f o r me a p o n t a L i r a , a n a ç ã o b r a s i l e i r a ,

a b a l a d a p o l i t i c a me n t e e i n v i a b i l i z a d a e c o n o mi c a me n t e , p r o c u r a n a s

i n s t â nc i a s d a c u l t u r a , s e d ime n t a ç ã o s o c i a l p a r a u m n o v o p r o j e t o d e

r e p r o d u ç ã o d o c a p i t a l i s mo n o p a í s . A v a l o r i z a ç ã o d a r e g i ã o é a i n d a

n e c e s s á r i a , e o M o v i m e n t o R e g i ona l i s t a de G i lbe r t o F rey re

r e p r e s e n t a r i a , n e s t e s e n t i d o , “u m m o m e n t o e s p e c í f i c o d a

d o m i n a ç ã o i d e o l ó g i c a e d a i n t e g r a ç ã o d a s o l i g a r q u i a s d e n t r o d o

p r o c e s s o m a i s g e r a l d e a c u m u l a ç ã o ” ( L I R A , 1 9 9 4 : 5 1 ) . Des ta

ma n e i r a , o m o c a m b o é i n s e r i d o p o r F r e y r e n e s t e p r o c e s s o d e

c o n s t r u ç ã o d e i d e n t i d a d e n a c i o n a l , a o s e a j u s t a r à s c o n d i ç õ e s

b o t â n i c a s r e g i o n a i s , e m h a r mo n i a p e r f e i t a c o m o p r o c e s s o

e c o l ó g i c o . D e r i v a m d a í a s q u a t r o z o n a s f i t o g e o g r á f i c a s l i s t a d a s

p o r F r e y r e , q u e p o d e m c o n t r i b u i r c om s e u ‘ ma t e r i a l v e g e t a l ’ p a r a a

c o n s t r u ç ã o d o s moc a mb o s : a d a ca rnaúba , a do bu r i t i , a da s

ba r r i gudas e a dos coque i ro s d a Í n d i a ( F R E Y R E , 1 9 6 7 ) .

Page 47: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

34

O b s e r v a - s e t a mbé m a m u d an ç a d o s e n t i d o c u l t u r a l d o

m o c a mbo , q u e d e i x a d e s e r o r e f ú g i o d e n e g r o s e , p o r t a n t o , a

s u b v e r s ã o d a s f o r ma s e s c r a v o c r a t a s , p a r a t o r n a r - s e a c a p a c i d a d e d e

a j u s t a me n t o a u ma f o r ma ç ã o p a t r i a r c a l o u s e mi - p a t r i a r c a l

exc luden t e , ou a inda , con fo rme o s d i z e r e s s u p r a c i t a d o s d e F r e y r e ,

p a r a s e t r a n s f o r ma r n u ma c a p a c i d ad e d e a j u s t a me n t o a r q u i t e t ô n i c o

de de s t r i ba l i z ados à s cond i ções c l imá t i ca s dos t r óp i cos e ao s

i mp e r a t i v o s d e u ma n o v a r e a l i da d e mo d e r n a . E m F r e y r e , o

m o c a mbo d e i x a d e s e r a e xp r e s s ã o de u ma r a ç a p a r a s e t o r na r o

s í mb o l o d a s u a v e mi s t u r a d e r a ç a s e d e s u a s r e s p e c t i va s c u l t u r a s .

D e s t a ma n e i r a , o m o c a mbo p e r d e sua função po l í t i c a f o r t emen te

c o n t e s t a t ó r i a , e pa s s a a s e r c o n s ide r ado a exp re s sã o ma t e r i a l da

s o l i d a r i e d a d e é t n i c a e d a pa z s o c i a l .

A p a r t i r d a d é c a da d e 1 9 7 0 , o t e r mo m o c a mbo c a i e m d e s u s o ,

s e n d o s ub s t i t u í d o p e l o t e r m o f a v e l a , j á b a s t a n t e d i f u n d i d o pe l o s

me i o s d e c o mu n i c a ç ã o p o r t o d o s os c e n t r o s u r b a n o s d o p a í s .

S e g u n d o S o u s a , a p e s a r d e o s d o i s t e r mo s s e r e m u t i l i z a d os p a r a

d e n o mi n a r a s h a b i t a ç õ e s p r e c á r i a s d a p o p u l a ç ã o p o b r e , a u t i l i z a ç ã o

c a d a v e z ma i s f r e q ü e n t e d e ma t e r i a i s i n d u s t r i a l i z a d o s n a

c o n s t r u ção d a s c a sa s , c o mo t i j o l o s e t e l h as d e a mi a n t o , j u n t a me n t e

a o a u me n t o d o s a g r u p a me n t o s d e s se t i po de morad i a , l evou a s e r

l i mi t a d a a u t i l i z a ç ã o d o t e r mo mo c a mb o , q u e e r a s i n ô n i mo d e

ca seb re s cons t ru ídos com ma te r i a i s não i ndus t r i a l i z ados e em

a g r u p a me n t o s d e m o d e s t a s d i me n s õ e s ( S O U S A , 2 0 0 3 ) .

A l é m d o s d i v e r s o s e s t u d o s e l abo rados que v i s a r am d i s co r r e r

s o b r e a n a t u r e z a d o moc a m b o , o u t r o s f o r a m e l a b o r a d o s c o m o

i n t u i t o d e p r o mo v e r u m m e l h o r c o n h e c i me n t o d a s c o n d i ç õ e s d e

v i d a d e s u a p o p u l a ç ã o , b e m c o mo c o m o o b j e t i v o d e s i t u á - l o s n a

d i n â mi c a s ó c i o - e c o n ô mi c a l o c a l e r e g i o n a l . C o n f o r me d i t o

a n t e r i o r me n t e , a pa r t i r d a dé c a da d e 1 9 3 0 i n t e n s i f i c a m- s e o p e n s a r

e o a g i r s o b r e o m o c a mb o .

Page 48: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

35

O p r i me i r o e s t u d o s i s t e má t i c o s o b r e o s moc a m b o s f o i o c e n s o

r e a l i z a d o e m 1 9 3 8 , q u e t i n h a p o r o b j e t i v o f a v o r e c e r o

c o n h e c i me n t o d a r e a l i da d e d a p o p u l a ç ã o h a b i t a n t e d os moc a mb o s .

As Observações Es ta t í s t i ca s sobre o s Mucambos do Rec i f e ,

e l a b o r a d a s p e l a C o mi s s ã o C e ns i t á r i a dos Mocambos , t i nham

t a mbé m a f u n ç ã o d e s e r v i r d e b a s e pa r a a s a ç õ e s d e c om b a t e a o s

m o c a mb o s q u e l o g o s e r i a m p o s t a s e m p r á t i c a ( S O U S A , 2 0 0 3 ) .

A p a r t i r d a d é c a da d e 1 9 5 0 , d u a s i n s t i t u i ç õe s p a s s a m a t e r

g r a n d e i m p o r t â n c i a n a r e a l i z a ç ã o d e e s t u dos s o b r e a h a b i t a ç ã o

popu l a r r e c i f ense . A p r ime i r a de l a s é o I n s t i t u to Joaqu im Na buco

d e P e s q u i s a s S o c i a i s , c u j a s p u b l i ca ç õ e s a b o r d a m o s moc a mb o s s o b

d u a s p e r s p e c t i v a s b á s i c a s : u ma s ó c i o - e c o n ô m i c a , c o mo é o c a s o d o s

e s tudos de An ton io Ca ro l i no Gonç a l v e s , n o s q u a i s o m o c a mbo é

a p r e s e n t a d o c o mo p a r t e d o p r o c e s s o d e c r e s c i me n t o u r b a n o ; e u m a

ou t r a pe r spec t i va sóc io - cu l t u r a l , n a q u a l d e s t a c a - s e o l i v r o

A l a g a d o s , M o c a m b o s e M o c a m b e i r o s , d e D a n i e l U c h o a B e z e r r a

C a v a l c a n t i . A o u t r a i n s t i t u i ç ã o é a S U D E N E , q u e p a s s a a p u b l i c a r

e s t u d o s a p a r t i r d a d é c a d a de 1 9 6 0 , e ma i s i n t e n s a me n t e n a d é c a d a

s e g u i n t e , o s q u a i s j á a p o n t a m p a r a a n e c e s s i d a d e d a p r o mo ç ã o d a

u r b a n i z a ç ã o d a s f a v e l a s , t emá t i c a d e f e n d i d a , s o b r e t u d o , p o r

E d i l e u s a d a R o c h a . E s t a p e r s p e c t i va g a n h a f o r ç a a p a r t i r d a d é c a d a

d e 1 9 8 0 , e s e r á r e t o ma d a m a i s a d i a n t e ( S O U S A , 2 0 0 3 ) .

2 . 2 – A In t e rvenção do Pode r Púb l i co

N o t o c a n t e à s i n t e r v e nç õe s o f i c i a i s p a r a f a z e r f r e n t e à

ques t ão hab i t a c iona l da c idade do Rec i f e , t emos , na década de

1 9 3 0 , o i n í c i o s i s t e má t i c o d a i n t e r v e n ç ã o d o p o d e r p ú b l i c o n e s t e

â mb i t o , c o m a i mp l e me n t a ç ã o d a L i g a S o c i a l C o n t r a o M o c a m b o ,

p e l o i n t e rve n t o r e s t a d u a l A ga me m n o n M a g a l h ãe s .

É n e c e s s á r i o d e s t a c a r a l g un s p o n t o s r e f e r e n t e s a o c o n t e x t o

s ó c i o - p o l í t i c o n o q u a l a L ig a s e d e s e n v o l v e u . A i n d a n o i n í c i o d o

s é c u l o X X , a q u e s t ã o u r b a n a p a s s a a s e r v i s t a c o mo q u e s t ã o d e

Page 49: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

36

saúde púb l i c a , no bo jo do de s e n v o l v i me n t o d e u ma v a n g u a r d a

mé d i c a p o s i t i v i s t a . O s e t o r h a b i t a çã o r e c e be r á , n e s t e s e n t i do ,

a t e n ç ã o e s p e c i a l . A s p e r s pe c t i va s do q u e s e r i a u ma a ç ã o d e h i g i e n e

p ú b l i c a e f i c a z a s su me m a r e s c l a s s i s t a s , e o s moc a m b o s p a s s a m

e n t ã o a s e r c o n s i d e r a d o s u ma c ha g a q u e de v e s e r e s t i r p a d a d a

c i d a d e , p a r a o b e m d o s h a b i t a n t e s ma i s aba s t ados . A década de

1 9 3 0 t r a z o E s t a d o N o v o , e c o m e l e , a c e n t r a l i z a ç ã o a dmi n i s t r a t i v a ,

a b u s c a d a o r d e m e o c o mba t e a o c o m u n i s mo . O p a d r ã o d o

r e l ac i o n ame n t o e x i s t e n t e en t r e a fo r ç a d e t r a b a l h o e o E s t a d o

o r i e n t a r á o e n t e n d i me n t o q u e o p o d e r o f i c i a l t e r á d a q u e s t ã o

h a b i t a c i o n a l . I s s o s i g n i f i c a q u e a h a b i t a ç ã o s e r á a ‘ f e r r a me n t a ’

u t i l i z a d a p a r a a ma n u t e n ç ã o d a o r d e m, o u , e m o u t r a s p a l a v r a s ,

s i g n i f i c a d i z e r q u e a i n s a l u b r i d a de dos moc a m b o s e r a v i s t a c om o

u ma p o s s í v e l c a us a d e i n s a t i s f a ç ã o s o c i a l , o que p o d e r i a c o n t r i bu i r

p a r a a d i s s e mi n a ç ã o d o c o m u n i s mo e m me i o p r o l e t á r i o . O c o n t r o l e

d o s s i n d i c a t o s e o c o mba t e a o moc a m b o p a s s a m, d e s t a ma n e i r a , a

s e r o s p r i n c i p a i s o b j e t i v o s d o g o v e r n o d e Aga me mn o n M a g a l h ã e s

( M E L O , 1 9 8 5 ) .

A a t u a ç ã o d a L i g a f o i o r i e n t a da p e l o r e c e n se a me n t o r e a l i z a d o

n o a n o d e 1 9 3 8 j u n t o a o s moc a mb o s . O s d a d o s l e v a n t a d o s s ã o

a l a r ma n t e s : d e uma p o p u l a ç ã o t o t a l d e 5 00 mi l h a b i t a n t e s n a

c i d a d e , 1 6 4 . 8 7 7 r e s i d i a m n o s moc a m b o s , o s q u a i s t o t a l i z a v a m 4 5

mi l u n i d a d e s . D e s t e s , a p e n a s 3 mi l e r a m p r ó p r i o s e a p e n a s 4 . 0 7 0

p o s s u í a m f o s s a s . C e r c a d e 7 7 % d a s h a b i t a ç õe s e r a m c o b e r t a s p o r

p a l h a e 8 2 % t i n h a m o c h ã o d e t e r r a ba t i da (SOUSA, 2003 ) . A

ma i o r i a d e s u a po p u l a ç ã o e r a e mp r e g a d a e a l f a b e t i z a d a , e 62 , 7 %

d a s c r i a nç a s f r e q üe n t a v a m a e sco l a r egu l a rme n te . (PANDOLFI ,

1 9 8 4 ) . S e r i a ne c e s s á r i o f a z e r f r e n t e a t a i s h a b i t a ç õe s p r e c á r i a s , e é

c o m e s t e i n t u i t o q u e p a s sa m a s e r p u b l i c a da s , n o j o r n a l F o l ha d a

Manhã , co lunas d i á r i a s e s c r i t a s po r Aga me mnon Maga lhãe s , po r

me i o d a s q u a i s é f e i t o u m t r a ba l h o d e d o u t r i n a me n t o d a p o p u l a ç ã o

con t r a o s moca mb os . Es t e s s ão v i s t o s c o mo a c a u s a , e n ã o c om o a

Page 50: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

37

c o n s e q ü ê n c i a , d e u ma s i t u a ç ã o d e d e s i g u a l d a d e e c onô mi c a . N a s

c o l u n a s , A g a me mn o n M a g a l h ã e s p r e g a v a q u e o f i m d o s moc a m b o s

r e p r e se n t a r i a a e l e v a ç ã o mor a l d e se u s h a b i t a n t e s , a me l h o r i a d e

s e u p a d r ã o d e v i d a e d e s e u n í v e l d e c o n s u mo . O s moc a m b o s

t a mbé m e r a m c o n s i d e r a d o s r e s p o n s á ve i s p e l a c o n c e n t ra ç ã o u r b a n a e

pe lo êxodo ru r a l , po r s e r em morad i a s d e f á c i l a c e s s o e m me i o

u rbano , e , po r consegu in t e , pe lo s ba i x o s s a l á r i o s . A e s s e r e s p e i t o ,

ve r anexo 1 . Pa r a Pando l f i , a expe r i ênc i a da L iga

“ r e p r e s e n t a u m p i o n e i r i s m o q u e só pode s e r compreend ido

den t ro de um s i s t ema po l í t i co au to r i t á r io e r epre s s i vo , mas

t ambém pro fundamen te p reocupado com a sua l eg i t imação

j un to aos d i ve r sos s e to re s da soc i edade . A i n t e rven to r ia ,

a t ravé s dos s eu poder d i s c r im ina tó r io , ( . . . ) d i f und ia a i dé ia

d e q u e a d e s t r u i ç ã o d o s m o c a m b o s b e n e f i c i a r i a a t o d o s :

m o c a m b e i r o s , p r o p r i e t á r i o s d e t e r r e n o s , c o m e r c i a n t e s e t c .

E s ta e ra uma t en ta t i va de pôr em prá t i ca a p ropos ta de

‘ consenso máx imo’” (PANDOLFI , 1 985 :67 ) .

Em 12 de j u lho de 1939 é f undada a L iga Soc i a l Con t r a o

M o c a mb o , ó r g ã o p r i v a d o p a r c i a l me n t e f i n a n c i a d o p e l o p o d e r

p ú b l i c o , c u j a f i n a l i d a de e r a o f e r e c e r c a s a s p o p u l a r e s a

t r a b a l h a d o r e s s i n d i c a l i z a d o s o u n ã o , p a r a l e l a me n t e à d e mo l i ç ã o d o s

m o c a mbo s e x i s t e n t e s . C o m o a i n t e rven to r i a s e ba seava no d i r e i t o

d e p r o p r i e d a d e c o m o d i r e i t o n a t u r a l d e c a d a c i d a d ã o , a s c a s a s

s e r i a m p a g a s p o r s e u s mor a d o r e s c o n fo r me s e u s s a l á r i o s

(PANDOLFI , 1984 ) . Com o i n tu i t o d e p r o m o v e r o s o e r g u i me n t o

m o r a l d o s mor a d o r e s d o m o c a mb o q u e f o s s e m t r a n s f e r i d o s p a r a a s

c a s a s p o p u l a r e s , f o r a m d e s e n v o l v id o s , c o m o a p o i o d a I g r e j a

Ca tó l i c a , o s Cen t ro s Educa t i vos Op e r á r i o s , q u e s e r i a m r e s p o n s á v e i s

p e l a r e a l i z a ç ã o d e u m t r a b a l h o d o u t r i n á r i o j u n t o a o o pe r a r i a d o . A

p a r t i r da o f e r t a d e u m p r o g r a ma d e e d u c a ç ã o q u e i n c l u í a

o r i e n t a ç õe s d o mé s t i c a s e s oc i a i s , s e r i a c o mba t i d o q u a l qu e r f o c o d e

d i s s e mi n a ç ã o c o mu n i s t a . Co m a o r i e n t a ç ã o de q u e a s c a s a s f o s s e m

Page 51: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

38

c o n s t r u í d a s c o n f o r me o c r i t é r i o p r o f i s s i o n a l , s u r g e m a s p r i me i r a s

v i l a s o p e r á r i a s , q u e r e v e l a m o e s t í mu l o d o g o v e r n o à s i n d i c a l i z a ç ã o

d o s o p e r á r i o s e a p r e o c u p a ç ã o c o m o c o n t r o l e d a f o r ç a d e t r a b a l h o

(CAVAL CANTI , 1 965 ) .

A ‘ L i g a ’ l o g o s e r e v e l a r á , p o r é m, i n e f i c a z f r e n t e a o p r o b l e ma

h a b i t a c i ona l r e c i f e n s e . N a ve r d a d e , e l a s e cons i s t i u ma i s na p r á t i c a

d e d e mo l i ç õ e s s i s t e má t i c a s d e mo c a mb o s , s o b r e t u d o d a q u e l e s

l o c a l i z a do s n a s á r e a s ma i s c e n t r a i s d a c i d a de e n a s p r o x i mi d a d e s

d o s g r a n d e s e i x o s d e c i r c u l a ç ã o , d o q u e n a c o n s t r u ç ã o d e u m

n ú me r o s u b s t a n c i a l d e h a b i t a ç õ e s . A d e mo l i ç ã o v i s a v a , s o b r e t u d o ,

o s moc a m b o s d e a l u g u e l e a q u e l e s cons t ru ídos com ma te r i a i s

p r e c á r i o s , o q u e e s t i m u l o u a u t i l i z a ç ã o d e ma t e r i a i s

i ndus t r i a l i z ados na cons t rução de novas un idades . Os hab i t an t e s

d o s mo c a m b o s d e m o l i d o s e r a m e x p u l s o s p a r a o s l i mi t e s d a c i d a d e ,

t an to pe l a L iga quan to p e l a P r e fe i t u r a . O Re la tó r io da L iga Soc ia l

C o n t r a o M o c a m b o r e v e l a q u e n o p e r í o d o 1 9 3 9 - 1 9 4 4 f o r a m

c o n s t r u í d a s 7 . 5 8 2 c a s a s p o p u l a r e s p o r i n i c i a t i v a d a L i g a e m

p a r c e r i a c o m d i v e r s o s i n s t i t u t o s d e p r e v i d ê nc i a e a l g uma s f á b r i c a s ,

e m o p o s i ç ã o a c e r c a d e 1 2 mi l m o c a mbo s d e mo l i d o s , o q u e

r e p r e s e n t o u c e r c a d e 3 0 mi l p e s s o a s d a ma s s a mi s e r á v e l

d e s a l o j a d a s s e m q u e h o u v e s s e p r o v i s ã o d e u ma h a b i t a ç ã o q u e

p u d e s s e b a l a n c e a r a s i t u a ç ã o ( MELO , 1 9 8 5 ) . J u n t e - s e a e s s e

d i s p a r a t e e n t r e o n ú me r o d e h a b i t a ç õ e s c o n s t r u í d a s e o n ú me r o d e

moca mbos demo l idos a pos tu r a c l i en t e l i s t a da L iga , que

p r i v i l e g i a v a o s o p e r á r i o s s i n d i ca l i z ados pa r a a conces são da s

c a s a s . P a n d o l f i a f i r ma q u e mu i t a s v e z e s o q u e a c o n t e c i a e r a a

d o a ç ã o da c a sa a u m ‘ mo c a m b e i r o ’ e pos t e r i o r expu l s ão de s t e pa r a

q u e a r e s i d ê n c i a p a s s a s s e à s mã o s d e a l g u m t r a b a l h a d o r

s i nd i ca l i z ado (PANDOLFI , 1 984 ) .

E m 1 9 4 5 a L i g a f o i t r a n s f o r ma d a n o S e r v i ç o Soc i a l C o n t r a o

M o c a mb o , u ma a u t a r q u i a Es t a d u a l q u e t i n h a o s me s mo s o b j e t i v o s

q u e o s s e u s . N o e n t a n t o , a n o v a con jun tu ra h i s t ó r i c a v igen t e no

Page 52: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

39

p ó s - g u e r r a , ma i s d e moc r á t i c a , r e f l e t e - s e num r e f l uxo do comba t e

a o moc a m b o ( M E L O , 1 9 8 5 ) . P a n d o l f i a f i r ma q u e , n o c o n t e x t o d a

n o v a c o n j u n t u r a v i g e n t e , o S e r v i ç o S o c i a l C o n t r a o M o c a m b o

“ d e s e n v o l v e m a i s o s e u a s p e c t o as s i s t enc ia l i s t a . Sem d i spor de

e squemas r epre s s i vos e dou t r i nár io s t ão e f i c i en t e s como os

u t i l i z a d o s d u r a n t e o E s t a d o N o vo , a e n t i d a d e s e e n f r a q u e c e

g r a d u a l m e n t e ” ( P A N D O L F I , 1 9 8 4 : 6 6 ) . Em r a z ã o d a me n o r

r e p r e s s ã o , o s mo c a mb o s “ e m p u r r a d o s d o R e c i f e p a r a a s á r e a s

l i m i t e s d o s m u n i c í p i o s , ( . . . ) f o ram vo l t ando . A p r inc íp io ,

t i m i d a m e n t e , a c o v a r d a d o s . D e p o i s , a o s b o r b o t õ e s ”

(CAVAL CANTI , 1 965 ) .

O Se rv i ço Soc i a l Con t r a o M o c a m b o c e d e l u g a r , e m 1 9 6 5 ,

p a r a a s Co mpa n h i a s d e H a b i t a ç ã o P o pu l a r – a s C O H A B s . N o E s t a d o

d e P e r n a m b u c o , a C O H A B d i v i d i a - s e i n i c i a l me n t e n a C O H A B -

Rec i f e e na COHAB- PE , mas o f r aco de semp enho de ambas l evou à

s u a f u s ã o e m 1 9 7 5 . A p e s a r d e o n ú me r o d e i mó v e i s c o n s t r u í d o s

p e l a C O H A B t e r s i d o e x p r e s s i v o e m t e r mo s a b s o l u t o s – 8 0 mi l a t é

o a n o d e 1 9 8 7 , t a l e mp r e e n d i me n t o t eve como púb l i co a lvo não a

p o p u l a ç ã o ma i s p o b r e d a R M R , ma s aq u e l a q u e t i v e s s e a s mí n i ma s

c o n d i ç õ e s f i n a n c e i r a s p a r a p a g a r p e l a s h a b i t a ç õ e s . A c r e s c e n t e - s e a

i s s o a d i s t â nc i a d e s s a s c o ns t ruções do núc l eo cen t r a l

me t r o p o l i t a n o : v i s t o q u e os c o n j u n t o s h a b i t ac i o n a i s de v e r i a m s e r

c o n s t r u í dos e m t e r r e n o s a mp l o s e ma i s b a ra t o s , e l e s l o ca l i za r a m- s e

p r e f e r e n c i a l me n t e n o s m u n i c í p i o s p e r i f é r i c o s d a a g l o me r a ç ã o .

D e s s a f o r ma , a C O H A B n ã o f e z f r e n t e a o c r e sc i me n t o d a s f a v e l a s .

O c o n t i n g e n t e d a p o p u l a ç ã o ma i s p o b r e , q u e e r a d e c e r c a d e 1 5 0

mi l p e s s o a s e m 1 9 6 5 , s u b i u p a r a 2 7 0 mi l p e s s o a s e m 1 9 8 7 ( S O U S A ,

2 0 0 3 ) .

É n e s s e c o n t e x t o q u e a i d é i a d e u r b a n i z a ç ã o d a s f a v e l a s , j á

d e f e n d i d a d e s d e a d é c a d a d e 1 9 4 0 p o r a l g un s e s t u d i o s o s , g a nha

g r a d a t i v a me n t e f o r ç a . O f o r t a l e c i me n t o s o c i a l p o r me i o d a s

a s s o c i a ç õe s d e mo r a d o r e s , s o me n t e p o s s í v e l c o m a v i g ê n c i a d e u m

Page 53: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

40

p e r í o d o p o l í t i c o m a i s d e mo c r á t i c o , f o i f u n d a me n t a l p a r a q u e e s t a

n o v a f o r ma d e r e l a c i o n a me n t o e n t r e p o d e r p ú b l i c o e f a v e l a s f o s s e

pos s íve l . Não ba s t ava à popu l ação d e a l g u ma s a g l o me r a ç õ e s

c a r e n t e s a p e n a s r e i v i n d i c a r p e l a n ã o d e mo l i ç ã o d a s h a b i t a ç õ e s , ma s

t a mbé m e x i g i r a i mp l a n t a ç ã o d e s e r v i ç o s bá s i c o s ne s s a s

l o c a l i d a d e s . E m 1 9 7 9 é i mp l e me n t a d o , p e l o B N H , o P R O M O R A R ,

q u e a t u a r i a e m c e r t a s á r e a s d a c idade – sob re tudo aque l a s j á

c o n s o l i da d a s - r e a l i z a n d o a r e g u l a r i z a ç ã o f u n d i á r i a , a i mp l a n t a ç ã o

d e s e r v i ç o s e s s e n c i a i s e e m p r é s t i mos à p o p u l a ç ã o p a r a a me l h o r i a

d e s u a s c a s a s . Na s á r e a s e m q u e o P R O M O R A R n ã o a t u a r i a ,

p r o s s e g u i r i a m a s a t i v i d a d e s d e u r ba n i z a ç ã o s e t o r i z a d a s ( S O U S A ,

2 0 0 3 ) .

S e g u i n d o a p e r s p e c t i v a d e q u e a u r b a n i z a ç ã o d a s f a v e l a s é a

ma n e i r a ma i s a d e q u a d a p a r a f a z e r f r e n t e à p r o b l emá t i c a

h a b i t a c i ona l n a c i d a d e d o R e c i f e , i n t r o d u z - s e a i n s t i t u i ç ã o d a s

ZEIS – Zonas Espec i a i s de In t e r e s se Soc i a l , n a Le i de Uso e

O c u p a ç ã o d o S o l o d o R e c i f e . A s Z E I S s ã o d e f i n i d a s c om o

“assen tamen tos hab i t ac iona i s popu la re s , su rg idos

e s p o n t a n e a m e n t e a p a r t i r d e o c upações em áreas púb l i cas e

p r i vadas , não d i spondo de i n f ra - e s t ru tu ra bás i ca de u rban i zação e

s e m t e r s u a s i t u a ç ã o f u n d i á r i a r e g u l a r i z a d a ” ( P R E Z E I S , M a n u a l

p a r a L i d e r a n ç a s , 1 9 9 7 ) . E m 1 9 8 7 é a p r o v a d a a L e i M u n i c i p a l q u e

c r i a o P R E Z E I S – P l a n o d e R e g u l a r i z a ç ã o d a s Z o n a s E s p e c i a i s de

I n t e r e s s e S o c i a l - q u e v i s a p r o mo v e r a u r b a n i z a ç ã o e a

r e g u l a r i z a ç ã o f u n d i á r i a d a s Z E I S , g a r a n t i nd o , n e s t e s e n t i do , a

i n c l u s ã o d e á r e a s p o p u l a r e s n o p l a n e j a me n t o u r b a n o . O P R E Z E I S

f o i e l a b o r a d o p o r s e t o r e s d o mo v i me n t o p o p u l a r e m c o n j u n t o c o m a

A r q u i d i oc e s e d e O l i n d a e R e c i f e e v i s a c o n t r i b u i r p a r a e v i t a r a

r e moç ã o d a p o p u l a ç ã o p o br e p a r a zonas pe r i f é r i c a s da c idade ,

d i s t a n t e s d o me r c a d o d e t r a b a l h o e d o s e q u i p a me n t o s c o l e t i v o s .

A l é m d a s á r e a s j á t r a n s f o r ma d a s e m Z E I S , o u t r a s p o d e r i a m a d q u i r i r

Page 54: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

41

e s t e e s t a t u t o , a p a r t i r d os p r e d i s p o s t o s c o n t i d o s n o P R E Z E I S

( P R E Z E I S , M a n u a l p a r a L id e r a n ç a s , 1 9 9 7 ) .

* * * * * *

A q u e s t ã o h a b i t a c i o n a l r e c i f e n s e e n c o n t r a - s e i n t i ma me n t e

l i g a d a , e m r e s u mo , à e x i s t ê n c i a d o m o c a mbo . E s t e d e i x a d e s e r u m

t i po de hab i t a ção de fo r t e en r a i z a me n t o s ó c i o - c u l t u r a l p a r a

d e n o mi n a r o t i p o d e h a b i t a ç ã o p o p u l a r e x i s t e n t e i n i c i a l me n t e n a

c i d a d e d o R e c i f e , e p o s t e r i o r me n te , n a s u a r e g i ã o m e t r o p o l i t a n a .

T r a n s f o r ma - s e d e moc a mb o e m h ab i t a ç ã o i n s a l u b r e , o u a i n d a , e m

hab i t a ção de f ave l a . No p roces so de me t r o p o l i z a ç ã o r e c i f e n s e , o

m o c a mbo a d q u i r e n o v a s f e i ç õ e s , a p a r t i r d a i n c o r p o r a ç ã o d e n o v o s

ma t e r i a i s , b e m c o m o ‘ i n v a d e ’ á r e a s que an t e s não ocupava . É a lvo

d e d i f e r e n t e s f o r m a s d e i n t e r v e nç ã o d o p o d e r p ú b l i c o . Co n t i n u a , n o

e n t a n t o , a s e r a f o r ma d e m o r a r d e u m c e r t o g r u p o d e e x c l u í d o s :

n ã o ma i s o s e x c l u í d o s – o u a u t o - exc lu ídos , do s i s t ema pa t r i a r ca l ,

p o r t a d o r e s d e u ma o r i g e m é t n i c a b e m d e f i n i d a , ma s o s e x c l u í d o s d o

s i s t e ma c a p i t a l i s t a , mu i t a s v e z e s me s t i ç o s , i n t e g r a n t e s d o e x é r c i t o

d e s u b - e m p r e g a d o s , o u d e s e mpr e g a d o s , d o i n c h a d o t e r c i á r i o

r e c i f e n s e . S e j a q u a l f o r o n o me q u e a s s o c i e mo s à h a b i t a ç ã o

p r e c á r i a d e p a r c e l a d a p o p u l a ç ã o , n ã o d e v e mo s d e i x a r d e

c o mpr e e n d e r q u e a f o r t e d e s i g u a ldade de r enda , c ausa de sua

e x i s t ê n c i a , p e r s i s t e a o l o n g o d o s a n o s , n a R e g i ã o M e t r o p o l i t a n a d o

R e c i f e .

Page 55: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

II

CONSTRUINDO A PESQUISA

Page 56: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

43

Ap ó s a b r e v e a pr e s e n t a çã o d e a l g u ma s c o n s i de r a çõ es s o b r e a

q ues t ã o hab i t a c i on a l d a c id a de do Rec i f e , com des t aq ue pa r a a

i mp o r t â n c i a q u e o moc a m b o a s s u m e n e s s e c o n t e x t o , t r a ze mo s , n o

p r e s e n t e ca p í tu l o , a s ba se s so b r e a s q u a i s n o s s a p e s qu i s a s e a s se n t a .

A l é m d a a r g u m en t a çã o t e ó r i ca , a p re s e n t a r emo s a s f o n t e s d e n o s s o

e s t u d o e a s e t apa s t r i l h ad a s d ur an t e a e l a b o r a ç ã o d a p es q u i s a .

F i n a l me n t e , a p re se n t a r e mo s d e fo r ma b r e v e a l g u n s a sp e c t o s d a v i d a

d o s a u t o r e s d o s t e x t o s a s e r e m a n a l i sa d o s , i n f o r ma ç õ e s e s t a s q u e

c on s i d e ramos de s uma i mp or t â n c i a pa r a a com p r e e n s ão d o s

s i g n i f i c ado s a t r i b u í d o s p o r e l e s a o m o c a mb o .

1 – Geogra f i a e L i t erat ura

A pr e sen t e pe squ i sa cons i s t e n o e s t u do da pa i s ag em d os

m o c a mb o s d a c i d ad e d o Re c i f e a p a r t i r d e u ma fo r ma e s p ec í f i c a d e

r ep re sen t ação : o t ex t o l i t e r á r i o . A Ge o gr a f i a C u l t u r a l a p r e s en t a - s e

c o m o i mp o r t a n t e q u ad r o d e r e fe r ê nc i a t e ó r i c a n o e s t u do da s

r ep r e se n t a çõ e s d a p a i s a g e m, a o f av o r e c e r a an á l i s e d e s e u s a s pe c t o s

s i mb ó l i c os e pe r mi t i r o r ecu r so aos ma i s va r i ad os t i p os d e fon t e s pa r a

q ue t a i s e s t u do s s e j a m r e a l i z ad o s . No s d i ze r e s d e Co sg ro v e

( 19 98 : 110 ) , “ p i n t u r a s , p o e m a s , r o m a n c e s , con t o s po pu l ar e s , mú s i c as ,

f i lmes e ca nçõ e s po dem o f e r ece r u ma f i r m e b a s e a r e s p e i t o d o s

s i g n i f i c a d o s q u e l u g a r e s e p a i s a gen s p o s s u e m, e x p re s s a m e ev o c a m ,

c o m o f a z e m f o n t e s c o n ven c ion a i s ‘ f ac t ua i s ’ . .

V i s t o q u e o p t a mo s p e l o e s t u d o d e u ma fo r ma e s p e c í f i c a d e

r ep r e se n t a çã o d e u ma p a i s a g e m u r b a na , o r i e n t a r e mos n os s a d i sc u s s ã o

t e ó r i ca em do i s mo me n t o s . O p r ime i r o é o da b r eve d i s cus s ã o d o

c o n c e i t o d e p a i s a g em, c o m d e s t a q u e p a r a s u a d i me n s ã o s i mb ó l i ca ; e o

s e g un do é o da d i s c us s ã o d a s p os s ib i l i dades de r ea l i z ação de u m

e s t ud o g eog r á f i co a pa r t i r de t e x t o s l i t e r á r i o s .

Page 57: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

44

1 . 1 – A d i me n s ã o s i m b ó l i c a d a P a i s a g em

O co n ce i t o d e p a i s a g em a p r e s e n t a u ma g r a n d e v a r i a ç ã o d e

a c e p ç õ es a o l o n g o d a h i s t ó r i a d o p en s a me n t o g e o g r á f i c o , g a n h a n d o a

p a r t i r do s é c u l o XX u ma ab o r d ag e m ge o gr á f i ca , p r i me i r ame n t e c o m os

g eó g r a fo s a l e mã e s . Na d éca d a d e 2 0 , e s t u d o s r ea l i z ado s p o r Ca r l

S a u e r em B e r k e l ey c o l o c am a p a i s a g e m c o m o t e ma c e n t r a l e c o mo

e l e men t o u n i f i c a d o r d a Ge o g r a f i a . E l a é co n s i d e r ada p o r e l e c o mo

“u ma ár ea co mp os t a po r uma as soc i açã o d i s t i n t a d e f o rma s , a o

mesmo t e mp o f í s i cas e cu l t u ra i s” ( SAUER, 1 99 8 : 2 3 ) , ou s e j a , co mo

p a i s a g e m c u l t u r a l , a n a l i s a d a a p a r t i r d e s u a s c a r a c t e r í s t i ca s f í s i ca s ,

c o m o a m o r f o l o g i a , e c u l t u r a i s , a s s u min d o a qu i a c u l t u r a o me s mo

sen t i d o de con j un t o d e t é cn i ca s , ad o t ad o a t é en t ão po r g e óg ra fos

f r a n c e s e s e a l emã e s . O s e s t u d o s f o c a l i z av a m a s s o c i ed a d e s

t r a d i c i o na i s e v i sa v a m r e s s a l t a r a aç ã o t r a ns fo r ma d o r a d o h o m e m n a

s u p e r f í c i e t e r r e s t r e , d a í a ê n fa s e d a d a à s t ecn o l o g i a s e mp r e g a d a s , à s

f o r mas r e su l t an t e s de s s a ação e a t é ce r to pon t o , ao s a s pec t o s n ão -

ma t e r i a i s d a cu l t u r a , co mo , po r ex empl o , a r e l i g i ão ( CLAVAL, 1 9 99 ) .

No en t a n t o , a ê n f a s e d a d a à s f o r m a s v i s í v e i s d a p a i s ag e m s o me n t e

s e r i a s upe r a d a p os t e r i o r me n t e , a p a r t i r da r e de f i n i çã o d o c on c e i t o d e

c u l t u r a .

A p a r t i r d a d é c a da d e 7 0 , a p a i s age m r e t o r n a a o ce n t r o d a s

p es qu i s a s g e og r á f i c a s , i mp u l s i o na da p e l a mod i f i c a çã o d o c on c e i t o d e

c u l t u r a o c o r r i da e m o u t r a s á r e as d a s c i ên c i a s soc i a i s , co mo a

An t ro po log i a . Seus a spec t os su b j e t i vo s pa s sam a s e r va l o r i zado s , e

u ma an á l i s e d e s eu s s i g n i f i c a d o s t o rn a - s e p o ss í v e l . A r e s p e i t o d e s t a

m o d i f i c a ç ã o c o n c e i t u a l , a f i rma m C os g r o v e e Ja c k s o n ( 2 0 0 0 : 1 8 ) :

“ A o r e c o n s t r u i r os c o n c e i t o s d e p a i s a g e m e d e cu l t ura c o m

n o v a s r e f e r ê nc i as c o nc e i t ua i s , o s e s t ud os r e c e n te s d e

G e og r a f ia Cu l tu r a l e n f a t i z a m o c a r á t e r de c o n s t r u çã o

cu l tu ra l so f i s t i ca da do p r óp r i o co nce i t o de pa i sa gem.

Page 58: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

45

S e g u n d o e l e s , o con c e i t o d e p a i s a g em é , e l e p r ó p r i o , u m

m od o e s pe c i a l d e c om po r , e s t r u t urar e d ar s i gn i f i c a do a u m

mun do ex t e rn o , cu ja h i s t ó r ia t e m de s e r en t end i d a em re l a çã o

à a pr op r i açã o ma te r i a l da t e r ra . As s i m , a s qu a l i da d es

s i m bó l i c as d a p a i s a ge m , q u e p r o du z e m e s u s t e n t am s e u

s i g n i f i c ad o s o c ia l , t o r nara m- s e o b j e t o d e p e s q u i s a ,

a mp l ia nd o a s f o n t e s d i sp o n í ve i s pa ra a Geo gra f ia cu l t u ra l ” .

A e x i s t ên c i a d a p a i s a g em, d e s t a ma n e i r a , t r a ns ce n d e o

a g r u p a me n t o d e e l e me n t o s ma t e r i a i s pa r a s i gn i f i ca r um “ mod o

e s p e c i a l d e c o mpo r , e s t r u t u r a r e d a r s i gn i f i c ad o a u m mun d o e x t e r no ” ,

s endo , po r t an to , i nd i s soc i áve l da s r e l a ç õ es q u e a s o c i e d a d e , a t r a v é s

d a c u l t u ra , e s t ab e l e ce c o m o m e i o q u e a c e r ca , j á q u e s u a s q u a l i d a d e s

s i mb ó l i c a s f u nc i on a r i a m nã o s ó c o m o r e f l e x o , m as t a mb é m c o mo

c o n d i ç ã o d e s t a r e l aç ã o .

A p a i s a g e m é , p o r t a n t o , s i m b ó l i c a , po de n do s e r ma t é r i a d e

d i v e r s a s r e p r e se n ta ç õ es o u i n t e r p r e t a ç õ es . E m r e l a ç ã o a o p r i me i r o

a s p ec t o , Da n i e l s e C os g r o v e a r g u me n t a m e m s u a o b r a The

I co no g r ap hy o f L a nd s c a pe ( 1 9 9 8 ) , q u e a p a i s a g em é u ma i ma g e m

c u l t u r a l , u m m e i o p i c tó r i o d e r e p r e sen t a ç ã o , e s t r u t u r aç ã o e

s i mb o l i z aç ã o s u r p r e e n d e n t e s , q u e p o d e a s s u mi r a s ma i s v a r i a d a s

fo r mas : a p i n t u r a na t e l a , a e sc r i t a no pap e l ou a i nd a um po e ma . Os

me s m o s a u t o r e s ac r e s ce n t am q u e “ ca d a e s tud o da pa i s ag em a l ém

d i s s o t ra ns f o rma seu s i g n i f i cad o , d e po s i t a n do a i nd a uma ou t ra

c a m a d a d e r ep r e s en t a ç ã o ” ( DA NI E L S e C OS G RO VE, 1 99 8 : 1 ) . N e s t e

s e n t i d o , t o r n a m - s e p o s s í v e i s e s t u d os q u e r e c o r r a m a fo n t e s v a r i a d as

p a r a d ec od i f i c a r o s i mb o l i s mo c o n t i d o n a s p a i s ag e n s , e a t r a v é s d e s t e

a t o , a t r i bu i r a t a i s r e p r e se n t a ç õ e s i n t e r p r e t ações d i ve r sa s ma s qu e não

p o d e m s e r c o n s i d e r a d a s c om o a s ú n i c a s p o s s í v e i s .

Page 59: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

46

No q u e s e r e fe r e à s i n t e r p r e t aç õ e s d a p a i sa ge m, d es t a c a mo s a

con t r i b u i ção de Do ug l a s M e in i g (1 9 96 :35 ) , qu e a r gu me n t a qu e

“ q ua l qu e r p a i s ag e m é c om po s t a n ão a pe n as p or a qu i l o q ue e s t á à

f r en t e de nos sos o lhos , ma s t ambém p or a qu i l o que s e e s c o nd e e m

n o s s a s m e n t e s ” . O ‘ co r p o d e i d é i a s ’ q u e c a d a i n d i v í d u o a p r e s e n t a em

r e l aç ã o a u m a d a d a p a i s a g em d e f i n i r á o s s i g n i f i c a d o s a e l a a t r i b u í d o s ,

o q u e p e r mi t e q u e M e i n i g s u g i r a de z p o s s í ve i s ‘ v e r sõ e s d a m es m a

c e n a ’ , o u s e j a , d e z ma n e i ra s a t r a v és d a s q u a i s a p a i s a g e m p o d e s e r

i n t e r p r e t ad a : co mo na t u r ez a , c omo h ab i t a t , c o mo a r t e fa t o , c o mo

s i s t e ma , c o m o p r o b l e ma , co mo r i q ue z a , c o mo i d e o l o g i a , c o mo

h i s tó r i a , c omo l ug a r o u c o m o e s t é t i c a .

De n i s C o s g r o v e t am b é m a p r e s e n ta su a p r o p os t a d e a ná l i s e d a

p a i s a g e m. E m s e u s e s t u do s , p e r ceb e - s e a i n f l u ên c i a r e ce b i d a d a

An t r o po log i a e do ma t e r i a l i smo d i a l é t i c o . B as e a nd o- s e e m R a ymo n d

Wi l l i a ms , d e um l a do , q uan to a o co nc e i t o de cu l t u r a , q ue s e r i a u m

s i s t ema d e p r od ução d e s ig n i f i cad os ( DUNCAN, 19 9 0 ) , e qu an t o à

i d e n t i f i c aç ã o d e c u l t u r a s d o min a n te s e a l t e r n a t i v a s ( WI L L I A M S ,

2 00 2) , e po r o u t r o l a do na p e r s p e c t i v a ma r x i s t a d e que a p a i s age m

d ev e s e r a n a l i s ada c o mo r e s u l t an t e d a fo r m a c o mo a s o c i e d a d e a

o r g an i za a pa r t i r d o mod o d e p r o du ç ã o , do ta n do - a de s i gn i f i c a do s

( M E L O, 20 01 ) , C os g r o v e p r o põ e a e x i s t ê nc i a d a s pa i s a ge n s

d o mi n an t e e a l t e r n a t i v a . A p r i me i r a é a e x p r e s s ã o e s p a c i a l d a

so b r epo s i ção cu l t u r a l de um g r up o do min a n t e d os me i o s de v i da

so b r e o u t r o g r up o a e l e su bo rd i nad o . Es t e s g ru po s do mi nan t es t e r i am

n a p a i s a g e m u m e l e me n t o d e ma n u t e n ç ã o e r ep r o d u ç ã o d e s e u p o d e r ,

a t r a vés d o s s i mbo l i s mos c o n t i do s ne l a . As p a i s a g e n s a l t e r n a t i v as , p o r

su a vez , s ão men os v i s í v e i s n a pa i s ag em , ma s p o dem p a rece r

d o mi n an t e s n o c a so d e mu d an ç a s n a e s c a l a d e a n á l i s e . M a s m e s mo

s e n d o d o mi n a n t e l o c a l me n t e , s ão s u b o r d i n a d a s à cu l t u r a d o mi n a n t e .

Page 60: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

47

Es t a s p a i s ag ens po dem a i nd a s e r s ub -d i v i d i d a s em r e s i dua i s ,

e me r g e n t e s e e x c lu í d a s ( COS GR OV E , 1 9 9 8 ) .

Ap r e s e n ta mo s a q u i u m b r e ve r e s ga t e d e a l g umas c on t r i bu i çõ e s

t e ó r i ca s ac e r c a d a d i me n s ã o s i mbó l i c a d a p a i sa g e m. E m n o s s o e s t u d o

so b r e a pa i s a g em d os mo ca mb o s d o Re c i f e , a ac e i t a çã o de sua

d i me n s ã o s i mbó l i ca p e r mi t e c o m p r e e n d e r o p o r q u ê d a s v á r i a s

i n t e r p r e t açõ es g e r ad a s ace r ca de s t e t ip o d e hab i t ação popu l a r .

1 . 2 – Ge o g r a f i a e L i t e r a t u ra

P a s s a r e m o s a g o r a à s c o n t r ib u i ç õ e s t e ó r i ca s n o q u e r e f e r e - se a os

e s t udos ge og r á f i cos s ob re t ex t o s l i t e r á r i os . Subd i v id imos e s t a s eção

em d o i s mo me n t os : n o p r ime i r o ap r e sen t amos co mo a L i t e r a t u r a

t o r na - se u m t ema d e e s t ud o geo grá f i co e no s egu ndo , de s t acamos

a l g u ma s c a r a c t e r í s t i c a s i mp o r t a n t e s do t e x to l i t e r á r io , b e m co mo

a p r e s e n t amo s a l g u ma s co n t r i b u i çõ es t e ó r i ca s a e s t a l i n h a d e p e s q u i s a .

1 . 2 . 1 - L i t e r a t u r a , u m T e ma G e o g r á f i c o

O i n t e re s s e g e og rá f i c o p o r t ex t os l i t e r á r i o s nã o é r ec e n te . As

p r i me i r a s ma n i f e s t aç õ e s d e e s f o r ç os n e s se s e n t i do p o de m s e r

enco n t r ada s no i n í c i o d o s écu l o XX, me s m o qu e a ind a s em um

i n t e r e s s e e m t r a ns f o r ma r a L i t e ra t u r a em u m no vo camp o d e pesqu i s a

g eo g r á f i ca . A o c on t r á r i o , n os po u co nu me r o s os a r t i gos ge o gr á f i c os

e sc r i t o s a t é a d écada de 19 70 so b r e o a s sun t o , v in c u l ad os à Geog ra f i a

R e g i o n a l d e i n s p i r a ção f r a n c es a , os r o ma n c e s e r am t o ma d o s co m o

c o m p l e m e n t o à p es q u i s a g e o g r á f i c a . E s t a p e r s pec t i v a t o ma a

L i t e r a t u r a a p e n as c o mo fo n t e co mp l e m e n t a r p a r a o s e s t u d o s

g eo g r á f i co s , n o q ue s e r e f e re à b us ca d e i n fo rma ç õ es s o b r e o s l u ga r e s

e o s t e m p o s p a s s ad o s . O r o ma n c e é a n a l i s a do d e f o r ma o b j e t i v a , e

b us c a - s e ne l e i n fo r ma ç õ es po s i t i va s , s e j a e m s e t r a t a nd o do r oma n c e

con t empo rân e o ou do r o ma n ce d e ép oca . Os r e l a t o s de v i agen s , e

Page 61: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

48

so b r e tu d o o ro ma nce r ea l i s t a do s écu lo XIX, s ão va l o r i zados po r

o fe r e c e r em ‘ i n fo r m aç õ e s ’ s o b r e a s p a i s ag e ns , o s l u g a re s e o s ho me n s ,

s e r v i nd o , a s s i m , de f e r r ame n ta p a ra o exe r c í c i o g e og rá f i c o , a o

f o r n e c e r em u ma ‘ s í n t e se ’ s o b r e o s l u g a r e s . É p e r t i n e n t e , n o e n t a n t o , o

q ues t i oname n t o q ue Bro s seau f az so b r e t a i s e s tu dos , no qu e d i z

r e s p e i t o à c a p a c i d a d e d os au t o r e s em r e p r od uz i r ob j e t i v amen t e o s

l u g a r e s e a s p a i s a g e n s . ( BR OS S E A U, 1 99 6 ) .

Co m o i n í c i o d a dé c a d a d e 1 9 7 0 , o s e s t u d o s g eo g r á f i co s s o b r e

t e x t o s l i t e r á r i o s ga n ha m i nc r eme n t o , a p a r t i r d a i n f l uê n c i a d e

m o d i f i c a ç õ e s o c o r r i d as n a d é c a d a a n t e r i o r n o s e i o d a s c i ê n c i a s

h u ma n as ( BR OS S E AU, 19 9 6) , n o t a da me n t e n a An t r o po l o g i a , co m a

q ua l a Ge o gr a f i a Cu l tu ra l d e l í n gu a i ng l e s a ap re s en t a e s t r e i t a s

r e l aç õ e s . A mo d i f i c a ç ã o n a c o n c epç ã o d a cu l t u r a e a c r i s e d e

r ep re sen t ação o co r r i do s na An t r op o l o g i a pa s sa r am a i n t eg ra r o s

d eb a t e s g e og r á f i co s , s e r v in d o de ba se pa r a a s no vas d i s cu s sõ es n o

â mb i t o da G e og ra f i a Cu l t u ra l ( MON DAD A & SÖD ER S TRÖM , 1 9 9 3) .

E m r e l a çã o à c u l t u r a , v e r i f i c a - s e u m c r e s ce n t e n ú mer o d e c r í t i c a s à s

a b o r d a g en s q u e a t o mav a m c o mo u ma e n t i d a d e su p r a - o r g ân i c a -

p os t u r a de f en d i d a , n a G e og r a f i a , pe l a E s co l a d e B e r k e l e y - qu e

r ed u n d a r a m n a v a l o r i za ç ã o d e s u a d i me n s ã o s i mb ó l i c a n o p r o c e s s o d e

r ep ro d ução soc i a l (DUNC AN, 19 90 ; DUNCAN 20 02 ) . Quan t o à c r i s e

d e r e p r e se n t a ç ã o , v e r i f i c a - se a cen t r a l i d a d e con fe r i d a à s q u es t õ e s d o

t e x t o e d a t e x t ua l i d a de , t e n do a L i t e r a t u ra ge r a l me n t e a s su mid o

d e s t a q u e n e s s e p r oc e s s o .

E s s e s d o i s p o n t os d e d i s c u s s ã o n a A n t r op o l o g i a – c u l t u r a e

t e x t u a l i d ad e – co n v e r g e m n a me t á f o r a d a c u l t u ra c o m o u m t e x t o ,

p r o po s t a p o r C l i f f o r d Ge e r t z ( 1 989 ) , q u e r e f e r e - s e b as i c a men t e à s u a

c o n d i ç ã o i n s t á v e l q u a n t o à s i g n i f i c a çã o q u e p o s s a a s s u mi r , e s t a n d o

a b e r t a , n e s t e s e n t i d o , a mú l t i p l a s s i g n i f i c a ç õe s . T a l m e t á f o r a ‘ s a l t a ’

d a An t r op o lo g i a pa r a a Geog ra f i a , t r a ns f o r ma n do o o l h a r q ue s e t e m

Page 62: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

49

s o b r e o c o n c e i t o d e p a i sa g e m. C o n fo r me M on d ad a e S ö de r s t r öm

( 19 93 ) , a p a i s a gem c o mo u m t e x t o c o ns t i t u i - se n a me t á f o r a c e n t r a l d a

Geogr a f i a Cu l t u r a l a t ua l : “ a p a i s a ge m t o r n ou - s e u m t ex t o c u j a

s i g n i f i c a ç ã o é i n s t á v e l e cu j a e s c r i tu r a e l e i t u r a e s t ã o e ng a j a do s e m

proces sos soc i a i s e p o l í t i co s con f l i t i vo s” ( M ON D A D A &

S Ö DE R S T RÖ M , 1 99 3 : 7 6 ) . A i n da c o n fo r me e s t e s a u t o r e s ,

“ c o n t r a r i a m e n t e à t r a d i ç ã o s a u e r i a n a , a p a i s a g em c o n c e b i d a c o mo

u m t e x t o p e r mi t e , de a l gu ma ma n e i ra , r e s t i t u i r v i d a a e s s e pro c e s s o

d e i n s c r i ç ã o à m on t an t e qu e d e u f o r ma à p a i s a ge m , e t am bé m

c o n c e b e r , a j u s a n t e , a s d iv e r s a s e s t r a t ég i as de i n t e r p r e t aç ã o d as

q ua i s e l a p od e s e r ob j e t o ” ( M ON DA D A & S ÖD ER S T R ÖM , 1 9 9 3 : 7 6 -

7 7 ) . U m d o s e x e m p l o s d a a n á l i s e da p a i s a gem c o mo u m t e x t o é o

e s t ud o d e Du n ca n ( 19 9 0) s ob r e a s i gn i f i c a çã o d a p a i s a g e m d e K a n d y ,

n o S r i Lan k a , q ue s e r á r e t oma d o ma i s a d i a n t e .

Re t o ma n d o a e x p o s i ç ã o f e i t a a n t e r i o r men t e s o b r e a e v o l u ç ã o d o s

e s t ud o s ge o gr á f i c os s ob r e t e x t o s l i t e r á r i o s , pe r cebe - s e uma mu dan ç a

n o fo r ma t o do s e s t ud os ne s t a l i nha a pa r t i r d a década d e 1 97 0 .

C on fo r me n os a pon t a B r os s e a u ( 19 9 6) , a Ge o gr a f i a i n g l e sa de

i n s p i r a ç ão h u ma n i s t a s u r g e c o mo u ma r e aç ã o à p r o du ç ã o d a N o v a

Geo gr a f i a , s ug e r ind o q ue o ob j e t o d o e s t ud o g e og rá f i co d e ve r i a s e r o

l u g a r e a r e l aç ão q u e o s i n d i v í d u o s e s t a b e l e c em c o m e l e . E m r e l aç ã o à

L i t e r a t u r a , e s t a t e r i a i mpo r t â n c ia p a r a o e s t u d o g e o g r á f i c o p o r

t r a n s c r e v e r a s e x p e r i ênc i a s c o n c r e t a s q u e o a u t o r t e m co m o s l u g a r e s ,

s e n do v i s t a a s s i m co mo o r e s u l t a d o d e p e rc e pç ã o da qu a l o r oma n c e

g ua rd a rá o ve s t í g i o . Es t e ( o ro ma n ce ) da r i a co n t a não apen as d os

a s p ec t o s o b j e t i v o s d a r e a l i d a d e , ma s t a mbé m de sua su b j e t i v i da d e ,

s e n do a s s i m o e nc o n t r o e n t r e o mu n do o b j e t i v o e o mu n d o d a

s u b j e t i v i d a d e h u m a n a . O r o ma n c e r e a l i s t a t ambé m é v a l o r i z a do n e s t a

p e r s p e c t iv a , p o i s s e r i a ca p a z d e e xp re s sa r a a l ma d o a u to r e d e

pos s ib i l i t a r uma v a lo r i z ação de u m pe r t e n c i me n t o t e r r i t o r i a l r i co em

Page 63: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

50

se n t i d os , t od a v i a pe r d i do s , e m r e aç ão a o s e s pa ç os e s t an da rd i zado s d o

sé c u l o XX. Ne s t e s en t i do , o bse r va - se uma t e n dê n c i a a t oma r o

r o ma n ce , e m es p e c i a l o r ea l i s t a , de fo r ma t ambé m u t i l i t á r i a , s e nd o

q u e a g o r a e m r e l aç ã o à s e x p e r i ênc i a s p es s o a i s d o a u t o r e m r e l a ç ã o a

d ad o l u ga r . T a i s e xp e r i ê nc i a s s ão t i d a s c o m o v e r d ade i r a s e d e s t a

f o r ma a a ná l i s e l i t e r á r i a r e t é m-s e no p l a n o do i ma g i n á r i o e

n eg l i g e n c i a o p r o ce s s o c r i a t i v o d o au t o r e d o u s o q u e e s t e f a z d o s

r ecu r sos d a l i n guag em. Pa ra o r e f e r i do au to r , t a l abor dagem é

c o n s i d e r ada p r o b l emá t i c a e ‘ e mp o b re c e d o r a ’ d o s e s t u d o s g e o g r á f i c o s .

A i n d a d u r an t e a d é c a d a d e 7 0 s u rg e u ma o u t r a p r o p o s t a d e

a n á l i s e l i t e r á r i a em G e o g r a f i a , o r i u n d a d a c o r r e n te d e n o m i n a d a

Ge o gr a f i a C r í t i ca . S e gu nd o e s t a l i n ha d e p e s qu i sa , a L i t e r a t u r a

‘ s e r v i r i a ’ c o mo fo r ma d e d e n ú n c i a d a s i t u a çã o v i g e n t e e t a mb é m c o m o

u ma fo r ma de a p on t a r me i o s d e o r g a n i z a çã o co n t r á r i o s a o mon o p ó l i o

d a r e a l i dad e e s t a be l e c i d a . Po u co s s ã o o s e s tu d os q ue r e a l i za m u ma

i n t e r p r e t aç ã o r a d i ca l d e t r a ba l ho s d o p on t o d e v i s t a g eo gr á f i c o ,

p r e f e r i ndo i d en t i f i c a r a s ca r ên c i a s nos po n t o s d e v i s t a hu ma n i s t a - o

q u e Br o ss ea u c h ama d e a u s ê n c i a d e a u t o - c r í t i c a - , c o m o é o ca s o d o s

e s t ud o s de C oo k e J . S i l k , e s t e ú l t i mo s e n do de f en s o r da i dé i a de qu e

a L i t e r a tu r a dev e r i a e s t a r a s e r v i ço d a mu d an ça soc i a l e s e opo r à

i de o l og i a d omi n a n t e , e n g l ob a nd o l i nh a s d e pes q u i s a sob r e o

f e mi n i s mo , o r e g i o na l i s mo , o s e pa r a t i s mo e o na c ion a l i s mo a n t i -

f a s c i s t a . Os roma nces r eg iona l i s t a s do s écu lo XIX não s ão

v a l o r i z a do s na p e r s p e c t i v a c r í t i c a , q u e o s con s i d e r a ‘ n ã o - r e a l i s t a s ’ ,

e m c o n t r ap o s i çã o a u ma L i t e r a t u r a ‘ en g a j a d a s o c i a l me n t e ’ ,

c o n s i d e r ada c o mo ‘ v e r d a d e i r a men t e r e a l i s t a ’ .

Sob r e a s t r ê s co r r en t e s de aná l i s e l i t e r á r i a em Geogr a f i a v i s t a s

a n t e r io r me n t e , B ro s s e a u t e ce uma c r í t i c a i n t e r e s s an t e p a r a no s s o

d eb a t e . To da s a s v i s õe s ac ima a p r e s e n t a da s t oma m a L i t e r a t u r a d e

u ma ma n e i r a i n s t r u me n t a l , a t r a vé s d a q u a l s u a i mp o r t â n c i a n ã o e s t a r i a

Page 64: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

51

e m s u a e s t r u t u r a , ma s n a s r e l aç õ e s q u e e s t a f a z c o m a r e a l i da d e ,

t e nd o , p or t an t o , uma i mpo r t ân c i a a lh e i a a s i . S e g un do o au t o r , e s t a

“ c a r a c t e r í s t i c a in s t r u m e nt a l ( . . . ) r e p o u s a e v i d e n t e m e n t e s o b r e

m o t i v o s d i f e re n t e s , m a s a s ra z õ e s s ão g e ra lmen t e a s mesmas , s e rv i r a

su as p r óp r i a s cau sa s : para u ns a L i t e r a tu ra s e rve d e f on t e d e

i n f o r ma çõe s , p ar a o u t r o s pa r a r e c o l oc a r o ho me m n o c e n t r o d as

p reocu pações , o u a i n da para c r i t i car o s t a tu s q u o po r u ma me l h or

j u s t i ç a s o c i a l ” (Bro s se au , 19 9 6 : 50 ) . A c r í t i c a à p e r sp e c t i va

i n s t r ume n t a l u s ua l me n t e c o n fe r i da a o r o m a n c e l ev a r á Br o s s e a u a

d e f e n d e r a i d é i a d o mé t o d o d i a l ó g i c o , o q ua l s e r á d e t a l ha d o n a

p r ó x i ma s e ç ã o .

Pode mo s obse rva r , a pa r t i r do expo s t o , o d e s t aque r eceb ido

p e l o r o man c e r e a l i s t a e u r op e u n a s an á l i s e s g eo g r á f i c a s , f a t o a p o n t a d o

t a mbé m p or P o c ock ( 1 98 8 ) . S e g un d o e s t e a u to r , o r oma n c e t e m s i d o

e s ma g ad o r a me n t e o g ê n e r o e s c o l h i do p a r a a a n á l i s e g eo g r á f i ca n ã o

a p e n a s p o r s e r o q u e c om p o r t a o ma i o r n ú mer o d e e s c r i t o s n a

L i t e r a t u r a , ma s t ambé m pe l a ê n f a s e q u e e l e co n f e r e a o s c e n á r i o s e à

p a i s a g e m. No e n t an t o , n ã o é p r i vado o e s t u d o q u e e n g l o b e o u t r o s

g ên e r o s , c omo a p oe s i a , i nc l u i n do a q ue s e ap r e s e n t e e m fo r m a d e

m ú s i ca , e n t r e o u t r o s . T a l a mp l i a ç ã o d a c o n c ep ç ã o do q u e s e j a u m

t e x t o l i t e r á r i o só c o l a b o r a p a r a a amp l i a ç ã o d e e s t u d o s g e o g r á f i c o s ,

q u e p o d e r ã o d e b r uç a r - se s o b r e o s d ive r s os e sp aços l i t e r á r i o s , e não

s o me n t e s o b r e o s e s p a ç o s r oma n e s c o s .

1 . 2 .2 - Da Na t u reza do Tex to L i t e r á r io à s Con t r i bu i ções Teó r i c as

Ap ós ap r e sen t a rmo s , em l i n has ge r a i s , o p r oces s o qu e

t r a n s fo r mo u a L i t e r a t u ra e m u m t e ma d e e s t u d o g e o g r á f i c o , t r a z emo s ,

n es t a s e çã o , a l g u ma s c o n t r i b u i ç õ e s a e s t a l i n h a d e p es q u i s a . T a i s

con t r i b u i ções po dem s e r co ns i d e r adas cami n ho s d i s t i n t o s qu an t o à

me t o d o l o g i a d e a n á l i s e d o s t e x t o s l i t e r á r i o s , ma s c e r t ame n t e pa r t em

Page 65: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

52

d e u m p o n t o e m c o mu m: a c e n t r a l i da de qu e o e s p a ço a d qu i r e em t a i s

t e x t o s . Segu nd o Bro s seau ( 19 96 : 89 ) , o e sp aço l i t e r á r i o “ n ão t e m

s o me n te u m s im p l e s e s t a tu t o d e c e n á r i o ; e l e n ã o é s o m e n t e o

r e c e p t á c u l o m u d o d e s e n t i d o d o q ua l a a çã o o ca r reg a rá , p o rq u e a

a çã o é t amb ém c on d i c i on ada p o r e l e” .

An te s que t a i s con t r i b u i ç ões s e j a m exp os ta s , a c r ed i t amos s e r

i n t e r e s s an t e t e c e r a l g u ma s c o n s i d e ra ç õ e s s o b r e a n a t u r e z a d o t e x t o

l i t e r á r i o . E s t e a p r e s e n t a ca r a c t e r í s t i ca s q u e o i nd i v i du a l i za m, q ue o

t o r n a m p a s s í v e l d e a n á l i s e s a s ma i s d i v e r s as .

Co n fo r me M a s s a u d M oi s é s ( 19 73 ) , t ex t o é t o do o d oc u me n t o qu e

p r e s s u p õ e l e i t u r a , me s mo q ue s u a a p r esen t ação não s e dê pe l a pág i n a

c on v en c i on a l , ma s po r d i f e r e n t e s i n s t r u me n t o s d e r eg i s t r o – s l i de s ,

c a r t a ze s , f i t a s ou d i s cos . Pe rmanece , c o n t u do , a c o n d i ç ã o b á s i c a d o

t e x t o , a d e s e r u m d o c u me n t o ‘ e s c r i t o ’ , v i s u a l o u o r a lme n t e

t r an smi t i do , de s t i nado à l e i t u r a . O me s m o a u t o r a d v e r t e , p o r ém, q u e

n em t od o t e x t o p od e s e r c l a s s i f i c a d o c omo t e x t o l i t e r á r i o . S ua s

c a r a c t e r í s t i c as e s p e c í f i c a s sã o d e e x t r e mo i n t e r e s s e a os ob j e t i vos d o

p r e s e n te e s t u d o .

Mo i sé s d i f e r e o s d i v e r sos t i p os de t ex t os pe l os s i g no s o u

s í mb o l o s ne l e s con t i do s . S i gn o s ou s í mb o l os s ão , co nfo r me o au t o r ,

r ep r e se n t a çõ e s ou p r o j eç õ e s d e u ma p r é - co n cep ç ã o o p e r a d a

me n t a l me n t e e q u e s e ma t e r i a l i za p o r me i o d e l e s . C a d a f o r ma d e

c o n h ec i me n t o e mp re g a s i g no s e s p e c í f i c o s - o q u e r e s u l t a r á e m t ex t o s

d i f e r e n c i a d os - , q ue p od e m s e r c l a s s i f i c ad o s d a s ma i s v a r i a da s

ma n e i r a s . E l e s p o de m s e r , q u a n t o à f o r ma , p a l av r a s e n ã o - p a l a v ra s , e

q uan to à va l ê nc i a , u n i va l en t e s ou d e no t a t i v os e po l i va l en t e s o u

c on o ta t i vo s ( M OISÉS , 19 73 : 22 ) . A L i t e r a tu r a u t i l i z a p a l av r a s

p o l i va l en t e s ( me t á fo r a s , n u m s e n t i do amp l o ) pa r a ex p r e s são d o

con h ec i me n to , s end o a p o l i va l ênc i a do s i gn o r e spo ns á ve l pe l os

d i v e r s o s s i g n i f i c ad os q u e po de m s e r a t r i bu í do s a o t e x t o l i t e r á r i o .

Page 66: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

53

P a r t i n d o d e s s e s a rg u me n t o s , a L i t e r a t u r a a p r e s e n t a - s e c o mo u m mod o

d e co n he c i me n t o ex p r e s s o p o r pa l a vr a s p o l i va l e n t e s , q ue a p r e se n t am

d e f o r ma d a me n t e a r e a l i d a de , o u a in d a , c o m o f i c çã o e x p r e s sa e m

p a l a v ra s d e s e n t i do mú l t i p lo e p e s s oa l . N as pa l a v ra s do a u t o r ,

“ o d e s p re z o p o r c o p i a r o r e a l s i g n i f i c a d e s v i a r - s e d e l e ,

de f o rma - lo , men t i r , ‘ f i n g i r ’ a r ea l i da de , o u i n ven t ar um a o u t ra

r ea l i da de , à su a ima gem e s eme lh an ça , mas i n d i v i dua l i za da e

‘ a u t ê n t i ca ’ a s e u m o d o . A f i c ç ão , e n t e n d i d a c o mo o u n i v e r s o

i n t e r i o r o n de e s t ão a rma zena do s e t ran s f i gu ra do s o s p ro d u t os

da p e rcep ção s ens í v e l e emo t i v a da r ea l i dad e amb i en t e , f a z

aq u i su a en t r ad a . Po r i s s o p od e mos d i z e r que a Li t e ra tura é

f i c ç ão . E s e en t e nd e mo s o s c o n t e ú d os da f i c ç ão c om o c o mpo s t os

da s i ma g en s ‘ de f o rma da s ’ e t ran s f und id a s d o mun do rea l , é

i me d i a t o a s s u mi r q u e f i c ç ã o e i ma g i n a ç ã o s e eq u i v a l em , e u m

t e r mo pode s e r pe r f e i t amen t e t omad o p e l o o u t ro ” (MO I S ÉS ,

19 73 : 25 ) .

Po de mo s con c lu i r , a pa r t i r do exp os t o , qu e o t ex t o l i t e r á r i o e s t á ,

p o r c o n t a d e s u a n a tu r e z a con o t a t i va , a be r to a mú l t i p l a s

s i g n i f i c aç õ e s . N es t e se n t i d o , a s c o l o c a çõ es d e M o i sés s e e n co n t r am

com a s d e Bas to s (1 99 3 ) , p a r a qu em a L i t e r a tu r a é u m a r e p r e s en t a ção

p a r c i a l e p l u r a l d a r e a l i d ade , u m d i s c u r s o so b r e o r e a l fo r m a d o a

p a r t i r d a r e l aç ão qu e o e s c r i t o r e s t a b e l e c e c o m o c o n t ex t o c u l t u r a l n o

q u a l s e i n s e r e . Ne s t a c o n s t ru ç ã o d e d i s c u r s os , u ma d ad a r e p r e se n t a ç ã o

d o e s p a ço é a p r e se n t a d a , e n es t e s en t i d o , u ma a n á l i se l i t e r á r i a p e l a

Geo gr a f i a d e ve rá bu sca r deco d i f i ca r o s s ímb o l os e i mag en s qu e

c ompõ e m a e s t r u tu r a d o t ex t o p o r me i o d os q u a i s o e s p a ço s e t o r na

v i s í v e l .

P a s s a r em o s a g o r a à a p r e se n t a ç ã o d a s c o n t r i b u i ç õ es d e J ame s

Du n ca n e M a r c Br o s s e au a o s e s t u d o s g e o g r á f i c o s s o b r e t ex t o s

l i t e r á r i o s . C o mo j á exp os t o an t e r io r men t e , t a i s p e s qu i sa do r es

Page 67: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

54

d es en v o l v em e s t ud o s d e n a t u r eza d i s t i n t a , ma s q ue pa r t em d a

i mp o r t â n c i a q u e o e s p a ç o ad q u i r e em c e r t o s t ex t o s l i t e r á r i o s , o q u e

p e r mi t e a o ge ó gr a fo u m i mp or t a n t e ga nh o e m s e u s e s t ud os .

O e s t u d o d e J a me s Du n c a n s o b r e a pa i s a g e m d a c a p i t a l d o r e i n o

d e Kan dy , no S r i Lan k a ( DUNCAN, 19 90 ) , no começo d o s écu l o XIX,

é u ma i m p o r t a n t e c o n t r i b u i ç ã o à p es q u i s a g e o g r á f i c a s o b r e t e x t os

l i t e r á r i o s , s o b r e t u d o n o q u e s e r e fe r e à r e l a ç ã o g en é t i ca q u e t a i s

t e x t o s a p r e s e n t a m c o m o c o n t e x t o no q ua l fo r am d e senv o l v id o s . Ao

p r o p o r a a n á l i s e de t e x t o s sa g r a d o s co m o c a m i n h o p a r a d ec o d i f i ca ç ã o

d os p r oces so s de r e p r od ução so c i a l q u e u t i l i z a m a p a i s a g e m co m o

i mp o r t a n t e me i o d e c o mun i c aç ã o , Dun c a n a p r e s e n t a u ma i mp o r t a n t e

c on t r i b u i ç ã o a o s e s t u d os d a d i me n sã o c u l t u r a l d o e sp a ç o u rb an o .

S e g un do o mé t od o p r o po s t o , a o q u a l c h a ma r e m o s d e m e t á f o r a t e x t u a l ,

a pa i s agem p od e s e r comp reen d i da co mo u m t e x t o , a t r av é s do qu a l

“u m s i s t ema so c ia l é comu n i ca do , r epr oduz i d o , e xp e r i enc iad o e

exp l o rado . Apresen t a , a s s i m , u ma qu a l i d ad e e s t ru t u rad a e

e s t r u tu ran t e .” (DUNC AN, 1 99 0 : 1 7 ) Ta l co n cep ção de pa i s ag em

b as e i a - s e n a c o n c e p ç ã o c u l t u r a d e R a y mo n d W i l l i a ms , c o n s i d e r ada u m

s i s t e ma d e s i g n i f i c a d o s a t r a v é s d o q u a l u ma o r d e m s o c i a l é

c o m u n i c a d a . E s s a p e r s p ec t i v a d a c u l t u r a ap r o x i ma - s e d e o u t r a s ,

e x t e r na s à Ge o g r a f i a e j á b re v eme n t e a p r e s e n t a d a s , s e g u n d o a s q u a i s a

c u l t u r a se r i a um t e x t o a be r t o a mú l t i p l a s l e i t u r a s , a l gu ma s ma i s

h eg e mô n i c a s qu e ou t r a s , ma s t od a s s end o i n t e r p r e t açõ e s p o l í t i c a s .

Du nc a n p r o põ e d u as a b o r da g e ns a t r a v és d a s q u a i s p od e r í a mos

d a r c o n ta d o s i g n i f i c a d o d a p a i s a g e m. A p r i me i r a r e fe re - s e à

v a l o r i z a çã o d os r e l a t o s de i n d i v íd u o s q u e a p r e s e n t e m d i f e r e n t e s

r e l aç õ e s c o m a p a i s a g e m q u e s e d es e j a e s t u d a r , o u s e j a , a v a r i a çã o d o

v í n c u l o que o s l o ca i s , o s n ão - l oc a i s e o s g e óg r a f os a p re s e n t a m c om o

e s p aç o p o d e o fe r e ce r d i f e r e n t e s p e rc epç õ e s d a me s ma p a i s a g e m.

Page 68: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

55

A segu n da ab o rd agem t r a t a d a n a tu r eza de a l gu ns t r o pos a t r avés

d o s q u a i s a p a i s a ge m a t u a c o mo u m s i s t e ma d e s i g n i f i c a d o s . T r o p o s

s ã o f i g u r a s d e p a l av r a s q ue D un c a n a s s o c i a a c e r t o s e l e me n t o s d a

p a i s a g e m, e q u a n do e s t e s e l e me n t o s a s s u me m u m s e n t i d o n o v o , p o d e m

c o m u n i c a r u ma c u l t u r a e a s r e l aç õ e s d e p o d e r a s s o c i adas a e l a . Pa r a o

e s t ud o s ob re a c ap i t a l do r e i n o d e Kan d y , o au t o r d es t aca a s s egu i n t e s

f i g u r a s : a l eg o r i a , s i n é do qu e e me to n í mi a .

No c a s o e s p e c í f i co d o r e i n o d e K a nd y , s u a p a i s a g e m c o m u n i c a o

m u n d o d o s d e u s e s , c o n s i d e r ad o c o mo s e n d o s eme l h an t e a o mu n d o d o s

h u ma n o s , e é a l e g ó r i c a “n o sen t i do d e qu e e la é u ma repr e sen ta çã o

c on c r e t a d as p a i s ag en s d e u ma or de m s u p er i o r” ( DUN CA N, 1 99 0 : 2 0 ) .

A pa r t i r do mo me n t o em qu e a e s t ru t u r a da c i da d e d e Kand y

a s seme l ha - se à c i dad e do s d e use s , t o d o u m co n j un t o de n o r ma s e d e

l e i s a s soc i a do s à c id a de d iv ina é i n t r o j e t ad o na c on du t a d o s c i t a d i n os .

No e n t a n t o , e s t a me s ma p a i s a g e m f o r ne c e a p os s i b i l i d a de d e i n ú me r a s

i n t e r p r e t aç õ es , s o br e tu do q ua n do s e con s i d e r am a s d i f e r en ç a s s o c i a i s

e x i s t e n t e s n a s o c i e d ad e d o R e i n o d e Ka n d y .

Du n c a n t a mb é m r e c o r r e à s i n é d o q ue , q u e r e fe r e - s e ao emp r eg o

d e u ma p a r t e p e l o t o d o e v i c e - v e r s a . Há c e r t o s e l e me n t o s n a p a i sa g e m

q u e p e r mi t e m q u e u ma n a r r a t i v a i n t e i r a s e j a e v o c a d a n a me n t e d o

o bse r vado r . Co mo a comp l e x i dad e d a na r r a t i v a n ã o p od e s e r

r ep r o d uz ida em t o d a s a s con s t r u çõ es da c i d ade , a t r a vés d a s i n éd o qu e

a e v o c a ção d a n a r r a t i v a s e f a z p o s s í ve l a t r a v é s d e u m ú n i c o e l e me n t o .

F i na l me n t e , a me t o n í mi a é o ou t r o t r o po u t i l i z a do p o r Du nc a n ,

s e g un do o q ua l u ma p a l a v r a ou u m í c on e é a s s oc i a do a u m ou t r o

s en t i d o com o qu a l ap re sen t a - s e v i ncu lad o p o r r e l açõ es d e

c o n t i g ü i d a d e . O au t o r n o s o f e r e c e u m e x e m p l o q u e e n v o l v e p a l av r a s .

O r e i d e Ka n d y é c h a ma d o d e ‘ O G r a n d e P o r t ão ’ , e m a l u s ã o a o s

g r a nd e s p o r t õ e s d o p a l á c i o r ea l , q ue s i g n i f i c a m o l i mi t e e n t r e o

mu nd o d o s h u man os e o mu nd o d i v in o . Des sa fo r ma , o r e i s e r i a u ma

Page 69: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

56

f i g u r a l im i a r , r e p r e s e n t a n t e d o s cé u s n a t e r r a , “ nã o t o t a l m e n t e

h um an o e ne m t o t a l me n t e u m de u s , e m u m p a l á c i o n ã o t o t a l me n t e

d es t e m un do e ne m d o m un do do s d e use s ” ( DU NC AN, 1 99 0 : 2 1 ) .

A p a r t i r da u t i l i z aç ã o de t r op os e d a r e l a çã o e s t a b e l ec i d a e n t r e

e l e s e ce r t o s e l eme n t o s d a e s t r u t u r a d a c id a d e d e Ka n d y , Du n c a n

p ro põ e uma fo r ma de e s tud o da pa i s agem u r ban a que va l o r i ze su a

c a p a c i dad e d e c o m u n i ca r u ma o r d e m s oc i a l e , d e s t a fo r ma , o r i en t a r a

c o n d u t a d a p o p u la ç ã o co m u m d o r e i n o , e m f u n çã o d o s e n t i me n t o d e

p e r t e nc i me n t o a u ma c u l t u r a c r i a da p e l o s d e u s e s . I s s o é p o s s í v e l a

p a r t i r d o mo me n t o e m q u e s e r e l ac i o n a m c on c e i t o s d o c a mp o d a

L i t e r a t u r a a o s e s tud os ge o gr á f i c os .

As c on t r i b u i ç ões d e M ar c Br os s e a u a o s e s t u d o s g e o g r á f i c o s

so b r e t ex t o s l i t e r á r i o s pa r t em d a p r op o s i ção do mé to d o d i a ló g i c o

( BR OS S E AU, 1 9 9 6 ) . O d i á l o g o ap a r e c e c o mo u ma o p ç ã o p l a u s í v e l

p a r a a a ná l i s e d o r o ma n c e , s e n d o u ma p o s s i b i l i d a d e d e c o mun ic a ç ã o

e n t r e Ge o g r a f i a e L i t e r a t u r a , e n q u a n t o c am p o s a u t ô n o m o s d o

c on h ec i me n t o ; e c on t r i b u i n do , a s s i m , p a r a o pe n s a r do l ug a r p e l a

Ge o g r a f i a . C o n t ra p o n d o - s e a u ma i n t e r p r e t a ç ã o d o t e x t o em s u a

t o t a l i da de , e s t á a p r op o s t a d e u ma c o m p r ee n s ã o d o s e s p aç o s e d o s

l ug a re s no t e x t o , de fo r ma n ã o e s t an d a r d i zada a p a r t i r d o mé to do d o

d i á l o go .

S e g u n d o e s t a p e r sp e c t i v a , p a r a q ue o d i á l og o s e j a e s t abe l e c id o ,

o ro ma n ce não d eve s e r t r a t ad o co mo u m o b j e t o , mas co mo u m ou t r o

su j e i t o , v i s t o que u m d i á l og o s ó p od e o co r r e r en t r e do i s s u j e i t o s . O

r o ma n ce a p r e s e n t a u ma fo r ma e s p ec í f i c a : e l e n ã o é u m d i s c u r s o

c i e n t í f i c o , l o g o n ã o d i z a me s ma co i s a e n e m a p r e s e n t a a m es ma

f o r ma q u e a q ue l e , a l é m d e n ã o po s s u i r c o mp r o m i s s o c o m a u t i l i d a d e .

P o r i s s o , e l e n ã o p o d e s e r t r a t a d o com o u ma f e r r a me n t a , mas d e v e s e r

r e s p e i t ad o e m s u a e s p e c i f i c i d a d e . Con fo r me a r gu me n t a B ro s seau

( 19 96 : 55 ) , a

Page 70: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

57

“espec i f i c i dade de s t e modo de expre s s ão em re l ação à q ue l e

d a s c i ê n c i a s h u ma n a s d e v e s e r p l en a me n t e a s s u mi d o se b u s c a -

se comp reen der me l h or o qu e o ro ma nce po de n o s ens i n ar d e

no vo ou d e d i f e ren t e so bre a e sc r i t a do s l u ga res . Só qu e , e s t e

ga nh o co g n i t i v o ( . . . ) nã o s e o b t é m p e la s i mp l es t ra n s f e r ên c i a d e

um do mí n i o a o u t ro , p e l a t ra du ç ão do que exp r i me um n a

l i n gu a gem d o ou t r o . G eo g r a f i a e L i t e r a t ur a nã o s ã o v a s os

c o m u n i c a n t e s ” .

A i nd a s egu nd o o au t o r , o mé t o do d i a l óg i c o p ro c u r a ev i t a r

“ a c r e n ça n a c a p a c i d a d e d a c i ên c ia e xp r i mi r e m s u a s p a l a v r as

aq u i l o que o r oman c e d i z ( e sc reve ) . O d i á l ogo é so men t e u ma

ou t ra e s t ra t ég i a que p e rmi t e ao geó gra f o en t ra r em co n t a to com

o ro ma nce , i n t e r roga r sua pr óp r i a r e l açã o com a l i ng ua gem e a

e s c r i t a g r a ça s a u m e n c o n t r o c om e s t e o u t r o s em b u s c a r

a s s im i la - l o . Co locar o roman c e como su j e i t o , como

‘ t o ta l i d ade ’ , n ão s ig n i f i ca na d a a l ém de d i z e r q ue e l e no s é

i mper meáve l , embo ra h a j a u ma ma n e i ra p r óp r i a ( e e s t a p od e

s e r v e r d a d e i r a pa r a c a d a r o m a nce pa r t i cu l a r ) d e p rod u z i r

s e n t i d o , u ma c o e r ê n c ia d e s e n t i d o s , q u e r e s i s t e a o s m a i s s u t i s

e s f o r ç o s d o an a l i s t a e m o t ra ns f o r ma r [ o r o ma n c e ] e m o b j e t o”

( B R OS S E A U, 1 99 6 : 6 0 - 61 ) .

A pa r t i r d o p r o po s t o , B r os seau ap re sen t a a l gu n s p on t os d e

r e f l e x ã o i n t e r e s s an t e s . Rec o r r e n d o à s con t r i bu i ções de Bach e l a r d ,

T u an e B e r do u l a y , o a u t o r d es e nv o lv e a r e l aç ã o e n t r e o e s p a ç o e o

i ma g i n á r io . A i ma g i n aç ã o , e n t e nd i da p o r B a che l a r d c omo d i n a mi s mo

o r g an i za do r d a ‘ r ea l i da de ’ , d e sempe n ha i mp or t a n t e p ape l n a

c o n s t r u ção d e e s pa ç o s n a L i t e ra t u r a . A s c o n t r i b u i ç õe s d e T ua n e

Be rd ou l ay , p o r s ua vez , r e s i dem na d i s cus são ace r ca d a u t i l i zação d e

me t á fo r a s . P a r a o p r i me i r o , a e v o ca ç ã o s e m â n t i ca d o p r o ce d i me n t o

me t a fó r i c o p e r mi t e a c e d e r a u m m e l ho r c o n h ec i me n t o d as q u a l id a d e s

Page 71: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

58

v i v i da s do me i o a mb i en t e . S e gu n do Br o s s e a u , a q ue s t ã o da me t á f o r a

t r a n s b o r d a d o q u a d r o d a i ma g i n a ç ã o p o é t i c a , s e n d o d e i n t e r e s s e

e p i s t e mo l ó g i c o d e p r i me i r o p l a n o . Par a Vi n c en t o Be r do u l a y , a

me t á fo ra é u ma i mp or t an t e fo n t e d e c r i a t i v idad e pa r a o pen samen t o

g eo g rá f i co , q ue p r op i c i a um gan ho co gn i t i v o g r aças a o

e s t a be l e c imen t o de uma r e l a çã o i n éd i t a e n t r e d ua s i d é i a s o u s i s t ema s

d e i dé i a s ; r e no van do ao me s m o t emp o n o s sa ma ne i r a de abo rd a r a

r ea l i da d e e d e a t r an s mi t i r . P a r a B ro s s e a u , a me t á fo r a p e r mi t e u m a

n o v a o r g a n i z a çã o d o s a b e r e r e a p r o x i ma o a n d ar c i e n t í f i c o d a c r i a çã o

p oé t i ca .

U m ou t r o p on t o d es t a c ad o po r B r o s s ea u é o d a i mpo r t â n c i a q ue

a d e s c r i ç ã o a p re s e n t a pa r a o e s t u d o d o e s p a ç o ro ma n e s c o . A

d es c r i ç ão , a s s o c i ad a a o e sp a ç o , f o i p o r mu i t o t e mp o c o n s i d e r a d a

mo me n t o d e pa rada na s eq üên c i a n a r ra t i va , ma s e s t ud os co mo o s d e P .

Ha mo n , Ra i mo nd e C l o z i e r , e n t r e o u t r o s ( B RO S S E AU , 19 9 6) ,

m o s t r a m q u e e l a a p r e se n t a ca rá t e r d i nâ mi c o e o r g a n i z a d o r ,

co l a b o rand o pa r a uma me l ho r compr ee n s ã o d a i mp o r t â n c i a e d o p a p e l

d o e s p aço d e n t r o d a t r a ma . A s s i m, a d e s c r i çã o é i mp o r t a n t e p a r a a

Ge o gr a f i a , e a o co n t r á r i o d e a ss o c i a r - s e a o c a rá t e r me r a me n t e

d es c r i t i vo d e u ma Geog ra f i a Reg i on a l c l á s s i c a , e s t a r i a i n t i m ame n t e

l i g a d a à e x p l i ca ç ão . Br o s s ea u a c r e sce n t a a i n da q u e a d e s c r i ç ã o p o d e

s e t o r n a r o l u g a r o n d e a n a r r a t i va é r e l an ç ad a , ‘ r e c o n t a n do ’ o s

e v e n t o s s o b r e o s qu a i s e s t a p a s s a r i a e m s i l ê n c i o .

Po r f i m, a abo rdagem da h i s t ó r i a l i t e r á r i a e dos gêne ros t r a z a

c on t r i b u i ç ã o d e Ba k h t i n co m o c o n ce i t o de c r o nó t op o , q ue b u s c a

a l c an ça r a ‘ c o r r e l a ção e s s e n c i a l d a s r e l a ç õ e s e s p a ç o -

t e mp or a i s ” ( Ba k h t i n c i t a d o p o r Br o ss e a u ) . P a r a B r o s sea u ( 1 99 6 :1 0 0) ,

e s t a n o ção é “ uma f e r ra men t a p rec io sa n a t en t a t i va de a pr eender o s

p r o b l e mas d o e s p aç o - t e mp o n o co n j u n t o d o r o ma n ce e n o s e n s i na q u e

n ão é p os s í v e l c omp r e en d er um s e m o ou t r o” . As s i m, o r e c u r so a o

Page 72: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

59

c on c e i t o d e c r o nó to p o s e r ve p a r a q u e s e d e f i n a ma i s p r e c i sa m e n t e o

t i po de un i v e r so co m o q ua l o d i á l og o s e r á e s t a be l ec id o , qu and o d o

c o n t a t o co m o r o m a n c e .

* * * * * *

Buscamos, nessa seção, apresentar a pertinência da realização de

estudos que unam Geografia e Literatura, mais especificamente no que ser

refere à proposta de decifrar a dimensão simbólica da paisagem por meio de

sua representação literária. Os mocambos do Recife constituem uma

paisagem urbana que, a despeito de sua dimensão mais objetiva, foram e

continuam sendo alvo de discursos múltiplos, dos quais visamos destacar

dois, expressos por meio do texto literário.

2 – A E s c o l h a d o s Au t o r es e o s Ca m i n h o s d a I n t e r p r e ta ç ã o

Ne s t a s eç ã o , d i s c o r r e r e m o s b r e v eme n t e s o b r e a e s co l h a d o s

a u t o re s e o s cami n ho s t r i l h a do s p a r a an á l i s e de su as ob ra s .

De s t a c a r em o s a l g u n s a s p e c to s i mp o r t a n t e s d e s u a s v i d as e o ma t e r i a l

s e l e c io n ad o p a r a a a n á l i s e ge o g r á f i c a p r o p o s t a .

A e s c o l h a d o s a u t o r e s r e s u l t a d o p r oc e s s o d e p e s q u i s a i n i c i a d o n o

d es e j o de a p r o f un da r , n uma d i s s e r t a çã o de me s t r a d o , o t e ma ab o r d ad o

n a mon o g r a f i a de f i na l d e cu r s o , qu e c o ns i s t i u na a n á l i s e ge o gr á f i c a

d as c o mp o s i ç õe s mu s i c a i s d o a r t i s t a Ch i co Sc i en c e . Nos s o o b j e t i v o

i n i c i a l co ns i s t i a n a an á l i s e d a o b r a d e u m s ó a u t o r – n o c a s o ,

c o m p o s i t o r - , ma s a n e c es s i d a d e de uma de l i mi t ação ma i s p r ec i s a

so b r e q ua i s a s pec t o s d a ob r a de Ch i c o Sc i e nce d e ve r i am se r

en fa t i z ados , o r i e n to u a p e squ i s a pa r a o u t r o s cami n ho s .

U ma s e g u n d a e t a p a d a c o n s t r u ç ã o d o o b j e t o d e e s t u d o f o i , e n t ã o , a

d ec i s ã o d e q u e n o s s a a n á l i s e s e d ed ica r i a à pe rc e pçã o q ue o r e fe r i d o

a r t i s t a ap re sen ta so b r e q ues t ã o hab i t a c i o n a l , ma i s p r e c i s a me n t e s o b r e

o s mo c amb o s . E s t e é u m d os t e ma s e n f a t i za d o p o r C h i c o S c i e nc e em

Page 73: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

60

s u a s c a n çõ e s , e n es s e s e n t i d o , ac r e d i t á v a mo s s e r p e r t in e n t e p r o c e d e r

d e u ma a n á l i s e n e s s e r ec o r t e t e má t i c o . No e n t a n t o , a o i n i c i a r mo s

n o s s a p e sq u i s a b i b l i o g r á f i c a a c e r ca d a q u es t ã o h a b i t ac io n a l r ec i f e n s e

e d a v i da d e Ch ico S c i e nce , no s depa r a mos , de um l ad o , com u m

c o n j u n t o d e i n fo r m a ç õ e s mu i t a s v e zes c o n t r a s t a n t e s s o br e o mo c am b o ,

o q u e n o s p e r mi t i u p e r c e b e r a p l u ra l i d ade de s en t i dos a t r i bu ído s a

e s s e t e r mo . P o r o u t r o l a d o , p e r c e b e mo s q u e , d e a l g u m a ma n e i r a , n ã o

p od e r í amos d e i x a r de i n c l u i r em n o s so e s t udo a s co ns id e r açõ es d e

Gi l b e r t o F r ey r e e J o s u é d e C a s t ro s o b r e e s s e t i p o d e h a b i t a ç ã o

p o p u l a r . De s s a ma n e i r a , u ma r e - e l ab o r aç ã o d o o b j e t o d e e s t u do fo i

f e i t a , q u e d es s a v e z f o i a s s u mi d o c omo o i n t e r e s se pe lo s s i g n i f i c ad os

a t r i b u í d o s a o s mo ca mb o s p e l o s d i s c u r s o s a ca d ê mi co d e F re y r e e

C a s t r o , e a r t í s t i c o d e Ch i co S c i e n c e .

Pa r a l e l ame n t e , p o r é m, a l e i t u ra q u e r ea l i zá v a mos a c e r ca da s

pos s i b i l i dades de e s t udo geog rá f i co sob re t ex t o s l i t e r á r i o s nos

o r i e n t o u a no v ame n t e mo d i f i c a r no sso o b j e t o de e s t ud o . De s t a v ez , a

l e i t u r a d e M a r c Br o s s ea u e d e s e u s a r g u me n t o s s ob r e a s

e s p ec i f i c id a d e s d os t e x t o s c i e n t í f i co e l i t e r á r i o l evo u -no s à dec i s ão

d e n ã o m a i s a n a l i s a r p a r t e d a o b r a de G i l b e r t o F r e y r e , e a e s c o l h e r ,

como ob r a s de Jo sué de Cas t r o a s e re m a n a l i s a d a s , o ro ma n c e p o r e l e

e s c r i t o . De s s a ma ne i ra , a c r e d i t a mos e v i t a r fu tu r os p r ob l ema s

p r o v e n i en t e s d a t en t a t i v a d e c o mp a r a ç ã o en t r e t e x t o s d e n a t u r e zas

d i f e r en t e s . Cheg amos en t ão , à p r opos t a f i n a l d e e s tudo , qu e é a d a

a n á l i s e g e o g r á f i ca d e t e x t o s l i t e r á r i o s c o m ê n fa s e p a r a a s

s i g n i f i c a ç õ e s q u e s e u s a u t or e s a t r i bu í r a m a os moc a mb os ,

e s p ec i a l me n t e n o q u e e l e s n o s p e r mi t e m p e r ce b e r a a t u a l i d a d e q u e o s

m o c a mb o s a i n d a as s u me m n a d i n â mi ca u r b an a d o R e c i f e , s e j a p o r s u a

e x i s t ê n c i a f í s i c a , s e j a p e l a p e r p e t u a ç ão d as c o nd i ç õ e s só c i o -

e c o n ô m i c a s q u e o s g e r a r am . Os t e x t o s a s e r em a n a l i s a d o s s e r ã o o

r oma n ce H o m e n s e C a r a n g u e j o s ( 19 66 ) d e J os u é de C a s t r o , e a s

Page 74: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

61

s e g u i n te s c ompo s i çõ e s mus i c a i s d e Ch i co S c ie n c e : Da Lama ao Ca os ,

A C i da d e , B an d i t i s mo po r U ma Qu e s t ão d e C l as s e , A n t e n e - s e e

R i s o f l o r a , d o á l bum Da Lama ao Ca o s (1 99 4 ) , e O Ci d ad ão do M u nd o ,

E t n i a , Co rp o d e La ma e M a n g u e t o w n , d o á l b u m A f r o c i b e r d e l i a

( 19 96 ) .

Ao r e co r t e e s pa c i a l c l a r a men t e d e f i n i d o – a c i d a d e d o R e c i f e ,

compo r t a nd o t od o s o s a s pec t o s q ue a c a ra c t e r i z a m c o mo me t r ó p o l e

r eg i o n a l - , s eg u e - s e u m r ec o r t e t e m p o r a l a p a re n t e me n t e i mp r e c i s o , o

d e u m t e mpo s o c i a l e spes so , d u r a n t e o q u a l pe r s i s t em os

c o n d i c i o na n t e s q u e o r i g i n a r am o moc a m b o .

P a s s a r e mos a go r a à e x po s i çã o d e a l gu n s a sp e c t o s da s v i d as d e

J o s ué de Ca s t r o e Ch i c o Sc i en c e , c o ns i d e r ado s imp o r t a n t e s pa r a a

me l h o r c o mpr e e n s ã o d e s u a s o b r a s .

2 . 1 – Jo su é de Cas t ro , o J o s u é d o M an g u e

De s t a c a r em o s , n e s t a s e ç ã o , a l g u n s a sp e c t o s d a v i d a d e J o s u é d e

C a s t r o . E s t a m o s c e r t o s d e q u e s e r i a ex a g e r a d o , e a t é ce r t o p o n t o

e x a u s t i v o , d i s c o r re r mo s d e t a l h a d a me n t e s o b re s u a e x te n s a p r od u ç ã o

a c a d ê mi c a e s u a mi l i t â n c i a p o l í t i c a . Nosso ob j e t i vo cons i s t e , ao

c o n t r á r i o , e m a p r e s e n t a r e l eme n t o s q u e s i r v a m d e r e fe r ê n c i a a o n o s s o

e s t u d o , e n e s t e s e n t i d o , n o s p r e oc u p a r emo s e m t r a ç a r u m b r e v e

p an o r a ma d e s u a p r o d u çã o a c a d ê mi c a , e n fa t i za n d o s u a r e l a çã o c o m a

Ge o g r a f i a e co m a c i d a d e d o R e c i f e .

J o s u é d e C as t r o n as ce u na c i d a de d o Re c i f e n o an o d e 1 9 0 8 .

F o r mo u - s e mé d i c o a o s 2 1 a n o s , e a os 2 9 a n os c on c l u i u o c u r s o d e

F i l o s o f i a . C r e s c e u e m u ma f a mí l i a a b a s t a d a , e me s m o d u r a n t e o s

p e r í od os em q ue e s t a va l ong e d o Re c i f e p a r a r e a l i z a r s e u s e s t u d o s ,

g os t av a de pa s s ea r pe l a c idad e co m os ami g o s . Co nfo r me no s c on t a

u m d e s e u s amig os d e j u ven tu de , o S r . Oc t áv i o Pe rn ambu co , “ q ua nd o

Page 75: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

62

e l e v i nh a d a Ba h i a e dep o i s d o R i o ( . . . ) , a p r i m e i r a co i s a e r a a ge n t e

i r p a s sear . O no s so p as s e io t o do e ra o man gu e . E l e t i nh a qu e ve r o s

ma n gu es t o do s da q u i , de O l i nd a , d o B a i r r o d o R e c i f e . T u do i s s o a

g en t e i a e c o n v e r sa v a c o m o p es s o a l d o ma n g u e ” (TENDLER, 1995 ) .

E s s e s p a s s e i o s s e r i a m f u n da me n t a i s p a r a sua fo r mação p r o f i s s i on a l ,

q u a n d o , f u t u r a me n t e , e l e g e r i a a f o m e c o mo o s e u p r i n c i p a l t e m a d e

e s t u d o , e s e u c o mb a t e , s u a p r i n c i p a l ba n de i r a na mi l i t â nc i a po l í t i c a .

Co n s i de ra d o p o r a l g un s au t o r e s como ‘ u m h o me m à f r e n t e de

s eu t empo ’ p o r con t a d a d iv e r s i d ade d e a s sun t os qu e ca r ac t e r i za su a

o b r a ( C ARVAL H O , 2 00 1) , J o s ué d e Cas t r o t o rn a - se conh ec i d o co mo

mé d i c o , n u t r ó l o g o , c i e n t i s t a s o c i a l , g e óg r a f o e a t i v i s t a . Pub l i c o u

d i v e r s o s e s t ud os , 2 2 l i v r os , e t e v e u ma ca r r e i r a p o l í t i c a co n s i d e r á v e l ,

s e j a c o mo d e pu tad o f ed e r a l pe l o E s t a d o de Pe r n a mb u c o , s e j a c o mo

e mb a i x a d o r d o B r a s i l n a Or g a n i zaç ã o d a s Na ç õ e s Un i d a s . Co mo o

‘ ho me m mú l t i p l o ’ q ue f o i , J o s u é de Ca s t r o a i nd a d e mon s t r a s e u

i n t e r e s s e p e l a s a r t e s , e s c r e v e n d o c o n t o s e u m r o ma n c e , o b j e t o s d e

n o s s a a n á l i s e .

A mu l t i p l i c i dad e t emá t i ca p r e sen t e na ob r a de Jo su é é

p e r pas sada , n o en t a n t o , po r um t e ma cen t r a l , an t e r i o rme n t e

a s s i n a l a d o : a f o m e , c e r t a me n t e r e f l e x o d o c o n t a to t r a v a d o , n a

i n f â n c i a , c o m a p o p u l a çã o p o b re q u e h ab i t a v a o s ma n g u e z a i s

r ec i f en s es q u e e l e t a n t o g o s t a v a d e v i s i t a r . J os u é d e C as t r o r e l a t a e s t e

p e r í od o d e sua v i da no t e x t o So l i d ar i edad e Hum an a , d o l i v r o

Do cumen t ár io do Nord es t e (1 95 9) . D i z e l e :

“ Du ran t e um bo m p ed a ço ( t a l ve z o me lh or ped aço ) d e m i nh a

v i d a mo r e i p e r t o d os mo c am bo s da M a da l e na : d os 8 a os 1 4

a n os . Era uma ve l ha ca sa co l on i a l com se i s g ra nd e s j ane la s d e

f r en t e , a p i n tu ra t o da desca scada e co m eno rmes sa l as

c i men t adas , u m gra n de de sen ho c i r cu la r no p i so d o r e f e i t ó r i o .

( . . . )

Page 76: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

63

A c as a f i c a v a à ma r g em d o r i o , o s í t i o t e r mi n an do à be i r a

d ’ á g ua e f i ca nd o em t e mp o d e c h e i a co mo um a i l h a , c om o u ma

f o r t a l e z a mo n t a d a no s a l t o s ba t en t e s p or o nd e o s c a r an g ue j os

s ub i a m t re pa nd o a t é o t e r ra ç o , en t ra nd o a l gu n s ma i s o us ad os

a t é d e n t r o d a s s a l a s . ( . . . )

O s í t i o , c he i o de ma ng u e i r a s e s ap o t i z e i ro s , c o n f i na v a à

e sq u er da com um des ca mp ad o qu e i a a t é ao p é de u ma ve lh a

p o n t e d e f e r r o . Da p on t e pa r a l á e r a me s mo a z o na c o mp ac t a

d o s mo c am bo s . U n s p or c i m a do s o u t r o s nu m e n ov e l a do d e

r ue l a s , nu ma a n arq u i a de se sp erad o ra . ( . . . )

M a i s p a ra c á , e n t r e o s í t i o e a p o n t e , f i c a v a u m t e r r e n o b a l d i o

co ber t o d e ma ta ga l e n a pa r t e ma i s ba i x a a l gu ns ma ng ues

g a r r a n c ho s o s . ( . . . ) E p e g ad o b e m n o n o s s o m u r o [ f i c a v a ] u ma

l a t ad a d e ca i xõ es de qu eros en e , on de mo rava Ch i co ( . . . ) .

C h i c o e r a l e p r o s o e s ab i a q ue e r a s ó o l h ar pa r a o s e u r o s t o

c o m s u as e no r me s o r e l ha s c a í d as , s eu n ar i z e s b or rac h ad o ,

p a r a s e re c o n h ec er i me d i a t a me n t e a h o r r í v e l l e p r a q u e a s s u s t a

e q ue dá n o j o . E t i nh a u m me d o ho r r í v e l d e s er l e v ad o à f o r ç a

p a r a o ho s p i t a l . ( . . . )

C o mo e u e r a f i l h o ú n i co e nã o t i n h a c o m q u em b r i n c a r , f u g i a

co m f r eq üên c i a , a p es ar de t o da s a s r e co men da ç ões , pa ra

c o n v e r s a r c o m o l e p r o s o . ” ( CA S T R O , 1 9 5 9 : 4 5 - 4 7 )

De f a t o , é a o e s t ud o da fo me q ue o au t o r s e de d i ca du ra n t e sua

c a r r e i r a , e mu i t o s s ã o a q ue l e s q u e o a p o n t a m c o mo o p i o n e i r o em

t r a t á - l a co mo q ue s t ã o s oc i a l ( C ARV AL HO , 2 0 01 ; T E NDLE R , 19 9 5) .

E m s u a o b r a , a fo me é ap r e s e n t a da c o mo u m a q u e s t ã o p o l í t i c a , e n ã o

c o m o c o n s e q ü ê n c i a d a s con d i ç õ e s n a t u r a i s , e é e s s a ‘ ob s e s sã o ’ e m

e s t u d á - l a q u e l e v a J o s u é d e Ca s t r o a a b o r d a r t e ma s q u e a e l a

c o n v e r g i am , c o mo me i o a m b i e n t e , s e gu r a n ç a a l i me n t a r e p a z mun d i a l ;

Page 77: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

64

e a t o r na r - s e u m ve r da d e i r o mi l i t a n t e pe l o f i m d a Gu er r a F r i a , pe l o

d es a r ma me n t o e p e l a i g u a l d ad e s o c i a l . E mb o r a n ã o s e p o s s a a s s oc i á - l o

a n e nh um mov i me n t o cu l t u r a l e sp e c í f i c o ( o qu e v e r e mo s s e r p os s í v e l

c o m o o u t r o a u t o r co n s i d e ra d o ) , s u a p ro du ç ão ac a d ê mic a e n c on t r a - s e

i n t i ma me n t e l i gad a a o s q ue s t i oname n t o s d o pó s - gu e r r a , qu a nd o

d i v e r s o s p e n s a d o r e s mob i l i z a m- s e e m b us ca d e u m fu t u r o ma i o r p a r a a

h u ma n id a de . A desco be r t a mu n d i a l do ‘Te r ce i r o M undo ’ e , com e l e ,

d a f o m e , s ã o c o mo q u e o ‘ p a n o d e f u n d o ’ p a r a a p r o d u ç ã o a c a d êmi c a e

a mi l i t â nc i a d e J os u é de Ca s t r o . Nã o é p o r o u t r a r az ão qu e s ua s ob r a s

ma i s c o n h e c i d a s da t a m d e 1 94 6 e 1 9 51 , a Geogra f i a da Fome e a

Geopo l í t i ca da Fome , r e s pec t i va me n t e .

E m s u a Di s s e r t a çã o de M es t r a do i n t i t u l a da Jo s u é d e C a s t r o n a

Per sp ec t i va d a Geog ra f i a Bra s i l e i ra – 19 34 / 19 56 , C a r v a l h o ( 2 0 0 1 )

a n a l i s a a o b r a d o r e f e r i do a u t o r r e l ac i o n an d o - a a o p r o c e s so d e

i n s t i t uc i ona l i zaç ã o d a Ge o g r a f i a . De s t a ca r emos a qu i a l g un s p on t os

d es s a a r gu me n t a ç ão , p r o p o n d o q u e o fo r ma t o q u e e s s a r e l a ç ã o a s s u me

e s t á p r e se n t e , t a mbé m, na p r od uç ã o l i t e r á r i a de Ca s t r o . De f a t o , é

d u r an t e a d éc a d a d e 1 9 3 0 q u e J o s u é d e C a s t r o i n i c i a s u a p r o d u ç ã o

a c a d ê mi c a , co m u m e s t u d o s o b r e a s c o n d i ç õ es d e v i d a d o s

t r a b a lh a do r e s d o Re c i f e , e t a mbé m s u a d oc ê n c i a co mo p r o fe s s o r

c a t ed r á t i c o d e G eo g r a f i a Hu man a d a F a c u l d ad e d e F i l o so f i a e

C i ê n c i a s S o c i a i s d o R e c i f e , s i mu l t a n e a men t e , p o r t a n t o , à

i n s t i t uc i ona l i zação da Geo g ra f i a n o Bra s i l , oc o r r i da em 19 3 4 co m a

i mp l a n t a ç ã o d a U n i v e r s i d ad e d e S ã o P a u l o e d e s u a F a c u l d ad e d e

F i l o s o f i a , L e t r a s e C i ên c i a s Hu m an a s .

O p r i me i r o p o n t o a d e s t a ca r s o b r e a r e l a ção d e J o s u é d e C as t r o

c o m a G e o g r a f i a é a fo r t e i n f l u ên c i a q u e Vi d a l d e L a B l a c h e t ev e e m

s e u p o s i c i o n a me n t o a c a d ê mi c o , e s pec i a l me n t e q u a n t o ao p o s s i b i l i s m o

e ao s gên e ro s de v i d a , a sp ec to s fu nd amen t a i s da ob ra v i d a l i an a . A

f a mi l i a r i da d e qu e J os u é de Ca s t r o e v i d e nc i a t e r co m a p r o d uç ão

Page 78: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

65

f r ancesa não imp e de , n o en t a n t o , qu e Hu mb o l d t , Ra t ze l e R i t t e r

t e n h a m p a p e l n a s i s t e ma t i z aç ã o d e s u as i d é i a s ( C ARV A L HO , 2 0 0 1 ) . O

mé t o d o g e o g r á f i c o é ad o t a d o , p o r t a n t o , c o mo a qu e l e c a p a z d e p e r mi t i r

o e s t u do d a f o me , v i s t o q u e e s s a d i s c i p l i n a s e r i a “q ua se ( . . . ) u ma

t é c n i c a q u e e n s in a a v e r e a p ro d uz i r c o m f i d e l id a d e o s v á r i os

e l e me n t o s q u e c om p õ e m o s d i v e r s o s p an o r am as c u l t u r a i s ” (CASTRO,

1 95 1 : 5 45 ) .

Ou t r o p o n t o d e s t ac a d o e m s u a o b r a é q u e , c o n t r a r i ame n t e à

n eu t r a l i da d e a n a l í t i c a o b s e r v a d a n as a n á l i s e s r e g i o n a i s d o p e n s ame n t o

g eo g rá f i co c l á s s i co , J o su é d e Cas t r o p r op õe u ma Geog ra f i a de cu nho

s o c i a l , a o e l e g e r a f o me c o m o t e ma c e n t r a l d e s e u e s t u d o . No s d i z e r e s

d e M or a es (1 98 7 : 118 ) , Jo sué en se j ava

“ uma Ge o gr a f i a de den ún c ia de r ea l i d a des e spac i a i s i n ju s t a s e

co n t ra d i tó r i a s . T ra t ava - s e d e exp l i ca r a s r eg i ões , mos t ra nd o

n ã o a p en a s su as f o rmas e su a f un c io na l i da de , mas t ambém as

co n t ra d i çõ es a í con t id a s : a m i sé r i a , a sub n u t r i ção na s f ave l as ,

en f im a s con d içõ es d e v i da d e uma pa rce la da po pu l açã o qu e

n ã o a pa rec i a nas an á l i s e s t ra d i c i on a i s d e i nsp i ração

e c o l ó g ic a ” .

S u a Ge o g r a f i a a p re s e n t av a , p o r t a n t o ,

“ um p e r f i l i nd epen den t e qu an t o aos do g mas i mp os to s pe l a

g e og r a f i c i da d e o u a s f a l s i dad e s ge ográ f i c a s , t r i l h a nd o p or s u a

ve z p or uma Geo g ra f i a d e cu nh o so c ia l e q ue nã o d i s soc i a d as

r e l a ç õ e s s o c i a i s (h o me m x h o me m ) d a s r e l a ç õ e s h o me m x me i o ,

m a t e r i a l i za da n as v i t ó r ia s d o ho me m s ob r e o me i o”

( CARV A LHO , 20 0 1 : 89 ) .

P o r o p t a r p o r t ema s q u e n ã o e r a m c o mu me n t e a n a l i s a d o s n a

Ge o g r a f i a , J o s u é d e C a s t r o t e v e s u a p r o d u ç ã o t a ch a d a d e n ão -

Page 79: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

66

g eo g r á f i ca , o q u e o f e z ma n t e r r e l a t i v o a f a s t a me n t o d a c o mun i d a d e

g eo g r á f i ca b r a s i l e i r a , en q ua n t o r e s p a l d a - se n o s co l e ga s f r a n c es e s e

n o r t e - a m e r i ca n o s , c o mo S o r r e , J a mes , C r es s ey , Ru e l l an , D e f fo n t a i nes

e Ma y (CASTR O, 2 00 1) .

O ú l t i mo p o n t o d e d e s t a q u e n a r e l a ç ã o q u e J o s u é d e C as t r o

e s t a b e l e ce u c o m a G eo g r a f i a em s u a o b r a d i z r e s p e i t o a o s e s t u d o s

u rb an o s . Ca rv a l ho ( 2 00 3 ) ap on t a Jo su é d e Cas t ro co mo u ma ma t r i z

n os e s t udo s de Geog r a f i a u rb a na b r a s i l e i r a , t an to no q ue s e r e f e r e aos

e s t ud o s s ob r e o u rb an o n a c io na l , qu an t o a o s e s t u do s e l ab o r a do s s o b re

a c i d a de do Re c i f e . T a mb é m ne s s a l i nh a d e p e s qu i s a a p e r s pe c t i va

p o s s i b i l i s t a s e a p r e s e n ta , o q u e f i c a e v i d en t e n o t r e c h o s eg u i n t e ,

e x t r a íd o d e s u a t e s e à C á t ed r a d e Ge o g r a f i a H u ma n a d a F ac u l d a d e

Na c i o n a l d e F i l o s o f i a d a an t i g a Un i v e r s i d ad e d o Br a s i l ,

p o s t e r i o rme n t e p u b l i ca d a c o mo A C i d a d e d o R e c i f e : E n s a i o d e

Geo gr a f ia Urba na . No s d i ze r e s d e Ca s t r o ( 1954 : 26 ) , a c i dad e

“ é semp re um p rod u t o d as p o s s i b i l i d a d e s ge o g r á f i c a s e d a

ca pa c i dade de u t i l i zaçã o d as mes ma s p e l o g r up o h uman o l oca l

e ne l a se r e f l e t em s e m pr e as i n f l uên c ia s do me i o n a tu r a l e a s

i n f l uênc ia s do g rup o cu l tu ra l . Embo ra s e j a , co mo r e su l t an t e ,

u m org a n i s mo a r t i f i c i a l , a c i d ad e é , a o me s m o t e m po , u ma

e x p r e s s ão d o n a t u r a l e d o h um an o: a ma i s c o mp l e x a e

g r a nd i osa e x t e nsã o ma t e r i a l d a aç ã o d o ho me m c om o f a t o r

g e og r á f i co ” .

T r a t a n d o m a i s e s p e c i f i c am en t e d o s e s t u d o s de J o s u é d e C a s t r o

so b r e a c i dade do Rec i f e , q u e s egu i am e s sa l in h a po s s i b i l i s t a ,

v e r i f i c a - se o d e s t aq u e co n fe r i d o a o s e l e me n t o s ‘ n a t u r a i s e h u ma n o s ’

d es t a l o ca l i d a d e , d e n t r e o s q u a i s d es t a c a m- s e o s r i o s , o s man g u e s e o s

m o c a mb o s , t ão c o n h e c i d o s s e u s d e s d e a i n fâ n c i a . A c r ed i t a mos q u e o

‘ o l h a r geo g r á f i c o ’ d e J o s u é d e Ca s t r o s o b r e e s s a c i d a d e , e ma i s

Page 80: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

67

e s p ec i f i ca me n t e s o b r e e s s e s e l emen t os , t a mbé m é r e co n h e c i d o em s u a

b r eve p rod ução l i t e r á r i a , p o n t o qu e v i s amo s en fa t i z a r no p ró x i mo

c a p í t u l o . N o mo me n t o , b a s t a - n os d e s t a ca r q u e e s s a b r ev e p r o d u ç ã o

l i t e r á r i a d e C a s t ro p o d e , d e c e r t a f o r ma , s e r c o n s i d e r a d a c o m o u m

e s t ud o s ob r e o u r ba n o r e c i f en s e , ap re s en t a do s ob u m o u t r o f o r ma t o , é

v e r d a d e , ma s n ã o me n o s i n t e r e s s ad o e m d e s t ac a r a s r e l a ç õ e s e n t r e o s

e l e men t o s n a t u r a i s e h u m an os d a c i da d e d o R e c i f e .

2 . 2 – Ch i co S c i e nce , o M a ng ue b oy

P a s s a r em o s a g o ra à b r e v e ap re s e n t açã o d o ou t r o a u t o r

c o n s i d e r ado e m n os s a p e sq u i s a : F ra n c i s c o d e As s i s F r a n ç a , ma i s

c o n h ec i d o co mo C h i c o S c i en c e . No ssa a r gu me n t ação t r az a l gu ns

a s p ec t o s d e s u a v i d a , c on t ex t ua l i z ado s n o m ov i me n t o cu l t u r a l q u e

a j u d o u a fu n d a r n o i n í c i o d a dé c a da d e 1 9 9 0 : o M a n g u e b e a t . T a n t o

e s t e mov i me n t o cu l t u r a l , q ua n to e s p e c i a l me n t e C h i c o S c i e n ce ,

t o r na m- s e a l v o d os i n t e r e s s e s ma i s d i ve r s os , c omo b e m a t e s t a

Te i xe i r a ( 20 02 : 172 ) :

“A pa r t i r da s eg un da me t ad e da d éca d a d e no ven t a , ma t é r i a s ,

ca d er no s e s p e c ia i s e d oc ume n tá r i os p a r a a T V c o me ç a r a m a

de s t i na r , c ad a ve z m a i s , e s p aç o s a o f e nô me n o M a ng ue B e a t

[u ma o u t r a f o r ma d e g r a f i a u t i l i z a d a ] . C o m o a s e g u i r u ma

t en dên c ia n a t u ra l , pe sq u i sa do res acad êmi c os – na c ion a i s e

e s t r an ge i ro s – co meça ram t ambém a i n t e re s s ar - s e pe l o t e ma

co mo ba se de e s t udo , sob s eus ma i s va r i ad os a sp e c to s” .

Tend o como po n t o d e p a r t i d a o M ang ueb ea t , d iv e r so s e s t ud os

a c a d ê mi c o s s ã o r e a l i z a d o s , d e n t r e o s q u a i s d e s t ac amo s a l g un s , q u e

v e r s a m s o b r e i d e n t i d a d e c u l t u r a l ( SOUZA, 2 0 02 ) , mo v i me n t o s so c i a i s

e c i d a da n i a ( T E I XEI R A, 2 0 0 2) e t r a d i ç õe s p opu l a r e s ( S I L VA , 20 0 4 ) .

Page 81: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

68

Re s s a l t a re mo s , n a p r e s en t e s eç ão , a l gu ma s c o n t r i b u i ç ões

o r i un d as d e s t e s e s t ud os , c o m ê n f a s e c o n f e r i d a à c o n s t r u ç ã o i d e n t i t á r i a

e ns e j a da p o r e s t e mo v i me n to . De f a t o , t a l c o ns t r uç ã o de i d e n t i da d e s é

t o r nad a pos s í ve l a pa r t i r da u t i l i z ação de d i v e r so s s ímb o l o s e s pac i a i s

u s u a l me n t e a s s o c i a d o s à c i d a d e , t a i s q ua i s o s r i o s , o s ma n gu e s , a s

p o n t e s e o s mo c a mb o s , e e m n o s s a pe sq u i s a ded i ca r emos e spec i a l

a t e n ç ã o a e s s e s s í mbo l o s e à s m e t á fo r a s e s p a c ia i s p r e s e n t e s n a s

c a n ç õ e s a n a l i s ad a s . A d mi t i mos , p o r t a n t o , q u e o p r o c e s s o d e

i de n t i f i c aç ã o p o s s i b i l i t a d o p e l o M a n g u e b e a t p e r p a s s a u ma d i m e n s ã o

e s p ac i a l e a p r e s en t a , p o r t a n t o , u m a r e l a ç ã o d i r e t a c o m o e s p a ç o

r ec i f en s e , e m e s p e c i a l c o m o s man g u e s , a s p o n te s e o s m o ca mb o s .

Ch i c o S c i en c e é um d os fu nd ado re s d o Man gu e bea t , que s u r g i u

com o ob j e t i vo de ‘ s acud i r ’ o mo rn o c e n á r i o mus i c a l d e Re c i f e d a

d écad a de 19 90 . Ganh a no t o r i edade a p a r t i r d e 1 99 4 , qu and o pas sa a

t e r s u a i ma g e m r e co n h e c i d a c o mo a s í mb o l o d o m o v i me n t o . S u a

b an d a , a C h i c o Sc i e n c e e Na ç ã o Z u m b i , é r e co n hec i d a n a c i o n a l e

i n t e r na c ion a lme n t e , e ap ós su a mor t e p rema t u r a a o s 3 0 a n o s n u m

a c i d e n t e d e a u t o m ó v e l , p a s sa a s e r c o n s i d e rad o u m m i t o , c o mo b e m

a t e s t a a f r a s e d o m ú s i c o Le n i n e , a o c o n s t a t a r o g r a nd e n ú mer o d e

j o v e n s qu e u s a v am c a mi s e t a s e s t a m p a d a s c om s e u r o s t o n o ca r n a v a l

d e 1 99 7 , o c o r r i do p ou c os d i a s a pós s ua mor t e : “É o no sso Bo b

M a r l e y ” ( TELLES , 2003 :71 ) .

F r an c i s co n a s c e u e c r e s ce u e m Ol i n d a , n o b a i r r o p o p u l a r d e R i o

Do ce . Tev e uma i n f ânc i a hu mi l de , na qu a l u ma de su as p r i nc i p a i s

b r i nc a de i r a s e r a d e s b r a v ar o s ma n gu es l o c a l i za do s na s r ed o nd e za s , d e

ma n e i r a s e me l h a n t e a J o s u é d e Cas t r o . A l é m d i s s o , d e s d e c r i a n ç a ,

t e ve co n t a t o c o m d i ve r s as ma t r i ze s mus i c a i s , s e j a a s mú s i ca s

e s t r a n ge i r a s à s q u a i s t i n h a a c es s o pe l o r ád i o , s e j a os d i v e r s o s r i t mo s

r eg i o n a i s . De f a t o , a mús i c a e r a a d i v e r s ã o d o s j o v e n s d e p e r i f e r i a ,

como Ch i co e a l guns ami go s qu e , f u tu r ame n t e , i n t eg r a r i am j u n t o com

Page 82: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

69

e l e o M a n g u e b e a t , c o m o o mú s i co J o r g e Du P e i x e . A p a i x ã o p e l o s

ma n gu e s e p e l a mú s i c a i r i a t e r u m p r i me i r o e n c on t r o qu an d o C h i c o

p as s a a vend e r ca r an gu e jo s p a r a con segu i r d inhe i r o q ue l he p e r mi t i s s e

i r ao s ba i l e s f un k r ea l i z ados n a s r edo nd ezas . É n e s se s b a i l e s que e l e

t r a v a co n t a t o c o m a mús i c a n eg r a ame r i c a n a , q u e l o g o s e t o r n a s u a

p r i n c i p a l p a i x ã o , e s p e c ia l me n t e o RAP , mú s i ca de cu n ho s oc i a l q u e

mi s t u r a r i t mo , p o e s i a , d a n ça e a t i t u de s , n u m n o v o f o r ma t o d e m ú s i c a

u r b an a ca r a c t e r i za d o p o r c o l a g e ns e mi x a g e n s , a t é e n t ã o n ã o

u t i l i z ados (TELLES , 2003 ) .

Ao s 2 1 a n o s o j á a s s i m c h a ma d o C h i c o S c i en c e ‘ f a z m ú s i c a ’ à

f r en t e d a b a nd a Or l a Or be . Co nh ece a l gu ns j ov e ns un ive r s i t á r i o s qu e

l o g o s e t o r n a r i a m s e u s a mi g o s , e c om o s q u a i s c o me ç a r i a a p e ns a r em

a l go qu e pu des s e ‘ e squ e n t a r ’ a c ena mu s i ca l r ec i f en se : F r ed 04 , DJ

Do l o r e s , H . D . M a bu s e e R e na t o L . Pa r t i n do d a i dé i a d e q ue e r a

p os s í v e l m i s tu r a r d i f e r en t e s e s t i l o s mu s i ca i s , numa ve r dad e i r a

a l q u i m i a s on or a , C h i c o p r o pô s a s e us a mi go s a mi s t u r a de r i t mos

r eg i o n a i s , c o mo o ma r a c a t u , a c i r a n d a , o s a mba e a e mb o l a d a , a

o u t r o s e l e me n t o s , t a i s qua i s a b l ack mu s i c , a mú s i c a e l e t r ô n i ca e a s

g u i t a r r a s . Su rg e en t ã o um no vo e s t i l o mus i ca l , i n i c i a lmen te ba t i zado

p o r Ch i co d e M angu e , em r e f e r ênc ia à d ive r s i dade de v ida ex i s t en t e

n es t e e c os s i s t e ma e q u e , p o r u m p r oc e s s o me t o n í mi c o , s i g n i f i c a r i a um

n ov o f o r ma t o mu s i c a l n o qu a l a d i ve r s i da de r í t mic a s e r i a

p r e do mi na n t e . E m t e r mos s on o r o s , o Ma ng ue se r i a , po r t an to , u ma

m ú s i ca q u e r e s ga t a r i a o s s o n s r e g iona i s , ma s i n t eg rando -os a

i n f l uên c i a s d i ve r sa s , nu ma e spéc i e de w o r l d m u s i c pe r na mb u c a n a .

P o s t e r i o r me n t e , o n o me d a ‘ c o i s a ’ s o f r e r i a a l t e r açõe s : d e Ma n gu e

p a s s a r i a a M an gu e b i t , s end o o ‘ b i t ’ uma r e f e r ên c i a à mú s i ca

e l e t r ô n i ca e à i n f o r ma ç ão t ã o c a ra a s e u s c r i a d o res – o b i t d o s

c o m p u t a d o r e s - , q u e , e m s e g u i d a , s e r i a r eb a t i za d o p e l a mí d i a d e

M an gu e be a t , a ‘ ba t i d a ’ ( b e a t ) d o ma n g u e ( T E L LE S , 2 0 0 3 ) .

Page 83: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

70

Da p r op o s t a d e c r i aç ã o de um n ov o e s t i l o mu s i c a l , e s t e g r up o d e

j o v e n s a r t i c u l a a l g o ma i o r : q u e e s t a s o n o r i d ad e f aç a p a r t e d e u m

v e r d a d e i ro mo v i m e n t o c u l t u r a l e nã o a p e n as mu s i c a l , q u e p o s s a

i n t e g r a r a s d i v e r sa s fo r ma s d e e x p r e s s ã o a r t í s t i c a . Ta l p r o c es s o é

b em - s u c ed i d o , f av o r e c e n d o u ma e s p é c i e d e ‘ r e n asc ime n t o ’ c u l t u r a l

pe r nambu cano ( TELLES , 2003 ) . Con fo r me nos a f i r ma Te ixe i r a

( 20 02 : 172) o M ov imen t o Man gu e (u m o u t r o t e r mo u t i l i z ado po r

mu i t o s pa r a de s i g na r o Mangu ebea t )

I n t e r f e r i u , a l t e r o u e ( r e )d e f i n i u c on c e i t o s n os v ár io s s egm en t os

d a c o n s erv a d o r a c u l t u r a p e r n a mb uc a na . C r i ou m od a , e s t i l o s ,

s ímbo l os e p e r f o rman ces a r t í s t i ca s , d an ç as , r ev i s t a s

e s pec i a l i za da s – i mp res sa s e v i r t ua i s (Mang u en i us ,

M a n g u e t ro n i c , A P o n t e . . . ) . T a m b é m e s t a b e l e c e u n o v o s e

co n t e m po r ân e os p ar a d i g ma s qu e p as s am a i n f l ue n c i a r e

mov i men t ar a p rodu ção a r t í s t i ca pe rn a mb uca na em s eu s vá r i o s

s e t o r e s , c o m o a s a r t e s g r á f i c a s , d e s ig n e r s , a r t e s p l á s t i c a s ,

t e a t r o e c i n e m a . . . , a l é m d a mú s i ca , é c l a ro ” .

Pa r a S i l va ( 2004 : 3 ) , o Mangueb i t [ t e r mo p r e f e r i d o p e l a a u t o ra ]

“re f o rmu l a o s r e f e ren c ia i s a pr es en tad os p e l a a r t e po p , ava l i a nd o os

l i m i t e s d e s ua un i v er s a l i da d e e o f e re c e nd o r e s po s tas n ão -

e t no cên t r i c as à s ques t õ es co l oca da s p e l o con t ex t o co n t empo rân e o” .

Se m a p r eocu pação de d e f i n i r um ú n ico e s t i l o de ex p r e s são

a r t í s t i c a , o M a n gu e b e a t pu b l i c a , no p r i me i r o CD d a ban da Ch i c o

S c i e n c e e N aç ã o Z u mb i , s u r g i d a em 1 9 9 3 , o s e u ma n i fe s t o : o 1 º

M an i f e s t o M an gu e , qu e p o de s e r co ns u l t a do no An ex o 2 .

Ap ó s e s t a b r ev e s í n t e s e s o b r e a e v o l u ç ão d o M a n g u eb e a t ,

a p r e s e n t a r emo s a l gu n s po n t o s d a d i s c u s s ã o de S o uz a ( 2 0 03 ) s ob r e o

c o n t e x t o em q u e s e d e u s e u s u r g i me n t o .

S e gu n do o r e f e r i do a u t o r , o M a n gu e be a t

Page 84: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

71

“con s t ró i e r econs t ró i s ímbo l os d e i d en t i d ad e capa zes d e

co n f e r i r a e l e u m po der d e s i mb o l i zação c r í t i co p er cep t i vo , q u e

o p e r mi t e s i t u á - l o e m u m co n t ex t o d e f or t e s t r a ns fo r ma ç õ e s

e s t r u t ur a i s , a n un c ia da s co mo f ra gmen t ad or as de an t i g as

r e f e rênc ia s de i d en t i da de e p rá t i ca s soc i a i s” (S OUZA ,

20 02 : 14 ) .

A g l o b a l i z aç ã o s u r g e , a s s i m, co mo i mpo r t an t e qu ad r o

r e f e r e n c ia l p a r a o a u t o r , qu e l o ca l i z a o Ma n g u e b e a t n u m mo me n t o d e

d es co n t ex t u a l i za çã o d a c u l t u r a , d o s u j e i t o e d a e x p e r i ê n c i a m o d e r n a

como u m todo .

A r e d e f i n i ç ã o i d en t i t á r i a é n e c e s s á r i a , p o i s a p r ó p r i a q u e s t ã o d o

s e n t i d o e s t a r i a em j og o , o u s e j a , s ome n t e o s e n t i d o p od e r i a g a ra n t i r a

m o v i me n t a ç ã o c oe r e n t e e p r ev i s í v e l n u m e s p aç o s o c i a l , o n de o s

r e f e r enc ia i s e s t áve i s e na tu r a i s de o r i en t ação n o mu nd o se t o rn am

f r á g e i s . E s s a r e d e f i n i ç ã o i d e n t i t á r i a não s e f a r i a de mane i r a

t o t a l me n t e a ju s t a da , s e nd o , p o r t a n t o , u m p r o c e s s o d e au t o - de f in i ç ão a

p a r t i r da r e f e r ê nc i a ao o u t r o , ou , na s pa l av ra s de Ha l l , c i t ad o po r

S o uz a ( 20 02 : 3 9 ) , o q ue há é “ s e mp r e de ma s i a do o u m u i t o p ou c o –

u ma s o br ed e t e r mina ç ão o u u ma f a l t a , ma s nu nc a u m a j u s t e c omp l e t o ,

u ma t o t a l i d ad e ” . Po r e s sa r az ã o , S o u z a p r e f e r e f a l a r em p r o c e s s o d e

‘ i d e n t i f i ca ç ã o ’ ao i n v é s d e p r o c e s s o d e ‘ c o n s t r u ç ã o d e i d e n t i d a de ’ .

A p a r t i r de s s a p e r sp e c t i v a , o M a n gu e be a t s u r ge n u m p r o ce s s o d e

‘ h i b r i d i s m o c u l t u r a l ’ , q u e s e r i a u m

“ t e rmo ch ave pa ra d e s i gn a r o f en ômeno pe l o q ua l a l go ‘ no v o ’ é

p ro du z i do , a p ar t i r da re l aç ã o en t r e d i f e r e n t e s cu l t u r a s . A

mi s t u ra , a c o n j u nç ã o , o i n t e r c ur s o e n t r e d i f e r en t e s

n a c i o n a l i d a d e s , e t n i a s e r a ç a s , t e m c o l o c a d o e m c h eq u e a q u e l e s

p r o c e s s o s q u e t en d em a c o nc e b e r a s id e n t i d a d es c o mo

Page 85: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

72

e m i n e n t e m e n t e s e p a r a d a s , d i v i d i da s , s e g r e g a d a s ” (S OUZ A ,

20 02 : 36 ) .

O Man gu e bea t s e ap r e s en t a co mo p r o d u t o r de i magen s po de r osa s

d e s i e d a c i d a de , co mo

“‘ es pa ç o d e f l uxo s ’ , d e co n f l uê n c ia e d i spe r s ão de s ímbo l os

cu l t u r a i s ( . . . ) e ncen an do e d r a ma t i za nd o a s con t r ad i çõe s de s e u

t empo , a s s i m co mo se l a nçand o no m un do , s emp r e e m b us c a d e

no vas exper i ên c ia s , ‘ s i n t on i zan do - se ’ com o qu e po de e s t ar

ac o n t e c en d o e m v o l t a , pa ra c o m i s s o p ro du z i r no v os s í mbo l os

cu l t u r a i s ’ (SOUZA, 2002 :56 ) .

Pa r t i nd o des se s a r gu men t o s , po demo s comp r e en de r a

i mp o r t â n c i a q u e a s me t á f o r a s e s p a c i a i s d e sempen ha m n a co ns t r ução

d o i d eá r io d o M a ng ueb ea t . P a ra So uza ( 20 02 : 13 ) , “ es sas imag ens

me t a f ó r i cas d a c i d ad e e do ma ng ue b e a t a t u am c om o p on t o d e

i de n t i f i c aç ã o , d an d o c o r po e s e n t i do a e s t e f e n ôm en o ” . No c a p í t u l o

s eg u i n t e , d i s cu t i r emos t a i s me tá f o r a s e sp a c i a i s q u e , c om o j á

i nd i camo s , d e r i vam, so b r e tu do , do s e l emen t o s p r e s e n t e s n o e s t u á r i o

d a r e g i ão me t r op o l i t a na r ec i f en se .

Page 86: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

III

O MOCAMBO E SUAS INTERPRETAÇÕES

Page 87: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

74

O p r e s e n t e c a p í t u l o é r e se r v a d o à a n á l i s e g e o g r á f i c a d o s

t e x t o s l i t e r á r i o s s e l e c i o n a d o s . N e s t e p e r c u r s o a n a l í t i c o , d a r e m o s

e s p e c i a l ê n f a s e a a s p e c t o s d a e s t ru tu r a do t ex to po r me io dos qua i s

u ma d i m e n s ã o e s p a c i a l é r e v e l a d a . A t e n t a r e mos t a m b é m p a r a o

e mp r e g o d e me t á f o r a s – a q u i t o ma d a s n u m s e n t i d o a m p l o - , p a r a

exp re s sa r sua pe r cepção e spac i a l . Pa r a f r a seando Marc Bros seau

(1996 ) , c ada t ex to l i t e r á r i o pos su i uma ‘po r t a de en t r ada ’ , uma

ma n e i r a p r ó p r i a d e s e d e i x a r p e n e t r a r , de ma ne i r a que a e s t r u tu r a

t e x t u a l e o e mp r e g o d e me t á f o r a s s e r ã o , e m n o s s o e s t u d o , a s p o r t a s

d e e n t r a da q u e n o s p e r mi t i r ã o a c e d e r à s i n t e r p r e t aç õ e s q u e J o s u é d e

C a s t r o e C h i c o S c i e n c e c o ns t r u í r am a c e r c a d a p a i s a g e m u r b a n a dos

m o c a mbo s d o R e c i f e .

N a t e r c e i r a s e ç ã o , p r o c e d e r e mo s d e u ma b r e v e c o mp a r a ç ã o

e n t r e a s d u a s i n t e r p r e t a ç õ e s d o moc a m b o a q u i c o n s i d e r a d a s .

A c r e d i t a m o s q u e a b u s c a p o r p o n t o s e m c o mu m e n t r e a s

p e r s p e c t i v a s d e Ch i c o S c i e n c e e J os u é d e Ca s t r o t e r ã o mu i t o a

a c r e s c e n t a r à r e f l e x ã o s o b r e e s s e t i p o d e mor a d i a p o p u l a r .

1 – Os mocambos de Josué de Cas tro

O r o ma n c e H o m e n s e C a r a n g u e j o s , ún i c a ob r a l i t e r á r i a de

J o s u é d e C a s t r o , f o i e s c r i t o e m 1 9 6 6 q u a n d o o a u t o r j á s e

e n c o n t r a va e x i l a d o e m P a r i s . T a l v e z p o r e s se mo t i v o , a s s u ma a

o b r a u m t o m a u t o b i o g r á f i c o e d e me m ó r i a s , que s e e v i d e n c i a j á e m

s e u p r e f á c i o , p o r me i o d e u m q u es t i o n a me n t o l a n ç a d o p e l o p r ó p r i o

J o s u é d e C a s t r o : “M a s , s e r á m e s m o e s t e l i v r o u m r o m a n c e ? O u n ã o

s e r á m a i s u m l i v r o d e m e m ó r i a s ? T a l v e z , s o b c e r t o s a s p e c t o s , u m a

a u t o b i o g r a f i a ? ” (CASTRO, 1966 :9 ) . O roma n ce é , po r t an to , f r u to

d a s r e c o r d a ç õ e s de i n f â n c i a d o a u t o r , q u a n d o d a d e s c o b e r t a d a

f o me e d a mi s é r i a j u n t o a o s mo c a mb o s d a s á r e a s a l a g a da s d o

R e c i f e , ma s t r a n s f i g u r a - s e e m t ex to l i t e r á r i o quando , no p roce s so

c r i a t i v o , p a s s a m a i n t e r a g i r c o m s u a s me m ó r i a s , a o b s e r v a ç ã o e a

i ma g i n a ç ã o p o é t i c a . C o n f o r me a p o n t a M a s s a u d M o i s é s ( 19 7 3 ) ,

Page 88: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

75

o b s e r v a ç ã o , me m ó r i a e i ma g i n a ç ã o s ã o o s t r ê s e l e m e n t o s

c o n s i d e r a d o s e s s e nc i a i s à c r i a ç ã o l i t e r á r i a .

A f o me é o t e m a c e n t r a l d o r o ma n c e , e m t o r n o do q u a l

a g r u p a m- s e s u a s c é l u l a s d r a má t i c a s . J os u é d e C a s t r o d á

con t i nu idade , ne s t a ob ra l i t e r á r i a , a o e s t u do d e d i c a d o à f o m e ,

f a z e n d o - o , n o e n t a n t o , c o m u ma c e r t a l i b e r d a d e q u e o t e x t o

l i t e r á r i o l h e p r o p i c i a , ma s s e m a b a n d o n a r o t o m c r í t i c o d e a n á l i s e

d a s o c i e da d e . N e s se c o n t e x t o , a d i me n s ã o e s p a c i a l da ob r a r e ve l a -

s e d e f u n d a me n t a l i mp o r t â n c i a , u l t r a p a s s a n d o a me r a f u n ç ã o d e

c e n á r i o p a r a o d e s e n r o l a r d a t r a ma .

A c e n t r a l i d a d e c o nfe r i d a à p a i s a g e m d o s moc a mb o s s e d á p o r

me i o d o e n t r e l a c e d e u ma e s f e r a f i c t í c i a e d e u ma e s f e r a ma i s

‘ r e a l i s t a ’ , n a q u a l s ã o a p r e s e n t a d o s a s p e c t o s o b j e t i v o s d a

‘ r e a l i d a de ’ , o u s e j a , i n t e r a ge m e l e me n t o s p r o ve n i e n t e s d a r ea l i da d e

s o c i a l , e c o n ô mi c a e c u l t u r a l d o R e c i f e , c o m a q u e l e s o r i u n d o s d o

p roce s so c r i a t i vo do au to r . Des sa ma ne i r a , um mu ndo novo é

a p r e s e n t a d o n o r o ma n c e , p r o v e n i e n t e d e u m a d i me n s ã o o b j e t i v a ,

ma s n ã o l i mi t a d o a e l a , c on s t i t u i n do - s e n a q u i l o q u e Ja me s K n e a l e

( 2 0 0 3 ) c h a ma d e m u n d o s s e c u n d á r i o s , d i s t o r ç õ e s d e l i b e r a d a s d o

mundo r ea l , o que r ea f i rma o ca r á t e r d e r e p r e s e n t a ç ã o d o r e a l q u e

o s t e x t os l i t e r á r i o s a s s u me m . N es s e s e n t i d o , e n c o n t r a m o s n a o b r a

d e J o s u é d e C a s t r o r e f e r ê nc i a s à p r ó pr i a mo d i f i c a ç ã o s e mâ n t i c a q u e

o t e r mo ‘ mo c a mb o ’ s o f r e u , e q u e j á f o i a p r e s e n t a d a n o p r i me i r o

c a p í t u l o d e s s a d i s s e r t a ç ã o .

U m o u t r o a s p e c t o d e s t a c á v e l n o r o ma n c e Home ns e

C a r a n g u e j o s é o f a t o d e s e u a u t o r ma n t e r u ma p e r s p e c t i v a

p o s s i b i l i s t a n a a b o r d a g e m d a p a i sa ge m d o s m o c a mbo s r e c i f e n s e s ,

p e r s p e c t i v a e s s a t ã o p r e s e n t e e m s e u s t e x t o a c a d ê mi c o s .

A c e n t r a l i d a de d a d i me n s ã o e sp a c i a l e a p e r sp e c t i va

p o s s i b i l i s t a c o n f e r i d a a e s s e e sp a ç o s e r ã o o s p o n t o s n o s q u a i s

d i v i d i r e m o s n o s s a a n á l i s e g e o g r á f i c a d o r o ma n c e Homens e

C a r a n g u e j o s .

Page 89: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

76

1 . 1 – M o c a m b o : D e E s c o n d e r i j o a H a b i t a ç ã o P o p u l a r

R e a l i z a r e m o s n o s s a a n á l i s e d o r o ma n c e H o m e n s e C a r a n g u e j o s

a p a r t i r d o s s e g u i n t e s a s p e c t o s d o t e x t o : t e ma c e n t r a l , p e r s o n a g e m

p r i n c i p a l , e s p a c i a l i d a d e e t e m p o r a l i da d e .

O t e ma c e n t r a l d o r o ma n c e é , c o n f o r me a f i r m a d o a n t e r i o r me n t e ,

a f o me , q u e é a p r e s e n t a da p o r me i o da h i s t ó r i a de home ns pob re s

q u e v i v e m n o s a l a g a d o s d o R e c i f e , n a ma i o r i a d a s v e z e s d e

b i s c a t e s , e d e l e s r e t i r a m o s e u s us t e n t o , v i v e n d o n u ma e s p é c i e d e

mi me t i s m o c o m o s c r u s t á c e o s d o ma n g u e . A f o me , d e s s a ma n e i r a ,

s u r g e c om o ‘ f e n ô me n o ’ c í c l i co , e n d ê mi c o , c a r a c t e r í s t i c a d a

popu l ação l i t o r ânea (CASTRO, 1946 ) e deco r r en t e da s cond i ções

s ó c i o - ec onô mi c a s d e s t a p a r c e l a d a p o p u l a ç ã o , nu n c a s en d o

c o mpl e t a me n t e s a c i a d a . O c i c l o d o c a r a n g u e j o , c h a ma d o p e l o a u t o r

d e ‘ c i c l o d e f o me ’ , r e p r e s e n t a a s cond i ções em que v i ve o mor a do r

d o s a l a g a d o s , q u e , n o r o ma n c e , t em n o s c a r a n g u e j o s e x t r a í d o s d o

ma n g u e , n a f a r i n h a e n o c a f é r a l o s u a p r i n c i p a l a l i m e n t a ç ã o . N o

t r e c h o a s e g u i r , J o s u é d e C a s t r o f a l a d o C i c l o d o C a r n g u e j o :

“Pára a chuva com a sa ída do so l e , à l u z do d ia , su rge n í t i da e s ta e s t ranha pa i sagem do charco , m i s tu ra i nce r ta de t e r r a e á g u a , p o v o a d a d e e s t r a n h o s s e r e s a n f í b i o s – o s h o m e n s e o s c a r a n g u e j o s q u e h a b i t a m o s m a n g u e s d o r i o Cap ibar ibe . Os mangues do Rec i f e são o para í so do carangue jo . Se a t e r r a f o i f e i t a p a r a o h o m e m , com tudo para bem se rv i - l o , o mangue f o i f e i t o e spec ia lmen t e para o carangue jo . Tudo a í é , f o i , ou e s tá para s e r , ca rangue j o , i n c l u s i v e a l a m a e o h o m e m que v i ve ne la . A l ama mi s t u r a d a c om a u r i na , e x c r e m e n t o e o u t r o s r e s í d u o s q u e a ma ré t ra z . Quando a inda não é ca rangue jo , va i s e r . O carangue jo nasce ne la , v i v e ne la , c r e s c e c o m e n d o l a m a , e n g o r d a n d o c o m a s p o r c a r i a s d e l a , f abr i cando com a l ama a carn inha b ranca de suas pa ta s e g e l é i a e s v e r d e a d a d e s u a s v í s ce ras pega jo sas . P o r o u t r o l a d o , o p o v o v i v e d e p e g a r c a r a n g u e j o , c h u p a r - l h e a s pa ta s , comer e l amber o s s e u s c a s c o s a t é q u e f i q u e m l impos como um copo e com sua c a r n e f e i t a d e l a m a f a z e r a ca rne do s eu corpo e a do corpo de s eus f i l hos . São duzen to s m i l i nd i v íduos , duz e n t o s m i l c i d a d ã o s f e i t o s d e carne de carangue jo s . O que o o r g a n i s m o r e j e i t a v o l t a c o m o

Page 90: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

77

d e t r i t o p a r a a l a m a d o m a n g u e p a r a v i r a r c a r a n g u e j o o u t r a v e z . Nes ta aparen t e p lac ide z do charco de senro la - s e , t rág i co e s i l enc io so , o c i c lo do carangue jo . O c i c lo da f ome devorando o s h o m e n s e o s c a r a n g u e j o s , t o d o s a t o l a d o s n a l a m a . ” ( p á g i n a s 2 6 e 2 7 )

O c i c l o do c a r a n gue j o é a bo r d a d o no d e s e n r o l a r d a t r a ma , q u e

t e m c o m o p e r s o na g e m p r i n c i p a l o me n i n o J oã o P a u l o . O me n i n o ,

c u j a i d a d e c e r t a n ã o n os é r ev e l a d a , t o ma c o n h e c i me n t o d a s

d e s i g u a l d a d e s d a v i d a , d a s d i f e r e nç a s e x i s t e n t e s e n t r e o s e u mu n d o ,

o d o s m o c a mb o s , e o o u t r o mu n d o , o d a c i d a d e . E m me i o à s

d e s c o b e r t a s q u e f a z , a a l ma i n q u i e t a d e J o ã o P a u l o s o n h a e m

e s c a p a r a o c i c l o do c a r a n gue j o , o u s e j a , e m s a i r d a mi s é r i a d o s

ma n g u e s .

“Reag indo à depre s são , s e acende na a lma i n fan t i l d e João

P a u l o u m g r a n d e d e s e j o d e l i b e r t a ç ã o . D e e v a s ã o d a q u e l a

p a i s a g e m h u m a n a p a r a d a e m o n ó t o n a . D e s e j o i m p e r i o s o d e

sa i r de t udo . De sa i r de den t ro de s i mesmo . De sa i r do

c í r c u l o f e c h a d o d a f a m í l i a . D o c i c l o d o c a r a n g u e j o . ” ( p á g i n a

4 2 )

A e x i s t ê n c i a d e u ma c r i a n ç a c o mo p e r s o n a g e m p r i n c i p a l t e m

m u i t o a n o s d i z e r s o b r e u m t e x to l i t e r á r i o . E l a pode s e r uma

p r o j e ç ã o d o e u d o a u t o r , e d e s s a ma n e i r a s e r , e n q u a n t o s í mb o l o o u

a l e g o r i a , u m a r t i f í c i o d o a u t o r p a r a c o mu n i c a r a l go ( M O I S É S ,

1 9 7 3 ) . N e s t e s e n t i d o , a c r e d i t a mos q u e Jo sué de Cas t ro , a pa r t i r de

s u a s l e m b r a n ç a s e o b s e r v a ç õ e s d a i n f â n c i a , a c r e s c i d a s d a

i ma g i n a ç ã o p o é t i c a , c o n s t r ó i u m p e r s o n a ge m p o r me i o d o q u a l

p o s s a t r an s mi t i r sua s p r i me i r a s s e ns a ç õ e s d i a n t e d a de s c o b e r t a d a

f o me , a i n d a e m s u a i n f â n c i a . R e a f i r ma - s e a q u i o ‘ t o q u e ’ u m t a n t o

a u t o b i o g r á f i c o d o r o ma n c e .

E o q u e J o ã o P a u l o p e r c e b e s ã o o s c o n t r a s t e s s ó c i o -

e c o n ô mi c o s . O s c o n t r a s t e s e n t r e s u a v i d a e a v i d a d o P a d r e

A r i s t i de s , n a c a sa d o q u a l t r a ba l h a , s ã o a s s i m u ma e v i d ê n c i a d a

Page 91: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

78

d e s i g u a l d a d e s o c i a l p a r a J o ã o P a u l o . E n q u a n t o e l e , J o ã o P a u l o , t e m

n o s c a r a n g u e j o s s u a f o n t e q u a s e q ue e x c l u s i v a d e a l i me n t a ç ã o , o

P a d r e A r i s t i d e s , p á r o c o d a I g r e j a de Afogados , t em como p r inc ipa l

v í c i o c o me r g u a i a mu m , e s p é c i e d e ca r angue jo que v ive na s t e r r a s

s e c a s d o ma n g u e . T a l c o n t r a s t e s o c i a l é v i s ua l i z a d o pe l o me n i n o ,

s o b r e t u d o , p o r m e i o d o s c o n t r a s t e s e s p a c i a i s e n t r e a v i l a d o s

m o c a mb o s e a c i d a d e , c o n f o r me o t r e c h o a s e g u i r :

“João Pau lo sub iu à t o r re da i g r e j a e , d o a l t o , n a q u e l a h o r a e m q u e o s o l s e p u n h a , v i u a c i d a d e i n t e i r a v e s t i d a d e r o x o . De um lado , a s ca sas c re scendo cada ve z ma i s , a t é a l cançarem as a l t u ras imensas das t o r re s das i g re ja s do b a i r r o d o R e c i f e . D o o u t r o l a d o , a s c a s a s d i m i n u i n d o d e a l t u ra , f i cando cada ve z ma i s ba i xas com a d i s t ânc ia , v i r a n d o m o c a m b o s e l a t ad a s , a t é d e s a p a r e c e r e m d e t o d o den t ro da l ama do mangue . T repado na t o r re da i g re ja , João Pau lo s en t i a - s e como se e s t i v e s s e a c a v a l o n o l o m b o d e u m a m o n t a n h a q u e f o s s e u m d i v i s o r d e á g u a s , d e o n d e c o r r i a m , p a r a u m l a d o , o s r i o s d a f o r t u n a e , p a r a o o u t r o , o s r i o s d a m i s é r i a . C o r r e n d o , u n s p a r a a s t e r r a s d o s r i c o s e , o u t r o s , p a r a a s t e r r a s d o s p o b r e s . L e m b r a - s e J o ã o P a u l o , n e s t a h o r a , d a f r a s e q u e o u v i r a d a b o c a d e s u a m ã e : ‘ L á , d o o u t r o l a d o , é o p a r a í s o d o s r i c o s , a q u i é o p a r a í s o d o s p o b r e s . ” ( p á g i na s 7 1 e 72 )

O r o ma n c e p e r m i t e - n o s p e r c e be r u ma d i s t i nç ã o e n t r e a

p a i s a g e m d o s m o c a mb o s e a q u e l a d a c i d a d e ‘ f o r ma l ’ , d a s

c o n s t r u ç õ e s d e a l v e n a r i a , o q u e n o s r e me t e à s p a i s a g e ns d a c u l t u r a

d o mi n a n t e e e x c l u í d a d e C o s g r ov e ( 1 9 9 8 ) . N o r o ma n c e , t a i s

pa i s agens s ão exp re s sa s pe l a c i da de e pe l a A lde i a Te imosa (nome

d a v i l a d e moc a m b o s ) , r e s p e c t i va m e n t e . A s c a s a s i m p o n e n t e s e a s

t o r r e s da s i g r e j a s , enunc i ados po r João Pau lo , s ão a lguns dos

s í mb o l o s d o p o d e r d a c u l t u r a d o mi n an t e . A mudança de pe r spec t i va

d e J o ã o Pa u l o , q u e e n x e r g a a t o t a l i dade da c idade do a l t o da i g r e j a ,

p e r mi t e q u e a p a i s a g e m e x c l u í d a d o s moc a mb o s s e j a pe r c e b i d a e m

s u a ma g n i t u d e . P e r c e b e mo s t a mbé m, i mp l í c i t a n o t r e c h o a c i ma , a

i d é i a d e u ma c e n t r a l i d a d e e s p a c i a l c o n f e r i d a à c i d a de e d e uma

p e r i f e r i z a ç ã o d a s ha b i t a ç õ e s d a s c a ma d a s me n o s f a v o r e c i d a s .

Page 92: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

79

O l o c a l e s c o l h i d o p e l o a u t o r p a r a a b o r d a r o d r a ma d a f o me é

a v i l a d e moc a mb o s A l d e i a T e i mo s a , l o c a l i z a d a n a s p r o x i mi d a d e s

do ba i r ro de Afogados . O nome da v i l a é o r i undo da pe r s i s t ênc i a de

s e u s mor a d o r e s , q u e l u t a r a m b r a v a me n t e c o n t r a a s i n v e s t i d a s d o

p o d e r p ú b l i c o q u e v i s a v a e x t e r mi n á - l a , c o mo n o s mos t r a o t r e c h o

s egu in t e :

“ V i e r a m e n t ã o o s f i s c a i s d a l e i e i n t e r d i t a r am a c o n s t r u ç ã o d e n o v o s m o c a m b o s . O s f i s c a i s f i n c a v a m m a r c o s d e m a d e i r a no chão e av i savam que , daque la marca em d ian t e , n inguém pod ia ma i s cons t ru i r . Faz iam ameaças t e r r í ve i s ao povo . Q u e s e o p o v o d a l i t e i m a s s e e m l e v a n t a r n o v o s m o c a m b o s t u d o s e r i a d e r r u b a d o . O b a i r r o i n t e i r o s e r i a i n c e n d i a d o . M a s o s m o c a m b o s c o n t i n u a r a m a p r o s p e r a r e , p o r i s s o m e s m o , o b a i r r o t o m o u o n o m e d e A l d e i a t e i m o s a . P o r q u e t e i m a v a e m e x i s t i r e e m c re s c e r con t ra a von tade e con t ra a s o rdens do governo . No pe i t o e na marra , como d i z i am em s u a l i n g u a g e m d e g í r i a . ” ( pá g i n a 1 0 9)

A e spac i a l i dade a s sume g r ande impor t ânc i a . De f a to , onde

me l h o r s i t u a r u m a h i s t ó r i a q u e a b o r d a a f o me n o me i o u r b a n o

r ec i f ense que não em uma v i l a de moca mbo s ? A A lde i a Te imosa

d e s e mp e n h a b e m e s t e p a p e l . H a b i t a d a p o r u m a p o p u l a ç ã o d e b a i x a

r e n d a , e x c l u í da e c o n ômi c a e s o c i a l me n t e , q u e s o br e v i v e

b a s i c a me n t e d e b i s c a t e s n a f e i r a de Afogados , e s t a v i l a de

m o c a mb o s é o l o c a l d e v á r i o s d r a m a s , t o d o s a s s o c i a d o s à f o m e : o

d a f a mí l i a d e J o ã o P a u l o q u e e mi g r o u d o s e r t ã o d e C a b e c e i r a s

d u r a n t e a s e c a d e 1 8 7 7 , o d r a ma d a n e g r a I da l i n a , a vó d o me n i n o

Osca r l i ndo , que t em na venda de um po rco a l imen t ado com sob ra s

d e c o mi d a a ú n i c a e s p e r a n ç a d e u m N a t a l ma i s a b a s t a d o – o p o r c o

s i mb o l i z a n d o a mi s é r i a d a f a mí l i a , v i s t o q u e s u a f o m e , e n g a n a d a

c o m r e s t o s d e l i x o c o l e t a d o s p o r O s c a r l i n d o , n u n c a é t o t a l me n t e

s a c i a da - , o u a i n d a o d r a ma d e C os m e , o a mi g o d e J o ã o P a u l o q u e

f o i a l e i j a d o p o r b é r i - b é r i , d o e n ç a c a u s a d a po r c a r ê nc i a a l i me n t a r ,

e n t r e o u t r o s d r a ma s n a r r a d o s n o t e x t o .

A A l d e i a T e i mo s a , n o e n t a n t o , l o n g e d e s e r u m l o c a l d e

mi s é r i a e d o r , é v i s t a c o mo h o s p i t a l e i r a p o r s e u s mor a d o r e s , o n d e

Page 93: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

80

e s t e s s e s e n t e m ‘ e m c a s a ’ . E m o u t r a s p a l a v r a s , e l a é u m r e f ú g i o ,

s o b r e t u d o p a r a s e u s p r i me i r o s h ab i t an t e s , Ch i co , Ma teus e dona

I d a l i n a , q u e e n c o n t r a r a m n o s moc a m b o s e mb r e n h a d o s n o s ma n g u e s

o e s c o n d e r i j o ne c e s s á r i o p a r a s u a s a g r u r a s .

C h i c o , o l e p r o s o , fu g i u d a p e r s e g u i ç ã o d o s a g e n t e s d e s a ú d e .

P e r ma n e c i a n o s e u moc a mb o , d u r a n t e o d i a , e s o me n t e à n o i t e s a í a

pa r a pe sca r no r i o Cap iba r ibe , su a g r a n d e p a i x ã o . E l e s a b i a q u e

n e n h u m m o r a d o r d a A l d e i a T e i mo s a o d e n u n c i a r i a à s a u t o r i d a d e s .

M a t e u s , c h a ma d o d e ‘ V e r m e l h o ’ p o r con t a de s eus cabe lo s r u ivos ,

f u g i u d a p o l í c i a q u e v i a e m s e u a p e l i d o u m a a l u s ã o a o c o mun i s mo .

D o n a I d a l i n a , p o r f i m, f u g i u p a r a o ma n g u e a p ó s a d e c e p ç ã o d e v e r

s u a ú n i c a f i l h a s e t o r n a r uma ‘ mu l h e r p e r d i d a ’ . P e r c e b e mo s q u e a

A l d e i a T e i mo s a t r a n s f i g u r a - s e , a s s im , num qu i l ombo , s endo t an to

u m l o c a l d e r e s i s t ê n c i a c o n t r a a s i nves t i da s do gove rno que v i s a

e x t i n g u i - l a d a p a i s a g e m u r b a n a , q ua n t o u m l o c a l d e r e f ú g i o p a r a

s e u s h a b i t a n t e s . T a l s i g n i f i c a d o d a d o a o s mo c a mb o s p o r J o s u é d e

C a s t r o c o i n c i d e c o m o s e n t i d o e mp r e gado pe lo s e s c r avos hab i t an t e s

d o s moc a m b o s d o B r a s i l n os s é c u l os X V I I e X V I I I , p a r a o s q ua i s o

“ m o c a m b o d e s i g n a v a ( . . . ) a a u d á c i a e o a r r o j o d e u m c e r t o

‘ e s c o n d e r i j o ’ , d o i n t e r i o r d o s q u a i s c a n t a v a - s e : ‘ f o l g a n ê g o ,

b ranco não vem cá” ( L i r a , 1 9 9 4 : 4 9 ) . D e s s e mo d o , o moc a m b o

a s s u me s e u s e n t i d o e t i mo l ó g i c o o r i g i n a l , o d e e s c o n d e r i j o .

A a c e p ç ã o d e moc a mb o e n q u a n t o e s c o n d e r i j o a p r o x i ma - o d o

c o n c e i t o g e o g r á f i c o d e l u g a r , l o c a l a o q u a l o s i n d i v í d u o s e s t ã o

v i n c u l a d o s a f e t i v a me n t e . D e f a t o , e m mo m e n t o s d i v e r s o s o a u t o r

e v i d e n c i a o a mb i e n t e h o s p i t a l e i r o q u e a A l d e i a T e i mo s a r e p r e s e n t a

p a r a s e u s mor a d o r e s , c o mo n o s t r e c h o s a s e g u i r :

“ C a m i n h a n d o p e l o m a n g u e , a s imagens f ami l i a re s da v i z i n h a n ç a l h e f a z e m , c o n t u d o , e s q u e c e r d e p r e s s a t a i s p r e o c u p a ç õ e s . A d o i s p a s s o s d o s e u m o c a m b o e n c o n t r a , a c o c o r a d a n a p o r t a d e c a s a , e s q u e n t a n d o - s e a o s o l , a n e g r a I d a l i n a . J o ã o P a u l o p e r g u n t a - lhe pe lo ne to , o Oscar l i ndo , que f o ra s eu companhe i ro cons tan t e de pe sca de carangue jo s , an t e s de t e r a r ran jado emprego na casa do Seu V igár io .” ( p á g i n a 3 3 )

Page 94: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

81

“ N a s n o i t e s d e l u a c h e i a , o s v i z i n h o s v ê m s e n t a r e m f r e n t e ao mocambo de Zé Lu í s para con ta r ou para ouv i r h i s t ó r ia s . Se a no i t e é f r e sca como a de ho j e , soprando um ven t i nho car regado do che i ro dos sa rgaços , e l e s s e acocoram e m to rno a uma pequena f ogue i ra de varas de mangues e a q u e c e m o c o r p o a o c a l o r d o f o g o e d e a l g u n s g o l e s d e cachaça .” ( pág ina 75 )

O a u t o r p r e v ê , n o e n t a n t o , a mu d a n ç a d e a c e pç ã o q u e o t e r mo

moca mbo so f r e r i a , de ixando de r ep r e s e n t a r a m o r a d i a d o s e s c r a v o s

f u g i d o s , p a r a a hab i t a ç ã o po p u l a r s e m n e n h u ma c o n o t a ç ã o é t n i c o -

c u l t u r a l . D e e s c o n d e r i j o d e a lg u n s p o u c o s mor a d o r e s , a A l d e i a

T e i mo s a g r a d a t i v a me n t e t r a n s fo r ma - s e e m m o r a d i a d e u m a

p o p u l a ç ã o c r e s c e n t e , c o m p o s t a , so b r e t u d o , p o r e m i g r a n t e s d o

S e r t ã o e d a Z o n a d a M a t a .

“ A a l d e i a T e i m o s a c r e s c i a . O s m o c a m b o s s e e s p r a i a v a m agora em todas a s d i r eções , a t é a be i ra d ’água . Parec ia mesmo um amon toado de cumbucas negras que a maré t i v e s se t ra z ido na cor ren t e z a e j o g a d o n a r e s s a c a a l i e m c ima dos mangues . Pe la s suas rue la s enove ladas , c i r cu lava u m m u n d o d e g e n t e q u e J o ã o P a u l o n ã o c o n h e c i a . ” ( p á g i n a 1 1 9 ) .

O t e r mo m o c a mbo t e r i a s o f r i d o , d e s s a ma n e i r a , c a t a c r e s e , q u e

c o mo n o s d i z H ê n i o T a v a r e s ( 1 9 7 4 ) , o r i g i n a - s e p e l a o b l i t e r a ç ã o d o

s e n t i d o e t i mo l ó g i c o d a s p a l a v ra s ou exp re s sões , u sado pa r a

d e s i g n a r i d é i a s c o r r e l a t a s q u e n ã o t ê m n o m e a d e q u a d o . O a u t o r

c h a ma a a t e n ç ã o p a r a o f a t o d e que a E t i m o l o g i a q u a s e s e m p r e

a p r e s e n t a v a l o r me r a me n t e h i s t ó r i c o , e d e f e n d e q u e o s e n t i d o d a s

p a l a v r a s d e v e e s t a r d e t e r mi n a d o p o r s u a f u n ç ã o , e n ã o p o r s u a

e t i mo l o g i a . O t e r m o moc a m b o p a s s a r i a en t ão , a de s igna r qua lque r

t i p o d e ha b i t a ç ã o p o p u l a r , p e r d e n d o s u a c o n o t a ç ã o é t n i c a .

O ú l t i mo a s p e c t o a n a l i s a d o n e s s a s eç ã o é o da t e mp o r a l i d a de

d o r o ma n c e . R e t o ma n d o o s a r g u me n t o s d e B r o s s e a u s o b r e a i d é i a

d e c r o n ó t o p o p r o p o s t a p o r B a k h t i n , a c r ed i t amos que a s r e l ações

en t r e e spaço e t empo podem con t r i bu i r pa r a uma aná l i s e geog rá f i c a

d e u m t e x t o l i t e r á r i o . D e s s a ma n e i ra , a s s o c i a d a à e s p a c i a l i d a de d o

Page 95: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

82

r o ma n c e e s t á s u a t e mp o r a l i d a d e , q u e i r á r e v e l a r - s e p o r me i o d e u m

a r t i f í c i o l i t e r á r i o d o a u t o r . D e f a t o , é d i f í c i l i d e n t i f i c a r e m q u e

pe r í odo o roma nce s e s i t ua . Os ev e n t o s c i t a d o s p e l o au to r pa r ecem

n ã o c o i n c i d i r c o m a i d a d e de J o ã o P a u l o , q u e j á e r a n a s c i d o q u a n d o

s u a f a mí l i a e mi g r ou d a se c a d e 1 8 7 7 . P o r é m, o q u e p o d e p a r e c e r , à

p r i me i r a v i s t a , u m a f a l h a d o a u t o r , r e v e l a - s e u m a r t i f í c i o l i t e r á r i o

q u e l h e p e r mi t e c o n t e x t u a l i z a r o s u r g i me n t o d o f e n ô me n o d o s

m o c a mbo s , a o a b or d a r , p o r me i o d e s e u s p e r s ona g e n s , que s t õ e s t a i s

q u a i s a s e c a d e 1 8 7 7 , q u e j u n t a me n t e a o d e s e mpr e g o , c o n t r i b u i u

p a r a a i mp o s s i b i l i d a d e d e p a r c e l a da popu l ação em paga r po r uma

h a b i t a ç ã o ‘ d e c e n t e ’ ; o u a i nda a L i ga Soc i a l Con t r a o s Mocambos ,

d a t a d a do f i n a l da d é c a da d e 1 9 3 0 , d a q u a l o a u t o r f a l a s e m, n o

e n t a n t o , c i t a r n o m i n a l me n t e . O u t r o s t e ma s a p o n t a d o s p e l o a u t o r s ã o

o c a n g a ç o , a s i n q u i e t a ç õ e s p o l í t i c a s a s soc i adas ao comun i s mo e a

op re s são do l a t i fúnd io da s u s ina s de cana -de -açúca r na Zona da

M a t a . E nf i m, a o a s s o c i a r a A l d e i a T e i mo s a a a l g u ns e v e n t os o u

con t ex to s de t empora l i dades d i v e r s a s , q u e a p r i n c í p i o n ã o

c o i n c i dem c o m o t e mp o r e a l – o q u e r e f o r ç a o c u nh o a l e g ór i c o

a t r i bu ído ao pe r sonagem p r inc ipa l - , J o sué de Cas t ro p r e t ende

d e mo n s t r a r a a t u a l i d a d e d o f e n ô me n o d o s moc a m b o s , e p o r

e x t e n s ã o , d a mi s é r i a e dos c o n t r a s t e s s oc i a i s d o R e c i f e . O s

m o c a mbo s s ã o u ma f e i ç ã o u r b a n a c u j a s c a u s a s , e n r a i z a d a s n a

e s t ru tu r a soc i a l da c idade , não fo r am co mb a t i d a s , p o d e n d o , p o r

i s so , s e r encon t r ados em d ive r s a s é p o c a s d a c i d a d e , a s s u mi n d o ,

p o r t a n t o , u m s t a t u s c o n t e mp o r â ne o . P r o p o mo s , d e s s a m a n e i r a , q u e

a t e mp o r a l i d a de do r o ma n c e c o n s i s t e e m u m t e mp o s o c i a l , e s p es s o ,

r e l a c i o n a d o a o p e r í o d o d e du r a ç ã o d a s c o n d i ç õe s s ó c i o -e c o n ô mi c a s

q u e f a v o r e c e m a p e r ma n ê n c i a d o moc a mb o .

O r o ma n c e H o m e n s e C a r a n g u e j o s r e v e l a - se u ma v e r d a d e i r a

a n á l i s e sóc i o - e s pac i a l d a c i d a d e do R e c i f e . P a r a t a l , J o s u é d e

C a s t r o c on s t r ó i u m e n r e d o que , a o s e r a n a l i s a d o , p e r mi t e a c e de r a

s i g n i f i c a ç õ e s ma i s a mp l a s , q u e a t i n g e m o s p r o b l e ma s s o c i a i s

Page 96: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

83

r ec i f ense s , no t ocan t e à c r i s e hab i t a c i o n a l que a c o me t e a c i dad e

de sde sua o r i gem. Os moca mbos , s ímbo los de s t a c i dade ao l ado da s

p o n t e s e d o s r i o s , s u r g e m c o mo r e f ú g i o s o u q u i l o mb o s p a r a s e u s

h a b i t a n t e s , e c o m o u ma q u e s t ã o u r b a n a r e c o r r e n t e n a p a i s a g e m

u r b a n a , v i s t o q u e s u a p r i n c i p a l c a u s a – a d e s i g u a l d a d e s o c i a l – e s t á

l o n g e d e s e r c o mb a t i d a c o m e f i c á c i a .

1 .2 – O Vié s Pos s ib i l i s t a na Rep re sen t ação do Mocambo em Josué

de Cas t ro

A p e r s p e c t i v a p o ss i b i l i s t a d a o b r a a c a d ê mi c a d e J o s u é d e C a s t r o

t a mbé m s e f a z p r e s e n t e n o r o ma n c e H o m e n s e C a r a n g u e j o s , por

me i o d a e n u me r a ç ã o d o s a s p e c t os o b j e t i v o s r e l a c i o n a d o s a o

s u r g i me n t o d o s m o c a mb o s . P o r me i o d o r e l a t o d a v i d a d e s e u s

p e r s o n a g e n s , J o s u é d e C a s t r o a b o r d a , i n d i r e t a me n t e , a s

d e s i g u a l d a d e s s ó c i o - e c o n ô mi c a s p r e s e n t e s n a s t r ê s ‘ f o n t e s ’ d a

p o p u l a ç ã o q u e i r á h a b i t a r o s moc a m b o s : o S e r t ã o , a Z o n a d a M a t a e

a c i d a d e . E l e e x põe , d e m a n e i r a d e t a l h a da , a s r e l a ç õe s e n t r e a s

d inâmi ca s e conômicas do s e r t ão e da Zona da Ma ta e o c r e sc ime n to

d a p o p u l a ç ã o u r ba n a , q u e r e d u n d a n a p r o l i f e r a ç ã o de moc a m b o s

p e l a c i d a d e . A b o r d a , p o r f i m , o c o m b a t e a o m o c a mbo p o s t o a c a b o

pe lo Gove rno Es t adua l , numa r e f e r ênc i a à L iga Soc i a l Con t r a o s

M o c a mb o s , e o a s s i s t e n c i a l i s mo q u e o s g r u p o s s o c i a i s ma i s

a b a s t a d os c o n f e r i a m a o s a t i n g i d o s pe l a s e n c he n t e s q ue a r r a s a v a m

o s moc a m b o s .

T a i s a s p e c t o s o b j e t i v o s s ã o e v o c a d o s p e l o a u t o r p a r a c o mp o r

u m q u a d r o d e r e f e r ê n c i a n o q u a l s u r g e e p r o l i f e r a o m o c a mb o . S u a

a s s o c i a ç ã o a u m p e r í o d o ma i s e s p e c í f i c o , r e i t e r a - s e , t o r n a - s e

d e s n e c e s sá r i a , v i s to q u e o i n t e r e s s e d e J o s u é d e C a s t r o é c o mp o r

e s s e q u a d r o r e f e r e n c i a l n o q u a l s u r g e e s s e t i p o d e h a b i t a ç ã o ,

e x p r e s s ã o d a f o m e e m m e i o u r b a n o . É n e s s a p e r s p e c t i v a q u e

a c r e d i t a mos q u e o a u t o r i mp r e g n a s ua o b r a d e u m v i é s p o s s i b i l i s t a ,

Page 97: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

84

v i s t a a sua p r eocupação f r eqüen t e e m c o r r e l a c i o n a r o s a s p e c t o s

n a t u r a i s e s o c i a i s q u e i n t e r a g e m p a r a a e x i s t ê n c i a d o s moc a mb o s .

Enquan to ‘ f enôme nos ’ soc i a i s , a f ome e o s moca mbos nos qua i s

e l a s e d e s e n v o l v e s ã o p r o d u t o s d a c o mbi n a ç ã o e n t r e a s

p o s s i b i l i d a d e s g e o g r á f i c a s d o l o c a l e s u a u t i l i z a ç ã o p e l o s g r up o s

s o c i a i s . M o r a r nos ma n g u e s d o Rec i f e é , ne s se con t ex to , o

r e s u l t a d o d e u ma e s c o l h a , de u ma a d a p t a ç ã o à s c o n d i ç õe s v i g e n te s .

A s p o s s i b i l i da d e s g e o g r á f i c a s n a t u ra i s d a c i d a d e – o s r i o s e o s

ma n g u e s - s ã o e v i d e n c i a d a s p e l o a u t o r e m d i v e r s o s mo me n t o s d a

o b r a . J á n o s e u i n í c i o o s moc a m b o s a p a r e c e m d i r e t a me n t e

a s s o c i a dos a o s a l a g a d o s . O u t r o s t r e c h o s me r e c e m d e s t a q u e , c om o

a q u e l e e m q u e o a u t o r n a r r a o n a s c i me n t o d a g e o g r a f i a d o R e c i f e ,

f r u to do encon t ro en t r e o s r i o s C a p i b a r i b e e B e b e r i b e :

“Chico , emba lado pe la cor ren t e za doce da maré a l t a , r e m e m o r a a d e s c i d a i m p a c i e n t e d o s r i o s q u e d i s f a r ç a m e m s e u s c o l e i o s a â n s i a d e s e e n c o n t r a r e m . D o C a p i b a r i b e q u e v e m d e m a i s l o n g e , d a S e r r a d o s J a c a r a r á s , n o s C a r i r i s V e l h o s , d e s c e n d o a o s t r a n c o s p o r c i m a d a s p e d r a s , encon t rando c idades e povoações , con tan to s imbo l i camen te t odas a s pe r ipé rc ia s da v ida do s e r tão . ( . . . ) O C a p i b a r i b e c o n t i n u a d e s c e n d o , s u r d o a e s s a s h i s t ó r i a s , c e g o a o r e g i o n a l i s m o d a s p a i s a g e n s , n a â n s i a i n f i n i t a d e encon t ra r o ou t ro r i o de f ama . Cadê o Beber ibe? ( . . . ) A l c a n ç a - o l o g o a d i a n t e , e a í o s d o i s r i o s s e e n t r e l a ç a m , s e con fundem e a fogam nas suas águas m i s t u r a d a s , e s s e p r a z e r p r o f u n d o d a s â n s i a s c a u s a d a s p e l a s d i s t â n c i a s p e r c o r r i d a s . ( . . . ) N o í m p e t o d o a b r a ç o b á r b a r o , a s á g u a s s e a v o l u m a m e , t on to s de a l egr ia do encon t ro , o s do i s r i o s pe rdem o rumo , s a e m e m b r i a g a d o s a c a m b a l e a r p e lo s ba i x io s , a s e e s f r egar p e l o s c h a r c o s , a s e d e i t a r p e l o s r e m a n s o s , f o r m a n d o n e s s a b o e m i a d e s u a s á g u a s a s i l h a s , o s c a n a i s , o s m a n g u e s , o s p a u i s , o n d e a s s e n t a e s s a s a b o r o s a c i d a d e d o R e c i f e , r e s u m o d a s a v e n t u r a s h e r ó i c a s q u e o s r i o s c o n t a m e c o n t i n u a m c o n t a n d o , a o s e e n c o n t r a r e m n u m a p r a i a d o A t l â n t i c o ” ( p á g i n a s 1 2 6 a 1 2 8 )

Ou a inda o t r e cho em que o au to r na r r a a pa i s agem após a

c h e i a q u e a t i n g i u a c i d a d e :

“Só quem re s surg ia t r i un fan t e no me io de s sa de so lação e ra o m a n g u e . O m a n g u e v i ç o s o , c o m s u a s f o l h a s d u m v e r d e

Page 98: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

85

l a v a d o , b r i l h a n t e s e p o l i d a s c o m o f o l h a s d e m e t a l . O s m a n g u e s a p a r e c i a m f r e s c o s c o m o s e t i v e s s e m a c a b a d o d e f a ze r amor naque l e i n s tan t e . Ta l ve z f o s se e s se o s egredo de s e u v i ç o . A f i rmava Ch ico , com are s de en t end ido , que enquan to p e r m a n e c e m d e b a i x o d ’ á g ua , o s m a n g u e s c on s a g r a m t o d o o s eu t empo a f a ze r amor . ( . . . ) E r a um t r e p i da r v i o l e n t o d e a m o r q u e t e r m i n a v a n u m o r g a s m o f i n a l , d e r r a m a n d o a s s emen te s do mangue nas águas d a c h e i a , p a r a f e c u n d a r a s n o v a s t e r r a s q u e s u r g i a m n a c e r t a d o v e n t r e d a s á g u a s . ” ( p á g i n a s 1 5 5 e 1 5 6 )

A u t i l i za ç ã o d es t a s p os s i b i l i d a de s g e o g r á f i c a s p e l o s

h a b i t a n t e s d o s m o c a mbo s r e v e l a - s e c o m o a ú n i c a e s t r a t é g i a

p o s s í v e l d e s o b r e v i v ê n c i a e d e h a b i t a ç ã o , me s m o f r e n t e à s

i nves t i da s do gove rno que , “na de f e sa da sua e s t é t i ca ameaçada”

( pág ina 106 ) , v i s a ex t i ngu i r o s m o c a mb o s e i mp e d i r q u e n o v o s

s e j a m c o n s t r u í d o s :

“ M a s e s q u e c i a t a m b é m o g o v e r n a d o r q u e o s m o r a d o r e s d o m o c a m b o n ã o e r a m o p e r á r i o s . E r a m , e m s u a e s m a g a d o r a m a i o r i a , d e s o c u p a d o s q u e v i v i a m de exped i en t e s ou b i s ca t e s o u , e m ú l t i m a i n s tâ n c i a , d a p e s c a d e c a r a n g ue j o s , p o r n ã o e n c o n t r a r e m o u t r o g ê n e r o d e t r a b a l h o . É q u e s ó o m a n g u e e o mocambo e s tavam à a l t u ra de suas pos se s . No mangue , o t e r r eno não é de n inguém. É da mar é . Quando e la enche , s e avo luma e s e e s t i ra , a laga a t e r r a t o d a , m a s q u a n d o e l a b a i x a e s e e n c o l h e , d e i x a d e s c o b e r t o s o s c a l o m b o s m a i s a l t o s . N es t e s c a l om b o s d e t e r r a l e v a n t a m o s r e t i r a n t e s o s s e u s m o c a m b o s c o m a s p a r e d e s d e v a r a s d e m a n g u e t raçadas e de l ama amas sada . A cober tu ra de pa lha de c o q u e i r o , d e c a p i m s e c o e d e o u t r o s m a t e r i a i s q u e o m o n t u r o f o r n e c e . T u d o d e g r a ç a , e n c o n t r ad o a l i me s m o numa bru ta camaradagem com a na tu re za .” ( pág ina 107 )

O s moc a m b o s d o R e c i f e s ã o , e n f i m , n a o b r a d e J o s u é d e

C a s t r o , a l é m d e e s c o n d e r i j o p a r a s e u s h a b i t a n t e s , o r e s u l t a d o d a

adap t ação de uma pa rce l a da p o p u l a ç ã o a c o n d i ç õ e s g e o g r á f i c a s

n a t u r a i s p r ó p r i a s , n u m c o n t e x t o s ó c i o - e c o n ô mi c o q u e s e r e v e l a

e x c l u d e n te s o c i a l e e s p a c i a l me n t e . T a i s p e r s p e c t i v os c o i n c i de m

c o m o s d i z e r e s d o p r ó p r i o a u t o r , j á e x p o s t o s n o c a p í t u l o a n t e r i o r e

q u e g o s t a r í a mo s d e r e l e mbr a r . A c i d a d e

Page 99: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

86

“ é s e m p r e u m p r o d u t o d a s p o s s i b i l i d a d e s g e o g r á f i c a s e d a

c a p a c i d ade d e u t i l i z aç ã o d a s m e s m a s p e l o g r u p o h u m a n o

l o c a l e n e l a s e r e f l e t e m s e m p r e a s i n f l u ê nc i a s d o m e i o

na tu ra l e a s i n f l uênc ia s do g r u p o c u l t u r a l . E m b o r a s e j a ,

c o m o r e s u l t a n t e , u m o r g a n i s m o a r t i f i c i a l , a c i d a d e é , a o

m e s m o t e m p o , u m a e x p r e s s ã o d o n a t u r a l e d o h u m a n o : a

m a i s c o m p l e x a e g r a n d i o s a e x t e n s ã o m a t e r i a l d a a ç ã o d o

homem como fa to r geográ f i co” .

D e s t a ma n e i r a , a pa i s a g e m d o s moc a m b o s d e J o s u é d e C a s t r o

r e v e l a - s e , t a mbé m, o r e f l e x o d a p e r spec t i va pos s ib i l i s t a que o au to r

t e m d a c i d a d e .

2 – O s m o c a m b o s d e C h i c o S c i e n c e

A o b u s c a r mos d e s v e n d a r o s s i g n i f i c a d o s a t r i b u í d o s a o

m o c a mbo p e l o c a n t o r e c o mp o s i t or C h i c o S c i e n c e , p a r t i mo s d a

a r g u me n t a ç ã o i n i c i a l d e q u e o p r o c e s s o d e i d e n t i f i c a ç ã o

pos s ib i l i t ado pe lo Manguebea t pe rpa s s a u ma d i me n s ã o e s p a c i a l e

a p r e s e n t a , p o r t a n t o , r e l a ç ã o d i r e t a c o m o e s p a ç o r e c i f e n s e ,

e s p e c i a l me n t e c o m s e u s m a n g u e s , p o n t e s e moc a mb o s .

N o p r o c e s s o c r i a t i v o d o a u t o r i n t e r a g e m, d a me s ma m a n e i r a

q u e e m J os u é d e C a s t r o , a s r e c o r d a ç õ e s p e s s o a i s , a o b s e r v a ç ã o e a

i ma g i n a ç ã o p o é t i c a . A i ma g i n a ç ã o , co n f o r me n o s a f i r ma C o s g r o v e

( 2 0 0 0 : 3 6 ) “desempenha um pape l s imbó l i co , cap tu rando dados

s e n s o r i a i s s e m r e p r o d u z i - l o s c o m o i m a g e n s m i m é t i c a s e

‘ m e t a m o r f o s e a n d o - o s ’ a t r a v é s d e sua capac idade me ta fó r i ca de

g e r a r n o v o s s i g n i f i c a d o s ” , n ão s endo r e sumida nem pe l a mera

r e p r o d u ç ã o d o mu n d o e x t e r i o r , n e m p e l a p u r a p r o d u ç ã o d e i ma ge n s

n o v a s . A i ma g i n a ç ã o , n e s s e s e n t i do , r e p r e s e n t a a a be r t u r a p a r a a

u t i l i z a ção d e me t á fo r a s .

D e f a t o , me t á f o r a e p o e s i a , g ê n e r o l i t e r á r i o c on s i d e r a do n e s t a

s e ç ã o e d o q u a l o s p o e ma s s ã o u m a f o r ma d e e x p r e s s ã o , e s t ã o

i n t i ma me n t e l i ga da s . O o b j e t o d a p o e s i a e s t á n o ‘ e u l í r i c o ’ d o

Page 100: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

87

a u t o r , o q u e c o n f e r e o â n g u l o d o q u a l o a r t i s t a ‘ v ê o mu n d o ’ ,

e x p r e s s o p o r me i o d a p a l a v r a a mb í g u a , c o n o t a t i v a , me t a f ó r i c a . O s

e l e me n t o s d o mun d o e x t e r i o r s o me n te i n t e r e s s a r ã o e a p a r e c e r ã o n o

p o e ma q u a n d o i n t e r i o r i z a d o s , o u c o m o á r e a s e s p e c í f i c a s e m q u e o

‘ e u ’ s e p r o j e t a , c o m o q u e à p r o c u ra d a p r ó p r i a i ma g e m, r e f l e t i d a n a

s u p e r f í c i e d o mun d o f í s i c o . P o r é m, n e m t o d a me t á f o r a s e p r e s t a a

c o mu n i c a r a p o e s i a : a me t á f o r a p o é t i c a s u r g e e n t ã o c om o u m t e r mo

p o l i v a l e n t e , q u e f a l a a o me s m o t e mpo à i n t e l i g ê n c i a e à

s e n s i b i l i d a d e ( M O I S É S , 1 9 7 3 ) .

E m n o s s a a n á l i s e , p r e s t a r e mos e s p e c i a l a t e nç ã o à c o n s t r u ç ã o

d e me t á f o r a s e s pac i a i s q u e c o n f e r e m u m a i d e n t i f i c a ç ã o t e r r i t o r i a l

a o M a n g u e b e a t . Se g u n d o S o u z a ( 2 0 0 2 ) , o M a n g u e b e a t b u s c a , e m

s u a c o n s t r u ç ã o s i m b ó l i c a , t o r n a r pe r cep t í ve l o que não ma i s e r a

v i s t o pe l a s pe s soas , o que mus i ca lm e n t e r e p r e s e n t a o r e s g a t e dos

r i tmos r eg iona i s , e , p a r a nos so ob j e t i v o , r e p r e s e n t a a u t i l i z a ç ã o d e

e l e me n t o s d a p a i sa g e m u r b a n a c o mu me n t e a s s o c i a d o s a o R e c i f e -

t a i s q u a i s o s r i o s , a s p o n t e s , o s ma n g u e s e a l a ma e o s c a r a n g u e j o s

a e l e s a s s o c i a d o s – c o mo r e f e r e n c i a i s i den t i t á r i o s do mov i me n to .

T a i s e l e me n t o s t e r i a m p a s s a d o p o r u m p r o c e s s o d e n a t u r a l i z a ç ã o ,

v i s t o a s u a r e c o r r ê n c i a n a p a i sa g e m, o q u e o s t e r i a t o r n a d o

i mp e r c e p t í v e i s . De s s a ma n e i r a , p r o p o mo s q u e o M a n g u e b e a t , a q u i

r ep r e sen t ado po r Ch ico Sc i ence , um de s eus p r i nc ipa i s

a r t i c u l a do r e s , r e c o r r e a o que c h a ma m o s d e s í m b o l o s e s p a c i a i s – o s

r i o s , o s ma n g u e s , a s p o n t e s e o s moc a m b o s – p a r a c o n s t r u i r

me t á f o r a s e s p a c i a i s a t r a v é s d a s q u a i s u ma d a d a i d e n t i f i c a ç ã o

t e r r i t o r i a l s e f a z pos s í v e l .

É n e s s e c o n t e x t o que s e i n s e r e a r e t oma d a d e u m t e r mo j á e m

desuso – o mocambo – pa r a i n t eg r a r a r e p r e s e n t a ç ã o e s p a c i a l d o

m o v i me n t o . S e h á n e c e s s i d a d e d e s e r e s g a t a r o q u e é

t r a d i c i o na l me n t e a s s o c i a d o à c i d a de , c u l t u r a l e e s p a c i a l me n t e , p a r a

d e p o i s l he c o n f e r i r u ma n o v a s ig n i f i c a ç ã o , o s moc a m b o s , o u t r o r a

t ã o f r e q ü e n t e s n a p a i s a g e m u rbana r ec i f ense , não pode m se r

Page 101: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

88

me n o s p r e z a d o s . A ‘ r e s s u r r e i ç ã o ’ d o t e r mo ‘ mo c a mb o ’ s i g n i f i c a ,

n u ma p r i me i r a a p r o x i ma ç ã o a n a l í t i c a , o r e s g a t e d a s r a í z e s s o c i a i s ,

c u l t u r a i s e e c o n ô m i c a s da c idade do Rec i f e .

O r e sga t e do moca mbo r ep re sen t a t a m b é m a p o s s i b i l i d a d e d e

d a r l u z à e x c l u sã o s o c i a l q u e t a m b é m p a r e c e t e r s e t o r na do

i mp e r c e p t í v e l n a R M R . D e f a t o , a s c o n d i ç õ e s s ó c i o - e c o n ô mi c a s q u e

p e r mi t i r a m o s u r g i me n t o e d e s e n v o l v i me n t o d o s moc a mb o s a i n d a

p e r s i s t e m, e mb o r a o n o me d a d o à h a b i t a ç ã o p o p u l a r t e n h a s i d o

m o d i f i c a d o a o l on g o d a s d é c a d a s . D a d o s r e c e n t e s d a F u n d a ç ã o

G e t ú l i o V a r g a s m o s t r a m q u e ce r ca de 50% da popu l ação

p e r n a mb u c a n a e 3 6% d a p o pu l a ç ã o d a c a p i t a l v i v e m e m s i t u a ç ã o d e

i n d i g ê n c i a , o q u e s i g n i f i c a co n t a r e m c o m me n o s d e 8 0 r e a i s

me n s a i s ( me n o s d e 5 0 d ó l a r e s ) p a r a s e u s u s t e n t o ( S O U Z A , 2 0 0 2 ) .

E s s a é a n o s s a s e g u n d a a p r o x i ma ç ã o a n a l í t i c a d o s e n t i d o d o

m o c a mb o n a o b r a d e C h i c o S c i e n c e .

D e v e mos a s s i n a l a r , c o n t u d o , q u e a i n t r o d u ç ã o d o t e r mo

m o c a mb o n a o b r a d e C h i c o S c i e n c e d e u - s e p o r me i o d a i n f l u ê n c i a

q u e t e r i a r e c e b i d o d e J o s u é d e C a s t r o , q u a nd o d a l e i t u r a d e se u s

e s c r i t o s . O p r ó p r i o J o s u é d e C a s t r o é c i t a d o e m d u a s c o mp o s i ç õ e s

de Ch ico Sc i ence . Nos t r e chos c i t a d o s a s e g u i r , C h i c o S c i e nc e

r e f e r e - s e , n o p r i m e i r o d e l e s , a J o s u é d e C a s t r o c o mo c i d a d ã o d o

m u n d o , e m a l u s ã o a o t í t u l o q u e o a c a d ê mi c o r e c e be u p o r s u a

p e s q u i s a c i e n t í f i c a e mi l i t â n c i a c o n t r a a f o me . N o s e g u n d o t r e c ho ,

C h i c o S c i e n c e r e f e r e - s e a J o s u é d e Cas t ro quando r e l a t a a mi sé r i a

q u e a s s o l a o s mor a d o r e s d o s a l a g a d o s d o R e c i f e .

“Eu pu l e i , eu pu l e i C o r r i a n o c o i c e m ac i o

Encon t r e i o c i dadão do mundo no mangueza l na be i ra do r i o

J o s u é ! ” ( C i d a d ã o d o M u n d o , 1 9 9 6 )

“Oh , Josué , nunca v i t amanha de sgraça

Quan to ma i s m i sé r ia t em , ma i s u rubu ameaça .” ( D a L a ma a o C a o s , 1 9 9 4 )

Page 102: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

89

C h i c o S c i e n c e t a mbé m r e v e l a a i n f l u ê n c i a d e J o s u é d e C a s t r o

n o i d e á r i o d o M a n g u e b e a t , a o co n c e d e r u ma d e c l a r a ç ã o n o

d o c u me n t á r i o s o b re o a c a d ê mi c o p e r n a mb u c a n o . D i z o a r t i s t a :

“Eu nunca soube nada de Josué de Cas t ro , ( . . . ) n u n c a

a p r e n d i n a e s c o l a s o b r e o J os u é d e C a s t r o . É u m a p e n a

i s s o . M a s d e p o i s e u f i q u e i c onhecendo Josué d e C a s t r o

q u a n d o a g e n t e f e z e s s a c o i s a do Mov imen to Mangue , e v i u

o q u a n t o é i m p o r t a n t e a f i g u r a d e J o s u é d e C a s t r o n a

h i s t ó r ia de Pernambuco . ( . . . ) ”

(TENDLER, 1995 )

De f a to , Te l l e s ( 2003 ) r e l a t a que a p r i me i r a o b r a d e J o s u é d e

C a s t r o à q u a l C h i c o S c i e nc e t e v e ac e s s o fo i o r o ma n c e Homens e

C a r a n g u e j o s . A c r e d i t a mos q u e a o r i g e m d a s s e me l h a n ç a s e n t r e a s

p ropos i ções dos do i s au to r e s sob re o s moca mbos t enha s e o r i g inado

n e s s e c o n t a t o d o c o mp o s i t o r c o m o r o ma n c e d o mé d i c o

p e r n a mb u c a n o .

P a r t e de s s e c o n t a t o c o m a o b r a d e Jo s u é d e C a s t r o uma o u t r a

p r o p o s i ç ã o d e C h i c o S c i e n c e : a d a o c o r r ê n c i a d e u ma s i mb i os e

e n t r e h o me n s e c a r a n g u e j o s . E s s e p o n t o s e r á r e s g a t a d o a d i a n t e , ma s

p o d e s e r i l u s t r a d o p o r me i o d o t e x t o p u b l i c a d o n o e n c a r t e d o C D

Da Lama ao Caos , q u e t r a t a d o s ‘ c a r a n g u e j o s c o m c é r e b r o ’ , mo d o

c o mo o s j o v e n s ‘ s i n t o n i z a d o s ’ c o m a mús i c a d o M a n g u e b e a t s ã o

c h a ma d o s .

“ELES ESTÃO POR TODA PARTE! ! !

Os Chamagna thus Granu la tu s Sap i ens t omaram a c idade . Andando sobre pon tudas unhas , e s s e m i s to de c rus táceo decápode e Homo Sap i ens avanç a e m l e g i õ e s , a p a v o r a n d o c r i a t u r as , m a r c h a n d o d e s c o n c e r t a n t e s p a r a a u n i f i c aç ã o s imb ió t i ca . S in ton i zados n a s f r e q ü ê n c i a s m o d u l a d a s , co locam em r i s co a s supere s t ru tu ras da o rdem e s tabe l ec ida . Grupos r e l i g io sos e po l í t i co s apó iam uma aç ão a rmada dos m i l i t a re s . A i n d a n ã o s e s a b e o q u e t u d o i s s o va i acar re ta r . É o t r i s t e f im da raça humana? Ou a aurora de uma nova e ra? I s s o s ó o f u t u r o p o d e r e s p o n d e r ” .

Page 103: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

90

I n i c i a r e mos a a n á l i s e d a s c o mp o s i ç õ e s d e C h i c o S c i e n c e , q u e

s e r á d i v i d i d a e m d o i s mo me n t o s : n o p r i me i r o , s e r ã o e x p o s t a s a s

i n t e r p r e t aç õ e s d o au t o r s o b re o e sp a ç o u r b a n o r e c i f e n s e , n o q u a l o

Manguebea t s e de senvo lve , e a s me t á f o r a s q u e r e v e l a m a p r o p o s t a

d o M a n g u e b e a t d e r e n o v a ç ã o c u l t u r a l p e r n a m b u c a n a . E m s e g u i d a ,

v e r e mo s a s me t á f o r a s e s p a c i a i s c o n s t ru ída s pe lo au to r , r eve l ado ra s

d a ma n e i r a q u e o m o c a mb o é p e r c e b i d o .

2 . 1 – V i s õ e s d e u ma C i d a d e C i nd i d a e a S a l v a ç ã o C u l t u r a l

O r e p e r t ó r i o d o s d o i s p r i me i r o s á lbuns da banda Ch ico Sc i ence

e N a ç ã o Z u mbi é c o mp o s t o p o r c a nç õ e s q u e a l u d e m, b a s i c a me n t e , à

r ep r e sen t ação do e spaço u r ba no , com a ê n f a s e p a r a a l gu n s d e s e u s

a s p e c t o s ma i s ma r c a n t e s , t a i s q u a i s a v i o l ê n c i a e a d e s i g u a l d a d e d e

r e n d a e à d i v u l g a ç ã o do i d e á r i o d o M a n g u e b e a t , e m q u e a

v a l o r i z a ç ã o d a c u l t u r a n o r de s t i na é u ma c o n s t a n t e . T a l r e pe r t ó r i o

c o n s t i t u i - s e n u ma e s p é c i e d e d i s c u r s o p o r me i o d o q u a l a b a n d a

a p r e s e n t a u ma i n t e r p r e t a ç ã o d o c o n t e x t o s ó c i o - e c o n ômi c o n o q u a l

s e d e s e n v o l v e u e c o l o c a o s ‘ a r g u me n t o s d e d e f e s a ’ d o mo v i me n t o

c u l t u r a l do q u a l p a r t i c i p a .

A i n t e r p r e t a ç ã o d o e s p a ç o u r b a n o s e f a z , d e s s a ma n e i r a ,

f u n d a me n t a l , e a l e t r a d a m ú s i c a A C idade ( 1 9 9 4 ) a p r e s e n t a - s e

c o mo u m p a n o r a ma d a d i v e r s i d a d e c on s t i t u i n t e d a s g ra n d e s

c i d a d e s .

“ O s o l n a s c e e i l u m i n a a s p e d r a s e v o l u í d a s Que c re sce ram com a f o rça de pedre i ro s su i c idas

Cava l e i ro s c i r cu lam v ig iando a s pe s soas Não impor ta s e são ru in s , nem impor ta s e são boas

E a c i d a d e s e a p r e s e n t a c e n t r o d a s a t e n ç õ e s P a r a m e n d i g o s o u r i c o s e o u t r a s a r maç õ e s

Co le t i vo s , au tomóve i s , mo tos e me t rô s T r a b a l h a d o r e s , p a t r õ e s , p o l i c i a i s , c a m e l ô s

A c idade não pára , a c i dade só c re sce

O d e c i m a s o b e e o d e b a i x o d e s c e

Page 104: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

91

A c idade não pára , a c i dade só c re sce O d e c i m a s o b e e o d e b a i x o d e s c e

A c idade s e encon t ra p ros t i t u ída

P o r a q u e l e s q u e a u s a r a m e m b u s c a d e s a í d a I l u sora de pe s soas de ou t ro s l ugare s

A c i d a d e e s u a f a m a v a i a l é m d o s m a r e s

No me io da e sper t e za i n t e rnac iona l A c i d a d e a t é q u e n ã o e s t á t ã o m a l

E a s i t uação s empre ma i s ou menos Sempre uns com ma i s e ou t ro s com menos

A c idade não pára , a c i dade só c re sce

O d e c i m a s o b e e o d e b a i x o d e s c e A c idade não pára , a c i dade só c re sce

O d e c i m a s o b e e o d e b a i x o d e s c e

( . . . ) Num d ia de so l Rec i f e acordou

Com a me sma f eden t i na do d ia an t e r io r”

N a c o mp o s i ç ã o a c i ma , o a u t o r f a z r e f e r ê n c i a à o r g a n i z a ç ã o

e s p a c i a l d a c i d a de , c o mpo s t a p o r e d i f í c i o s , a s pedras evo lu ídas ,

c o n s t r u í da s p o r t r a b a l h a d or e s e x p o s t o s mu i t a s v e z e s a c o n d i ç õ e s

a d v e r s a s d e t r a b a l h o , o s p e d r e i r o s s u i c i d a s . O a u t o r t a mbé m e x p õ e

a d i n â mi c a s o c i a l d a c i d a d e , c o mpo s t a p o r u m g r u p o h e t e r o g ê n e o

d e i n d i v í d u o s , t raba lhadore s , pa t rõe s , came lôs e p o l i c i a i s , e s t e s

ú l t i mo s c o n s i d e r ado s c o mo c a v a l e i r os , a f o r ç a a r ma d a l e g a l q u e

v i g i a a p o p u l a ç ã o . A e n ume r a ç ã o d e me i o s d e t r a n s p o r t e , t a n t o

i n d i v i d u a i s – m o t os e a u t omó v e i s – quan to co l e t i vos – c o l e t i v o s e

me t r ô s – p o d e , p o r s u a v e z , i n d i c a r t a n t o a d i n â mi c a d e s s a

popu l ação , quan to sua d ive r s i dade s o c i a l , e s t a mpa d a n o b i n ô mi o

a u t o mó v e i s - mo t o s / c o l e t i v o s - me t r ô s . A c i d a d e s e a p r e s e n t a , n e s t a

p e r s p e c t i v a , c o mo o l o c a l d e c i r c u l a ç ã o d e b e n s e pe s s o a s , co mo

s í mb o l o d o d e s e n v o l v i me n t o p l e n o d a s h a b i l i d a d e s d e e n g e n h a r i a

h u ma n a e , f i n a l me n t e , c o mo p a l c o pa r a a s d iv e r s a s t r a ma s s o c i a i s

que a t r an s fo r ma m num loca l onde o c o n t r o l e s o c i a l é f u n d a me n t a l ,

i n d e p e n d e n t e me n t e d a b o a o u má í n d o l e d e q u e m é c o n t r o l a d o .

Page 105: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

92

O a u t o r t a mbé m c o mp õ e u m p a i n e l n o q u a l a c i d a d e s u r g e

c o mo d e t e n t o r a d e a t r i b u t o s q u e a t o r n a m o c e n t r o d as a t e n ç õ e s ,

c u j a á r e a d e i n f l u ê n c i a e x c e d e , mui t a s v e z e s , s e u s l i mi t e s f í s i c o s : a

c i d a d e e s u a f a m a v a i a l é m d o s m a r e s . A c i d a d e i n t e g r a , t a mbé m ,

t o d a u ma r e d e d e r e l a ç õ e s que a t i n gem a e s c a l a p l a n e t á r i a , e , ne s s e

s e n t i d o , no me io da e sper t e za i n t e rnac i o n a l , a c i d a d e a t é q u e n ã o

e s t á t ã o m a l . E l a a t r a i t a n t o m e n d i g o s , q u a n t o r i cos e ou t ras

a r m a ç õ e s , t o d o s a q u e l e s q u e b u s c a r a m n e l a u m a s a í d a ; p e s s o a s q u e

s ã o , mu i t a s v e z e s , i l u d i d a s , mi g r a n d o d e ou t ros l ugare s po rque

a c r e d i t a m s e r e m, o s g r a n d e s c e n t ro s u rbanos , de t en to r e s de

me l h o r e s o f e r t a s d e e mp r e g o e d e qua l i dade de v ida . O r e su l t ado de

t odo e s se a t r a t i vo popu l ac iona l é , ao c o n t r á r i o , a d e t e r i o r a ç ã o d a s

c o n d i ç õ e s d e v i d a e o c r e s c i me n to d a c o n c e n t r a ç ã o d e r e n d a , c om a

s i t u a ç ã o f i c a n d o s e mpr e m a i s o u me n o s , s e m p r e u n s c o m m a i s e

o u t r o s c o m m e n o s . A c i d a d e , s e g u n d o o a u t o r , n ã o p á r a d e c r e s c e r ,

r e f o r ç a n d o , e m s e u c r e s c i m e n t o o d i s t a n c i a m e n t o e n t r e ‘ r i c o s ’ ( o s

d e c i ma ) e ‘ p o b r e s ’ ( o s d e b a i x o ) : a c idade não pára , a c idade só

c r e s c e / o d e c i m a s o b e e o d e b a i x o d e s c e .

Ao f i na l da compos i ção , Ch i c o S c i e n c e c o n f i r m a e s t a r

r e f e r i n d o - s e à c i d a d e d o R e c i f e , q ue c o n v i v e c o m o c he i r o r u i m d a

f eden t i na que , ao nos so ve r , l onge d e s e r u ma p u r a r e f e r ê n c i a a o

o d o r d o s ma n g u e s , p o d e s e r u ma a l u s ã o a t u d o o q u e h á d e p o d r e

e m s e u j o g o s o c i a l : a d e s i g u a l d a d e c r e s c e n t e d e r e n da , a s p r ecá r i a s

cond i ções de t r aba lho e de v ida d e p a r c e l a d a p o p u l a ç ã o s e r i a m ,

p o r t a n t o , f r u t o d a d e t e n ç ã o d e pode r na s mã os de poucos , de que m

a a ç ã o c r u e l e c o t i d i a n a s e r i a r e p r e s e n t a d a pe l a mesma f eden t i na do

d i a a n t e r i o r .

O c o n t r o l e e a s e g r e g a ç ã o s oc i a i s c a r a c t e r í s t i c os d a c i d a d e d o

R e c i f e e s t ã o p r e s e n t e s t a m b é m e m o u t r a c o mp o s i ç ã o , i n t i t u l a d a

B a n d i t i sm o p o r U m a Q u e s t ã o d e C l as s e (1994 ) , da qua l ex t r a ímos o

s e g u i n t e t r e c h o :

“Oi , sobe morro , l ade i ra , có r rego , beco , f ave la A p o l í c i a a t r á s d e l e s e e l e s n o r a b o d e l a

Page 106: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

93

A c o n t e c e h o j e , a c on t e c i a n o s e r t ã o Quando um bando de macaco pe r segu ia Lamp ião

E o q u e e l e f a l a v a h o j e o u t r o s a i n d a f a l a m

‘Eu car rego comigo : co ragem ,d inhe i ro e ba la ’

Em cada morro uma h i s t ó r ia d i f e r en t e q u e a p o l í c i a m a t a g e n t e i n o c e n t e

E q u e m e r a i n o c e n t e h o j e j á v i r o u b a n d i d o P r a p o d e r c o m e r u m p e d a ç o d e p ã o t o d o f o d i d o

B a n d i t i sm o p o r p u r a m a l d a d e , b a n d i t i s m o p or n e c e s s id a d e B a n d i t i sm o p o r u m a q u e s t ã o d e c l as s e ! ”

O a u t o r s e r e f e r e a l o c a i s e s p e c í f i c o s on d e a v i o l ê n c i a

p o l i c i a l s e r i a ma i s f r e q ü e n t e : o s morros , l ade i ra s , có r regos , becos

e f a ve l a s , l o ca i s onde ve r i f i c a - s e a p r e s e n ç a d e u ma p o p u l a ç ã o d e

b a i x a r e n d a , v i s t o q u e s ã o á r e a s o r i g i n a l me n t e r e l e g a d a s p e l o s e t o r

i mo b i l i á r i o . O a u t o r t a mbé m r e v e l a o f a t o d e q u e mu i t o s mor a d o r e s

d e s s a s á r e a s c a r e n t e s t o r na m- s e c r i mi n o s o s p o r a c r e d i t a r s e r e s s e o

ú n i c o me i o d e c o n s e g u i r o s u s t e n t o p r ó p r i o , d a í , o b a n d i t i sm o

t o r n a r - s e u ma n e c e s s i d a d e e uma ques tão de c la s se .

U m t r e c ho d a mú s i c a Antene - se ( 1 9 9 4 ) r e fo r ç a a i d é i a d a

e x i s t ê n c i a d e u ma p o p u l a ç ã o e x c l u í d a e c o n o m i c a me n t e e q u e h a b i t a

á r e a s t a m b é m r e l e g a d a s p e l o p o d e r p ú b l i c o .

“É só uma cabeça equ i l i b rada em c ima do corpo Escu tando o som das v i t ro la s , que vem dos mocambos

E n t u l h a d o s à b e i r a d o C a p i b a r i b e Na quar ta p io r c i dade do mundo

R e c i f e , c i d a d e d o m a n g u e i n c r u s t a d a n a l a m a d o s m a n g u e z a i s Onde e s tão o s homens carangue jo s

Minha corda cos tuma sa i r de andada no me io das ruas em c ima das p o n t e s . ”

P o d e mos c o n c l u i r , a t é o p r e s e n t e mo me n t o , q u e a c i d a d e d o

R e c i f e c o n s t i t u i - s e , p a r a C h i c o S c i e nc e , n u m c e n t r o u r ba n o c i n d i d o

pe l a concen t r ação de r enda , d iv i d ido em duas e s f e r a s , a daque l e s

q u e d e t é m c o n d i ç õ e s a b a s t a d a s d e v i d a e q u e d e t é m, m u i t a s v e z e s ,

o ‘ p o d e r d e c o ma n d o ’ ; e a e s f e r a c om p o s t a p o r u ma p o p u l a ç ã o d e

b a i x a r e n d a , q u e i n t e g r a o s g r a n d es b o l s õ e s d e mi s é r i a d a c i d a d e .

Page 107: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

94

E mb o r a n ã o h a j a n a c i d ad e u ma s e g r e g a ção s ó c i o -e s p a c i a l n í t i da

e n t r e e s s e s d o i s g r u p o s s o c i a i s , co n f o r me j á i n d i c a d o n o p r i me i r o

c a p í t u l o d o p r e s e n t e e s t u d o , o a u to r pa r ece que re r en f a t i z a r a

e x i s t ê n c i a d e á r e a s e s p e c í f i c a s o n d e a p o p u l a ç ã o d e b a i x a r e n d a s e

c o n c e n t r a . A s á r e a s r e l e g a d a s p e l o p o d e r p ú b l i c o e p e l o s e t o r

i mo b i l i á r i o s ã o , h i s t o r i c a me n t e , e n ão s ó n a ca p i t a l p e rna mb u c a n a ,

á r e a s o c u p a d a s p o r u ma p o p u l a ç ã o p o b r e . No Rec i f e , t a i s á r ea s

cons t i t uem-se nos a l agados e nos m o r r o s , c i t a d o s n o s d o i s t r e c h o s

d e s t a c a d os a c i ma . N a mús i c a Antene - se e sp e c i f i c a me n t e , C h i c o

S c i e n c e fa l a d o s m o c a m b o s e n t u l h a d o s à b e i r a d o Ca p i b a r i b e ; a

hab i t a ção su rg indo , po r t an to , como l ó c u s d e r e p r o d u ç ã o s o c i a l , e

o s moc a m b o s d e s e mpe n h a n d o i mp o r t a n t e p a p e l n e s s a r e p r o d u ç ã o .

T a l p e r s pe c t i va n o s r e mo n t a à s p a i sa g e n s d o mi n a n t e s e e x c l u í d a s

de Cosg rove (1998 ) , a s aqu i s p o d e mo s r e l a c i o n a r , n o p r e s e n t e

e s t u d o , à c i d a d e ‘ f o r ma l ’ e à s á r e a s d e o c u p a ç ã o c l a n de s t i na , c o m o

o s moc a m b o s , r e s p e c t i v a me n t e .

U m o u t r o t r e c h o i n t e r e s s a n t e d a mús i c a Antene - se é o que s e

r e f e r e a o R e c i f e c o mo a q u a r t a p i o r c i d a d e d o m u n d o . E s t e t r ec h o

é u ma a l u s ã o a uma r e p o r t a g e m p u b l i c a da no J o r n a l d o C o mé r c i o

(20 /11 /90 ) , na qua l o Rec i f e é a p o n t a d o c o mo u ma d a s p i o r e s

c i d a d e s d o mu n d o p a r a s e v i v e r . A p e s q u i s a d i v u l g a d a n o j o r n a l ,

r e a l i z a d a p e l o i n s t i t u t o ame r i c a n o Popu la t i on Cr i s i s Comi t ee ,

c l a s s i f i c a o R e c i f e c o mo a q u a r t a p i o r c i d a d e e m q u a l i d a d e d e v i d a ,

e t e r i a s i d o o p o n t o d e p a r t i d a , m e s mo q u e i n c o n s c i e n t e me n t e

(SOUZA, 2002 ) , pa r a que o s a r t i cu l ado re s do Mangue bea t v i s s em a

n e c e s s i dad e d e r e n o v a ç ã o d a c i da de ( v e r Ane x o 2 ) . E p a r a e s s e

g r u p o d e j o v e n s , t a l r e n o v a ç ã o d a c i da d e , c o m a v a l o r i z a ç ã o d o que

e l a t e r i a d e b o m , t o r n a r i a - s e p o s s í v e l p o r me i o d a r e n o v a ç ã o

c u l t u r a l .

É n e s s e s e n t i d o q u e s u r g e m, n a s c o mpo s i ç õ e s d e C h i c o

S c i e n c e , r e f e r ê n c i a s c o n s t a n t e s à p r o p o s t a d o mo v i me n t o c u l t u r a l ,

g e r a l me n t e r e f e r en c i a d a s e m s í mb o l o s d a c i d a d e , s o b r e t u d o n o s

Page 108: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

95

ma ngues e nos ca r angue jo s . Va l e l e m b r a r q u e o M a n g u e b e a t fo i

b a t i za d o , p e l o r e f e r i d o a u t o r , i n i c i a l me n t e d e Mangue , u ma a l u s ã o

à f e r t i l i d a d e p r e s e n t e n os ma n g u e z a i s . O p r ó p r i o M a n i f e s t o

Mangue , ao qua l j á f i z emos r e f e r ênc i a e que encon t r a - s e

r ep roduz ido no Anexo 2 , ev idenc i a a ê n f a s e c o n f e r i d a a o s

e l e me n t o s d o e s t u á r i o r e c i f e n s e . O s í mb o l o d o mov i me n t o s e r i a

‘ u ma a n t e n a p a r a b ó l i c a f i n c a d a n a l a ma ’ . A l a ma , r e p r e s e n t a n d o

ne s sa f r a s e a p róp r i a c i dade do Rec i f e , à qua l a s ‘ boas v ib r ações ’

c a p t a d a s p e l a a n t e n a – u ma a l u s ã o à p r o p o s t a d o s j o v e n s d e

i n t e g r a r e m u m a r e d e d e d i s c u s s ã o dos conce i t o s pop - , é apon t ada

e m u m d o s t r e c h o s d a mús i c a A n t e n e - s e ( 1 9 9 4 ) c o mo a i n s u r r e i ç ã o ,

o u s e j a , c o mo o p o n t o d e p a r t i d a a p a r t i r d o q u a l d e v e - s e d a r a

t r a n s f o r ma ç ã o d a c i d a d e .

“É só uma cabeça equ i l i b rada em c ima do corpo P r e o c u p a n d o a n t e n a r b o a d i v i s ã o

S o u ( . . . ) m a n g u e - b o y ! R e c i f e , c i d a d e d o m a n g u e o n d e a l a m a é a i n s u r r e i ç ã o

Onde e s tão o s homens carangue jo s Minha corda cos tuma sa i r de andada no me io das ruas em c ima das

p o n t e s ”

“ E u v u f a z e r u m a e m b o l a d a , u m s a m b a , u m m a r a c a t u Tudo bem envenenado , bom pra m im e bom pra t u

Pra gen t e sa i r da l ama e en f r en ta r o s u rubus” ( A C i d a d e , 1 9 9 4 )

A i d e n t i f i c a ç ã o do M a n g ue b e a t c om o s m a n g u e z a i s t a mbé m

d e v e s e r p e r p a s s a d a p e l a i d e n t i f i c a ç ã o d o s p r ó p r i o s j o v e n s c o m

e s s e s e l eme n t o s n a t u r a i s . D a í , o s h o m e n s c a r a n g u e j o s q u e e s t ã o

s i t u a d o s n a c idade do mangue d e v e m s e r i n d i v í d u o s an tenados , ou

s e j a , i n t e r e s s a d o s e m t u d o o q u e p os sa s i gn i f i c a r nov idade pa r a a

c e n a c u l t u r a l d a c i d a d e , s e m p r e c o m a p r e o c up a ç ã o d e a s s o c i a r , a o

n o v o , o s e l e me n t o s c u l t u r a i s t í p i c o s d e P e r n a mb u c o . E m s u m a , a

cu l t u r a r eg iona l ( e m b o l a d a , s a m b a , m a r a c a t u ) , a s s o c i a d a a

e l e me n t o s c a p t a d os d e o u t r o s ‘ c i r c u i t o s ’ ( t udo bem envenenado ) , é

Page 109: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

96

a s o l u ç ã o p a r a q u e s e a b a n do n e a mi s é r i a ( a l ama ) e a o p r e s s ã o dos

d e t e n t o r e s d e p o d e r ( o s urubus ) .

2 . 2 – A P r o b l e ma t i z a ç ã o d o M o c a mb o e o M i me t i s mo H o me m-

C a r a n g u e j o

A p ó s e x p o r mos a l g u n s p o n t o s d a i n t e r p r e t a ç ã o q ue C h i c o

S c i e n c e c o n f e r e à c i d a d e , a p r e s e n t a r e mo s , n e s t a s e ç ã o , sua

i n t e r p r e t a ç ã o d o m o c a mb o . A p ó s a ex p o s i ç ã o d a p e r s p e c t i v a q u e o

a u t o r t e m d a c i d a d e d o R e c i f e , é o p o r t u n o r e f o r ç a r mos a p r o p o s i ç ã o

d e q u e a r e t o ma d a d o t e r m o ‘ mo c a mb o ’ s i g n i f i c a a v o n t a d e d e

t o r n a r v i s í v e l o q u e j á h a v i a s i d o n a t u r a l i z a d o p e l a p o p u l a ç ã o .

D e s s a ma n e i r a , r e sga t a r o moc a mb o s i g n i f i c a r i a r e s g a t a r , d e u ma s ó

v e z , t a n t o u ma h i s t ó r i a s ó c i o - e c o n ô mi c a d a c i d a d e , q u a n t o a

d i s c u s s ã o s o b r e a p e r ma n ê n c i a e o a g r a v a me n t o d a c o nc e n t r a ç ã o d e

r e n d a q u e c a r a c t e r i z a a c i dad e .

O moc a m b o a p r e s e n t a - s e c om o s í mbo l o d a s c o n d i ç õ e s a d v e r s a s

de qua l i dade de v ida apon t adas pe l a pe squ i s a r e a l i z ada pe l a

i n s t i t u i ç ã o a me r i c a n a . C o m o j á r e f e r i d o a n t e r i o r me n t e , c o mo l ó c u s

d e r e p r o d u ç ã o s o c i a l d e u ma p o p u l a ç ã o mi s e r á v e l . C o mo c a n t a d o n a

c a n ç ã o Ant e ne - se , j á e x p os t a a c i ma , “É só uma cabeça equ i l i b rada

em c ima do corpo / Escu tando o som das v i t ro la s , que vem dos

m o c a m b o s / E n t u l h a d o s à b e i r a d o Cap ibar ibe / Na quar ta p io r

c idade do mundo” .

A c idade do Rec i f e é a s soc i ada a o ma n g u e , à l a ma , d e f o r ma

q u e é c h a ma d a p e l o a u t o r de c idade do mangue ( mú s i c a Antene - se )

o u a i n d a d e Mangue town ( m ú s i c a Mangue town ) .

R i o p o n t e s e o v e r d r i v e s i m p r e s s ionan t e s e s cu l t u ras de l ama M a n g u e , m a n g u e , m a n g u e

E a l ama come mocambo e no mocambo t em mo lambo E o m o l a m b o j á v o o u , c a i u l á n o c a l ç a m e n t o b e m a o s o l d o m e i o -

d i a O c a r r o p a s s o u p o r c i m a e o m o l a m b o f i c o u l á

M o l a m b o e u , m o l a m b o t u ( . . . )

Page 110: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

97

M o l a m b o e u , m o l a m b o t u M o l a m b o b o a p e ç a d e p a n o p r a s e c o s t u r a r m e n t i r a

M o l a m b o b o a p e ç a d e p a n o p r a s e c o s t u r a r m i s é r i a ” ( R i o s , P o n t e s e O v e r d r i v e s , 1 9 9 5 )

N o t r e c ho a c i ma , p e r c e b e m o s q u e o a u t o r c o mpa r a t o d a a

c i d a d e à l a ma ; e l a é , d e f a t o , c o mp o s t a d e l a ma – r i o s , p o n t e s , e

ove rdr i ve s , impres s ionan t e s e s cu l t u ras de l ama , mangue , mangue ,

mangue . O ma n g u e p e r p a s sa c a d a c e n t í me t r o c o n s t r u í do d a c i d a d e :

t udo é cons ide r ado ‘ e scu l t u r a de l a ma ’ , t e m s u a o r i g e m n e l a . P o r

o u t r o l a d o , a l a ma , q u e n o v a me n t e p o d e s e r u ma a l u s ã o à mi s é r i a , é

o l o c a l o n d e o s m o c a mbo s s e e n co n t r a m, e , d e n t r o d e l e s , s e u s

h a b i t a n t e s i g u a l me n t e mi s e r á v e i s , r e p r e s e n t a d o s p e l o t e r m o

molambo , e m u ma r e f e r ê n c i a t a l v e z a s u a v e s t i me n t a d e r o u p a s

v e l h a s . O s ‘ mo l a mb o s ’ ( mo r a d o r e s d e moc a m b o s ) , a o a t i n g i r e m o

c a l ç a me n t o , q u e po d e s e r a r e p r e s e n t a ç ã o d a ‘ c i d a de f o r ma l ’ , ‘ d o

a s f a l t o ’ , s u c u mb e : a pop u l a ç ã o p o b r e da s g r a n de s c i da de s ,

r e p r e se n t a d a a q u i p e l o moc a m be i r o , s e r i a , n e s s e s e n t i d o ,

‘ a t r o pe l a d a ’ p e l o c a r r o do p rog re s so . Nos t r e chos f i na i s , o au to r

a i n d a r e f e r e - s e ao s mor a d o r e s d e moc a mb o s c o mo i n d i v í d u o s

p a s s í v e i s d e s e r e m ma n i p u l a d o s , a t r a v é s d e me n t i r a s – mola mbo ,

boa peça de pano p ra s e co s tu rar men t i ra - , p e r ma n e c e n d o , a s s i m ,

n a mi s é r i a , q u e c e r t a me n t e g e r a l uc ro pa r a a l guns poucos –

molambo , boa peça de pano p ra s e co s tu rar m i sé r ia .

“ Oh, Josué nunca v i t amanha de sgraça Quan to ma i s m i sé r ia t em ma i s u rubu ameaça

P e g u e i o b a l a i o f u i n a f e i ra r o u b a r t o m a t e e c e b o l a

Ia pas sando uma vé ia pegou a m inha cenoura A í , m inha vé ia , de i xa a cenoura aqu i

Com a bar r iga vaz ia não cons igo dormi r

E com o bucho ma i s che io comece i a pensar Q u e e u m e o r g a n i z a n d o p o s s o d e s o r g a n i z a r Q u e e u d e s o r g a n i z a n d o p o s s o m e o r g a n i z a r

Da l ama ao caos do caos à l ama Um home m roubado nunca s e engana”

( D a L a ma a o C a o s , 1 9 9 4 )

Page 111: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

98

Nos ve r sos ac ima , pe r cebemos q u e o a u t o r t a mbé m d e s t i n a

s u a a t e n ç ã o a r e l a t a r u m p o u c o d a v i d a d o m o r a d o r d e moc a m b o .

R e l a t a s u a mi s é r i a , r e p r e s e n t a d a p e l o s u r u b u s – q u e t a m b é m p o d e m

s i g n i f i c a r a p r ó p r i a o p r e s s ã o , q u e a me a ç a c a d a v e z m a i s a v i da d o

m o r a d o r p o b r e - , s u a f o me e a ma n e i r a mu i t a s v e z e s i l í c i t a po r

me i o d a q u a l e l e s e a l i me n t a . D e f a t o , o d e s e m p r e g o e o

s u b e mpr e g o l e v a m mu i t o s à ma r g i n a l i d a d e , c o m o j á d e s t a c a d o n u m

o u t r o mo me n t o . S e m c o n d i ç õ e s mi n i ma m e n t e s a t i s f a t ó r i a s d e v i d a ,

o mor a d o r d o m o c a mb o é , mu i t a s v e z e s , ma r g e m d e ma n o b r a ,

d e s o r g a n i z a d o e ma n i p u l a d o . M a s o a u t o r a b r e e s p a ç o p a r a u m a

r e f l e x ã o : a d e q u e a s a t i s f a ç ã o d a f o me f í s i c a d o moc a m b e i r o p o d e

s e r o p o n t o d e p a r t i d a p a r a q u e e l e b u s q ue s a c i a r s u a s e d e d e

j u s t i ç a s oc i a l , d e s o r g a n i z a n do u ma s i t u a ç ã o v i ge n t e , a da e x c l us ã o ,

p a r a f a z e r v a l e r u ma o u t r a o r d e m q u e l h e s e j a f a v o r á v e l – e c o m o

b u c h o m a i s c h e i o , c o m e c e i a p e n sa r / q u e e u m e o r g a n i z a n d o p os s o

d e s o r g a n i z a r / q u e e u d e s o r g a n i z a n d o p o s s o m e o r g a n i z a r . O au to r

t e r mi n a a c a n ç ã o c o n f i r ma n d o e s s a r e f l e x ã o , c o m a c o n s t a t a ç ã o d e

q u e u m h o me m r o u b a d o , s o b r e p u j a d o p e l a o r d e m v i g e n t e , n ã o p o d e

e s t a r enganado em pensa r a s s im - d a l a m a a o c a o s / d o c a o s à l a m a /

um home m roubado nunca s e engana .

P o r v e z e s , p o r é m, o a u t o r t o ma u m t o m f a t a l i s t a , a o p r o p o r

q u e n ã o s e p o d e fu g i r d a s c o n d i ç õ e s de v ida v igen t e s na c idade ,

con fo r me o s ve r so s a s egu i r :

“Andando por en t r e o s becos Andando em co l e t i vo s

N inguém foge ao che i ro su jo D a l a m a d a M a n g u e t o w n

Andando por en t r e o s becos Andando em co l e t i vo s

N i n g u é m f o g e à v i d a s u j a D o s d i a s d a M a n g u e t o w n ”

( M a n g u e t o w n , 1 9 9 6 )

À i d e n t i f i c a ç ã o d a c i d a d e c o m o m a n g u e e s t á a i d e n t i f i c a ç ã o

d o p r ó p r i o mor a d o r d o s mo c a mb o s c o m s e u l o c a l d e mo r a d i a , o q u e

Page 112: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

99

s i g n i f i c a t a mbé m d i z e r d a i de n t i f i c a ç ã o c o m a mi s é r i a d o l o c a l . O s

v e r s o s a b a i x o s ã o e x e mp l a r e s :

“ E s t e c o r p o d e l a m a q u e t u v ê É apenas a imagem que sou”

( C o r p o d e L a ma , 1 9 9 6 )

“Tô en f i ado na l ama É u m b a i r r o s u j o

Onde o s u rubus t êm casas E eu não t enho a sas

M a s e s t o u a q u i e m m i n h a c a s a Onde o s u rubus t êm asas

V o u p i n t a n d o s e g u r a n d o a p a r e d e d o m a n g u e d o m e u q u i n t a l Mangue town”

( M a n g u e t o w n , 1 9 9 6 )

A o u t i l i z a r e x pre s s õ e s t a i s q u a i s ‘ mi n h a c a s a ’ e ‘ m e u

q u i n t a l ’ , o a u t o r a f i r ma o v í n cu l o a fe t i v o d o m o r a d o r d e moc a m b o

c o m s u a h a b i t a ç ã o , o q u e n o s r e me t e a o c o n c e i t o d e l u g a r . M e s m o

e m me i o à mi s é r i a r e i na n t e , n u m b a i r r o s u j o o n d e o s u r u b u s t ê m

c a s a s , h á u ma i d e n t i f i c a ç ã o c o m e s s e e s p a ç o q u e e l e c o n s t r u i u . É

d o ma n g u e q u e o m o c a mbe i r o r e t i r a s e u s u s t e n t o , d e t a l f e i t a q u e

e l e p r ó pr i o s e i d e n t i f i c a c o m o s c a r a n gue j o s , ha b i t a n t e s d o

ma n g u e , c o mo b e m n o s mo s t r a m o s s e g u i n t e s v e r s o s .

“Fu i no mangue ca ta r l i xo

P e g a r c a r a n g u e j o e c o n v e r s a r c o m u r u b u ” ( M a n g u e t o w n , 1 9 9 6 )

“ E s t e c o r p o d e l a m a q u e t u v ê

É apenas a imagem que sou” ( C o r p o d e L a ma , 1 9 9 6 )

“ E u s o u u m c a r a n g u e j o

e e s t o u d e a n d a d a ” ( R i s o f l o r a , 1 9 9 4 )

“ M i n h a c o r d a c o s t u m a s a i r d e a n d a d a

N o m e i o d a r u a , p o r c i m a d a s p o n t e s S o u m a n g u e b o y ! ” ( A n t e n e - s e , 1 9 9 4 )

Page 113: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

100

Os ve r so s a c ima con f i rma m no s s a a r g u me n t a ç ã o d e q u e C h i c o

S c i e n c e r e s g a t a , e m s u a o b r a , a i dé i a do mi me t i s mo ho me m-

c a r a n g u e j o i n i c i a l me n t e p r o p o s t a p o r J o s u é d e C a s t r o . E m C h i c o

S c i e n c e , o mor a d o r d o ma n g u e s e a u t o d e f i n e c o mo i n d i v í d u o d o

ma n g u e , o mangueboy , e a t é na s a t i t u de s ma i s c o t i d i a n a s , c om o

anda r na s r ua s , age con fo rme e s t a i d e n t i f i c a ç ã o : a n d a e m g r u p o o u

‘ e m c o r d a ’ d a me s ma f o r ma q u e o s c a r a n g u e j o s , a ma r r a d o s n u m a

co rda , s ão pos to s à venda . As pon t e s , no r e f e r i do t r e cho

s i mb o l i z a m a c i r c u l a ç ã o , o a n d a r p e l a c i dade : é some n te po r me io

d e s s e a nd a r p e l a c i d a d e q u e C h i c o S c i e n c e p o d e c o n h e c e r a

p a i s a g e m q u e b u s c a r e p r e s e n t a r .

S e p u d e r m o s f a z e r u ma b r e v e a n á l i s e d o q u e v i mos a t é a q u i ,

pe r cebe remos que , na ob ra de Ch ico S c i e n c e , a c i da d e e s t á pa r a o

ma n g u e a s s i m c o m o o s h o m e n s e s t ão pa r a o s c a r angue jo s : a s s im

como o c a r angue jo v ive no ma ngue e d e l e r e t i r a s e u a l i me n t o , a

p o p u l a ç ã o c a r e n t e e s t a b e l e c e c o m a c i dad e a me s ma r e l a ç ã o

o rgân i ca , v ivendo dos r e s t o s d e l i x o o u d o q u e p r o v é m d a n a t u r e z a ,

no ca so o s c ru s t áceos .

E a i den t i f i c ação do morado r dos moca mbos com os

c a r a n g u e j o s p e r p a s s a t a mb é m o s s e n t i me n t o s d e a mo r , c o mo n o s

m o s t r a m o t r e c h o a b a i x o :

“Eu sou um caranguejo e estou de andada só por sua causa, só por você

( . . .) E u s o u u m c a r a n g u e j o e q u e r o g o s t a r

( . . . ) Oh R i so f l o ra ! Vou f i ca r de andada a t é t e achar”

( R i s o f l o r a , 1 9 9 4 )

S e r u m h o me m - c a r a n g u e j o s i gn i f i c a amar como um

c a r a n g u e j o , e d e s s a ma n e i r a , o o b j e to de s eu de se jo não pode r i a s e r

me n o s e s p e c i a l . D e f a t o , n o s v e r s o s a c i ma , o h o me m - c a r a n g u e j o

d e c l a r a s e u a mo r p o r R i s o f l o r a , s u a a ma d a , q u e e m v e r d a d e é uma

a l u s ã o a o t i p o d e ma n g u e ma i s p r e se n t e n o s a l a g a d o s r e c i f e n s e s , o

R h i z o p h o r a ma n g l e . A s s i m , s u a a ma d a é R i s o f l o r a , q u e

Page 114: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

101

i n d i r e t a me n t e s i mb o l i z a o ma n g u e , com quem e l e sonha v ive r e

a t r á s d e q u e m f i c a r á a n d a n d o o u ‘ d e a n d a d a ’ a t é e n c o n t r a r . S e r i a

e s s a u ma c r í t i c a a o d e s ma t a me n t o d a v e g e t a ç ã o d e s s e e c o s s i s t e m a ?

N o e n t a n t o , a c o n c r e t i z a ç ã o d o a mo r s ó p o d e da r - s e d e n t r o d o

c o n t e x t o d e p o b r e z a e mi s é r i a e m q u e o h o me m- c a r a n g u e j o v i v e . É

p o r e s s a r a z ã o q u e o a u t o r a f i r ma n o s v e r s o s a ba i x o q u e s u a a ma d a ,

a q u e m c a r r e ga r á n o s b r a ç os a t é s u a ca sa na be i r a do r i o , t amb é m

a n d a r á n a l a ma d e s e u q u i n t a l .

“Vou sonhando com a mu lher Q u e t a l v e z e u p o s s a e n c o n t r a r

E e l a t a mbé m v a i a n d a r Na l ama do meu qu in ta l”

( M a n g u e t o w n , 1 9 9 6 )

“E em me us b raços t e l e vare i como uma f l o r P r a m i n h a m a l o c a n a b e i r a d o r i o , m e u a m o r ”

( R i s o f l o r a , 1 9 9 4 )

E m r e s u m o , o m o c a mbo , n a o b r a d e C h i c o S c i e n c e , é

r e p r e s e n t a d o c o mo p r o b l e ma , c o mo o s í mb o l o d e mi s é r i a d e p a r c e l a

d a p o p u l a ç ã o d o R e c i f e , c o mo a l g o q u e s e p r e c i s a s u p e r a r . N o

e n t a n t o , e l e t a mbé m é r e t r a t a d o c om o ú n i c o l o c a l d e r e f e r ê n c i a

p a r a s e u mor a d o r , u m l u g a r c o m o q u a l o m o c a mbe i r o a p r e s e n t a

v í n c u l o s a f e t i v o s .

3 - D e J o s u é d e C a s t r o a C h i c o S c i e n c e , a p e r m a n ê n c i a d o

m o c a m b o

F i n a l i z a m o s e s t e c a p í t u l o c o m u m a b r e v e c om p a r a ç ã o e n t r e a s

p e r s p e c t i v a s q u e J o s u é d e C a s t r o e C h i c o S c i e n c e a p r e s e n t a m s o b r e

o moc a m b o . G o s t a r í a mos d e r e c o r d a r q u e o m o c a mb o é t o ma d o , n o

p r e s e n t e e s t u d o , c o mo u m t e r mo g e n é r i c o , c o m o u ma d e n o mi n a ç ã o

a t r i b u í d a a u m m o d o d e h a b i t aç ã o p o p u l a r e m u m d e t e r mi n a d o

c o n t e x t o s ó c i o - e s p a c i a l b r a s i l e i r o . N o s s a p e s q u i s a d e b r u ç a - s e ,

p o r t a n t o , s o b r e o o l h a r q u e o s r e f e r i d o s a u t o r e s l a n ç a r a m s o b r e a

n a t u r e z a d o moc a m b o ma i s d o q u e s o b re a s d i f e r e n c i a ç õ e s s o c i a i s ,

e c o n ô mi c a s e e s p a c i a i s p r o c e s s a d a s e n t r e o s p e r í o d o s d e v i d a d o s

Page 115: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

102

do i s . A pa r t i r do expos to , a c r ed i t a m o s n a p e r t i n ê n c i a d a

c o mpa r a ç ã o e n t r e a s i n t e r p r e t a ç õ e s q u e J o s ué d e C a s t r o e C h i c o

S c i e n c e c o n s t r u í r a m, p o r me i o de um modo e spec í f i co de

r e p r e s e n t a ç ã o . C o m o n o s s a d i s s e r t a ç ã o é u m e s t u d o g e o g r á f i c o , n ã o

r e a l i z a r e m o s u ma a n á l i s e d a ‘ qua l i d a de l i t e r á r i a ’ d o s t ex t o s

c o n s i d e rad o s , o q u e p o r ce r t o p o de r i a r e s u l t a r n u m a má c r í t i c a

l i t e r á r i a . Mas , dece r t o que o s a spe c to s l i t e r á r i o s cons ide r ados e m

n o s s o e s t u d o – a l g u n s e l e m e n t o s d a e s t r u t u r a d o t e x t o d e J o s u é d e

C a s t r o e o c u n h o me t a f ó r i c o n o s poema s de Ch ico Sc i ence –

c o n t r i b u í r a m p a r a u ma me l h o r c o mpr e e n s ã o d a n a t u r e z a d o

moca mbo .

Ap re sen t a r emos do i s pon to s de encon t ro en t r e a s

i n t e r p r e t aç õ e s q u e o s r e f e r i d o s a u t o r e s c o n s t r u í r a m s o b r e o

moca mbo .

O p r i me i r o d e l e s d i z r e s pe i t o à o r i g e m d e s u a s i n d a g a ç õ e s

sob re e s s e t i po de hab i t a ção . Os d o i s t i v e r a m c o n t a t o c o m o s

ma n g u e s , e p o r e x t e n s ã o , c o m o s m o c a mbo s , e m b r i n c a d e i r a s d e

i n f ânc i a , e de s sa ma ne i r a , sua s o b r a s r e p re s e n t a m o r e s g a t e d e

v ivênc i a s p róp r i a s do pe r í odo em q u e e r a m c r i a n ç a s . A p a r t i r

d e s s a s e x p e r i ê n c i a s , p o d e m o s c o mpr e e n d e r o p o r q u ê d o d e s t a q u e

con fe r ido pe lo s au to r e s aos ma ngues , c o n s i d e r a d o s e m s u a s o b r a s

b a s t a n t e r e p r e s e n t a t i v o s da c idade do Rec i f e .

O s e g u n d o p o n t o d e e n c o n t r o d i z r e s p e i t o à a p r e s e n t a ç ã o d e

d u a s p a i sa g e n s c on t r a s t a n t e s , n a s qua i s a c i d a d e d o R e c i f e a p a r e c e

d i v i d i d a , u ma d a c i d a d e ‘ f o r ma l ’ e u ma d a s f a v e l a s , d o s moc a mb o s .

T a i s p a i s a g e n s s ã o c o n t r a s t a n t e s : à p a i s a g e m u r b a n a ‘ f o r ma l ’ o s

a u t o r e s a t r i b u e m u m t o m a g r e s s i v o , onde a exc lu são soc i a l é uma

c o n s t a n t e ; e à p a i sa g e m d o s moc a mb os , o s au to r e s a t r i buem um t o m

ma i s h o s p i t a l e i r o , e mb o r a n ã o d e i x e m d e r e s s a l t a r a s d i f i c u l da d e s

d e v i d a q u e s e u s h a b i t a n t e s e n co n t r a m . F i c a c l a r o n a o b r a d o s d o i s

a u t o r e s , n o e n t a n t o , q u e o d e s e n v o lv ime n to de s t a s duas pa i s agens

a p a r e n t e me n t e e x c l u d e n t e s e n c o n t r a - s e i n t i ma m e n t e r e l a c i o na d o .

Page 116: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

103

E v i d e n c i a m- s e n a s o b r a s d e J o s u é d e C a s t r o e C h i c o S c i e nc e a s

pa i s agens dominan t e s e exc lu ída s da c i d a d e d o R e c i f e . A p r i me i r a ,

ma i s p e r c e p t í v e l q u e a s e g u n d a , e m b o r a e s t a p o s s a s e r me l h o r

v i s u a l i z a d a n o c a s o d e u m a mu d a n ç a d e e s c a l a . N o c a s o d e u m a

a n á l i s e t e x t u a l , t a l mu d a n ç a d e e s c a l a d e a n á l i s e t a mbé m s e

p r o c e s s a , p o r me i o d a d e s c r i ç ã o do co t i d i ano dos mo rado re s dos

a l a g a d o s r e c i f e n s e s , o q u e p e r mi t e q u e a p a i s a g e m d o s moc a mb o s

a s s u ma m a i o r d i me n s ã o .

A d e s c r i ç ã o d o c o t i d i a n o d a p o p u l a ç ã o m o c a mbe i r a n ã o

p r o p i c i a s o me n t e u m ma i o r r e l e v o d a p a i s a g e m d o s mo c a mb o s , ma s

t a mbé m a p e r c e p ç ã o d e q u e a h a b i t a ç ã o d e s e mpe n h a s e u p a p e l

enquan to l ócus da r ep rodução soc i a l : é na s f a ve l a s dos moca mbos

q u e s e c o n c e n t r a u ma p o p u l a ç ã o e x c lu í d a s o c i a l me n t e , v í t i ma d a

de snu t r i ç ão e da ba ixa e sco l a r i dade , subempregada , à qua l a s

a u t o r i d a de s r e c o r r e m m u i t a s v e z e s c o mo ‘ ma s s a d e ma n o b r a ’ , e d e

ma n e i r a s e mpr e a s s i s t e n c i a l i s t a . A mi s é r i a , n e s s e s l o c a i s , s e

d e s e n r o l a c o mo n u m c i c l o , v i s t o que a s cond i ções pa r a sua

p e r ma n ê n c i a p a r e c e m n ã o t e r f i m. O ‘ b i s c a t e ’ , p r e s e n t e n a s o b r a s

d o s d o i s a u t o r e s c o mo p r i n c i p a l f o n t e d e s u s t e n t o d e s s a p o p u l a ç ã o ,

é i n d i c a t i v o d a s c o n d i ç õ e s d e v i d a d o s h a b i t a n t e s d o s m o c a mb o s .

F i n a l i z a m o s e s s a s e ç ã o c on c l u in d o q u e s e ve r i f i c a , e m C h i c o

S c i e n c e , u ma c o n t i n u i d a d e n a a r g u me n t a ç ã o s o b r e o moc a m b o

i n i c i a d a p o r J o s u é d e C a s t r o . N ã o q u e r e mo s a r g u me n t a r a q u i q u e

t a l r e t o ma d a d a s c o l o c a ç õ e s a c e r c a do moc a m b o e r i g i da s p o r J os u é

de Cas t ro cons i s t a num r e sga t e de l i b e r a d a me n t e c o n s c i e n t e d e

C h i c o S c i e n c e . T a l v e z n u nc a t e n h a m o s c e r t e z a s o b r e i s s o . Ma s é

i mp o s s í v e l n e g a r a i n f l u ê n c i a q ue e s t e j o v em c o mpo s i t o r r e ce b e u

d o mé d i c o p e r n a m b u c a n o , e q u e s e r e v e l a n a c o n s t r u ç ã o d e u ma

i d e n t i d a d e t e r r i t o r i a l p a r a o Manguebea t . A pos s ib i l i dade de

r e s g a t a r u m t e r mo j á e m d e s u s o c om o o ‘ mo c a mb o ’ s i g n i f i c a , a o

n o s s o v e r , a e v i d ê n c i a d e que a d e s i g u a l d a d e d e r e n d a , s i mb o l i z a d a

p e l a d e s ig u a l d a d e h a b i t a c i ona l , a i n da é u ma q u e s t ã o a s e r r e s o l v i d a

Page 117: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

104

no Rec i f e . Po r me io da ob ra s de Josué de Cas t ro e Ch ico Sc i ence , o

m o c a mbo r e v e l a s u a a t u a l i d a d e c o mo s í mb o l o d a mi s é r i a q u e a t i n g e

p a r c e l a d a p o p u l a ç ã o r e c i f e n s e .

Page 118: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

REFERÊNCIAS

Page 119: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

112

Bibliografia:

BASTOS , Ana Regina V. R. Geografia e romances nordestinos das

décadas de 1930 e 1940: uma contribuição ao ensino . São Paulo,

Dissertação de Mestrado em Geografia, USP/Deptº de Geografia, 1993.

BROUSSEAU , Marc Des Romains-géographes – Essai , Paris,

L’harmattan, 1996.

CAMPOS , Heleniza A. Permanências e mudanças no quadro de

Requalificação Sócio-Espacial da Área Central do Recife (PE): Estudo

Sobre Territorialidades Urbanas em Dois Setores ‘Revitalizados’. Rio de

Janeiro, Doutorado em Geografia, PPGG/UFRJ, 1999.

CARVALHO , Antônio A. T. de Josué de Castro na Perspectiva da

Geografia Brasileira – 1934/1956 – Uma Contribuição à Historiografia

do Pensamento Geográfico Nacional”. Mestrado em Geografia, Recife,

UFPE/CFCH, 2001.

________________________ Josué de Castro: Um Geógrafo de

Múltiplas Contribuições Revisitado em Suas Idéias GEOUSP – Espaço e

Tempo , São Paulo, nº 13, p. 59-69, 2003.

CASTRO , Josué de Geografia da Fome - o dilema brasileiro: pão ou

aço , Rio de Janeiro, Civilização Brasileira, 2003.

________________ O Espírito Geográfico da Filosofia Moderna ,

Boletim Geográfico . IX (101) Rio de Janeiro: IBGE, p. 545-547, 1951.

________________ A Cidade do Recife – ensaios de Geografia Humana.

Recife, A Casa do Estudante do Brasil, 1954.

________________ Documentário do Nordeste , São Paulo, Editora

Brasiliense, 1959.

________________ Geopolítica da Fome – Ensaio sobre os Problemas

de Alimentação e de População do Mundo , São Paulo, Editora

Brasiliense, 1957.

________________ Homens e Caranguejos. Rio de Janeiro, Civilização

Brasileira, 2001.

Page 120: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

113

CAVALCANTI , Daniel U. B. Alagados, Mocambos e Mocambeiros

Recife, Inst. Joaquim Nabuco de Pesquisas Sociais/MEC, Imprensa

Universitária, 1965.

CLAVAL , Paul A Geografia Cultural Florianópolis, Editora da UFSC,

1999.

COSGROVE , Denis A Geografia está em toda a parte: cultura e

simbolismo nas paisagens humanas In: Paisagem, tempo e cultura

CORRÊA, R. L. & ROSENDHAL, Z. (org.) Rio de Janeiro, EdUerj,

1998.

_______________ Mundos de Significados: geografia cultural e

imaginação In: Geografia Cultural: Um Século (2) CORRÊA, R. L.&

ROSENDAHL, Z. (org.) Rio de Janeiro, EdUerj, 2000.

Significados: Geografia Cultural e Imaginação.

COSGROVE , Denis & JACKSON , Peter Novos Rumos da Geografia

Cultural In: Geografia Cultural: Um Século (2) CORRÊA, R. L.&

ROSENDAHL, Z. (org.) Rio de Janeiro, EdUerj, 2000.

DANIELS , Stephen & COSGROVE , Denis The Iconography of

Landscape – Essays on the Representation and Use of Past Environment.

Cambridge, Cambridge University Press, 1989.

DIMAS , Antônio Espaço e Romance, São Paulo, Editora Ática, 1994.

DUNCAN , James City as Text – The politics of landscape interpretation

in the Kandyan Kingdom. Cambridge University Press, 1990.

___________ O Supraorgânico na Geografia Cultural Americana .

Espaço e Cultura , UERJ, Rio de Janeiro, n° 13 p. 7-33, jan/jun de 2002.

FREYRE , Gilberto Mucambos do Nordeste- algumas notas sobre o tipo

de casa popular mais primitivo do Nordeste do Brasil . Recife, Fundação

Joaquim Nabuco, 1967.

______________ Sobrados e Mucambos – Decadência do Patriarcalismo

Rural e Desenvolvimento do Urbano Rio de Janeiro, Livraria José

Olympio Editora, 1º Tomo, 1981.

Page 121: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

114

GEERTZ, Clifford A Interpretação das Culturas Rio de janeiro, ed.

LTC, 1989

GOMES , Edvânia T. A. Recortes de paisagens na cidade do Recife –

uma abordagem geográfica São Paulo, USP, 1997, Tese de doutorado.

GUIA SOCIAL DO RECIFE, Recife, Departamento Estadual de Imprensa

e Propaganda, 1943.

HAESBAERT , Rogério, Territórios Alternativos, São Paulo, EdUff,

2002.

IBGE, Censo Demográfico 2000.

“Recife é Apontada como Uma das Piores do Mundo”, Jornal do

Comércio , Recife, 20/11/1990, Cidades, 12.

Caderno Especial Recife, Histórias de Uma Cidade, Jornal Do

Comércio, Recife, 2000, nº 10.

KNEALE , James Secondary Worlds – Reading Novels as Geographical

Research , Cultural Geography in Practice, Londres, Arnold, pp. 39-51,

2003.

LIRA , José Tavares C. de A Romantização e a Erradicação do Mocambo,

ou de como a Casa Popular Ganha Nome. Recife, Década de 1930 ,

Revista Espaço e Debates nº 37, 1994, pp. 47-60.

MEINIG , Douglas O olho que observa: dez versões da mesma cena

Revista Espaço e Cultura , Rio de Janeiro, nº 13, pp.35-46, 2002.

MELLO , João Baptista F. de O Rio de Janeiro dos Compositores da

Música Popular Brasileira 1928/1991 – uma Introdução à Geografia

Humanística, Rio de Janeiro, UFRJ, 1991. Dissertação de Mestrado

PPGG/UFRJ.

MELO , Mário L. de Metropolização e Subdesenvolvimento – O Caso do

Recife , Recife, UFPE/Deptº de Ciências Geográficas, 1978.

MELO , Marcus André B. C. de (1985) A cidade dos mocambos: Estado,

habitação e luta de classes no Recife (1920/1960), Revista Espaço e

Debates , Rio de Janeiro, nº 14, pp. 45-66, 1985.

Page 122: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

115

MELO , V. M. de Paisagem e Simbolismo In: Paisagem, imaginário e

espaço ROSENDAHL, Z. & CORRÊA, R. L. (org.) Rio de Janeiro,

EdUerj, 2001, pp.29-48.

MOISÉS , Massaud A Criação Literária, São Paulo, Ed. Melhoramentos,

1973.

MONDADA , Lorenza & SÖDERSTRÖM , Ola Du texte a l’interaction:

Parcours a Travers la Geographie Cuturelle Contemporaine.

Geographie et Cultures , nº 8, pp. 71-82, 1993.

MONTEIRO , Carlos Augusto de F. O Mapa e a Trama: Ensaios Sobre o

Conteúdo Geográfico em Criações Romanescas, Florianópolis, Ed.

UFSC, 2002.

MORAES , Antônio Carlos R - Geografia – Pequena História Crítica ,

São Paulo, HUCITEC, 1987.

MORETTI , Franco Atlas do Romance Europeu 1800-1900 São Paulo,

Ed. Boitempo, 2003.

OLIVEIRA , Waldemar Geologia da Planície do Recife , Recife, Gráficas

do Jornal do Commercio, 1942.

PANDOLFI , Dulce C. Pernambuco de Agamemnon Magalhães, Recife,

FUNDAJ/Ed. Massangana, 1984.

PLANO DE DESENVOLVIMENTO INTEGRADO DA REGIÃO

METROPOLITANA DO RECIFE, Recife, Governo do Estado de

Pernambuco, Secretaria de Planejamento, 1976.

POCOCK , Douglas Geography and literature In.: Progress in Human

Geography v. 12, nº 1, 1988.

PREZEIS, Plano de Regularização das Zonas Especiais de Interesse

Social - Manual para Lideranças , Recife, FASE-NE/Cendhec/Urb-

Recife, 1997.

SANTOS , Milton Espaço e Método . São Paulo, Nobel, 1985.

SAUER , Carl O. A morfologia da paisagem In: Paisagem, tempo e

cultura CORRÊA, R. L. & ROSENDHAL, Z. (org.) Rio de Janeiro,

EdUerj, 1998.

Page 123: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

116

SILVA , Anna Paula de O. M. O Encontro do Pastoril com Mateus na

Manguetown, ou As Tradições Populares Revisitadas por Ariano

Suassuna e Chico Science, Mestrado em Letras, Rio de Janeiro, Programa

de Pós-Graduação em Letras/PUC-Rio, 2004.

SINGER , Paul I . Desenvolvimento Econômico e Evolução Urbana. São

Paulo, Editora Nacional e Editora da USP, 1968.

SOUSA , Alberto O Mocambo e a Favela – Recife 1920-1990 , João

Pessoa, Editora Universitária/UFPB, 2003.

SOUZA , Cláudio M. de Da Lama ao Caos: A Construção da Metáfora

Mangue como Elemento de Identidade/Identificação da Cena Mangue

Recifense, Mestrado em Sociologia, UFPE/CFCH, Recife, 2002.

TAVARES , Hênio Teoria Literária, Belo Horizonte, Editora Itatícia

Limitada, 1974.

TEIXEIRA , Paulo César M. Um Passo à Frente e Você Não Está Mais

no Mesmo Lugar – A Geração Mangue e a (Re)Construção de Uma

Identidade Regional , Mestrado em Ciência Política, UFPE/CFCH,

Recife, 2002.

TELLES , José O Malungo Chico Science , Recife, Edições Bagaço, 2003.

VILLAÇA , Flávio O Espaço Intra-Urbano no Brasil , São Paulo, Studio

Nobel: FAPESP: Lincon Institute, 1998.

WILLIAMS , Raymond Base e superestrutura na teoria cultural marxista

Revista Espaço e Cultura , Rio de Janeiro, nº 14, pp. 7-21, 2002.

Documentário:

TENDLER, Sílvio Josué de Castro – O Cidadão do Mundo , Bárbaras

Produções, 50 minutos, 1995.

Discografia:

Banda Chico Science & Nação Zumbi, Da Lama ao Caos , 1994.

Banda Chico Science & Nação Zumbi, Afrociberdelia, 1996.

Page 124: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

ANEXOS

Page 125: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

ANEXO 1 Segue abaixo a transcrição de trechos dos textos escritos por Agamemnon Magalhães, publicados diariamente pela Folha da Manhã (FM), na qual priorizamos a grafia original e à qual acrescentamos alguns comentários sobre as argumentações do Interventor.

“O desaparecimento do ‘Mocambo’ indica, sobretudo, justiça social, melhoramento de raça, elevação moral dos governos que o determinaram e para os povos que com

tal desapparecimento foram beneficiados”. “LAVADEIRAS – Assim como há uma liga contra a tuberculose, uma liga contra a mortalidade infantil, uma

liga contra o analphabetismo e outras instituições, devemos fundar a liga contra os mocambos”.

“O PEQUENO AGRICULTOR” Nesta coluna, Agamemnon Magalhães expressa seu espanto com o fato de a população dos mocambos,

proveniente em sua maioria do campo, não trabalhar em atividades agrícolas e nem cultivar em seus terrenos. Do contrário, tal população é absorvida pelas atividades secundárias terciárias, notadamente a indústria, o comércio, os ofícios e os transportes. O camponês, segundo Agamemnon Magalhães, se urbaniza rapidamente, perdendo suas raízes, deformando-se com a atração das cidades. Nas horas de lazer, não pratica o cultivo da terra, e por outro lado, “o mangue, a lama, o caranguejo, o siri e a ostra continuam a fixar grande parte da população nos alagados e baixios da cidade. (. . .) Os viveiros e curraes de peixe, que os hollandezes ensinaram a fazer, ainda constituem uma forma de vida”. O autor conclui dizendo que “a agricultura (. . .) é uma das formas de combater o mocambo”.

“ O GOSTO PELA HABITAÇÃO – O mocambo não é só uma habitação anti-hygienica. Um mal para a saúde. É um factor psychologico de depressão social. Reduz os

horizontes das aspirações de conforto da população. Tira-lhes o bom gosto. O desejo de uma casa melhor. Esse élan de uma vida mais feliz, que é a força moral das collectividades, a condição de progresso, de aperfeiçoamento, de civilização, sempre a procura de meios, que elevem a dignidade humana. (. . .) O conformismo é decadencia Deus deu ao homem uma razão e uma vontade para elle lutar e vencer o fatalismo das leis naturaes. O homem é adaptação, que suppõe reforma de si mesmo.

Vi em vários mocambos radios installados. Se o habitante do mocambo póde adquirir um radio a prestação, porque não compra também a prestação uma casa? É uma questão de gosto (. . .) pela habitação. (. . .) É um negocio, que depende (. . .) de organização, de propaganda, de facilidades para p poder acquisitivo do comprador. A necessidade da casas existe. A sua utilidade é também indiscutível. O que falta é a iniciativa para costruil-a, o que falta é adaptar um systema de

FM 10/05/1939 Pg. 10

FM 29/06/1939

FM 02/07/1939 Pg. 3

FM 05/07/1939 Pg. 3

Page 126: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

venda, que permitta a sua acquisição para os que ganham pouco. O que falta, antes de tudo, é o gosto por uma habitação melhor. (. . .) Promoveremos a construcção da villa em meio dos alagados e dos mocambos, para mostrar o contraste e criar a ambição, o desejo de conforto e de felicidade, que só a casa dá”.

“CONTRA O MOCAMBO - Nem a CEF, nem as companhias de seguro que operam no Estado, podem continuar indifferentes ao problema do mocambo (. . .). Precisamos mobilizar todas as economias, todas as

corporações, todas as iniciativas e todas as vontades para atacar por todos os flancos o poder social dos mocambos, que é uma degradação, uma vergonha, um desprezo pelas mais elementares condições de hygiene e de vida”.

“FRENTE CONTRA O INIMIGO” O mocambo é tratado como o principal inimigo do Recife, contra sua estética e qualidade de vida (sua beleza e a saúde da população).

“Não há maior inimigo do que o mocambo. Elle é um mal peor do que a febre amarela ou o impalutismo na baixada fluminense. É um factor permanente de depressão organica e social”. O mocambo deve, pois, ser extinto e substituído por casas. Estas, por sua vez, são a base ideal para um bom desenvolvimento moral e familiar, no seio da propriedade privada.

“CONCENTRAÇÃO URBANA” Nesta coluna, o mocambo é apresentado por Agamemnon Magalhães como a causa de atração de emigrantes para a

cidade. Seu combate resolveria, portanto, o problema de superpopulação do Recife e com ele, o da deficiência na oferta de serviços e empregos. “Acabando-se, pois com o mocambo, a concentração urbana no Recife irá ajustando-se automaticamente ás necessidades da industria e dos serviços locaes”.

FM 09/07/1939 Pg. 3

FM 11/07/1939 Pg. 3

FM 19/07/1939 Pg. 3

Page 127: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

ANEXO 2

Reproduzimos abaixo o Manifesto Mangue, publicado no encarte do 1º CD do grupo Chico Science e Nação Zumbi, intitulado Da Lama ao Caos.

Caranguejos com Cérebro

Mangue - O conceito

Estuário. Parte terminal de um rio ou lagoa. Porção de rio com água salobra. Em suas margens se encontram os manguezais, comunidades de

plantas tropicais ou subtropicais inundadas pelos movimentos dos mares. Pela troca de matéria orgânica entre a água doce e a água salgada, os

mangues estão entre os ecossistemas mais produtivos do mundo.

Estima-se que duas mil espécies de microorganismos e animais vertebrados e invertebrados estejam associados à vegetação do mangue.

Os estuários fornecem áreas de desova e criação para dois terços da produção anual de pescados do mundo inteiro. Pelo menos oitenta

espécies comercialmente importantes dependem dos alagadiços costeiros.

Não é por acaso que os mangues são considerados um elo básico da cadeia alimentar marinha. Apesar das muriçocas, mosquitos e mutucas,

inimigos das donas-de-casa, para os cientistas os mangues são tidos como os símbolos de fertilidade, diversidade e riqueza.

Manguetown - A cidade

A planície costeira onde a cidade do Recife foi fundada, é cortada por seis rios. Após a expulsão dos holandeses, no século XVII, a (ex) cidade "maurícia" passou a crescer desordenadamente às custas do aterramento

indiscriminado e da destruição dos seus manguezais.

Em contrapartida, o desvairio irresistível de uma cínica noção de "progresso", que elevou a cidade ao posto de "metrópole" do Nordeste,

não tardou a revelar sua fragilidade.

Bastaram pequenas mudanças nos "ventos" da história para que os primeiros sinais de esclerose econômica se manifestassem no início dos

anos 60. Nos últimos trinta anos a síndrome da estagnação, aliada à permanência do mito da "metrópole", só tem levado ao agravamento

Page 128: GEOGRAFIA E LITERATURA: Decifrando a Paisagem dos …objdig.ufrj.br/16/teses/649864.pdf · Prof. Roberto Lobato Corrêa _____ - Orientador ... pensar sobre o espaço urbano das grandes

acelerado do quadro de miséria e caos urbano. O Recife detém hoje o maior índice de desemprego do país. Mais da

metade dos seus habitantes moram em favelas e alagados. Segundo um instituto de estudos populacionais de Washington, é hoje a quarta pior

cidade do mundo para se viver.

Mangue - A cena

Emergência! Um choque rápido, ou o Recife morre de infarto! Não é preciso ser médico pra saber que a maneira mais simples de parar o coração de um sujeito é obstruir as suas veias. O modo mais rápido

também, de infartar e esvaziar a alma de uma cidade como o Recife é matar os seus rios e aterrar os seus estuários. O que fazer para não

afundar na depressão crônica que paraliza os cidadãos? Como devolver o ânimo deslobotomizar e recarregar as baterias da cidade? Simples! Basta

injetar um pouco da energia na lama e estimular o que ainda resta de fertilidade nas veias do Recife.

Em meados de 91 começou a ser gerado e articulado em vários pontos da

cidade um núcleo de pesquisa e produção de idéias pop. O objetivo é engendrar um "circuito energético", capaz de conectar as boas vibrações

dos mangues com a rede mundial de circulação de conceitos pop. Imagem símbolo, uma antena parabólica enfiada na lama.

Os mangueboys e manguegirls são indivíduos interessados em:

quadrinhos, tv interativa, anti-psiquiatra, Bezerra da Silva, Hip Hop, midiotia, artismo, música de rua, John Coltrane, acaso, sexo não-virtual,

conflitos étnicos e todos os avanços da química aplicada no terreno da alteração e expansão da consciência”.