b a r a b a t r k ler Ün Ün Üslå m n c esÜ Þa m a n...

Hac› Bektafl Velî / 2005-35

BBAARRAABBAA TTÜÜRRKKLLEERR‹‹NN‹‹NN ‹‹SSLLÂÂMM ÖÖNNCCEESS‹‹ fifiAAMMAANN‹‹ZZMM ‹‹NNAANNCCII VVEE BBAAZZII EETTNNOO--GGEENNEETT‹‹KK SSOONNUUÇÇLLAARR

VViillmmooss DDIIÓÓSSZZEEGGIIÇÇeevv:: EEbbrruu ÖÖZZDDAA⁄⁄*

ÖÖZZEETT

Bu yaz›, k›fl say›s›nda (2004/32) ilk bölümünü yay›mlad›¤›m›z, Vilmos DIOSZEGI ve M. HOP-PAL’›n editörlü¤ünü yapt›¤› Shamanism in Siberia (Akademiai Kiado, Budapest, 1978) adl› kitab›ndördüncü makalesinin son bölümüdür. ‹lk bölümde Baraba Türklerinin ‹slam öncesi fiamanizminan›fllar›; yani ibadetleri, ibadetlerini nas›l yapt›klar›, tapt›klar› eflyalar, dinî törenleri, kurban törenleri,kâhinleri ve yas törenleri ele al›nm›fl, ayr›ca Bat› Sibirya Tatarlar›na da k›saca de¤inilmifltir. ‹kincibölümde ise Baraba Türkleri’nin ‹slâm öncesi inançlar› ile di¤er Türklerin inançlar› karfl›laflt›rmal›çal›flmalarla ele al›nm›fl ve özellikle ibadetlerinin en önemli parças› olan fiaman davulu ve di¤erritüeller üzerinde kapsaml› bir flekilde durulmufltur.

AABBSSTTRRAACCTT

This article is the last part of the fourth article of the book named Shamanism In Siberia (AkademiaiKiado, Budapest, 1978) the editor of which were Vilmos Dioszegi and M. Hoppal) which we publishedin our winter volume (2004/32). In the first part, Shamanism belief of Baraba Turks before Ishlam, tosay their workshipping, how they perform their workshipping, things they regard as divine, religious,sacrifice, Mourning ceremonies and their soothsayers are dealt with also West-Siberia Tatarsa re shourt-ly described, as well. In the second part, belief of Baraba Turks before Ishlam and the belief other Turksare studied comparingly and especially Shaman Drums and other rituels which are the most importantthings in their workshipping.

AAnnaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: fiamanizm, Tönürcek, Kurban, Selkuplar.

KKeeyy WWoorrddss:: Shamanism, Tönürcek, Sacrifice, Selkups.

BBiirr DDaavvuullddaa SSaanneemm

D. G. Messerschmidt’in günlü¤ünün, bir davulda sabit sanem (7. ve 8. figürler)fleklinde adland›rd›¤› Baraba Türk sanemlerinin bu türünün benzeri, yine AltayTürklerinin fiamanist objeleri aras›nda bulunabilir. Bunun ismi Altay Kizhi, Teleutve Telengut dillerinde tünürcek~tönürcek,150 Tuba dilinde türücektir.151 Ayr›cacalu kelimesi Altay Kizhi ve Teleutlarda da kullan›l›r.152

G. N. Potanin, Sadrincev’in Kumandinler ve Chernevy Tatarlar›n›n (Tubalar)birkaç ongana (saneme) sahip olduklar› bilgisinin kendisine verildi¤ini yazar.Küçük davul modelleri bu iki halk aras›nda ortaya ç›kar. Onlar, bir kasnak ve ikiçapraz çubuktan oluflur. Biri dikey (mars) ve di¤eri yatayd›r (kris) (kiris~qyrys),

169

ikincisi, bir kungura (qunura~qanura, fiaman davulu üzerinde metal pandantif),suyr küpe olarak adland›r›lan dört tahta çember; bunu çubu¤a çaprazvariba¤lamakta kullan›lan bir deste kurdeleden oluflur (Figür 19a).153 Teleutlararas›nda fiaman›n ölümünden sonra baz› ailelerde onun davulunun sap› (calu)akrabalar› taraf›ndan korunur ve evde inanca ait olarak saklanan di¤er eflyalararas›na yerlefltirilirdi. Bu sap›n, ölü fiaman›n ev sakinlerini korumas› ve (fiamanik)arma¤anlar› alt›na almas› fikri ile ba¤daflt›r›lmas› kal›tsald› (sap, fiaman›n atalar›olarak yorumlanm›flt›r). Davulun sap›, di¤er ruhsal simgelerle; difli atalar›n resim-leri (emegender, enekeler) evin koruyucu ruhu (kürmüs) koruyucu avlanma ruhlar›(qanattular) ile birlikte y›llarca korunurdu. Bu, babadan genellikle babas›n›n evin-de mirasç›s› olan en küçük erkek çocu¤a geçerdi. Bunun yan› s›ra küçük tahtadavullar, mümkün oldu¤unca gerçek fiaman davuluna benzesin diye ölü fiamanatalar›n yadigâr›ndan meydana getirilirdi (Figür 19b).154

Bu minyatür fiaman davullar›n›n Baraba Türk davul sanemlerinden farkl›olmas›n›n yan›nda yine de tam olarak en önemli özelli¤i onlarda antromorfik ruhtasvirlerinin bulunmamas›d›r. Bu sanemler, davullar›n küçük ölçekli kopyalar›oldu¤u için tünürcek~türücek terimince de iflaret ediliyor bile olamaz. Zirasözcü¤ün ilk k›sm› tünür~tün davul ve onun son eki küçülme son eki –cek’tir.155

Fakat gördü¤ümüz gibi Tuba ve Teleut fiaman davulunun sap› antromorfikde¤ildir,156 ya da tam olarak sadece Altay Kizhilerden devral›nan Tuba davulununbir tür tutamac› vard›r.157

Vilmos DIÓSZEGI

170 Hac› Bektafl Velî / 2005-35

Figür 19a, b, fiaman Atalar›n flerefine yap›lan davul.

171Hac› Bektafl Velî / 2005-35

Baraba Türklerinin ‹slâm Öncesi fiamanizm ‹nanc› ...

Di¤er taraftan, davulun tutamac› antropomorfik olan bu Altaik Türkler aras›ndadavul saneminin kendisi de insan formundad›r. Altay Kizhi tünürcekleri her zamanbir çubuktan, yani Chernevy Tatarlar›n›n (Tubalar) davul modelleri ve davullar›üzerinde bulunmayan insan yüzünün bir imaj›n›n bulundu¤u dikey çaprazparçalar üzerinden ç›kar.158

A. V. Anokhin, el yazmas›ndan kalan koleksiyonda bunun hakk›nda yazm›flt›:“Altayl›lar, kendi klan fiamanlar›n›n ya da fiamanist atalar›n›n resimlerini yapt›larve onlar› çad›rlar›n›n ço¤unlukla ön k›sm›na bazen erkeklerin taraf›na ast›lar.Kocalar›n›n (fiaman atalar) resimleri yan›nda onlar›n efllerinin tasvirleri deçad›rdayd›, bunlar onun kendi klanlar›n›n atalar›yd›. Bunlar ya onun çeyiziylegetirilir, ya da o hasta oldu¤unda fiaman›n tavsiyesi üzerine oraya yerlefltirilir (yad ayap›l›r). Her yeni resim üzerine fiaman dinî araqy (sütten çekilen brendi) ser-pintisi yapar; araqy cacyp dat (o süt brendisi serper). Resimler oldukça nâdir kul-lan›l›r. Fakat buna ihtiyaç varsa örne¤in annenin ya da baban›n ölümünden sonraerkek ata eski olan› ormanda yolun d›fl›nda bir yere götürüp onlar› bir a¤acaasarken yeni resimler yapar. Tüm resimler calu olarak adland›r›l›r, fakat farkl› tür-leri vard›r ve bunlar dört tipe bölünebilir:

1. Davullar (tönürcek)

2. Silindirik püsküller (mandaq)

3. Parçalar ya da kurdeleler (dalama)

4. Giysilerin yerine geçen parçal› (kürmüs) tahtadan yap›lan antopomorfiksimgeler.

Tönürcek, büyük (fiaman) davulunun ya da onun kasna¤›n›n modeli üzerineyap›l›r. Kasnak (qas) hufl a¤ac›ndand›r. Onun çap›na göre bu, küçük (11 cm) orta(19 cm) ya da büyük (22 cm) olabilir. Bu, kurflunî gözlü (ezi) (onun üstad›, yanifiaman davulunun üstad›) bir insan figürü fleklinde tasvir edilen bir çapraz parçay-la iki bölüme ayr›l›r. Omuzlar›nda bir (tahta) de¤nek bazen demir bir çubuk (kirifl)(fiaman davulunun yatay girifli) taraf›ndan ayr›l›r. De¤nek ya da çubukta as›l› olanpendantiflerdir (qanura). Befli sa¤da dördü solda bulunur. Bu say›lar, her zamangöz önünde bulundurulmaz. Pendantifler burada tahtadan ya da arada demirdenolabilir. Baz› dokuma parçalar› (dalama) çapraz parçalara ba¤lan›r. Yeni tönürcek,kendi yaflamlar›nda bir fiaman davuluna ya da bir fiaman kostümüne sahip olmuflatalar›n flerefine yap›l›r ve havaya kald›r›l›r.159

Altay Türkleri aras›nda yine Güney Altayl›lar anlam›nda yani Teleutlarda davu-lun kasna¤›n›n deriyle de kaplad›¤› davulda Baraba Türk saneminin bir baflkaçeflidini bulabiliriz. Saneme adak olarak ikram edilen hediye bile bunun üzerindebulunmaktad›r, burada bununla birlikte baz› hayvanlar›n pençeleri ya da kürkleride¤il fakat baz› kufllar›n tüyleri as›l›d›r. Elbette ki Kirmen flekilli tutamaçl› Teleutfiaman davuluna uygun olarak, sanemin sap› da Kirmen flekillidir (MAE 3974-197A, B). Küçük bir davulu deri kapl› tahta kasnak ve ortada daralan payandal›saptan oluflur ve ç›k›nt› yapan dikey bir sivri tepeli¤e sahiptir. Payanda, flekil olarakbüyük davulun (fiaman davulunun tutamac›) payandas›na uyumludur; bafltan baflabuna büyük davulun kiriflini (kirifl) taklit ederek, bir tel geçirilmifltir. Payanda,kasna¤›n içerisinden desteklenir ve iki demir pendantifi vard›r. Tüyler, davulun üstkenar› üzerinden geçirilir ve benzer tüyler emegenderin (difli atalar›n sanemi)dokuma tasvirine eklenir.160 (Figür 21a, b).

Kumaflla kapl› davul sanemleri Teleutlar aras›nda,161 ince zarl› di¤erleri yaniperiton Tubalar162 aras›nda ortaya ç›kar.

Altay Türkleri aras›nda yine Güney gruplar anlam›nda davul flekilli saneme dairhayvan kürklerinin ve kufllar›n pençelerinin kurban›n›n Baraba Türk gelene¤ininbenzerini bulabiliriz. A. V. Anokhin’in el yazmalar› Altay Kizhilerle ilgili olarak,“Onlar tavflan derisini (bafitan) biraz tönürcek’e ba¤larlar. Onlar bunun ne anlama

Vilmos DIÓSZEGI


Figür 20, Kasnakta bir insan figürü ile birlikte bir fiaman atan›n flerefineyap›lan bir davul flekilli Altay Kizhi Sanemi (mae no. 1853-17)

geldi¤ini bilmezler.”163 Der. Sanemin yan›na bir pençe ba¤layan Altay Kizhigelene¤inden G. N. Potanin taraf›ndan söz edilir: Altay Kizhiler bazen tönürcek’imandaq’la ya da bir sicim üzerine dalama ile birlefltirirler. Bundan dolay›Jadrincev, bir dalama sicimi tasvirini bir ongan (sanem) çizimi olarak kabul eder;sicimin ön taraf›na do¤ru iç yüzünün üzeri, demir bir çubuk tasviri olan birtönürcek ilifltirilmifltir. Tahta figürler, sa¤ ve sol tarafa ba¤lan›r ve birkaç avkuflunun aya¤›, her bir sicimin sonuna ba¤lan›r.”164

fiaman atalar›n›n onuruna yap›lan minyatür davul sanemlerinin kültü ve bukültün ideolojik arka plan› hakk›nda bir fikir edinmek için A. V. Anokhin’inmundus klan›ndan Beleges olarak adland›r›lan s›radan bir Altay Kizhi adam›n›n(fiaman olmayan) evinin tönürcek’inin tarifinden al›nt› yapmak ayd›nlat›c›d›r:“Onlar›n parçalar›, onun kar›s›n›n çeyizine aittir. Hem annesinin hem babas›n›ntaraf›ndan miras kalm›flt›r ve kalan› onun atalar›n›n (ayn› flekilde babas› ve annesitaraf›ndan) imajlar›yd›. Belegeler bundan dolay›, dört Altay Kizhi klan›n›n(mundus, ocy›, todos ve kergil) bile fiamanlar›n›n tönürceklerini korurlard›.” Onunevinin kad›na ait olan yar›s›nda fiaman Akyt’nin tönürcek’i, onun kar›s›n›n çey-izinin parças›yd›, Toici (kergil klan›). fiaman Akyt’nin an›s›na göre onlar, ayd›nl›krenkli bir at, bir koç, vahfli keçi kemikleri, saba (ev yap›m› bira) ve araqy (süttenkesilen brendi) kurban ettiler. fiaman Akyt’nin yard›mc› ruhu (tös) dezim biz idi.



Figür 21a, b, Bir fiaman Atan›n flerefine Teleutlar›n bir deri kapl›davul-flekilli sanemi (MAE no 3974-197a, b içinde)

Todos klan›n›n fiaman atas› Tojada’n›n tönürcek’i. Tojada, kar›s›n›n taraf› üzerindekoruyucu ruhtu. E¤er Tojada, fleytan ruhu (daman körmös) evden kovalayamazsaAltayl›lara nakleder, o zaman onun öfkesinde o kendisi insanlara vahflice sald›r›rve onlara hastal›klar verir. Tojada’ya ikramlar, Akyt’e yap›lanlar›n ayn›s›yd›.fiaman ata Tokjyok’un kankardefli, ödök, bir fiaman gibiydi. Tokyjok fiamanl›kyaparken baca deli¤inden (tünük) geçer, bir baflka evin dam saça¤› üzerineyerleflirdi. fiamanizm vas›tas›yla Ödök, hastal›klar›n her çeflidinden insanlar›iyilefltirirdi. Abu qan, hem Tokjyok hem de Ödök’ün yard›mc› ruhu (tös) idi.fiaman Sadon’un tünürcek’i (evin sahibinin annesi) Sodon 11 y›l önce öldü. Onunölümünden sonra ruhu Abu qan saf ruha geçti (aru tös). fiamanistli¤i esnas›ndafiaman flunlar› bildirdi: Sodon, onun akrabalar›nca sayg› duyulmaya de¤erdi.Ölümünden üç y›l sonra bir tönürcek onun için yap›ld› ona di¤er atalara yap›lankurbanlar›n ayn›s› yap›ld›.165

Bir Telengit bana davul flekilli sanemlerin kaderinin mühürlendi¤ini bildirdi:“Tünürcekler fiamanlar (qam) taraf›ndan yap›l›r. Onlar her zaman çad›rda (ajyl)durur. Onlar çad›rda bir yere as›l›r, ba¤lan›r. Bu da fiaman taraf›ndan yap›l›r.Tünürcek her zaman burada durur. Hiçbir fley at›lamaz ya da her zaman as›l›duran tünürcek bir kurban olarak verilemez. Uzun bir zaman orada b›rak›l›r. Bu,onun sahibi ölene kadar orada kal›r. Onun üstatlar›n›n hepsi öldü¤ünde, hiçbirtorun kalmad›¤›nda, o zaman tünürcek yak›l›r çünkü art›k çad›r›n sahibi yok-tur.”166

Baraba Türk sanemleriyle ba¤lant›l› olarak, sanemlerin Baraba Türk isimlerininba¤lant›s›n› qurcaq fleklinde al›nt› yapmadan önce göstermek zorunday›z.Gördü¤ümüz gibi L.V. Dmitrieva, qurcaq kelimesini tahta oyuncak bebekanlam›nda çevirir. Bu, onun gerçek anlam›n›n sanem olmas› ba¤lam›ndan ortayaç›kar; alar qurcaqqa tabynyanar. Onlar tahta oyuncak bebeklere sayg› gösterdil-er,167 ya da qurcaqny alla tep pilganar. Onlar tahta oyuncak bebeklere (sanem-lere) Tanr›’n›n yerine tap›nd›lar.168 Sanem elbette tahtadan yap›lan bir oyuncakbebek olabilir, gerçekten gördü¤ümüz gibi ça¤dafl kaynaklar taraf›ndan sözüedilen bu gibi fleylerdir. Fakat kelimenin etimolojisi onun orijinal anlam›nda aç›¤aç›kar ve bu yine Altay Türklerine uzan›r. Asl›nda Baraba Türk kelimesi qurcaqlaba¤lant›l› olan kelimeler flunlard›r (W. Radloff’un sözlü¤ü temele al›narak): Tobolqurcaq, ölü puppe; kazan qurcaq, ehe Statue, Puppe; Teleut qurcaq, derTannenreifen, ein schmaler Leibgurt; Altay Kizhi, Sagai qurcaq, ein schmalerLeibgurt; sagay qurcaq der Tannenreifen die Rodsciene. Semantik de¤iflim, çem-ber-sanem kelimemizin flu Altay Kizhi anlamlar› taraf›ndan anlafl›labilir yap›l›r:

Vilmos DIÓSZEGI


Qurcu: 1. kasnak; 2. Çember; 3. fiamanl›¤› esnas›nda fiamana efllik eden bu ruh-lar› sembolize eden ç›ng›raklar›n (fiaman›n ritüel kostümünün kufla¤› alt›nda) çem-beri.169 Onun orijinal anlam› çemberden Baraba Türk kelimesi qurcaq’› hakk›ndafikir edinmek için öncelikle sadece bir çember flekilli sanem belirtildi, fakat onunanlam› daha sonra sanemleri farkl› formlar›nda örne¤in tahtadan yap›lan oyuncakbebekleri belirtmek için geniflletildi.

fiimdiye kadar yap›lan karfl›laflt›rmal› analizler süresince Baraba Türkobjelerinin ve Güney Sibirya Türk halklar› aras›nda kavramlar›n benzerliklerinibulduk ve en yak›n denklikler, Altaik daha do¤rusu Güney Altaik Türkler olarakadland›r›lan yani Altay Kizhi, Teleutlar ve Telengitler taraf›ndan sa¤lanm›flt›r.

Ortaya koydu¤umuz Baraba Türk fiamanizmi fenomeni di¤er yandan GüneySibirya halklar› aras›nda bulunmaktad›r, fakat sadece de¤il; onlar Khantaty veMansi kadar tipik Samoyediktirler (Sbirya’da yaflayan Mo¤ol halk›n›n dili ya daüyesi). Dahas›, varl›¤› bu halklar›n ötesine giden bir fenomen bile vard›r. Hemenhemen bu türün bir gelene¤inin takdimiyle bafllayal›m: Hayvan kurban›, özellikleat kurban› formu (bir direk üzerinde, kesilmifl at›n as›l› derisinin Baraba Türkgelene¤i) Güney-Sibirya Türkleri aras›nda yayg›n olmaktan uzakt›r. AbakanTürkleri (Khakalar) genellikle ruhlar için hayvan› öldürmediler, sadece onlara kur-ban olarak sundular. Bu gibi bir hayvan yzyx olarak adland›r›ld›.170 Söz konusuetnik toplumdan sadece birkaç grup ruhlara sunulan hayvan› öldürme gelene¤iniuygulad›. S. D. Majnagasev bu halklar›n inançlar›nda meflhur bir uzman ve ken-disi Abakan Türk vatandafll›¤›na sahiptir. Bu kanl› ritüelin (tigir taji cennete kuran)oluflu hakk›nda flunlar› belirtti: “Bu kurban etme, daha s›k olarak Kochinlertaraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Türklerin geri kalan›na gelince, bildi¤ime göre busadece Abakan’›n ›rmak aya¤›n›n sol taraf› olan Teya boyunca yaflayan Beltirlerdeola¤and›r.”171 Fakat, kiflisel gözlemlere dayanarak o, kurban kabilinden hayvan›nderisinin yak›ld›¤›n› iddia etti.172 Genel di¤er Güney Sibirya Türk halklar› aras›ndaTajalar (Karagalar) birkaç ruha hayvan da sunuyorlard› (ydyq, ruha sunulmufl hay-van).173 Durum, Yenisey nehrinin yukar› taraflar›nda ve kaynak bölgesindeyaflayan Tuvalar (ya da Soyotlar, bilimsel literatürde daha eskiden adland›r›ld›¤›flekilde Uriankhai) aras›nda benzer flekildedir.174 Fakat, Bat› Tuvalar Altayda¤lar›n›n civar›nda yaflayanlar zaten bir direk üzerine kurban kâbilinden hayvanderisini asma gelene¤ini uygulam›fllard›: Bo¤an›n ortak takdisine ek olarak birey-sel takdisi de Mangun-Taiga’da yaflayan Tuvalar aras›nda ola¤and›: Bu, tajylyanqylyp orandanduya maryul qylyr (tajliyan a¤açl› da¤lara ölümsüz hediye) olarakadland›r›l›r. Bu ifade, özel bir aç›klama gerektirir. Tajyljan vas›tas›yla, onlar, da¤›n



üstad›na takdis edilmifl hayvan›n derisinin as›lmas›na efllik eden duay› anlarlar (…)Bu ismin do¤ufl sebebi, aç›kça ydyq öldürüldükten sonra onun derisi ova’n›nyan›na (obö: bir y›¤›n ince dal ve büyülü amaçlar için y›¤›lan tafllar) as›ls›n diyebireysel ydyq bo¤a takdisinin ortak ydyq bo¤a takdisinden olmas›d›r.175

Bir dire¤e as›lm›fl olan kurban kabilinden hayvan›n derisi ile yap›lm›fl kurbansonunun klasik bölgesi Altay’d›r. 1964’te alan çal›flmam›z esnas›nda bununkal›nt›lar›n› hem Kuzey-Altay Türkleri aras›nda örne¤in Tubalar, Kumandinler hemde Güney Altay Türkleri aras›nda örne¤in Altay Kizhi, Telengitler bulduk. Dahaerken zamanlar›n etnografyac›lar› ve gezginleri de Altay Türkleri aras›nda hayvankurban›n›n bu türünden söz ederler.

V. I. Verescogin, Barnaul’dan Mo¤olistan’a yolculu¤unun hikâyesinde, at kur-ban›n› flu flekilde izah eder: “Seminsk’i geçince ötesinde… Altayl›lar›n çad›rlar›vard›r. Fakat hiçbir yerde, birkaç y›l önce gerçekten her kalmuk (Altay Türk) aul(meskeninin) bir zaruri parças› olan bir tajlga’y› (tajylya) göremeyiz. Tajlga flunabenzer: Bir tarafa yaslanan bir direk üzerinde, bir fiamanistik gösteri esnas›nda kur-ban edilmifl ve kurban ziyafeti esnas›nda yenilmifl bir at›n derisi sark›yordu; bununönünde, toprak üzerine saplanm›fl iki hufl a¤ac› dal›n›n aras›nda bir yanda di¤erineuzat›lm›fl bir ba¤ vard› ve bu ba¤dan farkl› renkli çuha kurdeleleri sark›yordu.Tojlga’n›n kayboluflu birkaç y›l önce bafllayan dinî hareketin (lamaism) ilerlemesiyüzündendi.”176 J. G. Granö de Altay Kizhi at kurban›n›n zikrini yapar: “Bir vakit-ler yaz›n en s›cak oldu¤u bir y›l di¤er fiamanist Altayl›lara benzeyen Kuyum halk›(Kuyum nehri boyunca yaflayan) ebedî saltanatta 17. alanda oturan yüce hüküm-dar Ülgen’in iyi ruhun dünyas›na takdim edilen kurban kabiline ait festivali kut-larlar. Sürünün yavrulamas›, dünyan›n arma¤anlar›, ormanlar ve sular, iyi herfleyde tamamen onurlar›na, bu sebeple kurban ayinleri gerçeklefltirilmesi gerekenmüflfik ruhlar›n ihsan›d›r. Bu gibi f›rsatlar esnas›nda sunulan fley ekseriya, rengibeyaz de¤ilse de her zaman parlak olan bir att›r. Çünkü saltanat›n ruhlar› siyahtanhofllanmazlar. Cennette hayvanlar›n favorisi olarak göz önünde tutulan›n rengi veyafl› üzerine bilgileri toplamak büyücünün görevidir. Ayr›ca, Tanr›lar› memnuneden kurban kabilinden bir a¤ac›n yani kal›n b›rak›lm›fl dallar› ve çap› iki ya da üçkar›fl olan bir gövdeye sahip hufl a¤ac›n›n bulundu¤u Kara Orman’da güneflliaç›kl›k uygun bir kurbansal mekân› seçmek de onun görevidir. Uygun bir gündekurban edilecek hayvan, kurban kabilinden hufl a¤ac›n›n dibine yönlendirilir vetakriben onun ölmesine yard›mc› olmas› için dayan›lmaz iflkenceye baflvurulur, ozaman hayvan›n derisi yüzülür. Bunu yaparken insanlar derinin içinde kafatas› ve

Vilmos DIÓSZEGI


afla¤›da olan el ve ayak parçalar›n› yerinde b›rak›rlar. Eti, kemiklerden herhangi birkayba sebep olmamak için dikkatlice ay›r›rlar, bunu k›zart›r, k›smen çi¤ k›smenpiflirilmifl olarak yerler. Kemikler dikkatlice temizlenir ve sonra hufl a¤ac›de¤ne¤inden yap›lm›fl dört kulaç uzunlu¤unda bir kaz›¤a ilifltirilmifl ayr› bir suna¤akoyarlar. Platform, kurban kabilinden at›n derisi için de tesis edilmifltir ve dört ilâbefl kulaç uzunlu¤undaki güçlü bir direk, onun üst ucunu do¤u yönünü iflaretetmesi için topra¤a meyilli olarak s›k›flt›r›lm›flt›r. Deri, do¤uya yönelen kafaylabunun üzerine as›l›r.”177 Bu durum münasebetiyle fiaman›n söyledi¤i flark›yla daberaber Altay Kizhi at kurban› gösterisi, her ne kadar çeviri yap›lsa da V. I.Verbickij taraf›ndan kaydedilmifltir.178 W. Radloff’u Verbickij’in materyaline,Altay Kizhi fiaman flark›lar›n›n büyük ço¤unlu¤unun Almanca çevirisiyle ek olarakyapt›¤› hayvan kurban› (tailga) ritüelinin tarifi de ondan sonrad›r fakat o, orijinalTürk dili metinlerini yay›mlamakta baflar›s›z olmufltur.179

Bir di¤er Güney Altayl› etnik grup olan Teleutlar taraf›ndan kutlanan hayvankurban›n›n k›sa bir tarifi G. Spasskij’in incelemesinde aç›k hâle getirilmifltir:“Bireysel hayvan kurban›n›n yerleflmifl tarihi yoktur; özel bir yemin vesilesiyle gös-terilirdi. Kurban takdim etmek isteyen bir Teleut, kam (fiaman) ile beraber arka-dafllar›n› ve erkek akrabalar›n› davet eder. Herkes bir kurban alarak niyet edilen atya da bo¤ay› alarak d›flar› gider; dört tahta kaz›k üzerinde bir sahzen ve bir yar›myüksekli¤inde (1 sahzen, 2,13 metredir) bir platform yükseltirler, onlarla getirilenhayvan› bo¤arlar ve bunun üzerinde derisini buharla dezenfekte ederler, sonra yakafas›n› ya da t›rnaklar›n› kesmeden derisini yüzerler; bundan sonra uzun bir direküzerine bunu asarlar, gözleri do¤uya dönüktür. Sonunda ba¤›rsaklar› ç›kar›lm›flbedeni kemiklere zarar vermemeye çal›flarak parçalara ay›r›rlar, sonra eti piflirir veyerler. Bu gösteriler, tüm hararetli niyazlar ve kam’›n davuluna vurmas› eflli¤indeyap›l›r.”180

Benzer bir seramoni, üçüncü güney Altay halk›yla görüflen W. Amschlertaraf›ndan gözlemlenmifltir: “1930’un yaz›nda bafllayan ve Altaik halklar aras›ndaevcil hayvanlar›n üremesi üzerine çal›flt›¤›m kefliflerimin biri esnas›nda merkeziAsya’da yerleflik Telengitlerin hayvan kurbanlar›n›n baz› özelliklerini görebildim.Tüm çabalar›m›za ra¤men, bütün 1000 km. lik yolculu¤umuz esnas›nda sadecebir f›rsat yakalad›k, çünkü fiamanlar (onlar›n en güçlü zalimlerinden kaç›nmakiçin) en uza¤a ve ulafl›lmaz yukar› vadilere geri çekilmifllerdi ve hayvan kurban›orada oldukça nadir oluyordu.”181 Ayr›ca onun hayvan kurban› tarifi maalesefVerbickij’in al›nt› yap›lm›fl çal›flmas›na dayan›yordu (1883) ve bu sebeple



malzemelerin yeni verisi yoktu. Yazar, de¤erli foto¤raflar da yay›nlad› (Figür22).182

Kuzey Altayl›lar da at kurban› ayinini uygulam›fllard›r ve Tubalar183 ileKumandinler184 aras›nda seramoninin ayr›nt›l› bir tarifine bile sahibiz.

Bir hayvan› do¤aüstü varl›klara kurban etme yolu, Baraba Türklerinin etnik birkarakteristi¤i olan bu ayin, yani topra¤a çak›lm›fl bir direk üzerinden kurban hay-van›n›n derisinin sark›t›lmas› gelene¤i bizi Güney Sibirya’n›n bütün Türk halk-lar›ndan Altay Türkleri’ne götürür.

Fakat bu kurban etme metodu hiç de Güney Sibirya’n›n Türk halklar›ylas›n›rland›r›lamaz. Bunu anlayabiliriz, örne¤in Ob Ugrianlar ve Samoyedik halklargibi Baraba Türklerinin kuzey komflular› aras›nda.

N. Witsen taraf›ndan az önce söz edildi¤i gibi Ob Ostyaklar (Khanty) Tanr›’n›nkulübesi yan›na sanemin onuruna kurban hayvan›n›n derisini, aya¤›n› ve bafl›n›ast›lar.185 Novickij flöyle yazar: “Kurban hayvan›n›n derisi onun kafas›yla ve diz-lerinden afla¤› bacak bölümleriyle bir dekorasyon ve sanem kulübesinin üzerindeebedî bir hat›ra olarak a¤açlara as›l›rd› ve Pelim Tanr›s›n›n a¤ac›ndan o kadar çokat derisi sark›t›l›rd› ki bu a¤ac›n bu kadar a¤›r yükü nas›l tafl›yabilece¤i merakedilirdi.”186 Vogullar da (Mansi) hayvan kurban›n› uygulam›fllard›r. Munkasciflunlar› belirtir: Ren geyi¤i en ortak kurban hayvan›d›r, fakat at özellikle de beyazat Tanr›lar nedeniyle en favori hayvand›r. Kurban hayvan›n›n derisi ve kafatas›yüksekte büyüyen a¤açlara as›l›rlar.187

Kurban derileri sadece a¤açlara as›lmazd›, ayr›ca a¤açlara koyulan bir direküzerine de yay›l›rd› (Figür 22).

Vilmos DIÓSZEGI


Figür 22, Sygva nehri üzerinde, a¤açlar üzerine yerlefltirilen bir direkteas›lm›fl bir Mansi kurban at›n›n derisi (foto¤raf CME no 1705-106 içinde)

Baraba Türklerinin Samayed komflular› da hayvan kurban etmeyi, özellikle rengeyi¤i takdimini uygulad›lar. (Ostyak Samayed -Selkup- fiaman›n›n bal›kç›kulübesinin kenar›nda bütün kassyl po-kurban a¤açlar›) bir hufl a¤ac›, bir kara-çama¤ac› ve bir sedir a¤ac› bulunuyordu. Selkuplar›n kavram›nda bu a¤açlar, yücecennette büyüyen yedi kurban a¤ac›n› temsil eder. Yedi kassyl po, Selkuplar’›nkartal taraf› (limpyl pelat) kartal klan›na üçü sedir taraf› (kassyl pelat) jay klan›naaittir. Bu a¤açlar (her iki klanda, hufl a¤ac›, kara çam a¤ac› ve sedir a¤ac›) cennetidünyaya ba¤layan kurban eden a¤açlar (nop tet tanty nymy carmyl kassyl po)olarak adland›r›l›r. Her bir klan›n kendi özel klan kurban›n› takdim etmesi bunlar›nyan›ndad›r. Her iki klanda ortak olan biri (kara-çam) orada onlar›n aras›nda büyür.Kurban, Selkuplar’›n özel klanlar›nca de¤il, fakat tüm Selkup soyunca takdimedilir.188 Çizimde de görülebilece¤i gibi kurban kabilinden ren geyi¤inin boynu-zlu kafas›, üç dala ayr›lm›fl kurban a¤ac›ndan as›lm›fl ve kurbanda takdim edilecekren geyi¤i, a¤aca ba¤lanm›fl, orada duruyor.

Yurak Samayedleri (Nenetler) de ren geyi¤i kurban etmifllerdir. S›ra d›fl›yard›mlara ihtiyaç duyuldu¤u özel durumlarda birkaç Tanr›ya (geleneksel kurban-lara ek olarak) tamamlay›c› bir kurban takdim etmek gereklidir. Bu gibi durumlar-da Nenetlerin tundra topra¤›na ve ormanl›k tundradaki a¤açlar üzerine çak›lm›fldireklerin üzerinde kurban hayvan›n derilerini, Altay Türklerinin yapt›¤› gibi ben-zer bir yöntemle ast›klar›na iflaret etmek ilginçtir.”189

Yenisey Samayedleri (Enetler) ço¤unlukla aç›k renkli bir ren geyi¤i ( bir bo¤a yada bir inek) seçerler. Fakat bu herhangi baflka bir tür de olabilir. Bunu tafl›rlar,genellikle ba¤larlar ve kurban etme yerine do¤ru bir k›zak üzerinde yat›r›rlard›.Bazen, bir k›za¤›n arkas›na ba¤lanm›fl yafll› ren geyi¤ini yanlar›nda götürürlerdi.Var›fl üzerine derhal hayvan› bir iple bo¤arlar ve ruhlar›n dikkatini kurbana çek-mek için ba¤›rmay› sürdürürler. Ayn› zamanda, ren geyi¤inin kafas›n›n güneyedo¤ru ya da güney do¤u yönüne do¤ru döndürülmesi gerekir. Yamal yar›madas›üzerinde rengeyi¤i, yüzü do¤uya dönük olarak yat›r›l›r. Onun derisi soyulur veparçalara ayr›l›r. Etin küçük bir parças›, sanemlerin yan›na koyulur, kalan›n›n birparças› çi¤ olarak yenilirken bir k›sm› kurban edilen alandan uzak olmayan biryerde piflirilir ve kalan› eve götürülür. Kurban edilen hayvan›n bafl› ister istemezkurban edilen alanda b›rak›l›r, güney a¤ac›nda saklan›r (ijalja pja). Bir kurban, ayn›flekilde avlanmadan önce takdim edilir (pinnipedler ya da kutup ay›lar› için). Rengeyi¤inin kafas› en iyi kurban olarak düflünülür. Sahil üzerinde ya da dosdo¤rutopra¤a yerlefltirilmifl bir dire¤e kaz›klan›r.190



Tavgi Samayedleri (Nganasanlar) de kurban olarak ren geyi¤i sundular. Çeflitlifelaketler zaman›nda onlar, yalvararak bir fley ya da hasta bir insan gibi biri içinyard›m göndermesini sa¤lamak amac›yla günefle ibadet edebilirlerdi. Ve sonun-cusu iyileflti¤inde, beyaz bir geyi¤ini günefle bir kurban olarak öldürürler. Bu rengeyi¤inin eti, fiaman hariç, kat›l›mc›lar taraf›ndan ortak bir ziyafetle tüketilebilir veonun derisi, kafas› ve toynaklar›yla birlikte bir a¤aca as›labilir. Sonbaharda günefl,bir kutup gecesi için batmadan evvel hemen hemen her aile, kafas› ve toy-naklar›yla bir a¤aç üzerine as›lacak olan, beyaz bir ren geyi¤i takdim ederler.191

Bu, bir a¤aca karfl› meyilli duran bir direk üzerine bilfiil serilen derinin yazarcaçekilen foto¤raf›nda ortaya ç›kar.192

Buriyatlar193 ve Kalmuklar194 gibi Mo¤ol halklar› taraf›ndan da kurbanda hay-vanlar takdim edilmifltir ve Mo¤ollar›n Gizli Tarihi 13. yy. ›n hayvankurbanlar›ndan söz eder.195

Kurban›n bu çeflidi, bununla birlikte evvelce söylenilen halklar taraf›ndanikamet edilen alanlar›n ötesinde de meydana geldi: Bu, bat›da örne¤in 10. yy. ›nKafkasya Hunlar› aras›nda196 ve do¤uda ren geyi¤i terbiyecisi Koryaklar197

aras›nda kutland›.

TTiinnsseell GGöömmmmee ((DDeeffnneettmmee))

Gördü¤ümüz gibi Baraba Türkleri topra¤a ölü bedeni defnetmenin yan›nda bira¤aç üzerine bedenini örne¤in bir çocu¤unkini defin metodunu da uygulad›lar. Buuygulaman›n benzeri yine Güney Sibirya Türkleri ve Ural halklar› aras›nda bulun-abilir. P. S. Palas, 18. yy. kadar erken bir tarihte Beltirlerin Kvznetik Tatarlar›n›n(Shorlar) ve Da¤ Tatarlar›n›n kendi ölülerini topra¤a gömmeleri yerine ormandauzak bir yere bir a¤aca koyulan tabut gelene¤ini gözledi¤ini kaydeder.198 Bugömmeden daha sonraki bir tarihin raporlar›nca da söz edilir. Sagailer aras›ndaShor kökenli Karga (yarya) klan›nda. ** Shorlar›n kyzaj klan›n›n geleneklerinegöre, “Önceki zamanlarda ölü insanlarda bir a¤aca yerlefltirilirdi. Memurlar vemisyonerler flöyle söylediler:199 Onlar› asmay›n! Ölüyü bir a¤aç üzerine asmay›n.Onlar› bir a¤aca yerlefltirmemelisiniz. Bundan sonra sadece küçük çocuklar›nkara-çam a¤ac›n›n kabu¤una sar›lmas›ndan sonra, iptal edildi.”200 Bir a¤acagömme gelene¤i Altay Türkleri aras›nda da vard›. Bundan aralar›nda Verbickij,201

Stygosev’in de202 bulundu¤u birçok misyoner taraf›ndan söz edilir. Yüzy›l›m›z›nerken zamanlar›nda bas›lan kitab›nda S. P. Svecov da Altay Türklerinin yukar›dazikredilen gelene¤ini kaydeder.203 N. P. Dyrenkova’n›n gözlemlerine göre “A¤aç

Vilmos DIÓSZEGI


üzerinde gömmenin izleri 1925’e kadar canl›yd›. Uzak yerlerde ölü çocuklar,özellikle erken do¤mufl bebekler a¤aca gömülürdü ya küçük kalaslar aras›nayerlefltirildi ya da bir kara-çam a¤ac›n›n kabu¤una sar›l›rd›. Bu gibi gömme mekân-lar› dikkatlice saklan›rd›.”204

Ölü bedeni yerlefltirme gelene¤i asl›nda pratikte sadece Güneyliler aras›ndade¤il, Bat› Sibirya Türkleri halklar› aras›nda da vard›. Gerçekten, K. F. Karjalainen,M. A. Castren’in Fin-Ugur halklar› aras›nda da ölüyü, özellikle çocuklar› a¤acayerlefltirme gelene¤inin var oldu¤u iddias›nda yan›ld›¤›n› düflünür.205 Oysa kibenim bir soruma V. N. Cernecov 3 Ekim 1966 tarihli mektubunda flunlar› yazar:“Tinsel gömme yayg›n olarak Bat› Sibirya’da; Khanty, Mansi, Samayedler (her-halde Nenetler) Ket ve Yukagirler aras›nda biliniyor. Onlar genellikle bu yöntem-le bir fleylerde ilerlemifl olanlar (bu fiamanlara ait olabilir), k›smen, seramonileregitmemifl küçük çocuklar› (olgunlaflmam›fl çocuk olarak adland›r›lanlar) gömdüler.Bir tünek ya da direk üzerine defin, Yamal yar›madas›n›n Nenetleri aras›nda heryerde olmaktad›r. Orman kufla¤›nda ölü, a¤açlar ve a¤açlar›n oyuklar›nagömülürdü.”206 Benzer bir defin gelene¤i, Enetler aras›nda da ola¤and›.Prokofjeva bununla ilgili olarak, izleyen flu sat›rlar› yazar: “Cenaze töreni ayinleria¤açlar üzerine ölü bedenlerin yerlefltirildi¤i bu zamanlar›n izlerini korur. Bu,düflürülen çocuk embriyolar›n›n defnini, ölüler üzerinde dallardan yap›lan konikçad›rlar›n yükseliflini kan›tlar.”207 O, daha sonra flunlar› yazar: “Düflürülen çocukembriyolar›n›n cenaze törenlerinden bahsetmek zorunday›z. E¤er bir kad›n düflükyapt›ysa embriyoyu paçavralara sorar ve onu bir a¤aç ya da çal›ya asard›. E¤eryak›nlarda a¤aç yoksa, kad›n topra¤a ya da kara bir de¤nek saplar ve küçükçocu¤un bedenini bir ip vas›tas›yla buna asard›.”208 Kuzey Samayedlerin üçüncügrubu Nganasanlar da bir a¤aç üzerine defin yaparlard›. A. A. Popov: “E¤er yenido¤mufl ya da küçük olan bir çocuk ölürse, bedeni bir sand›k üzerine yat›r›l›r ki ozaman bir a¤açtan as›l›r ve e¤er yak›nda a¤aç yoksa o zaman sand›k, topraküzerinde b›rak›l›r.”209

Bu ölü defninin özel yolu sadece Kuzeyde de¤il Güney Samayedler taraf›ndanda bilinmekteydi. A¤aç üzerinde gömmeye birçok referans, ölülerin bir sedira¤ac›na bazen bir kara-çam a¤ac›na yerlefltirildi¤inden fakat asla bir hufl a¤ac› kul-lan›lmad›¤›ndan do¤rudan söz eden Güney-Samayed grubunun (Selkuplar) folk-loründe bulunmal›d›r.210 Tinsel gömme pratikte Narym nehri bölgesinde de uygu-land›. Ket nehri bölgesinde, oyuncak bebeklerin (ruh tasvirleri) özellikle a¤açlarüzerine gömüldü¤ü bir orman vard›r.211



YYaayy ‹‹llee KKeehhaanneett

Kehanette bulunman›n bu al›fl›lmam›fl yolunun Sibirya halklar›n›n fiamanlar›taraf›ndan kullan›mda farkl› türleri vard›.**212 Buryatlar da bir yay vas›tas›ylakehanette bulundular: “Yay ile kehanet iki yolda vuku bulabilir: Bir yanda, kâhinyay› kendi kula¤›na yak›n konuma getirirken daha çok veya daha az güçle kavislikirifl taraf›ndan üretilen sesin karakterine göre ve di¤er taraftan kirifl boyunca ç›kanatefli inceleyerek.”213 Yay ile kehanette bulunman›n bu yollar›, yay ile kehanetinyerini tutan Baraba Türk eyleminden tamamen farkl›d›r. Fakat yay ile Baraba Türkkehaneti Sibirya halklar› aras›nda bilinmemektedir.

Altay Türk Tubalar›n›n kâhinlik yapan yay›, Leningrad Devlet EtnografiMüzesi’nde saklanm›flt›r (no 43332-127 içinde). A. N. Glukhov, yay›n afla¤›dakiayr›nt›l› tarifini ve tatbikini belirtir: “fiaman taraf›ndan gerçeklefltirilen kehaneteylemi için küçük yay; akasya a¤ac› kabu¤undan sicimli kavak a¤ac› dal›ndanyap›l›r; kehanette bulunurken fiaman bunu sa¤ elinin içine al›r, yay›n iki ucunudengelemek için baflparma¤› ve iflaret parma¤›yla sicimin ortas›n› tutar; bilmekistedi¤i fleyi tahmin ediyor (yani olas›l›klar› birer birer sayar) bekliyor; bunukendi kelimeleri izliyor, yay bir eksen üzerindeki gibi sicim üzerinde hareketetmek zorundad›r. Bu, fiaman›n soru sordu¤u ruhu görünmez gücünün sonu-cudur; farkl› fiamanlar olumlu ya da onun sallanma derecesinden).” Kapsha

Vilmos DIÓSZEGI


Figür 23, Tubalar aras›nda yay vas›tas›yla kehanet (Foto¤raf GME, no 4721-25 içinde)

nehrinin zengin sa¤ taraf›nda Koz bölgesinden icat edilen söz konusu Tuba yay›,sicim boyunca 50 cm uzunlu¤undad›r. Devlet Etnoloji Müzesi, yay ile kehaneteden Tuba eyleminin bir foto¤raf›n› da saklar (no 4721-25 içinde) (Figür 23). Buyay, benze yolla Chelkanlar taraf›ndan da kullan›ld›. Bu, Leningrad DevletEtnogrofi Müzesinde tutulan bir foto¤raf ve bir obje (5069-25) taraf›ndankan›tlan›r (Figür 24). Bu müzenin koleksiyonuna dayanarak, bu çeflit kehanetinKumandinler (no. 5063-75 içinde) ve Shorlar (no. 3646-89 içinde) taraf›ndan dabilindi¤ini belirtebiliriz.

Fakat sadece kuzeyde de¤il, güney Altayl›lar da yay arac›l›¤›yla kehanettebulundular. Altay Kizhiler dölgö olarak adland›r›lan fiamanist eylem süresincefiaman davulunun yerine geçen küçük bir yay kulland›lar.214 A. V. Anokhin’inhaberi, yay hakk›ndaki malumat›m›za flunlar› ekler: “Ender durumlarda fiaman yada fiamanlar davulu küçük bir yay (dölgö) ile yer de¤ifltirebilirler. Yine de dölgö,tüm fiamanizm aktivitesi esnas›nda ifl görmemelidir, ancak sadece ruhlar›n arzu-lar›n›n ö¤renildi¤i evrede olabilir. Seramonilerde sadece dölgöyü kullanan birkaçfiaman vard›r. Fakat onlar, sadece kendi akrabalar›n›n dinî ihtiyaçlar›n› tatminederler.”215 Teleut fiamanlar› da yay ile kehanette bulundular. Bu, aç›kça Teleutfiamanlar›n›n seramonik flark›lar›ndan ortaya ç›kar. fiaman, etkinli¤i esnas›ndaTajlye qan’la ba¤lant› kurar, bunu ona sorar:

Ne tegenin ürenizin? Senin torunu oldu¤un birinin (yani bir fiaman) ismi ne?Ady pazyn ajdyn qam! ‹sim, senin ismin ve kafan, qam (fiaman)!



Figür 24, Chelkanlar ars›nda yay vas›tas›yla kehanet (Foto¤raf MAE, no I-135-293 içinde)

fiaman, a¤›r bir tonda flark› söyledi ve davulunu sallad›. Ruha tekrar flark›y›çald›:

Ne tegenin qaldya polojyn? Torunu oldu¤um birinin ismi ne?Ne tegenin üen polojyn? Çoluk çocu¤u oldu¤um birinin ismi ne?Uqtu udul üreni-min! Gerçek bir fiaman›n çoluk çocu¤uyumUcuqcunun qoldyyy Kirifller büken birinin torunuTöstü pamnyn edem Ruhlara sahip olan bir fiaman›n torunuyumDölgö cünün üreni edem! Yay ile (dölgö) fiamanl›k yapan birinin çoluk çocu¤u 216

Ve N. P. Dyrenkova bir notta flunlar› ekler: “Jölgö: Özel kahinlerin ve fiaman-lar›n fiamanl›k etkinliklerini gerçeklefltirdikleri küçük bir yay, jölgölöjjipyü: Biryay›n yard›m›yla, sihirbazl›k ve fiamanl›k yapma.”217

Güney Sibirya Türk halklar›na ek olarak, Fin-Ugur halklar› da yay arac›l›¤›ylakehanette bulundular. K. F. Karjalaina, Tremiugan Khanty’nin benzer uygulamalar›üzerine bilgi verir.**218 Baraba Türk fiamanizminin karakteristiklerinin en yak›ngrubunun karfl›laflt›r›labilir fenomeni hususu, flimdiye kadar gözlenmifl özellikler-den fliddetle farkl›d›r. Bu, Baraba Türk objeleri ya da ayinlerinin mukayesesi herzaman Altay Türklerini iflaret etmektedir. ‹lk grup bizi yaln›z Altay Türklerine (yaniGüney Altayl› olanlar) götürdü ve ikinci grubun özellikleri, onlar›n muadilleri ObUgrian ve Samayedik halklarca da bilinse de, Altay Türklerine de hast›. Di¤er yan-dan, flimdi analiz edece¤imiz üçüncü grup objeler, Baraba Türklerini AltaikTürklerden ay›r›r. Çünkü onlar, Ob Ugrian ve Samoyedik halklar aras›nda sadecetesadüfen bir araya getirilmifltir. Bunlar›n birkaç› ya da di¤erleri Altayl›lar aras›ndabilinse de bizim iflaret edece¤imiz flimdiye kadar yap›lan çal›flmalar, bunlar daUral Halklar›n› tamamen birlefltirir.

SSaanneemm BBaarraakkaass››

Messerschmidt’in günlü¤ünden görebilece¤imiz gibi, Baraba Türkleri yerleflimyerlerinden üç günlük mesafe uzakl›kta bir yere sanem için özel bir baraka inflaettiler. Bu gibi yap›lar, Güney-Sibirya Türkleri aras›nda bilinmemektedir. Fakat2675’te Sibirya boyunca yapt›¤› seyahati esnas›nda N. Spafarij, içinde görmüfl,bak›r ve ayakta duran tahta sanemlerin bulundu¤u camileri gördü; onlara önceOstyaklar (Khanty) tap›nd›lar.219 40 y›l sonra, Gr Novickij, zaten Ob Urgrianlartaraf›ndan infla edilen içinde tahtadan oyulmufl ve paçavralara sar›lm›fl antropo-morfik sanemleri tuttuklar› yap›lar› sanem kaleleri (kumirnja) olarak tarif etti.220

Sonraki etnografik araflt›rma, sanem barakalar›n›n Ob Ugrianlar aras›nda al›fl›lm›floldu¤unu destekledi.221

Vilmos DIÓSZEGI


V. N. Cernecov’un incelemeleri, sanem barakalar›n›n sanemlerinin klan ata-lar›n› temsil etti¤inin aç›k bir hâle getirmeye yard›m etti: “Tahtadan, daha azs›kl›kla metalden yap›lan klan atalar›n›n zoomorfik ya a antropomorfik tasvirleri yaklan›n yerleflim yerinde ya da klan kurbanlar›n›n yap›ld›¤› mekânlarda s›kça sislibir ormanda korunur. Bir kural olarak, klan›n gizli yiyecek deposu da oradad›r.Klan üyeleri aras›ndan seçilen yafll› bir adama tasvirleri koruma görevi verilir. Buatalar, gizli yerde, emanet edilen her fleyin oldu¤u kadar tasvirlerin bütünlü¤ündende sorumludur. Klan türbeleri, genellikle uzakta, ormanda zorlukla bulunur vesadece klan üyelerinin buraya ulaflan yolu bildikleri yerde bulunmaktad›r. Onlar,buraya ya gruplar hâlinde ya da tek tek gelebilirler ve bu yüzden tasvirlerin tutul-du¤u küçük inflalar kapal› olmamal›d›r. Fakat di¤er klanlar›n üyelerine, kutsal yeregirmeleri yasaklanm›flt›r, onlar sadece bir klan kurban›n›n takdimine kat›lmalar›sebebiyle oraya gidebilirler.”222

Sanem barakas› genifl olarak Ob Yarianlar›n Samayed komflular› Selkuplararas›nda da bilinmektedir. Bu zaten M. A. Castren taraf›ndan nakledilmifltir.**223

Castren’in haberine dayanarak N. Kastrov da Selkuplar›n Sanem barakas›ndansöz etti.224 Ne yaz›k ki o, Castren’in özel deneyimi ve gözlemlerine bir fley ekle-mekte baflar›s›z oldu. Fakat befl y›l sonra bas›lan bir makalede fiamanlar›n sanembarakalar›n›n bekçileri oldu¤unu belirtti.225 Söz konusu Selkup objesi E. D.Prokofjeva taraf›ndan bütünüyle aç›kland›: “Tam olarak ayn› klan›n üyelerininortak bir tap›nma yeri vard›. Her klan›n topraklar›nda bir lazyl sesan ruhlar›n (kut-sal) barakas› vard›. Selkuplar› müteakip, bu ifadeyi ruhlar›n barakas› olarak çevir-iriz. Laz, ruh; sesan, baraka (Selkuplar›n baraka için bir kelimesi daha oldu¤unusöylemek zorunday›z: kor. Sesan sözcü¤ü sadece kutsal barakalara atfedilir-Yazar’›n notu). Bu barakalara uzanan yolu bulmak zordu. Yol sadece a¤açlardansarkan paçavralarla iflaretlenmiflti. Bu gibi iflaretlenmifl a¤açlar, ›rmak kenar›ndanbarakaya yola uzan›rd›, bazen birkaç kilometrenin üzerindedir.

“Her zaman barakaya götüren, sarpy olarak adland›r›lan dar bir patika vard›.Barakaya götüren bu gibi yollar, sabit dikey (çapraz) tatar yay› taraf›ndan korunur-du, çünkü herkese buna yaklaflma salahiyeti verilmezdi ve kad›nlar da yasak-lanm›flt›.

Özel günlerde bahar festivalinden önce yaz festivalinden sonra ya da klan›nözel önemli durumlar›nda, baz› yetiflkinlerin eflli¤inde fiaman, barakaya ibadetegiderdi. fiaman barakay› ve sabit tatar yay›n› korurdu. Bu gibi birkaç baraka dagözden geçirdik. Bunlar, Khanty ve Mansi barakalar› tipiyle özdefltir ve d›fl



görünüflte çiftlik barakalar›ndan farkl› de¤ildir. Onlar, iki meyilli çat› stilinde küçükyap›lard›r. Barakalar, buna girilecek yola deliklerden ç›kan kemirgenleri durdurundiye iki ya da üç yüksek sütun üzerinde durur. Barakan›n karfl›t duvar›ndaki kesim,bir kap› vas›tas›yla kapanan bir girifltir. Zeminden barakaya götüren bir merdiven-di, pürüzlü bir kirifl ortada yatay bir durumdayd›. Bazen kesikler (basamaklar)kiriflten yap›l›rd›.

Kutsal klan barakalar›nda henüz belirtti¤imiz gibi, bunlara ait olan çok say›danesneye ilâveten hayvan atalar›n›n tasvirlerini buluruz (…). Bu baraka, klan›natas›, Ija’n›n tasvirini içinde bar›nd›r›rd›.”226

SSaanneemm KK››zzaa¤¤››

Y. E. Ides’in verdi¤i bilgiden gördü¤ümüz gibi Baraba Türkleri kendi sanem-lerini özel bir k›zak vas›tas›yla tafl›rlard›. Benzer amaçlar için tahsis edilen k›zak-lar, Güney Sibirya halklar› taraf›ndan kullan›lmaz, fakat Ob Ugrianlar aras›ndabunlar bilinmektedir. Leningrad Devlet Etnografi Müzesi, bu gibi Mansi k›zak-lar›n›n foto¤raflar›n› saklamaktad›r ( no. 2634-25 içinde).227 Taife göre: “Eve aitTanr›lar ile birlikte k›zaklar: pubykhs (pupyy tanr›i klan atas›, onun tasviri).Pubykh, ren geyi¤i derisi ve karaçam a¤ac› kabu¤u ile sar›lm›fl bir biçimde küçükbir sand›k içerisindedir; K›zak mendillerle doludur ve buna çanlar as›lm›flt›r;Seramonik ayinlerin her türü, göçebelik süresince bunun etraf›nda gerçeklefltirilir.”Sanem k›za¤›n›n Mansi hayvan kurbanlar›nda da rol oynayan bir bölümü vard›r.Örne¤in, Lazva Mansi, “Pubykh k›za¤›n›n yan›na küçük bir kara-çam a¤ac› dik,onun dallar›na, köflelerine gümüfl para ba¤l› iki mendil as. Kara-çam a¤ac› ya dak›za¤a (s) (malumat veren kifli, hangisi oldu¤unu hat›rlam›yor) bir ilmek ba¤lad›lar:Alt› adam bunu s›k›ca tuttu ve güneye do¤ru e¤diler. Alt› uzun-çekilen ç›¤l›kboyunca giden yay›n pefli s›ra, derken alt› yaya sözlü kelimelerce efllik edilir, ozaman tekrar üç ç›¤l›k at›l›r. Bu arada iflçi, önceden kesilen çam›n dallar›ndanhaz›rlanan flenlik ateflini yakt› ve ilme¤i s›k›ca tuttu: Dizleri üzerine düflürülen veellerini kald›ranlar›n tümü, neredeyse hayvan› öptüler ve topra¤a e¤ildiler.Jeremiah, baltay› ald›, k›za¤a ba¤lanm›fl beyaz geyi¤i kafa taraf›ndan vurdu veb›ça¤› kalbine soku. Tam bundan sonra birkaç geyik daha b›çaklanm›flt›.”228

‹dol k›za¤›, Khanty’ler taraf›ndan da kullan›ld›. Örne¤in, Leningrad DevletEtnografik Müzesi bu gibi takdimlerin mekân›nda bir k›za¤›n foto¤raf›n› saklamak-tad›r (no 1706-133 içinde) (Figür 25).

Vilmos DIÓSZEGI


‹dol k›za¤›, Samoyedik halklarca da iyi bilinmektedir. 1925 ve 1928 y›llar›aras›nda keflif seferleri esnas›nda Selkuplar›n iki meflhur ö¤rencisi G. N. Prokofjevve E. D. Prokofjeva, Janov Stan’›n mahallinde, Selkuplu genç insanlarla mahalinbilgisi üzerine anlaflt›lar ve dünyay› kendi fiamanlar›n›n kavramlar›nca resmetmesu-renkli çizimler yapmada hüner sahibi oldular. Bir çizimde (Antropoloji veEtnoloji Müzesi, no 6361-4 içinde) ressam, bir fiaman› fiamanizm ayini esnas›ndaresmetmifltir.229 Resimde iki k›zak vard›r. ‹lki, topra¤›n üzerinde bir çukurun soltaraf›nda bir kurban kabilinden a¤aca ba¤lanm›flt›r, çukurun alt taraf›nda bir rengeyi¤i, bunun gibi kurban kabilinden a¤aca ba¤lanm›fl flekilde ayakta durmaktad›r.Sa¤ tarafta bir taç bafll›kl› fiaman› ellerinde bir davul ve davul çubu¤unukald›r›rken görebiliriz. Di¤er k›zak, bir a¤aca ba¤l›, iki kavisli çizgi taraf›ndaniflaret edilen gökyüzünde solda durur.

Toprak üzerindeki k›zakla alâkal› olarak Prokofjeva flunlar› yazar: “Az biruzakl›kta (a¤açtan çukura) bir baflka a¤aç (tepenin dibinde güneflin alttaki takdima¤ac›: karral celynt ylty kassyl po) durur. Bu, yukar› dünyan›n a¤ac›d›r, bir hufla¤ac›. Buna as›l› duran aksesuarlar, kara-çam a¤ac›na as›lanlar kadar parlakt›r.Kara-çam üç kutsal a¤ac›n ikincisidir. Söz konusu resimde hufl-a¤ac› do¤angüneflin yönüne do¤ru meyleder. Bunun yan›nda duran k›zak ayaklar› üzerindebirlefltirilmifl bir k›zakt›r.”230 Gökyüzünde duran ikinci k›zakla ilgili olarak:“Uhrevi alan›n bafllang›c›nda sola dair alan ›fl›k yayan günefltir, celyt. Sol taraftaafla¤›s› kutsal bir a¤açt›r, yani güneflin do¤du¤u yerde büyüyen tür -bunun için Bat›taraf›d›r). Bu a¤ac›n alt›nda, ruh servetiyle sabah güneflinin (harfi harfine, tepenindibinde güneflin alt›nda ruh k›zaklar›) kutsal k›zaklar› korur.”231



Figür 25, Oksyr-gort yerleflim yerinde kurban yap›lan alanda Khanty sanem k›za¤› (foto¤raf GME, 1706-133 içinde;

resim 1909-1910’da S. I. Rudenko taraf›ndan çekilmifltir.)

Selkuplar›n yan› s›ra bir baflka Samoyedik etnik grup Nganasanlar da sanemleritutmak için kullan›lan k›zaklardan haberdard›r. 1936-38’de A. A. Popov, bu halk-lar aras›ndaki mevzu üzerine, de¤erli bir materyal toplad›:**232

Enetler ve Nenetler de sanem k›za¤› kulland›lar: “Hemen hemen her Enet veNenet’in bir kutsal k›za¤› vard›, fiamanizme ait aletlerini saklamak için bu gibik›zaklara sahip olan fiamanlar› zikretmiyoruz. Günlük konuflma dilinde, bu k›zakyeye yan (Nenetlerde) ve kiyo kan (Enetlerde) olarak adland›r›l›rd›. fiamanlar bununuvu yan (Nenetlerde) ve nae kan (Enetlerde) uhrevi k›zak olarak adland›rd›lar. Bugibi k›zaklar, her gün kullan›lanlardan farkl›yd›. Bir k›za¤›n genelde her birtaraf›nda iki, bazen üç ya da dört tane k›zak aya¤› vard›. K›zak üzerinde, kapaks›zya da kapakl› bir sand›k vard›. K›zak, bacaklar› ve üzerinde aln› olan ren geyi¤iderisiyle kaplanm›flt›. Ön taraftaki çapraz-çubuklardan paçavra parçalar› ve di¤erkurbansal hediyeler, çeflitli metal pendantifler sarkard›. Üstteki uzunlamas›nademir çubuk üzerinde belkemi¤i tasviri kesikleri vard› (maya leda), yani s›rt›,ruhun. Ön taraf›, ruhun kafas› olarak kabul ediliyordu ve ya¤ ve kan sürülüyordu(bu, sanemler gibi beslenirdi). K›zak ayaklar›n›n ortas›nda, ruhun bacaklar›n›n diz-lerini sembolize eden yumrular vard›. K›zak ayaklar›, nae yanne olarakadland›r›lan bacaklard›. Sonuç olarak k›za¤›n kendisi, yaflayan bir varl›¤›, tahmi-nen içinde bir ruhun hareket etti¤i bir hayvan› (ren geyi¤i) sembolize etti. Hemenhemen tüm k›zaklar, bu ruhlar›n tasvirini (sjadej) tutmaya hizmet etti: 1. nuvnju(narka yeye) yani köpek o¤ul, verilen mahalin ruhunun bir tasviri (…) 2. Ana ruhunbir parças› (ekseriya bir paçavra parças›) (…) 3. Semavi insanlar›n birkaç tasviri(…). Bu ruh tasvirlerine ek olarak Yenisey ve bunun bat›s›nda yaflayan Enetler veNenetler, kutsal k›zakta tutulan sanemler, koni flekilli çad›rlar›n›n koruyucular›(mjad-yeye) olarak kabul edildi. Bunlar ikinci sanemlerdi (…) Kutsal k›za¤›n ortayaç›kmas›, genellikle (cinsel bak›mdan olgunlaflmam›fl) bir erkek ya da k›z taraf›ndangerçeklefltirildi. Bir çocuk bulunmad›¤›ndan, kutsal k›za¤a bir erkek ve ren geyi¤isürücüsünü idare eden adamla ilerleyen bir kad›n taraf›ndan yön verilirdi. Yetiflkinkad›nlara kutsal k›za¤› idare etme salahiyeti verilmemiflti. Bu, alay›n arkas›nda iler-lerdi. Her renkten iki erkek rengeyi¤i buna koyulurdu fakat ayd›nl›k renk dahafazla tercih edildi. Bu erkek geyikler her iki taraf üzerinden iflaretlendi. Çokyaflland›klar› zaman öldürüldü ve yenildi. Rengeyi¤i koflumunun kufla¤› kahveren-gi ya da beyaz ay› derisinden (flüphesiz) ya da ay›bal›¤› derisinden yap›l›rd›.Koflum tak›m›nda ya da kutsal k›za¤› ba¤lamak için ip kullan›lmad› çünkü ip,kad›nlar taraf›ndan yap›l›rd› ve murdar olarak görülürdü. E¤er k›zak özellikle birkutsal obje, özellikle sayg› gösterilen bir ruh tasvirini tafl›yorsa, bu kesinlikle bir

Vilmos DIÓSZEGI


erkek taraf›ndan yönlendirilirdi ve alay›n bafl›nda bundan biraz ayr› olarak ilerler-di.”233

BBiirr SSiivvrrii UUççlluu BBaaflflll›› SSaanneemm

Messerschmidt’in el yazmas›nda bulunan daha do¤ru çizimler dahi BarabaTürklerinin davulda saneme ek olarak sivri uçlu kafas› olan sanemleri oldu¤unugösterir. Bu tip, Altay Türkleri taraf›ndan bilinmemektedir ya da daha do¤rususadece Kumandinler234 taraf›ndan bilinmektedir ve L. P. Potapov bunlarla genetikolarak Khanty sanemleri aras›nda ba¤lant› kurar.235

Bunun örnekleri, V.T. Sirelevus’un Ajppalov köyü yak›n›nda bir gölkenar›ndaki kulübeden toplad›¤› puyos~puyos ebe olarak adland›r›lan Khontysanemleridir (Helsinki Konsallismuseo Koleksiyonu no. 3904-804 ve 3904-811içinde). Müzenin envanterinde önceki: puyos, ebe, Torom’un k›z›, hufl a¤ac› tah-



Figür 26, Sivri Uçlu bafla sahipKhanty sanemi: pupyy (Foto¤raf,

GME no. 2634-3 içinde)

Figür 27, Sivri uçlu bafla sahipSelkup sanemleri (Foto¤raflar

Tomsk müzesinde, R. A. Uraevtaraf›ndan toplanm›flt›r.)

tas›ndan yap›lm›fl; sonraki: puges, ebe, Paimi’nin ufla¤›, kurflundan yap›lm›fl (PaimiJorlulekov kahraman›n kar›s›d›r, adan›n han›m›) (Figür. 26).

Mansiler de sivri uçlu kafaya sahip sanemler yapt›lar. Örne¤in, I. K. Zelenov,foto¤raf› Leningrad Devlet Etnografik Müzesinde tutulan, bu gibi bir obje toplad›(no. 2634-23 içinde). Envanterde tarifi flöyledir: pvbyx (pupi). Ev halk› tanr›s›,k›rm›z› kereste a¤ac›ndan oyulmufl, Tanr› Vit- jal’be’nin flerefine toplumsal kur-banlar›n mekân›nda. Pupyy, göçebelik sonunda Vogol’un kaç›n›lmaz bir arka-dafl›d›r. Tanr› Vit-jal’be, Vit-Jelpin, yani su azizidir. B. Munkacsi’nin koleksiy-onuna göre Lozva suyunun kutsal hükümdar›n›n ismini tafl›r. (lüsem vit jelpinater)236 ve flerefine, büyüler taraf›ndan kan›tland›¤› gibi, kurbanda rengeyikleri veatlar takdim edilir.237

Sivri uçlu kafal› idollere, Samoyedik halklarca tap›lm›flt›r. Bir Tomsk müzeciolan R.A. Uraev, örne¤in, Selkuplar›n bu gibi bir sanem barakas›n› keflfetti.238 Buobjeler Tomsk Bölgesi Müzesince korunmaktad›r (Figür. 27). Benzer sanemlerNenetler aras›nda da ortaya ç›kt›.239

Baraba Türk fiamanizmi fenomenin mukayeseli analizi, 17. ve 18. yüzy›llardaneldeki tüm k›s›tl› bilgiye, ayd›nlat›c› bir ilavedir. Bu y›lda edindi¤imiz görüntü,elbette, ayr›nt›l› mukayese materyalinin az ya da çok parças› ya da bölümdür vebinaenaleyh tüm detaylar› göstermez. Fakat ekseriya (örne¤in davul çizimleri,davulda sanem, sanem k›za¤›, sanem barakas›yla iliflkili olarak) görüntü, hemenhemen, küçük detaylar› bile kapsayarak, tamamlanm›flt›r ve sadece birkaç durum-da (örne¤in sivri uçlu bafll› sanem hususunda) kabaca, gelecek araflt›rmac›larcaizlenmesi gereken yolu bildirerek, tasla¤› ç›kar›lm›flt›r. Genellikle, bundan dolay›,son dönemdeki etnografik materyallerin karfl›laflt›rmas›n›n, Baraba Türk fiamanizmkavram›n› ve objeler ideolojik arka plan›n tasla¤›n› çizdi¤ini, yani, karfl›laflt›rmal›analizinin dinî-tarihsel görüfl noktas›ndan Baraba Türk fiamanizmine ait olan bil-gimize ilavede bulundu¤unu vurgulad›k. Di¤er yandan karfl›laflt›rma neticesindeaç›¤a ç›kar›lan ›rklar aras› kimlikler, etno genetik sonuçlara ulaflmay› da mümkünk›lar.

Gördü¤ümüz gibi, inceleme alt›ndaki Baraba Türk fiamanik objeler ve kavram-lar›, di¤er insanlar›n dinî fenomeni olarak, onlar›n olufluna göre, üç gruba ayr›l›r.‹lk grup, Güney-Sibirya Türk halklar›n›n yönetiminde gösterilen özelliklerden ter-tip edildi; üçüncü grup Ural (Ob Ugrian ve Samoyedik) halklar do¤rultusunda gös-terilenleri kapsar. ‹kinci grup fenomeni, münhas›ran, Türk ya da Ural halklar›nahapsedilemez, fakat her ikisinin inançlar›n›n büyük k›sm›na ait özelli¤i vard›r;

Vilmos DIÓSZEGI


dahas›, gördü¤ümüz gibi, onlar›n olufl alan›, söz konusu halklar›n ötesineyay›lm›flt›r.

Bu sonraki grubun fenomenini, flimdi göstermemizin sebebi, bizim flimdiki etnogenetik çal›flmam›z›n bir objesinin, ba¤›ms›z çal›flmalar›n, bu ziyadesiylekar›flt›r›lan ritüellerin tarihini ve kökenini (hayvan takdimleri, tinsel gömme, yayarac›l›¤›yla kehanet), ›rklar aras› kimliklerin meselesinin etkili aç›klamas›n›ntasavvur edilemeyen bilgisi olmaks›z›n, ayd›nlatabilmesidir. Güney Sibirya ya daBaraba Türk ve Ural ›rklar aras› kimliklerin temeli üzerine, yine de etnogenetiksonuçlar saptamaya çal›flabiliriz.

Öncelikle, Baraba ve Güney Sibirya Türk etnogenetik kurulufllar›n›n etnolojikmukayeselerine bakal›m. Bu grubun etnolojik fenomeninin muadilleri fiamandavulunun yap›lar› (bunun tamam› ya da bunun özel figürleri, 17 kan’›n yolu,kanatlar› yay›lm›fl kufl, kurba¤aya ilâveten canavar hayvan gibi), davul çubu¤u,davulda sanem, sanemlerin ad› (qurcaq) –güney- Sibirya Türk halklar› aras›ndakeflfedilmiflti. En yak›n benzerlikler yine de, Yenisey kayna¤› bölgesinin ve Sayanda¤lar›n›n (Tuvanlar ve Tofalar) sakinlerince, hatta Abakan bölgesinin nüfusu(Khakalar yani Kachinler, Sagalar, Beltirler, K›z›llar, Koiballar) de¤il, güney AltayTürkleri olarak adland›r›lanlarca gösterildi.

Baraba Türkleri ve güney Altay Türkleri yani Altay Kizhiler, Teleutlar veTelengitler aras›ndaki özdefllikler, ne flekilde olursa olsun, etnolojik oluflumlardas›n›rland›r›lamaz.

N. A. Baskakov, Altay Türklerinin dili husunda flunlar› vurgular: “Altaik dil,K›rg›z diliyle özel bir alt grup oluflturan Türk dillerinin bat› grubuna aittir. Yine deAltaik lehçelerden baz›lar›n›n, yani onlar›n kuzey grubunun, güney grubun lehçe-sine ait olan gerçekte Altaik (Altay Kizhi) lehçeye dayanan bugünün edebî dilininstandartlar›ndan epeyce farkl› oldu¤unun belirtilmesi gerekir. Ölçütlerin tüm birserisi, Türk dillerinin bat› Hun dal›n›n Uygur O¤uz s›n›f› olarak adland›r›lmas›nda,Altaik dilinin kuzey lehçelerinde yer al›r.”240 Türkolojinin daha ortak terimlerinikullanmak için: Kuzey Altayl›lar›n dili, O¤uz dilleri ailesine aittir ki O¤uz dilleriGüney Altayl›lara, bu ise K›pçak dillerine aittir. N. A. Baskakov Tatar dilleri241

aras›nda Baraba Türk dilini s›n›fland›r›r ve bu - Bashikir’le birlikte - K›pçak -Bulgarik alt grubunu flekillendirir.242 Bundan dolay› Baraba Türk dili - Türkolojininal›fl›lm›fl terimlerinde kalmak için - K›pçak dillerinden biridir. Baraba Türklerininve Güney Altay Türklerinin dilleri, bundan dolay› K›pçak dilleri olan ayn› grupturve bunun üyeleridir. Baraba Türk dili üzerine çal›flmas› yo¤unlaflm›fl olan L. V.



Dmitrieva, di¤er Türk dilleri aras›nda bu, yerini afla¤›da gösterdi¤i biçimde belir-ler: “Barabalar›n dilinin K›pçak Türk dillerinin bu gruba ve dillerin iki grubun nite-liklerini toplam›fl Sibirya lehçelerine: Volga – Ural grup (kendi lehçeleriyle Tatarve Baskir dilleri) ve Kazak – Altay grubu (kendi lehçeleriyle Kazak, Nogay,Karakalpak, Altaik [Güney Altaik] dilleri), ait olan› mümkündür.”243 Bu sonrakis›n›flama sadece K›pçak grubunda iki dili içermez, ayn› zamanda bununparçalar›ndan biri olarak kesinlikle, Güney Altay Türk dili olarak kabul edilir.

Baraba Türk fiamanizminin tezahürlerinin tam da Güney Altay Türklerinin nite-likleriyle uzlaflmas›, e¤er Güney Sibirya halklar›n›n yaln›z bu etnik grubun diliolarak belirtirsek, yine daha anlafl›labilir olur. Çünkü Güney Sibirya Türk halk-lar›n›n kalan›n›n dilleri -yani Tuvalar, Kachinler, Sagailer,Beltirler, Koflballar,K›y›lar, Shorlar, Tubalar, Kumandinler, Chelkanlar- bütün O¤uz tipine aittir. Sonuçolarak sadece fiamanizm konusunda de¤il, onlar›n dilleri konusunda da, kesinlik-le Güney Altayl›lar, tüm Güney Sibirya halklar› aras›nda Barabalara en yak›nolan›d›r.

Baraba Türk fiamanizminde, Güney Altay’›n daha aç›k duruflu, sadece dilaraflt›rmac›lar›nca de¤il antropoloji taraf›ndan da desteklenir.

Tobol ve Baraba Türkleri aras›nda özel antropolojik çal›flmalar yapan T. A.Trafimova flunlar› yazar: “Alan çal›flmas› esnas›nda seçilen tiplerin analizi, her ikigrupta (Tobol- Baraba), Uralik (Kuzey-Asyatik) tip orada hâkimken, özel bir yerinGüney Sibirya tipi ve iç Asyatik tip vas›talar›yla Barabalar aras›nda tutuldu¤unugösterir.”244 22 Baraba Tatar› antropolojik deneye tabi tutuldu. % 45,9’u Uralik,% 17,2’si Güney Sibirya ve % 9’u ‹ç Asya tipine aittir. Uralik tip konusuna dahasonra dönece¤iz: Baraba Türk ve Güney Altay Türkleri aras›ndaki söz konusuantropolojik ba¤lant›larda önemli olan bir Güney Sibirya ve bir iç Asyatik tipinvarl›¤›d›r. Güney Sibirya Türkleri aras›ndaki antropolojik çal›flmalar›n sonucuolarak A. I. Jarkha, Türklerde, çeflitli Güney Altay gruplar›n› flu flekilde karakterizeetti: “Tipolojik olarak Teleutlar› fark› bir tip olarak ele ald›k. Onlar›n ›rksal evrim-in katk›da bulunan faktörler, hem k›sa kafal›l›k elementleri hem de kuzeyde, KuzeyAltaik elementleridir. Tipte ilerleyen de¤iflim, uzak Sohalardan Teleutlaraizlenebilir. Sohalarda Teleutlara farkl›l›klar, ayn› yönde, Sohorlardan GüneyAltayl›lar (Altay Kizhi ve Telengitler) aras›ndaki antropolojik ba¤lant›lar hakk›nda,bizi teyit eder. Teleutlar ve Güney Altayl›lar aras›ndaki antropolojik farkl›l›k, e¤eronlar›n öz kütleden ayr›lmalar›n› ve onlar›n di¤er tiplerin kabilelerine co¤rafiyak›nl›klar›n› hesaba katarsak do¤ald›r.”245 Jarkha, Teleutlar›n durumunda,

Vilmos DIÓSZEGI


sadece onlar›n antropolojik olarak Altay Kizhi ve Telengitlere yak›n oldu¤unubelirtirken, bunlar›n iliflkisinde sonucun sonuncu halk›n antropolojik tipininvarl›¤›n› zaten belirler. Altay Kizhiler hakk›nda flunu yazar. “Onlar›n antropolojiktipinde iç Asya elementinin bask›nl›¤›, Güney Sibirya tipinin de inkâr edilemezkriterlerine ra¤men, kolayl›kla anlafl›labilir.”246 Telengitlerle Güney Sibirya ve içAsyaitik tipler, temel faktörü teflkil eder.”247

Bundan dolay› antropolojik çal›flmalar, Güney Sibirya ve Baraba TürklerininUralik tipinin yan›nda göze çarpan bir rol oynayan iç Asyatik tipinin (iki antropolo-jik veri %26,2’sini oluflturdu¤unu gösterir), tam olarak Güney Altay Türklerininkarakteristik antropolojik tipleri oldu¤u için (Altay Kizhi ve Telengitler aras›ndaneredeyse özel olan, fakat bugün co¤rafi tecritte yaflayan Teleutlar aras›nda dagöze çarpan), Baraba Türkleri ve Güney Altaik Türkler aras›nda ba¤lant› sa¤lar.

Baraba Türkleri ve bugün bunlardan uzakta yaflayan Güney Altay Türkleriaras›nda kültürel, dilsel ve antropolojik meylin kuruluflu, erken 17. yy. da yaz›lankaynaklarca oldukça ayd›nlat›ld›.

“1628’den sonra ayaklanma serileri bafllad› ve bunlar (Kara) Kalmuklar›n veKücüm klan›n›n prenslerinin deste¤iyle Tara ve Tomk Tatarlar› taraf›ndan organizeedildi(…) ‹lk ayaklanma Tara askeri servisinin 18 adam›yla, Boyar JeremejPruzinin’deki Baraba steplerinde patlak verdi, Kalamuklardan sald›r› gelmesi duru-munda, Tatarlara yard›m göndermek maksad›yla ertelendi. O zaman onlara,tehlikeli (Tatar) prensi Kogutoj’un savaflç›lar› vas›tas›yla bir adam ile, katliamyap›ld›. Bu sonuncusu, böyle bir suçtan sonra kendi ola¤an göçebe kamplar›ndagüvende olamayaca¤›n›n fark›ndayd›, bundan dolay› bar›na¤›, Teleutlar ve Ob’undaha üst sahalar› üzerinde göçebe olan (Beyaz) Kalmuklar [ Teleutlar] aras›natafl›nd›.”248 Al›nt› yap›lan kaynaklarca teyit edildi¤ine göre, bugün Altayda¤lar›n›n güneyinde yaflayan Güney Altayl›lar erken 17. yy. da yine KuzeyAltayl›lar›n kuzeyinden daha kuzeyde yaflad›lar; bu bilgi, di¤er dokümanlarca dateyit edilir ve B. O. Dolgikh’in, Güney Altayl›lar›n yerleflim alan›n›, Carys’in ortacihetlerinden kuzeye do¤ru Ob k›vr›m›na ç›kan Ob’un daha üst ciheti boyuncaoldu¤unu göstermeksizin sebebi budur.249 Güney Altay Türklerinin topra¤›,Baraba Türklerinin topra¤›ndan 200 km bile uzakta de¤ildi. Bu mesafe bir göçebehalk için önemsizdir. Bu co¤rafi yak›nl›ktan ve Baraba ve Güney Altay Türkleriaras›ndaki özdefllikten de¤erlendirme yaparak, kültürel tezahüre do¤ru birk›s›tlama yap›lamaz, fakat bu, dil ve antropolojik tiplerden de ç›kar›l›r, iki halkaras›ndaki tesirin sadece kültürel olmad›¤›n› farz edebiliriz. Güney Altay



Türklerinin, Baraba Türklerinin genetik evrimlerinde bir pay› oldu¤unu hakl›olarak iddia edebilece¤ini düflünüyoruz, di¤er bir ifadeyle, kültüre gelince, ayn›flekilde dil ve antropolojik tip, bu, Baraba olarak adland›rd›¤›m›z alt tabaka halk-lar› Türklefltirmifl Güney Altay Türkleriydi. Elbette ki di¤er Türk halklar› da busürece kat›ld›lar. Örne¤in Volga – Ural Türkleri, Özbekler (Barabalar boyuncayerleflmifl Buharal› tüccarlar içinden), fakat kesin rol Güney Altayl›lar, ya da onlar-la, dil kültür ve antropolojik tipte münasebeti olan her etnik grup taraf›ndanoynanm›fl olmal›d›r.

Daha az önemli olmayan, Baraba Türk etno genetik faktör, alt tabakad›r. Buhususta, inançlar›n Baraba bölümünün nitelikleri (örne¤in idol k›za¤›, idolbarakas›) gördü¤ümüz gibi, Ob Ugrian Samayedik halklar› iflaret eder. FakatBaraba klan isimleri de gayri Türk alt tabakay› gösterir. Barama ( Baraba), Kargany,Kelebe, Tara, Terena klanlar›na ek olarak V. V. Khramova, Longa ve Lovej klan-lar›n› da bilmektedir.250 17. yy. dan gelen vergi kay›tlar› da benzer flekilde, langave ljubaj formlar›nda son söyleyen iki ismi kaydetmifltir ve ayn› zamanda Logusismiyle bir klan bile orada yaflam›flt›r.251 “L” sesiyle bafllayan orijinal Türk kelime-si olmad›¤› için j ilk harfi ilk harfi l olan bu klan isimleri Türk kökenli klan isimleriolamaz.

Literatürde, Baraba Türk halklar›n›n tümünü içeren, Baraba klan isminin (ilkharfine dayanarak Türk kökenli olabilen) bilimsel Türk etimolojisi olmad›¤›n›belirtmek zorunday›z. Baraba kelimesi hakk›nda, L. V. Dmitrieva flunu yazar:“Onun etimolojisi -Türk fiili parge’nin olumsuz formu: parma -gitmemek,bofllamamak- tüm Sibirya boyunca yayg›nlaflt›r›ld›. Bu folk etimolojisinin, eskinin,belki Türkçe bile de¤il, yer ismi ve etnik ismin, daha yeni bir popüler yorumuolmas› muhtemeldir.”252

Henüz al›nt› yap›lan etnolojik koflutluklar ve co¤rafi yak›nl›klar›n temelinedayanarak, bu. Baraba Türklerinin kuzey komflular› olas› alt tabaka halklar olarakkabul edilen Ob Ugrianlar ve Somayedlerdir – daha ayr›nt› olarak Vasiugen nehriboyunca yaflayan Khanty ve Ob havzas›nda yaflayan Selkuplar- Bunun dilhususuna göre aksi iddia edilemez, çünkü al›nt› yap›lan isimlerin Türk kökeninihariç b›rakan, daha önce sözü edilmifl L bafllang›ç harfi Khanty ve Selkuplartaraf›ndan ço¤unlukla bilinmektedir.

Alt tabaka halklar›n dilindeki de¤iflim zarurî olarak, Sibirya hakk›nda Rusçayaz›lan kaynaklardan önce vuku bulmufl olmal›d›r. B. O. Dalg›kh, BarabaTürklerinin de yaflad›¤› idarî birlik hakk›nda flunlar› yazar: “Tara bölgesinin bütün

Vilmos DIÓSZEGI


nüfusu kaynaklar›m›zda Tatar olarak adland›r›l›r. Bu Tatarlar aras›nda di¤er köken-li gruplar ([Ob ] Ugrian ya da Samoyedik ) varsa bile, onlar geç 16. yy. ve erken17. yy. da tamamen Türklefltirilmifl olarak görülür.”253

1721’de Baraba Türklerini ziyaret eden iki seyyah, D. G. Messerschmidt ve Ph.J. Strahlenberg, Türk dilindeki de¤iflimi ve alt tabaka halklar› aç›kl›¤a kavuflturansözlü bir gelenek kaydedebildiler. Messerschmidt, bu ba¤lamda flunlar›yazar:**254. Strahlenberg benzer bilgi verir, fakat o, hakk›nda yazd›¤› Ostyaklar’›kastetmesi, Sibirya halk›n›n dillerini s›n›flad›¤› çal›flmas›na eklenmifl. ‘Harmoniumlinguarium’ bafll›¤› alt›ndaki tablodan aç›kça ortaya ç›kar. Yani Samoyedik halklar›dahil etti¤i s›n›f III’te (…),**255 Ob Ostyak kelimeleri, ikinci sütunda listelenmifltir.Sütun bafll›¤› fludur:**

Bu Strahlenberg’e göre, Ob Ostyaklar’›n, Ob Ugrianlar›n ( o ayn› zamanda sözkonusu tablonun s›n›f I’de gördü¤ü ve yazd›¤›:** Khanty (Ostyak) grubu olmad›¤›,fakat Ob havzas›n›n Samoyedleri, yani Selkuplar› (Ostyak Samyedleri) oldu¤udur.

17. yy.da Selkuplar, hâlâ, Ob havzas›nda genifl bir toprakta yerlefliklerdir.Selkuplar sadece Ob’un (Vakh, Tym, Chulym) bol akan sa¤ ciheti boyunca de¤il,onun sol ciheti aya¤›n›n k›y›s› (Parabel vs) üzerinde de yaflad›lar. Anlam›, BarabaTürklerinin evinin bu topraklar›n yak›n komflular› oldu¤udur. Bu bölge, 18. yy. ›nilk yar›s›nda Selkuplar taraf›ndan da yerleflim yeri olarak kullan›lm›flt›r. Budönemde M. A. Castren, isimlerini flu flekilde kaydetti¤i: tschumelgan Ob boyun-ca Narym’den daha afla¤›, sysse-gam ket boyunca schöschkom Ob bouncaNarym’dan yukar› do¤ru ve tjuje-gam (hulym nehri boyunca) dört Selkup grububulmufltur.256 Asl›nda bu görünümün de¤iflmesi bizim dönemimizdedir:Cumylkuplar hemen hemen tym nehri bölgesine hareket etmifltir, Cujekumlartamamen Ruslaflt›r›lm›flt›r ve kendilerine verdikleri isim günlük dilde yaflam›yor,Soskumlar›n 30 ailesi ket boyunca ve kendisinin söskum fleklinde isim verdi¤i hiçkimsenin olmad›¤› Ob bölgesinde kald›.257 Baraba Türkleri ve Selkuplar›n birlikteyaflad›¤› topra¤›n, bir ve ayn› olmas› 20 yy. ile birlikte sona erdi.

Baraba Türklerinin Selkup alt tabakas› olmas›na iliflkin hipotez, antropolojininsonuçlar›nca da onaylan›r. Henüz sözünü etti¤imiz T. A. Trofimova antropolojikçal›flmalar›na dayanarak bu halkta Uralik (Kuzey Asyatik) tipin kesin bir üstünlü¤üoldu¤unu vurgular.258 ‹ncelemeye tabi tutulan 122 Baraba uyru¤unun %45.9’ uUralik tipe aittir.259 G. F. Debec taraf›ndan yap›lan ölçümler ve hesaplardan ObSelkuplar›n ›rk tipini biliyoruz. O, sonuçlar› flu flekilde özetledi: “Ob Selkuplar(Chumylkuplar) aras›nda oluflan kriterlerin bileflimi, Ural-Altay olarak tarif edilen



Deniker’in s›n›fland›rmas›ndaki tipe uygun düfler. Bu, genelde Bunak’›n teklifinitakriben flimdi Uralik tip olarak adland›r›l›r.260

Baraba Türklerinin karfl› konulmaz ço¤unlu¤unu oluflturan Uralik tip, bu sebe-ple Ob havzas›n›n Selkuplar› aras›nda bulunabilir. Bu benzerlik, e¤er Uralik tipinOb Selkuplar aras›nda özel oldu¤unu ve Sibirya halklar› aras›nda bu tipin sadeceOb Ugrianlar ve Samayedlerin ›rksal tipi oldu¤unu, ayr›ca burada Samayedik alttabakan›n örne¤in Shorlar ve Kumandinler gibi ispat edilebilir olan sadece Türkhalklar› aras›nda olufltu¤unu hesaba katarsak daha a¤›rl›k kazan›r.

Ne yaz›k ki Baraba Türk dilinden ç›kar›lan sonuçlar, flimdilik alt tabaka halk-lar›n bak›fl aç›s›ndan yararlanmak için ifade edilemez. Çünkü, dil araflt›rmalar›henüz bu halklar›n kelimelerinin mevcudunu sayamaz, elbette özel kökenin (yaniSamoyedik) d›fltan gelen kelimelerinin etimolojisini saptamak daha azmümkündür. Tüm bunlar gelecek araflt›rmalar›n görevi olacakt›r.

Benzer flekilde, gelecek dil araflt›rmalar›ndan Baraba Türk yerleflim alanlar›ndaya da onun civar›ndaki yer isimleri üzerinde daha fazla çal›flmalar› umulur.Toponomi analizleri, bizce kesinlikle ümit vericidir. Üç tane konuyla ilgili sorumeydana getirdik. 17. yy. ›n iskân alan›n›n güney hududunda flekillenen Chulymnehrinin isminin kendi içinde Selkuplar›n cumyl-kup grubun ad›n› tafl›mas›mümkün müdür? Ne de olsa Oblara tabi olanlardan birinin ayn› flekilde Chumylismini tafl›mas› göze çarpar ve bu bölgenin Selkuplar taraf›ndan yerleflim alan›olarak kullan›ld›¤› flüphesizdir; onlar›n yerleflim alan› 17. yy. daki vergi kay›tlar›nagöre 150 km. ye kadar geniflletilir, daha erken A. P. Duljzon’un toponomiçal›flmalar›na göre bu, Kiya nehrinin da¤›na yani 400 km. bir mesafeye kadarulafl›r.261 Cumyl kelimesi, Türk dillerinde ortak olarak bilinen m ~ l de¤iflmesininsonucunda culym formunda bir çeflide tekamül edebilir.

Gördü¤ümüz gibi, Baraba Türklerinin Ob Selkup kökeniyle alakal› gelenek,Messerschmidt’in emniyetinde Coj Volost’ta deftere not edilmifltir (Volosti, birklan›n yerleflim yerini içeren idari bir birlikti). Orada yaflayan coj klan›n›n M. A.Castren’in Ob’a do¤ru akan Chulym nehri boyunca üyeleriyle karfl›laflt›¤›Selkuplar’› cuje-kum klan›yla iliflki kurmaya sevk edilmesi mümkün de¤il midir?

Ve, köken olarak Baraba Türk klanlar›n›n sadece birinin ismi olan BarabaTürklerine atfedilen Paraba isminin (Strahlenberg’in bilgilerine dayanarak, o klaniçin flunlar› vurgular:**) Etimolojik olarak, 17. yy. da hâlâ Ob Selkuplar›n yerleflimyeri olan Parabel nehrinin ismiyle iliflkilendirilmesi mümkün de¤il midir?

Vilmos DIÓSZEGI


Etnogenetik araflt›rmalar, Baraba Türklerinin menflesi meselesi, özel metotlar vedilsel, tarihî, arkeolojik ve antropoloji vas›tas›yla çal›fl›ls›n diye umumiyetle kom-pleks bir bilimsel çal›flma metodudur. Kompleks araflt›rmaya, etnogenetik tetkikinasl›nda ›rklara ait özellikleri oluflturan birli¤in (kabileler, klanlar ve e¤erdo¤rulan›rsa bireysel aileler) özetinin genetik çal›flmas› olmas›ndan ve bu birlik-lerin ayr› analizlerinin 17. ve 18. yy. ›n Baraba Türk fiamanizmi üzerine sahipoldu¤umuz bilginin yetersizli¤i yüzünden, flimdiye kadar ele al›namamas›ndandolay› ihtiyaç duyulur. ‹liflkilendirilmifl disiplinlerin karfl›laflt›rmal› etnolojisonuçlar›n› do¤rulayaca¤›n› ve tek bir soysal bilim dal›n›n tek bafl›na keflfetmeyebile kalk›flamayaca¤› bu kompleks, etnogenetik yöntemin detaylar›n› ayd›nlata-ca¤›n›n düflünüyoruz.

Yine de etnogenetik yöntemin en önemli faktörleri zaten karfl›laflt›rmal› etnolo-ji analizlerine dayanan araflt›rmac›lar taraf›ndan aç›kl›¤a kavuflturuldu fakat dilselve antropolojinin ve yerleflim tarihinin de sonuçlar›n› hesaba katarak: GünümüzdeBarabalar›n alanlar›na yerleflmifl Kozan Tatarlar› taraf›ndan hemen hemen asimileedilen Baraba Türkleri, esas›nda iki etnik varl›ktan oluflur: Bir Samoyedik, dahado¤rusu Selkup, alt tabakas› ve onunla asimile edilmifl bir Türk halk›, yani K›pçaktipi bir dil konuflan ve 18. yy. da hâlâ Kuzey Altay’da ve k›smen daha kuzeyindede yaflayan Kuzey Altay Türkleri.

DD‹‹PPNNOOTTLLAARR

* Hacettepe Üniversitesi Tarih Bölümü Doktora Ö¤rencisi.** Yazar, bu bölümde Almanca bir kaynaktan ald›¤› bilgiyi yine Almanca olarak metne eklemifl. Biz

çevirimizde yaz›n›n dili olan ‹ngilizce bölümleri çevirdi¤imiz için Almanca yaz›l› bölümleriçevirmedik.

150 Altay Kizhi: Anokhin (1924), 108, vb; Objenin Teleut tarifi mae, no 2079-49 içinde; Telengit,Objenin tarifi, me, no 185-1 içinde.

151 Potanin (1883), 97.152 Altay Kizhi: Radloff (1961-1962); Teleut: Objenin tarifi mae no 3974-193e/1-3 içinde.153 Potanin (1883), 97154 Dyrenkova (1949), 187.155 Dyrenkova (1940), 48. cf. Örne¤in balacaq “küçük çocuk-bab “child”; börücek “kurt yavrusu”-

börü “kurt” töcök “deve yavusu” – tö “deve”156 Potapov (1949), 239-40; Potapov (1963), 229.157 Potapov (1949, 1963), 240.158 Potanin (1883), 97.159 Anokhin, El yazmas› mae 11/1/17, 15-6.160 Dyrenkova (1949), 188, 189, Figür 15.161 Dyrenkova, (1949), 189, Figür 17.162 Potanin (1883), 93.



163 Anokhin, El yazmas›, mae 11/1/17, 15.164 Potanin, (1883), 98, Tablo 11, Figür 37.165 Anokhin (1924), 119-20.166 Bir telengit Sayal klan›ndan benim koleksiyon. Dioszegi (1954), X.167 Dimitrieva (1958), 149, 153.168 ‹bid.169 Baskakov, Tosakova (1947), 96.170 Al›nt› yapmak ö¤reticidir, örne¤in 1772’de P. P. Pallas’›n ziyaret etti¤i Kochinlerin Pallas’a ait tar-

ifi (Bu k›s›m Almancad›r) Pallos (1776) III, 401-2.171 Majnagasev (1916), 93-4172 MAJNAGASEV (1916), 98; Tablo 9, Figür 3.173 Katanov (1907), 600, 608; Petri (1927), 32.174 Potapov (1960), 214-8; Vaynflteyn (1927), 32.175 Potapov (1960), 215.176 Veremagin, (1908), 15-6.177 Granö (1919), 221-3.178 Vebinkiy (1893), 46-76179 Radloff, (1885), 20-51.180 Teleut›,,, (1821), 14 (287).181 Amschler (1933), 305.182 Amschler (1933), Foto¤raflar.183 Gluhov, (1926), 95-100.184 Zelenin (1928), 83-98.185 Witsen (1705), Cf. Munkasci (1910) I, 071.186 Novinkiy (1884), cf. Mukasci (1910) I 096, 0103187 Munkasci (1893), 67-70.188 Prenkofeva (1949), 374.189 Kostikov (1930), 126.190 Prokofeva, (1953), 224-5.191 Ponov (1936), 48-9192 Ponov, (1936), 49, Figür 32.193 Hangalov (1890=, 117-8, 126.194 Palas (1776-1801) II, 344-6.195 Ligeti (1962), 13, 142.196 Paktan (1861), 200, 204, 206197 Krafleninikov (1949), 735.198 Palas (1777), 125-7.199 Katanoff (1900), 227.200 Direnkova (1940), 337.201 Verbickij (1864), 152.202 Stygosev (1899), 16.203 Svecov (1900), 80-1.204 Direnkova (1940), 438.205 Karjalainen (1921), 109, not.206 Cernejov, 1929-1930 (Yamal seferinin çal›flmalar›)207 Prokofjeva (1953), 208.208 Prokofjeva (1953), 212.

Vilmos DIÓSZEGI


209 Popov (1936), 61.210 Prokofjeva (1953), 208.211 V. Masinskaza’da yaz›lan bilgi, G. I. Pelikh’in koleksiyonu.212 Georgi (1776), 395. Asl›nda J. G. Georgi, di¤er peygamberler için cevab›n ** oldu¤undan söz eder.

Bu, aç›kça Baraba Türk peygamberleri anlam›ndad›r. Çünkü gördü¤ünüz gibi bu, BarabaTürklerinin bu gini kehanette bulunma eylemleri üzerine bilgiyi tedarik eden kiflidir. Georgi(1776), 196.

213 Agapitov-Hangalov (1883), 40.214 Baskakov-Toflakova (1947), 57.215 Anokhin (1924), 52.216 Direnkova (1949), 175217 Ibid, not 3.218 Karjalainen, (1927), 322.219 Spafarni (1882), ef. Andreev (1960), 168.220 Novijkin (1884), 83.221 Karjalainen (1922), 98-113; Kodolanyi (1963), 111-4222 Cernejov (1947), 172.223 Castren (1853), 227.224 Kostron (1867), 8.225 Kostron (1872); Bu bilgiyi Ponov’dan al›nt› yapt›k.226 Prokojheva (1952), 99.227 Foto¤raf, 1908’de I.K. Zelenov taraf›ndan çekilmifltir.228 Gluflkov (1900), 72.229 Prokofjeva (1961b), 61, Figür 4.230 Prokofjeva (1961b)231 Prokofjeva (1961b), 66.232 Ponow (1959) 34-5.233 Prokofjeva (1953),234 Radloff (1885) 1, 332.235 Potapov (1953), 154.236 Munkasci (1910), 015.237 Munkasci (1910) 018-019.238 Uraev’in lütfu vas›tas›yla ilgili.239 Homic (1966), Levhalar 11, 12.240 Baflkakov (1960), 212.241 Baflkakov (1960), 155.242 Baflkakov (1960), 155.243 Dimitrieva (1958), 144.244 Trofimova (1947), 204.245 Jarkha (1947), 133.246 Jarkha (1947), 135.247 ‹bid.248 Miller (1941). Benim düzenlemem –V. D.249 Dolgih (1960), harita.250 Hramova (1956), 473.251 Dolgih (1960) 50 ve harita.252 Dmitrieva (1958), 157. Benim düzenlemem. (V. D.)



253 Dolgih (1960), 49.254 Messerschmidt (1962), 68.255 Strahlenberg (1730), 321.256 Castren (1855), Uygun girifl sözcüklerine bak›n.257 Debej (1947), 103.258 Trofimova (1947), 204.259 Trpfimva (1947), 205.260 Debec (1947), 121.261 Dilezon (1952), 115.

Vilmos DIÓSZEGI


b a r a b a t r k ler Ün Ün Üslå m n c esÜ Þa m a n...

Documents