a semântica lexical e as relações de sentido

24

Upload: marcelo-bispo

Post on 17-Sep-2015

60 views

Category:

Documents


19 download

DESCRIPTION

Estudos Semânticos

TRANSCRIPT

  • LIVRODOSMINICURSOS

    ASEMNTICALEXICAL

    EASRELAESDESENTIDO:

    SINONMIA,ANTONMIA,HIPONMIA

    EHIPERONMIA

    FernandaGomesdaSilva(UFRJ)

    [email protected]

    SimoneSantnna(UFRJ)

    [email protected]

    INTRODUO

    Comoestabelecerumarelaoentreasteoriasdase-

    mnticalexicaleaprticadocente?Qualaimportnciade

    terumavisocrticasobreasabordagensapresentadasnosli-

    vrosdidticos?Oquefazerparatornaraaplicaodasativi-

    dadesmaiseficazemsaladeaula?Apartirdessasquestes,

    esteminicursovemproporumareflexoacercadasrelaes

    desentido,combasenateoriadaSemnticaLexicalsegundo

    osconceitosdesinonmia,antonmia,hiponmiaehiperonmia

    deLyons(1979)eLopesePietroforte(2004).Oobjetivodes-

    sadiscussocentra-seem(i)relacionarosconceitosdateoria

    emquestocomaprticapedaggica;(ii)analisarotratamen-

    toconceitualdasrelaesdesentidonosLDPs;e(iii)sugerir

    algumaspropostasparaaelaboraodeatividadesdidticas.

    34

    CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03

  • CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos

    Asemnticalexicalumadasumadasmuitasverten-

    tesrelativasaosestudossemnticos.Estateoriafazparteda

    semnticaestruturalistaque,assimcomoSaussure,sepreocu-

    pacomalinguagemenocomascoisas(mundoreal).Nase-

    mnticalexical,aspalavrassodefinidasumasemrelaos

    outras.Nesteminicursoseroanalisadasapenasquatrodessas

    relaes:asinonmia,aantonmia,ahiponmiaeahiperon-

    mia.Aspalavraspodemserconsideradassinnimasquando

    apresentaapossibilidadedeseremsubstitudasumaspelasou-

    trasemumdeterminadocontextosemacarretaralteraode

    sentido.Aantonmia,porsuavez,dizrespeitoapalavrasque

    apresentamsignificadoscontrrios.E,finalmente,ahiponmia

    eahiperonmiasorelaesdesentidoentrepalavrastalqueo

    significadodeumaestincludonasignificadodaoutra,sendo

    otermomaisgenricochamadodehipernimoeotermomais

    especficochamadodehipnimo.

    AABORDAGEMTERICADASEMNTICALEXICAL

    a)SegundoLyons(1979)

    Sinonmiaeantonmia

    Osvaloresafetivosinerentesaumlexemanosesepa-

    ramnalinguagemcotidiana;associaesafetivassesuper-

    pemfrequentementeaochamadosignificadointelectual.No

    huniformidadeconceitualnotratamentodadistinoentre

    sinonmiacognitivaesinonmiano-cognitiva.Lyons(1979)

  • julgaprefervelrestringirotermosinonmiaaoqueosseman-

    ticistaschamamsinonmiacognitiva.Valesalientarquea

    grandecontribuiodeLyonsevidenciarqueasinonmia

    dependentedocontexto.

    Emrelaoantonmia,Lyons(1979)apresentatrsti-

    posdeoposiesdesentido:acomplementaridade,aanton-

    miaeareciprocidade.Aprimeirapodeserdefinidaporuma

    RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009

    35

    LIVRODOSMINICURSOS

    relaoqueseestabeleceentreparesdepalavrascomosolteiro

    ecasado.Almdisso,acomplementaridadeacrescentaatais

    paresdeunidadeslexicaisofatodequeanegaodeumim-

    plicaaafirmaodooutroeaafirmaodeumimplicaane-

    gaodooutro.

    Exemplo:

    JoonocasadoimplicaJoosolteiro

    JoocasadoimplicaJoonosolteiro

    Emboraocorranormalmenteofatodequeanegaode

    umimplicaaafirmaodooutro,emgeralpossvelanular

    umaouambasasimplicaes.

    Exemplo:

    Joocasadoesolteiro

    Osegundotipodeoposioqueoautorapresentaa

    antonmiapropriamentedita.Oquecaracterizaosantnimos

  • dessaclasseofatodepoderemserregularmentegraduveis.

    Eacomparaoentreelespodeserexplcitaouimplcita.

    Asfrasesexplicitamentecomparativaspodemserde

    doistipos:

    Duascoisaspodemsercomparadasemrelaoa

    certapropriedade.

    Ex:Nossacasamaiorqueasua.

    Doisestadosdamesmacoisapodemsercompa-

    radosemrelaopropriedadeemquesto.

    Ex:Nossacasamaiordoqueera.

    Nacomparaoentreantnimosimplicitamentegradua-

    dos,anegaodeumdeumtermoantonmiconoimplicaa

    afirmaodooutro.

    Ex:NossacasanograndenoimplicaNossacasa

    pequena

    36

    CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03

    CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos

    Osantnimosgrandeepequenonosereferemaquali-

    dadesindependenteseopostas;sosimplesrecursoslexicais

    degradao.Assim,oitemgranderelativo;perdetodaasua

    significaoquandoprivadodesuaconotaomaisdoquee

    menosdoque;significaqualquertamanhotomadocomoponto

    departida;essepontovariadeacordocomocontexto.

    Areciprocidade,porfim,arelaoemqueostermos

  • opostosestoempermutaassimtrica:pai/filho(seApaide

    B,entoBpaideA).

    Ex:CertaocasioperguntaramaSrgioBuarquedeHolan-

    daseoChicoBuarqueerafilhodeleeelerespondeu:

    -No,oChiconomeufilho,euquesouopaidele.

    (PINHEIRO,Liliana.OEstadodeSoPaulo,25.12.94,B1)

    HiponmiaeHiperonmia

    Lyons(1979)afirmaqueahiponmiafrequentemente

    denominadaincluso,ouseja,arelaodeumtermomais

    especficonumtermomaisgeral.Entretanto,muitossemanti-

    cistasformalizamainclusoemfunodalgicadeclasses,

    isto,danoodereferncia.Issoacarretacertaambiguidade

    comrelaoaosignificadodessestermos.

    OvocbuloInclusoconsideradosobdiferentes

    pontosdevista.Podeserconsideradocomoaextensodeum

    termoqueaclassedeentidadesaqueeleaplicveloua

    queeleserefere;oupodeserconsideradocomoacompreen-

    sodeumtermoqueoconjuntodeatributosquecaracteri-

    zamqualquerentidadeaqueelecorretamenteaplicado.Lo-

    go,extensoecompreenso,nessesdiferentespontosdevista,

    soinversamenteproporcionais.

    Comosoluodeve-seoptarpreferencialmentepelo

    termohiponmiaquedeixaotermoinclusolivreparaateoria

    RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009

    37

  • LIVRODOSMINICURSOS

    darefernciaedasuaformalizaodeacordocomalgicade

    classes.

    importantesaberqueahiponmia,comoumarelao

    desentidoqueseestabeleceentreunidadeslexicaise,portan-

    to,seaplicatantoaostermosquenotmrefernciacomo

    tambmprecisamenteaosquetmreferncia.

    Diferentemente,otermoinclusoambguoporque,de

    umlado,umtermomaisgeralmaisinclusivodoqueum

    maisespecfico,poisserefereaumaclassemaisampla.Por

    outrolado,otermomaisespecfico,tambm,maisinclusivo,

    poisapresentamaistraoscomponentesdosignificado.

    Ahiponmiatambmpodeserdefinidaemfunode

    umaimplicaounilateral.

    Exemplo:SeXescarlateimplicarXvermelho,mas

    arecprocaemgeralnoverdadeira.

    Umafrasequecontenhaumtermohipernimoimplicar:

    a.ouadisjunodasfrases,contendocadaumaummembro

    diferentedeumconjuntodeco-hipnimos;

    b.ouumafraseemqueosco-hipnimossosemanticamente

    coordenados.

    Exemplos:(1)Compreiflores.

    (2)Compreirosas.Compreivioletas.

    (3)Compreirosasevioletas.

    Umdostraosmaisteisdoprincpiodahiponmia

  • queelenospermitesermaisgenricosoumaisespecficosde

    acordocomascircunstncias.

    Emboraumtermohipernimonoimplique,emgeral,o

    seuhipnimo,ocorrefrequentementequeocontextosituacio-

    nalouamodificaosintagmticadotermohipernimoode-

    terminarnosentidodeumdeseushipnimos.Essaaori-

    gemdasinonmiadependentedocontexto.Eissosugerei-

    38

    CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03

    CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos

    gualmenteapossibilidadededefinirarelaodesinonmia

    comohiponmiasimtrica:sexumhipnimodeyesey

    tambmumhipnimodexisto,searelaobilateralou

    simtrica,entoxeysosinnimos.

    Osvocabulriosdaslnguasnaturaistendemaapresen-

    tarmuitaslacunas,muitasassimetriaseindeterminaes.

    Exemplo:Noh,emingls,umtermohipernimode

    quesejamco-hipnimastodasaspalavrasparacores.

    Severmelhocolorido.

    Coloridoseopeabrancoeatransparenteemdeter-

    minadoscontextos.

    possvelmuitasvezesidentificar,deacordocomasua

    aplicao,oshipnimosdecertotermonumalnguacomcer-

    tasunidadeslexicaisemoutra,semencontrarnestaltimaum

    equivalenteparaohipernimo.

  • Dissosepodeconcluirqueosentidooriginalnuncase

    mantmintactonoprocessodatraduo.

    b)SegundoPietroforteeLopes(2004)

    Sinonmiaeantonmia

    SegundoLopesePietroforte(2004)doistermosso

    chamadossinnimos,quandoapresentamapossibilidadedese

    substituirumaooutroemdeterminadocontexto.Novosi-

    nnimodejovem,porque,nocontextohomemnovo,podeser

    substitudoporjovem.Noentanto,noexistemsinnimos

    perfeitos,porqueelesnosointercambiveisemtodosos

    contextos.Istosignificaquenodiscurso,oenunciadorpode

    tornarsinnimaspalavrasouexpressesqueemoutrocontex-

    tonooso.

    RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009

    39

    LIVRODOSMINICURSOS

    Exemplos:excitaoaltistadospreosemvezdeinfla-

    o;desaquecimentodaeconomiaemlugarderecesso

    Odiscursopodedesfazersinonmias.

    Exemplo:

    OBelodecorredoequilbrioresultantedaperfeitacombina-

    odetodososelementosesteticamenterelevantes.

    OSublimenascedaexacerbaodobelo(...)

    OBonitoaformadiminudadoBelo;oapoucamentodo

    Belo(Teles,1974,p.113)

  • Nohoposioabsolutaentreantnimos.Assim,pala-

    vrasdiferentespodemterummesmoantnimo,desdequete-

    nhamaomenosumsentidoemcomum.

    Exemplo:jovemevelho;frescoevelho.

    Odiscursoestabeleceedesfazantnimos.

    Ex:UmavozquentedeixaMariagelada.

    Hiponmiaehiperonmia

    DeacordocomPietroforteeLopes(2004)ahiperon-

    miaeahiponmiasofenmenosderivadosdasdisposies

    hierrquicasdeclassificaesprpriasdosistemalexical.Isto

    significaquehsignificadosque,peloseudomniosemntico,

    englobamoutrossignificadosmenosabrangentes.

    Exemplo:Nataxionomiaanimal,mamferoenglobafe-

    lino,candeo,roedor,primataetc.

    Aquantidadedesemasinversamenteproporcional

    extensodosentidodapalavra.Ouseja,quantomaioronme-

    rodesemas,menorseraextensodosentido.Istosignifica

    queosentidosercadavezmaisclaro,maisespecfico.

    40

    CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03

    CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos

    VIVO

    CAPAZDELOCOMOO

    ANIMAL

    +

  • +VEGETAL

    +

    -

    MINERAL

    -

    -

    Arvoredeclassificaopodeserconstrudapeladis-

    posiodetermoscommenossemasnoaltoetermoscom

    menossemasembaixo.Assim,otermoenglobantechamado

    hipernimodosdemaise,osenglobados,hipnimosseus.Va-

    leressaltarqueessacategorizaosmicaconstrudapelo

    discurso.

    ANIMAL

    RPTIL

    AVES

    MAMFEROS

    ROEDOR

    FELINO

    PRIMATA

    OTRATAMENTOCONCEITUAL

    DASRELAESDESINONMIA,ANTONMIA,

    HIPONMIAEHIPERONMIANOSLDPS

    a)CerejaeMagalhes(2004)

    Aabordagemdosautoressobreossinnimoseantni-

  • mosapresentadademaneiraatualizadatantonovolumeni-

    coquantonovolume1doconjuntodelivrosseriadosdolivro

    Portuguslinguagensparaoensinomdio.Emambososvo-

    lumesadefiniosemantmamesma:Sinnimossopala-

    vrasdesentidosaproximadosquepodemsersubstitudasuma

    pelaoutraemdiferentescontextos.Sabe-se,entretanto,que

    noexistemsinnimosperfeitos(...)Nalinguagemcotidiana,

    aspalavrasfurtoeroubo,porexemplo,significamamesmaRiodeJaneiro:CiFEFiL,2009

    41

    LIVRODOSMINICURSOS

    coisa;emlinguagemjurdica,pormrouboseaplicasituao

    emqueavtimatambmsofrealgumtipodeviolncia.

    Semelhantemente,olivroapresentaadefiniodeant-

    nimosdaseguinteforma:Antnimossopalavrasdesentido

    contrrioentresi(...)Todifcilcomoexistirumparperfeito

    desinnimos,haverumparperfeitodeantnimos.

    Umobjetovelho,porexemplo,podeseroopostode

    umobjetonovo.Porm,dizerqueumobjetomenosvelho,

    emcertoscasos,podeserequivalenteadizerqueelemais

    novo,oquetornaaantonmiarelativaentrenovoevelho.

    Dosseteexercciosapresentadosnaunidadesobrein-

    troduosemntica,trssosobresinnimoseantnimos.

    Entretanto,novolumenico,detrsexercciosapresentados,

    umrefere-seaotema.

    Aabordagemsobrehipnimosehipernimosfeitaem

  • menorescalaemcomparaocomaabordagemdesinnimos

    eantnimos.NolivroPortugusLinguagens,porexemplo,h

    abordagemaotemaapenasnovolume1doconjuntodoslivros

    seriadosparaoensinomdio.Novolumenicononenhuma

    menoarespeitodoshipnimosehipernimos.

    Atmesmonovolumeseriado,aabordagemfeitade

    maneirasucinta.Naparteterica,comumabrevedefinio:

    Hipnimosehipernimossopalavraspertencentesaum

    mesmocamposemntico,sendoohipnimoumapalavrade

    sentidomaisespecficoeohipernimoumapalavradesentido

    maisgenrico.;e,napartedeexerccios,comapenasumaa-

    tividade.

    Entretanto,aabordagemfeitademaneiraatualizada,

    partindodoexemploparaadefinio,eemconjuntocoma

    noodecamposemntico.Primeiro,olivropropealeitura

    doseguinteenunciado:Comprouumcomputador,ummoni-

    tor,umtecladoeumaimpressoraparaoescritrio,pois,sem

    esse,noconseguiriadarcontadotrabalho.(p.192)

    42

    CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03

    CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos

    Aseguir,fazoseguintecomentrio:

    Observequepalavrascomocomputador,monitor,impresso-

    raetecladoapresentamcertafamiliaridadedesentidopelofato

    depertenceremaomesmocamposemntico,ouseja,aouniver-

  • sodainformtica.Japalavraequipamentotemumsentidomais

    amplo,queenglobatodasasoutras.Nocaso,dizemosqueo

    computador,monitor,impressoraetecladosohipnimosdeequipamento.Equipamento,porsuavez,umhipernimodasoutraspalavras.

    E,porfim,apresentaadefinioanteriormentecitada.

    Emrelaoatividadesobrehipnimoehipernimo,o

    livroapresentaumnicoexerccio(p.193):

    Leiaestesgruposdepalavras:

    Honestidade,fidelidade,preguia,sinceridade,perseverana

    Verde,vermelho,amargo,alaranjado,cor-de-rosa

    Colibri,borboleta,beija-flor,pardal,canrio

    a)Emcadagrupodepalavras,existeumaquenoper-

    tenceaomesmocamposemnticodasdemais.Indi-

    que-a.

    b)Aspalavrasdecadagrupoquepertencemaomesmo

    camposemnticopodemserhipnimosdeumhiper-

    nimo.Quaissoesseshipernimos?

    Respostas:

    a)No1grupo,preguia;no2grupo,amargo;no3

    grupo,borboleta.

    b)Virtudes,coresepssaros,respectivamente.

    Acrticaaoexerccioapresentadopelolivrodeve-seao

    fatodequeotemaabordadodeformadescontextualizada,o

  • quenocondizcomaapresentaofeitasobreaparteterica

    que,porsinal,foimuitointeressanteapesardesucinta.

    RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009

    43

    LIVRODOSMINICURSOS

    b)PelachinePereira(2004)

    Asrelaesdesentidosoapresentadasnocaptuloso-

    brelexicologia.Aabordagembreve,portratar-sedeumvo-

    lumenico.

    Sinnimoseantnimos

    Umamaneiradeorganizaraspalavrasperceberque

    entreelaspodehaver:

    semelhanadesentido,queconstituiasinonmia.

    Exemplos:esbeltoemagro;gordoeobeso.

    oposiodesentido,queconstituiaantonmia.

    Exemplo:magroegordo.

    Essasrelaesdependemdocontexto.(p.375)

    Noqueserefereconceituaodoshipernimosehi-

    pnimos,osprimeirossodefinidoscomopalavrasdesenti-

    dogenrico;eossegundos,palavrasdesentidomaisespec-

    ficonolivroPortugusnaTramadoTextovolumenico.O

    pontopositivoaabordagemdotemamesmotratando-sede

    umvolumenico.Opontonegativoaausnciadeexerccios

    sobrehipnimosehipernimos.Outropontonegativoade-

    finioquenomencionaaimportnciadocontextoparaessas

  • relaes.

    Hipnimosehipernimos

    Principalmentenaconstruodetextos,fundamental

    perceberqueserelacionam:

    Palavrasdesentidogenricoouhipernimos.E-

    xemplos:frutahipernimodema,banana,la-

    ranja;serhumanohipernimodehomem,mu-

    lher,criana.

    44

    CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03

    CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos

    Palavrasdesentidomaisespecficoouhipni-

    mos.Exemplos:ma,banana,laranjasohip-

    nimosdefruta;homem,mulher,crianasohip-

    nimosdeserhumano.

    PROPOSTASDEATIVIDADES

    (1)AcabadechegaraoBrasilummedicamentocontrarini-

    te.OantiinflamatrioemsprayNasonexdiminuisintomascomo

    nariztampadoecoriza.Diferentedeoutrosmedicamentos,a-

    plicadoumavezpordia,eemdosespequenas.Estudosrealiza-

    dospelaSchering-Plough,laboratrioresponsvelpeloremdio,

    mostramqueelenoapresentaefeitoscolaterais,comunsemou-

    trosmedicamentos,comosangramentonasal.Oprodutoindi-

    cadoparaadultosecrianasmaioresde12anos,masestuda-sea

    possibilidadedeeleserusadoemcrianaspequenas,dizoaler-

  • gistaWilsonAun,deSoPaulo.(Isto,4/11/1998)

    Oobjetodequetrataessetextochamado,sucessiva-

    mente,demedicamento,antiinflamatrio,remdio,e

    produto.Qualdessestermosoquetemosentidomaisge-

    ralequalomaisespecfico?(adaptaodeprovadaUnicamp)

    (2)PaiemadrastadeIsabellaestopresoseprimeirodepo-

    imentomarcadopara28demaio(OGloboOnline,08/05/08)

    Quebraramacara!PaiemadrastadeIsabellanoxilindr

    (PovodoRioOnline,08/05/08)

    RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009

    45

  • LIVRODOSMINICURSOS

    (3)

    (4)RetiredamsicadosTitsumconjuntodehipni-

    moseidentifiqueohipernimocorrespondente.

    Famlia!Famlia!

    Famlia!Famlia!

    Famlia!Famlia!

    Papai,mame,titia

    Vov,vov,sobrinha

    Cachorro,gato,galinha

    Famlia!Famlia!

    Famlia!Famlia!

  • Famlia!Famlia!

    Almoajuntotododia

    Jantajuntotododia

    Vivejuntotododia

    Nuncaperdeessamania...

    Nuncaperdeessamania...

    Nuncaperdeessamania...

    Masquandoafilha

    Masquandoonen

    Amemorredemedode

    Querfugirdecasa

    Ficadoente

    barata

    Precisadescolarumga-

    U!U!

    U!U!

    nha-po

    Procuraumafarmciade

    Opaivivecommedode

    Filhadefamliasenoca-

    planto

    ladro

    sa

    Ochorodonenestri-

    Jogaraminseticidapela

  • Papai,mame

    dente

    casa

    Nodonemumtusto...

    U!U!

    U!U!

    Assimnodprvertele-

    Botaramcadeadonopor-

    Famliah!Famliaah!

    viso...

    to...

    Famlia!oh!h!h!h!

    Famliah!Famliaah!

    Famliah!Famliaah!

    Famliah!Famliaah!

    Famlia!...

    Famlia!oh!h!h!h!

    Famlia!

    Famliah!Famliaah!

    Famliah!Familiaah!

    Famlia!hi!hi!hi!...

    Famlia!oh!h!h!h!

    Famliah!Famliaah!

    Famlia!hi!hi!hi!...

    46

  • CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03

    CrculoFluminensedeEstudosFilolgicoseLingusticos

    (5)Entreaspalavrasdispostasaseguir,humarelao

    hierrquicaquepodeserintuitivamenterecuperada,mesmo

    semgrandesconhecimentosdezoologia.Organizeaspalavras

    abaixolevandoemconsideraoosconceitosdehiponmiae

  • hiperonmia.

    Mamfero

    Rato

    Lobo

    Roedor

    Bovdeo

    Poodle

    Boi

    Gato

    Cobra

    Vertebra-

    Rena

    Pitbull

    do

    Coelho

    Cachorro

    Felino

    Candeo

    Rptil

    Jararaca

    (6)Considerandoasnoesdehiperonmiaehiponmia,

    estabeleaarelaodesentidoqueocorre,nopoemadopadre

    Anchieta,entreaspalavraspo,comidaemanjar.

    quepo,quecomida,

    quedivinomanjar

  • Senosdnosantoaltar

    Cadadia!

    (7)LeiaatentamenteoquadrinhodoMickeyeestabele-

    aarelaodesentidoentreaspalavrassapatos,vestidose

    presentes.

    importantesalientarqueasatividadesaquiapresenta-

    dassoapenassugestesdeaplicao.E,nospodem,como

    devemserreelaboradasdeacordoscomosinteresseseobjeti-

    vosespecficosdaprticadocente.Oprincipal,nesteminicur-

    RiodeJaneiro:CiFEFiL,2009

    47

    LIVRODOSMINICURSOS

    so,aguarointeressetantopelapesquisaquantopelaprtica

    docente.Paraqueseperceba,enfim,quenocontextodasala

    deaulaessestermos(pesquisaeprticadocente)muitasvezes

    vistosdeformaantagnicadeveriamsernaverdadetermossi-

    nnimos.

    REFERNCIASBIBLIOGRFICAS

    CEREJA,W.R.eMAGALHES,T.C.Portugus:lingua-

    gens.SoPaulo:tica,2004.

    DUARTE,P.M.T.Introduosemntica.Fortaleza:EUFC,

    2000.

    LOPES,I.C.ePIETROFORTE,A.V.S.Asemnticalexical.

    In:FIORIN,J.L.(org.).IntroduolingusticaII:princpios

    deanlise.SoPaulo:Contexto,2004,p.111-135.

  • LYONS,J.Introduolingusticaterica.SoPaulo:Na-

    cional,1979.

    PELACHIN,M.M.ePEREIRA,H.B.Portugus:natrama

    dotexto.SoPaulo:FTD,2004.

    TELES,AntnioXavier.Introduoaoestudodafilosofia.

    SoPaulo:tica,1974.

    48

    CadernosdoCNLF,Vol.XIII,N03