tomak nia estratéjia muda hahalok sumáriu iha...

15
TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetun Jullu 2017 Juñu 2018

Upload: others

Post on 25-Dec-2019

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetun

Jullu 2017 – Juñu 2018

Page 2: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

2

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

1. Sumáriu Ezekutivu .......................................................................................................... 3

2. Audiénsia...................................................................................................................... 11

3. Monitorizasaun no Avaliasaun ...................................................................................... 11

4. Referénsia .................................................................................................................... 12

Aneksu ...................................................................................................................... 0

Aneksu 1: Perfíl Audiénsia nian ............................................................................................ 0

Estratéjia prepara husi Sarah Meyanathan, Specialista ba Muda Hahalok iha TOMAK. Iha perguntas bele kontaktu nia: [email protected]

Revizaun ikus: Outubru 2017.

Page 3: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

3

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Bazeia ba asesmentu ne’ebé hala’o durante faze dahuluk nian, en jeral TOMAK identifika tema ba

hahalok neen ne’ebé haree liu ba aktividade mudansa ba hahalok, ne’ebé identifika husi membru

TOMAK nian ho objetivu atu suporta programa no teoria mudansa fundamental, hirak ne’e inklui:

1. Nutrisaun ba uma kain

2. Fo han ba bebe no labarik kiik sira

3. Nutrisaun maternal, kuidadu, no suporta

4. Uma kain halo desizaun hamutuk, responsibilidade, no aumenta involvementu mane nian

5. Bee, saneamentu, ijiene, no environmental enteropathy

6. Buka lukru no avansa vida ba oin (TOMAK sei dezenvolve estratéjia muda hahalok ba tema

ida ne’e tinan oin)

Estratéjia muda hahalok ida ne’e deskreve hahalok xave ne’ebé sei promove liu husi TOMAK nia tema

hahalok ida-idak, no deskreve aproximasaun spesifiku, audiénsia, hahalok xave, kanal komunikasaun,

material, no platforma ne’ebé sei uza atu bele hamosu mudansa. Ema ne’ebé atu uza estratéjia ida

ne’e mak staf TOMAK nian no parseiru implementador sei responsabiliza ba dezeñu, implementasaun,

no monitorizasaun ba mudansa ba hahalok. Estratéjia ne’e atu sai hanesan dokumentu ne’ebe moris

(nunka atu finaliza) ne’ebé sei uza atu halo monitorizasaun no bele halo update ne’ebé regular.

Xave ba estratéjia mak:

▪ Fokus ba hahalok xave balun de’it ne’ebé buka atu promove mudansa spesifiku no mudansa ba norma sosial bazeia ba seguransa ai-han, nutrisaun, no rendimentu uma kain;

▪ Tau prioridade ba feto sira ho idade reproduktivu (FIR) idade tinan 15-49 ho labarik kiik sira, no haree liu ba iha loron 1.000, inklui tempu isin rua.

▪ Uza metodu oioin ne’ebé reforsa malu hanesan: komunikasaun entre ema ba ema, material imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment education), no media;

▪ Halo monitorizasaun ba impaktu estratéjia bazeia ba nia halo influensia ba mudansa ba atitude, norma no adoptasaun ba hahalok xave ne’ebé promove.

Bele hetan hahalok xave iha Tabela 1. Komesa halo ho promosaun ba hahalok xave ne’ebé iha

posibiade boot ba ema atu halo no sei monitor (dalaruma ema sei hakat ba oin no mos fila ba kotuk

bainhira muda sira nia hahalok). Hahalok xave bazeia ba buat ne’ebé ema halo hela (hanesan inan sira

bele halo desizaun mesak atu prepara modo tahan ba familia) no koko atu halo prioridade no foka ba

pratika ne’ebé ema seidauk halo no sei halo impaktu boot ba nutrisaun iha nivel uma kain.

Page 4: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

4

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Tabela 1: Audiénsia no Hahalok Xave

Tema ba Hahalok

Audiénsia Hahalok Xave

Nutrisaun Familia uma kain

Feto ho idade reproduktivu (FIR)1 (15-49)

• FIR han hahan sira ne’ebé nakonu ho mikronutriente (Ferru, Vitamina A, Zinc) pelumenus semana ida dala 42 (ez. fehuk midar kor kinur, ai-dila, senora, modo tahan, koto, no na’an manu, marungi). FIR han koto, no/ka forekeli/tempe/tahu pelumenus semana ida dala rua

• FIR han ikan (fresku ou lata) pelumenus semana ida dala ida3

• FIR han manutolun pelumenus semana ida dala ida

• FIR sira aloka ai-han husi sira nia animal ne’ebé hakiak rasik ba sira atu han semana ida dala rua (manutolun, na’an manu)

Inan ho oan sira idade tinan 2 mai kraik

• Inan sira tau hamutuk ai-han sira ne’ebé nakonu ho mikronutriente4 ba iha hahan familia nian pilumenus semana ida dala 4 (hanesan fehuk midar kor kinur, ai-dila, senora, kangkung (modo tahan seluk), koto, no na’an manu).

• Inan sira tau hamutuk koto, no/ka forekeli ba iha hahan familia nian pelumenus semana ida dala 2.

• Inan sira tau hamutuk ikan (fresku ou ikan lata) ba iha hahan ba familia pelumenus semana ida dala ida.

• Inan sira tau hamutuk manutolun ba iha hahan ba familia pelumenus semana ida dala ida.

• Inan sira aloka ai-han husi sira nia animal ne’ebé hakiak rasik ba familia sira atu han semana ida dala rua5

Laen/ aman sira ho oan idade tinan 2 mai kraik

• La’en/aman sira sosa ou enkoraja nia feen atu sosa koto, fore keli, manutolun, ikan (fresku ou lata)

• La’en/aman sira aloka ai-han husi sira nia animal ne’ebé hakiak rasik ba familia atu ha’an semana ida dala rua6

Avo feto/ Banin feto ho beioan tinan 2 mai kraik

• Avo feto sira sosa ou enkoraja nia feto foun ka oan mane atu sosa koto, forekeli, manutolun, ikan (fresku ou lata)

To’os nain (mane no Feto)

• To’os nain sira utiliza sira nia rendimentu atu sosa ai-han ne’eb ne’ebé nutritivu (ikan fresku ou ikan lata, manutolun sst) ba familia sira atu han

• To’os nain sira kuda ai- horis ne’eb ne’ebé nutritivu (forekeli, fehuk midar kor kinur, forerai, moringa, sst) ba sira nia familia atu han.

• To’os nain rezerva ai-han balun husi sira nia to’os (forekeli, fehuk midar kor kinur, forerai, sst) ba sira nia familia atu han

1 TOMAK hili FIR duke inan isin rua no inan ne’ebé fo susu tanba TOMAK sei halo implaktu ne’ebéboot liu husi

foka ba diversidade ba ai-han loro-loron nian neéb’e consisten no regular duke foka de’it ba inan isin rua no inan ne’ebé fo susu no sira nia presiza espesifiku. Maibe inan isin rua no inan ne’ebé fo susu inklui iha Aneksu iha estratejia kompletu (iha Inglés) hanesan opsaun ba audiénsia ketak ida iha futuru. 2 Dadus defisiensia ba FIR: 39% anaemia, 14% vitamina A, 27% ferru (Timor-Leste Food and Nutrition Survey,

2013) 3 Asesmentu TOMAK nian hatudu katak en jeral inan sira hateten katak ikan lata mak: bele asesu fasil, folin

natoon, no bele prepara lalais. 4 Dadus defisiensia ba labarik tinan 5 mai kraik: 63% anaemia, 8% vitamina A, 34% zinc (TLFNS, 2013) 5 Presiza esplora liu tan frekuensia ba hahalok iha ne’e iha futuru. 6 Fokus ba proteina husi animal tanba defisiensia proteina iha populasaun tomak no mos tanba asesmentu

hatudu katak inan sira tenke husu lisensa husi laen ba ai-han ne’ebé folin liu $1, inklui uza manutolun ida husi manu ne’ebé hakiak rasik.

Page 5: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

5

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Tema ba Hahalok

Audiénsia Hahalok Xave

Nutrisaun Materna

Inan isin rua (IIR) no inan ne’ebé fo susu

• IIR/inan ne’ebé fo susu sira han ai- han ne’ebé nakonu nutrisaun bainhira han meiudia/kalan ou merenda (merenda hanesan manutolun, fehuk midar kor kinur, no hudi tasak)7

La’en ho feen IIR no inan ne’ebé fo susu

• La’en/aman sira sosa ou enkoraja atu sosa ai-han estra/suplementariu ne’ebé nakonu ho nutrisaun ba IIR no inan ne’ebé fo susu sira atu han8

Banin feto ho oan/feto foun IIR no inan ne’ebeé fo susu

• Avo feto sira suporta sosa ka enkoraja atu sosa ai–han estra/ suplementariu ne’ebé nutritivu ba inan isin rua no sira ne’ebé fo susu atu han.

• Avo feto sira enkoraja atu aumenta ai-han ne’ebé nutritivu hanesan ba sira nia hahan ou merenda (manutolun, fehuk midar kor kinur, hudi tasak)

Fo han ba bebe no labarik kiik sira

Inan sira ho oan idade tinan 2 mai kraik

• Inan sira fo susu esklusivu ba to’o bebe halo fulan 6

• Inan sira komesa fo han ba sira nia oan komesa ho idade fulan 6

• Inan sira kontinua fo susu ba oan sira pelumenus to’o labarik sira halo tinan 2

• Inan sira aumenta labarik nia sasoro ho ai-han ne’ebé nutritivu (koto, manu tolun, forekeli no/ou forai halo u’ut no halo rahun na’an, ikan, modo no aifuan) 9

• Inan sira hasa’e frekuensia fo susu ba sira nia oan idade fulan 6- 24 durante no depois nia hetan moras no oferese tan ai-han.

Aman ho oan idade tinan 2 mai kraik

• Involve ativu loro– loron ho sira nia oan ho idade fulan 24 mai kraik (hanesan fo ha’an, halimar ho sira)

• Suporta inan sira fo susu exklusivu toó bebe halo fulan 6

• Suporta inan sira komesa fo ha’an ba sira nia oan komesa ho idade fulan 6

• Suporta inan sira kontinua fo susu ba oan sira pelumenus to’o labarik sira halo tinan 2

• Suporta inan sira aumenta labarik nia sasoro ho ai- han ne’ebe’e nutritivu (koto, manu tolun, forkeli no/ or forai halo u’ut no halo rahun na’an, ikan, modo no aifuan)10

• Suporta inan sira atu hasae frekuensia fo susu ba sira nia oan idade fulan 6- 24 durante no depois nia hetan moras no oferese tan ai-han

Avo feto ho oan idade tinan 2 mai kraik

• Avo feto sira aumenta labarik nia sasoro ho ai- han ne’ebe’e nutritivu (koto, manu tolun, forkeli no/ or forai halo u’ut no halo rahun na’an, ikan, modo no aifuan

• Suporta inan sira fo susu esklusivu to’o bebe halo fulan 6

• Suporta inan sira komesa fo ha’an ba sira nia oan ho idade fulan 6

7 Opsaun ba merenda sei la hanesan iha kada munisipiu no postu-administrativu. Asesmentu hatudu katak IIR

bai-bain aumenta kuantidade (hanesan aumenta tan etu) ba ai-han maibe la’os kualidade (Formative Research Report on Household Nutrition and Household Decision-making, Responsibilities, and Male Involvement in Timor-Leste, Mercy Corps (2017). 8 Presiza esplora tan kona-ba oinsa laen no banin-feto bele suporta FIR atu aumenta konsumpsaun ba ai-han

nutritivu bainhira sira laos isin rua (hanesan membru familia sira seluk bele simu ka lae se karik FIR han di’ak liu sira?). Entaun ba agora, hahalok ida ne’e foka makaas liu ba IIR no inan ne’ebé fo susu antes esplora tan ba FIR. 9 Maske ema ne’ebé tama iha kategoria over-nutrisaun (nutrisaun-liu, bokur) iha Timor, labarik fulan 6-23

kresimentu lalais los no lemak/bokur importante ba sira no ajuda sira nia isin atu simu tan nutriente husi ai-han sira seluk neébé sira konsume. Entaun, iha futuru, TOMAK sei konsidera foka ba aumenta mina ba labarik nia sasoru depois de bele check ho dadus foun husi Demographic Health Survey (ne’ebé seidauk fahe) no mos baseline husi TOMAK (Nov 2017) no sei karik rekomenda; ne’e ba idade fulan 6-23 no laos ba ema boot.

Page 6: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

6

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Tema ba Hahalok

Audiénsia Hahalok Xave

• Suporta inan sira kontinua fo susu ba oan sira pelumenus to’o labarik sira halo tinan 2

• Suporta inan sira aumenta labarik nia sasoro ho ai- han ne’ebe’e nutritivu (koto, manu tolun, forkeli no/ or forai deut halo u’ut no halo rahun na’an, ikan, modo no aifuan)

• Suporta inan sira hasa’e frekuensia fo susu ba sira nia oan ho idade fulan 6- 24 durante no depois nia hetan moras no oferese tan ai-han

Be, santisaun, ijene

Inan, aman, no feto feto ho oan/beoan idade tinan 2 mai kraik

• Fase liman ho sabaun wainhira depois de sintina boot, depois de fase bebe sira nia kidun, antes fo han ba labarik, antes prepara/ ha’an/ ou tein, no mos labarik nia liman antes nia han11

Uma kain halo desisaun hamutuk no involvementu mane nian

Inan ho oan sira idade tinan 2 mai kraik

• Inan sira halo konversa ho sira nia laen konaba oinsa aloka rekursu ruma ba sosa proteina minimu semana ida dala ida

• Inan sira enkoraja mane sira partisipasaun ativu iha servisu uma laran (hanesan tein, fase bikan/ roupa, fo hahan no fo haris labarik)

12

• Inan sira hatudu sira nia apresiasaun ba mane sira nia participasaun loron -loron iha uma laran nian (hanesan tein, fase bikan/ roupa, fo han no fo haris labarik).

Aman sira ho oan tinan 2 mai kraik

• La’en sira halo konversa ho sira nia fe’en kona-ba aloka rekursu ruma atu sosa proteina minimu semana ida dala ida

• La’en/ aman sira komesa halo servisu uma laran balun ne’ebé baibain feto sira hala’o (fase bikan/roupa sst)

• La’en sira enkoraja fe’en sira atu envolve iha foti desizaun ba iha rekursu ba familia uma laran.

Avo Feto sira ho beoan tinan 2 mai kraik

• Avo feto sira enkoraja feen no la’en atu foti desizaun hamtutuk kona-ba manejamentu rekursus uma laran

• Avo feto sira enkoraja feto foun atu sira halo konversa ho nia la’en kona-ba manejementu rekursus uma laran Avo feto sira enkoraja sira nian oan mane/ou mane foun envolve iha servisu uma laran nian (tein, fase bikan/ roupa, fo han/ fo hariis labarik)

To’os nain sira

• To’os nain sira komesa halo konversa ho sira nia kaben atu hili ai-horis iha ne’ebé, uza ai-horis ne’ebé koileta (hanesan aloka balun ba familia atu han no balun ba fa’an) no oinsa atu uza rendimentu husi ai-horis

• To’os nain sira halo diskusaun ba rekursu, trabalhu ne’ebé sei presiza ba kultivasaun no uza ai-horis sira ne’ebé nakonu ho nutrisaun (forekeli, fehuk midar kor kinur, koto, fore-rai) ba familia atu han

Aprosimasaun ba halo mudansa ba kondisaun sosial no ba hahalok ema ida-idak, haree liu ba nivel

influensia ba audiénsia oioin, liu husi bareira no kanal oi-oin ne’ebé reforsa malu. TOMAK halo ona

akordu ho parseiru prinsipál tolu (Catholic Relief Services, Mercy Corps no World Vision Timor-Leste)

atu fasilita no implementa aktividade Agrikultura ne’ebé Sensitivu ba Nutrisaun (Nutrition-Sensitive

11Hanesan projetu, agrikultura ne’ebé sensitivu ba nutrisaun, TOMAK rekoñese katak hahalok ijene no saneamentu mak importante (soe foer boot iha fatin apropriadu, nono bee no taka bee hemu), maibé tenke halo prioridade no TOMAK la bele foka ba hahalok hotu kedas tinan ida ne’e. Bele esplora ba tinan oin mai. 12 Presiza esplora tan frekuensia ba mane nia partisipasaun iha pratika sira ne’e iha futuru.

Page 7: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

7

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Agriculture ka NSA) no mudansa ba hahalok iha nivel komunidade. Parseiru sira ne’e no sira nia

parseiru lokal sei uza sira nia aprosimasaun komunikasaun pesoál hanesan aprosimasaun ne’ebé

adopta ba kontextu spesifiku iha suku TOMAK nian. Aktividade no materia husi parseiru sira bele la

hanesan maibe, estratéjia muda hahalok buka halo sai hanesan matadalan para parseiru sira tuir dalan

ida de’it liu husi identifika audiénsia no hahalok xave. Nu’udar parseiru, sira sei responsavel ba

implementasaun ba komunikasaun entre ema ho ema, no mobiliza komunidade ne’ebé deskreve iha

estratejia ida neé. TOMAK bele suporta print fila fali materia di’ak no relevante ne’ebé eziste tiha ona

no fahe materia sira seluk ba parseiru sira hotu.

TOMAK mos sei aumenta aktividade komunikasaun entre ema ho ema no mobilizasaun komunidade

husi parseiru sira lius husi media, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment-education), no media

sosial.

Pasu tuir mai. TOMAK fasilita konsultasaun ho stakeholder sira iha TOMAK nia area servisu hanesan

Baucau, Bobonaro, no Viqueque ne’ebé inklui Ministeriu da Saúde no Ministeriu Agrikultura no Peskas

no parseiru sira seluk. Revizaun ba estratéjia ida ne’e refleta ideias husi konsultasaun ho stakeholder

sira. TOMAK prontu atu simu tan ideas husi parseiru sira no sei halo revisaun ba estratéjia bazeia ba

progresu ba hahalok xave.

Rezultadu survey TOMAK ne’ebé relevante ba nutrisaun

Analiza ba data ne’ebé eziste tiha ona no mos survey tolu ne’ebé relevante ba nutrisaun husi TOMAK

identifika area balun ne’ebé sai hanesan obstaklu no oportunidade ba seguransa ai-han no nutrisaun.13

Tabela 2: Konteudu seguransa ai-han no nutrisaun

Obstaklu Analiza Oportunidade

Disponibilidade Ai- han

Obstaklu ba produsaun:

• Bee

• Asesu ba input (fini ba ai-horis oi-oin)

• Halo to’os ne’ebé kiik no kapasidade ba produsaun la boot

• Ema ajuda halo to’os mak menus

• To’os nain nia hanoin atu produs ba konsume de’it

• Animal rezerva ba lia

• To’os nain pozitivu kona-ba sira nia abilidade aumenta produsaun no diversidade

Asesu • Asesu limidadu ba grupu rai osan (liu-liu ba feto to’os nain)

• Folin karung ba ai-han ne’ebé oi-oin no nutritivu

• Susar ba uma kain tau prioridade ba hola ai-han nutritivu se $ menus

• Politika barak iha nasional tau prioridade ba nutrisaun

• Asesu ba merkadu aumenta

• To’os nain balu komesa adopta hakiak ikan kolam (produs no konsume)

Stabilidade • Lakon barak depois de kolleita

• Menus teknologia no pratika enfrenta mudansa klimatika/ no bailoron naruk

13 TOMAK Program Guiding Strategy (2016), TOMAK Gender Equality and Social Inclusion Analysis (2016), TOMAK Food Consumption Survey (2017), TOMAK Knowledge, Attitudes, and Practice Survey (2017), Formative Research Report on Household Nutrition and Household Decision-making, Responsibilities, and Male Involvement in Timor-Leste, Mercy Corps (2017), ‘Entrepreneurship Survey’ IADE ‘Entrepreneurship Survey’ preliminary findings (2017).

Page 8: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

8

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Obstaklu Analiza Oportunidade

• Fatin rai laloos no menus ba fatin ne’ebé rai la efetivu

• Bee

Utiliza • Konsume karborhidrat domina liu

• Tabo/bandu barak, la hanesan, no kontra nutrisaun

• Gosta liu ai-han ne’ebé fasil atu prepara

• Pratika fase liman ho sabaun menus

• Menus info kona-ba nutrisaun maternal no fo han bebe to tinan 2

• Tau valór makaas ba oan sira

• Fo han ba labarik kiik sira antes ema seluk, no iha tempu ne’ebé de’it

• Banin feto involve makaas iha foti desizaun kona prepara ai-han

• Inan hakarak fo han ikan

• Asesu ba media aumenta

• Bainhira espasu ba oan iha, fo tempu ba familia tau atensaun maximu

Rezultadu husi peskiza formativu

Hanesan pasu ida atu dezenvolve estratejia muda hahalok, peskiza formativu hala’o ona atu hetan kompriensaun kle’an-liu ba kontextu lala’ok mudansa nian husi ai-han espesífiku ne’ebé bele sai afetadu, relasaun ba pratika sira nutrisaun nian.14. Totál husi respondente na’in 270 no grupu fokus diskusaun tolu mak hala’o ona husi implementasaun TOMAK nian ba iha munisipiu sira kona-ba nutrisaun uma-laran no pratika sira atu foti desizaun nian.

Prosesu tuir mai mak akontese atu muda husi tema hahalok jeral neen to’o hili hahalok tolu ne’ebé spesifiku atu esplora liu tan iha peskiza formativu.

Bazeia ba peskiza no asesmentu ne’ebé eziste tiha ona15 no diskusaun entre TOMAK no Mercy Corps, deside atu hili hahalok tolu ba peskiza formativu ida ne’e.

Tema: Hahalok Nutrisaun Uma-Laran nian

• Lala’ok #1: Labarik menus husi tinan 5 nia inan sira prepara ba sira-nia família hahán ne’ebé kontein ai-han sira husi ai-han grupu tolu nian (karbohidratu, proteína, vitamina & mineral16)

• Lala’ok #2: Labarik menus husi tinan 5 nia inan sira prepara ba sira-nia família hahán ne’ebé kontein na’an, ikan, ka manu-tolun- fonte ai-han sira.

Tema: Hahalok Foti Desizaun Uma-Laran Nian no involvement mane nian

• Lala’ok #3: Labarik menus husi tinan 5 nia inan sira halo desizaun hamutuk ho sira-nia la’en kona-ba oinsá animál, manu-tolun, no osan ne’ebé mak sei utiliza hodi suporta no fó-han família.

14 Formative Research Report on Household Nutrition and Household Decision-making, Responsibilities, and Male Involvement in Timor-Leste, Mercy Corps. 2017. 15 Literature Review on Social Behaviour Change Communication and Nutrition-Sensitive Agriculture in Timor-

Leste: Household Nutrition and Household Decision-making, Responsibilities, and Male Involvement. Mercy Corps. April 2017. 16 Bazeia ba Ministeriu da Saude nia promosaun ba ai-han grupu tolu.

Tema hahalok 6 TOMAK nian

Haree fali peskiza ne'ebé

eziste ba tema 2

Hili hahalok 3 bazeia ba tema

2

Page 9: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

9

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Tabela 3: Rezultadu xave no rekomendasaun husi peskiza formativu

Pratika ne’ebé

estuda Rezultadu xave

Rekomendasaun sira kona-ba Métodu SBC nian

Labarik menus husi tinan 5 nia inan sira prepara ba sira-nia família hahán ne’ebé kontein ai-han sira husi ai-han grupu 3 nian

• Inan sira relata sira-nia sentimentu katak hahán sira ne’ebé mak fasil atu prepara, la gasta tempu, no te’in ho lalais ajuda sira atu prepara hahán oioin.

• Fasil atu prepara: modo-tahan, manu-tolun, etu.

• Difisil no sei gasta tempu barak atu prepara: ai-farina, batar no koto.

• Inan sira haree katak dieta oioin di’ak ba saúde no halo família haksolok

• La’en no oan sira mak influénsia-na’in no suporta-na’in ba dieta oioin. Sira gosta han hahán oioin.

• Laiha kultura tabu ka lulik sira ne’ebé mak han hahán oioin.

• Fokus iha tékniku sira ne’ebé mak sei la gasta tempu no teknolojia foun sira ne’ebé bele halo preparasaun ba hahán no te’in.

• Promove ai-han nutriente ne’ebé mak ho fasil bele hetan (ezemplu ladún karun) no ai-han ne’ebé mak presiza preparasaun mínimu.

• Promove manu-tolu nudár hahán ne’ebé mak tenke konsumu ho regulár durante tempu isin-rua, fó-susu, no ba labarik sira fulan entre 6-23.

• Promove persepsaun ne’ebé mak la’en no oan sira gosta atu han ai-han oioin.

• Kapitaliza iha ideia ne’ebé, la’en sira ‘aprova’ ba dieta oioin.

Labarik menus husi tinan 5 nia inan sira prepara ba sira-nia família hahán ne’ebé kontén naan, ikan, ka manu-tolun-ai-han prinsipál.

• Inan sira hanoin katak han proteína husi animál halo labarik sira matenek, maske laiha indikasaun husi koñesimentu iha importánsia husi loron 1000 primeiru ne’e no efeitu sira ba dezenvolvimentu kakutak.

• La’en no oan sira mak influénsia-na’in no suporta-na’in ba dieta oioin. Sira gosta han hahán oioin. Sira gosta han manu-tolun, ikan, no na’an.

• Manu-tolun mak proteína husi animál ne’ebé fasil liu hotu atu hetan (bele uza sira-nian rasik ka sosa) no prepara (tempu ne’ebé te’in lalais de’it)

• Animal sira hakiak iha uma, inklui manu ne’ebé dalaruma de’it mak oho ba konsumu.

• Família sira ne’ebé iha ikan kolan mak han sira-nia ikan.

• Família ne’ebé mak la ho regulár prepara hahán ne’ebé proteína husi animál ba sira nia uma-laran, laiha mal-nutrisaun mak nudár risku ida ba sira-nia oan ki’ik nia saúde.

• Inan sira ne’ebé mak la utiliza manu-tolun husi manu ne’ebé sira hakiak, fa’an para bele uza lukru ba selu sira-nia oan nia eskola.

• Inan-tinan ki’ik sira iha menus autonomia kona-ba uza no sosa proteína husi animál kompara ho inan-tinan boot sira (rezultadu husi FGD so kompara resposta sira husi FGD ho inan-tinan ki’ik no FGD ho inan tinan boot sira nian)

• Hakarak atu hasa’e persepsaun katak konsumu proteína husi animál mak di’ak ba família tomak.

• Promove ideia ida katak nutrisaun di’ak liu (partikulármente labarik tenke fó-susu de’it durante fulan neen primeiru, kontinua fó-susu, fó-han komplementár, fó-han bebé no labarik ki’ik no inan nia nutrisaun)

• Promove persepsaun ne’ebé mak inklui manu-tolun iha ai-han komplementár ba labarik ho fulan 6-23 hodi halo labarik sira matenek no hetan rezultadu di’ak iha eskola. Finding

• Konstrui rezultadu ida ne’ebé mak manu-tolun fasil atu hetan husi uma-laran no manu sira mak fasil atu prepara.

• Hasa’e persepsaun katak ida ne’e la presiza osan barak atu fó-han ita-nia família ho ai-han sira ne’ebé kontén proteína (kuantidade boot la presiza)

• Hamenus persepsaun katak ikan ne’ebé iha kaleen kauza moras/hasa’e persepsaun katak ikan ne’ebé iha kaleen mak fonte di’ak atu hetan proteína.

• Énfaze ideia ne’ebé la’en no oan sira hakarak atu han proteína ne’ebé mai husi animál

• Fokus iha importánsia husi konsumu ho regulár ba proteína

Page 10: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

10

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Pratika ne’ebé estuda

Rezultadu xave Rekomendasaun sira kona-ba

Métodu SBC nian

husi animál.

• Alínea ho dalan SBC nian (ezemplu, materiál ne’ebé prodús, módulu treinamentu) iha preparasaun ba ai-han oioin no nutriente ne’ebé mós fokus iha foti-desizaun hamutuk.

Labarik menus husi tinan 5 nia inan sira halo desizaun hamutuk ho sira-nia la’en kona-ba oinsá animál, manu-tolun, no osan ne’ebé mak sei utiliza hodi suporta no fó-han família.

• Kaben sira sente katak dalan di’ak liu hotu atu hakbesik ba sira-nia la’en iha gastu mak iha kalan ne’ebé bainhira ninia la’en fila mai atu deskansa husi loron.

• Kaben sira sente katak halo desizaun hamutuk tuir rekursu sira HH kontribui ba relasaun ida ne’ebé saudavel entre la’en no feen no prevene konflitu sira

• Iha jerál, família tomak no viziñu sira, suporta desizaun ida ne’ebé mak foti hamutuk.

• La’en sira dehan katak sira iha vontade atu hasa’e sira-nia knaar iha responsabilidade sira uma-laran nian, no tau-matan ba labarik no sira envolve tiha ona iha responsabilidade sira hanesan ne’e iha esfera ‘feto’ nian. Ida ne’e inklui: te’in, fase no hamoos fo’er sira, fase roupa, fó-han no fó-hariis labarik sira. Mane barak liu mak laiha vontade atu dasa uma laran nudár servisu ne’ebé mak ‘feto’ nian.

• Kaben sira hakarak sira-nia la’en atu hala’o servisu troka malu iha responsabilidade sira uma-laran nian (te’in, fase no hamoos fo’er sira, tau-matan ba labarik)

• Mane sira sente katak la’en ne’ebé di’ak suporta ninia família, prioritiza edukasaun ba ninia oan-sira, no kalma nafatin bainhira mosu dezakordu sira ba malu.

• Mane sira dehan viziñu sira sei hamnasa ba mane ne’ebé halo servisu uma-laran nian (te’in, fase ka hamoos fo’er sira) iha sira-nia kotuk, maibé sira ignora tiha.

• Salienta importánsia husi komunikasaun no foti-desizaun hamutuk atu iha relasaun no família ne’ebé saudavel.

• Uza media masa, teatru, no dalan SBC sira seluk atu demonstra konversasaun ne’ebé saudavel iha kalan entre la’en no kaben sira ba asuntu sira ne’ebé sai bareira ba nutrisaun.

• Konstrui estratéjia espesífiku ne’ebé feto sira bele uza hodi hakbesik ba sira-nia la’en kona-ba gastu HH.

• Kapitaliza iha responsabilidade realístiku ki’ik ne’ebé mak mane sira hala’o ona iha ‘esfera feto’ nian (te’in, fó-han, fó-hariis, lori labarik sira ba eskola)

• Énfaze konseitu ne’ebé mak aman no la’en di’ak ida hakarak atu fó-tulun barak liután iha uma.

• Utiliza ideia ba aman sira kampeonatu, ne’ebé mak tulun iha uma no la preokupa se viziñu sira mak hamnasa ba sira. Identifika mane sira ne’ebé mak respeitu di’ak no iha influensia atu sai modelu ba hahalok sira ne’e.

Page 11: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

11

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Audiénsia. Haree liu ba iha TOMAK nia objetivu ne’ebé ho ninia intensaun katak audiénsia ne’e sei fahe ba parte tolu: 1. Audiénsia primeiru (ema hirak ne’ebé hetan afeita diretamente): FIR no inan ho oan idade tinan rua mai

kraik. 2. Audiénsia segundu (ema hirak ne’ebé halo influensia direitamente ba audiénsia primeiru: La’en, banin feto,

to’os nain sira 3. Audiénsia terseiru (ema hirak ne’ebé halo influensia ba audiénsia primeiru indireitamente): to’os nain sira

Bele haree sumariu ba perfíl audiénsia iha Aneksu.

Monitorizasaun no rezultadu ne’ebé sukat ne’e sei presiza atu tau iha fatin ne’ebé sai hanesan estratejia ne’ebé

sei lulun sai, kumesa husi sesmento dahuluk, kontinua ho aktividade monitorisaun ne’ebé la’o hela, no sei

remata ho asesmentu impaktu final. Etratejia muda hahalok ida ne’e sei la iha planu monitorizasaun ketak

maibé integra ho TOMAK nia planu monitorizasaun ba projetu tomak. TOMAK nia baseline sei utiliza metodu

oi-oin ne’ebé inklui metodu kuantitativu survey iha uma kain no kontinua ho data kualitativu ne’ebé kolleita liu

husi diskusaun iha grupu no intervista. Relatoriu husi baseline TOMAK sei finaliza iha Novembru. Iha nivel

impaktu, TOMAK sei uza hotu no rekoñese indikador global ba programa nutrisaun nian ne’ebé haree liu ba

asesu ai-han ne’ebé nutritivu no diversidade ba ai-han ba uma kain alvu, FIR no labarik ki’ik oan sira ho idade

entre fulan 6- 23. Ba iha nivel outcome, TOMAK sei foka ba indikador ba FIR no mane sira ne’ebé hanesan

xefe familia nia mudansa ba konesimentu, atitude, no pratika.

Page 12: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

12

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Bandura, A. ‘Guide for Constructing Self-Efficacy Scales’, in f. Pajares and t. Urdan (eds), Self-Efficacy Beliefs

of Adolescents, Greenwich: Information Age Publishing 5: 307-37. (2006)

Belo, E., Snowball K., and Grieve, H. Roundtable Dialogue in Nutrition and Food Security Mapping the

Underlying Drivers Of Malnutrition in Timor-Leste. (2015)

CARE, Gender and Power Analysis for Safe Motherhood Program Timor-Leste. (2013)

C-Change (Communication for Change). C-Modules: A Learning Package for Social and behaviour Change

Communication. Washington, DC: FHI360/C-Change. (2011)

Democratic Republic of Timor-Leste, Ministry of Health Timor-Leste. Timor-Leste Food and Nutrition Survey

2013 Final Report 2015, Dili, Timor-Leste: Democratic Republic of Timor-Leste, Ministry of Health. (2013).

Food and Agriculture Organization Capacity Assessment of Social and Behaviour Change Communication for

Nutrition in Timor-Leste. (2015)

Poblacion, E. Fisheries and food security in Timor-Leste: The effects of ritual meat exchanges and market

chains on fishing. Food Security. December (2013)

TOMAK. Assessment of MAF extension capacity. Technical Report draft. February (2017)

Timor-Leste Asistensia Integradu Saude. behaviour Change Communication Strategy for Child Health Timor-

Leste. October (2008)

WashPlus Behaviour Change Strategy Bangladesh. Washington, DC: FHI360. December (2013)

Page 13: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

0

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Segmentu Audiénsia

Karakterístika Demografika

Karakterístika Jeográfiku

Karakterístika Sósiu Kulturál

Karakterístika Psikográfiku

Karakterístika ba Futuru (Mehi)

Labarik sira nia inan u2

- Kaben-na’in, tinan 15-491

-Eskola Primária ba sekundáriu -Pelu menus iha oan ida -Menus alfabetizasaun ba abilidade alfabetizasaun - Asesu ba telemovel -Hela ho apá no amá/ banin sira -Maneja osan iha uma-laran, maibé tenke husu ho haraik-an ba gastu ne’ebé mak liu $1 -Gastu ninia tempu barak liu hotu hodi te’in no tau-matan ba oan sira -Tau-matan ba manu sira -serbisu iha to’os ho la’en

-Hela iha suku ne’ebé TOMAK tarjetu iha Baucau, Bobonaru, ka VQQ - Rurál

-Ko’alia Tetum no dialetu lokál -Katólika -Tuir misa iha Domingu-Domingu

-Hetan influensia husi inan/banin feto -Gosta buka-malu ho feto sira seluk -Bele atende grupu ida iha komunidade fulan-fulan -Preokupa kona-ba iha osan nato’on ba selu oan sira-nia eskola

-Hakarak nia la’en atu involve barak liu iha responsabilidade uma-laran no tau-matan ba labarik -Hakarak oan sira atu ba eskola no matenek -Hakarak fó-han família, ho hahán ne’ebé sira gosta -Menus kompriensaun ba nutrisaun di’ak

- Labarik sira-nia Avó-feto u2

- Kaben-na’in, tinan 55-75 -Estudante primária balun -Abilidade alfabetizasaun ne’ebé menus -Hela ho oan/mane-foun - Ajuda tau-matan ba manu -Gasta tempu barak liu iha uma no iha to’os -Ajuda fó-han ba bei-oan nurak sira

-Hela iha suku ne’ebé TOMAK tarjetu iha Baucau, Bobonaru, ka VQQ -Rurál

-Bele ko’alia Tetum, maibé konfortavel liu atu ko’alia iha dialetu lokál -Katólika - Tuir misa iha Domingu-Domingu

-Valoriza ninia bei-oan sira -Hetan influensia husi Igreja -Partisipa iha grupu ruma Igreja nian -Fó prioridade aas ba kometimentu sira kulturál nian -Gosta ba merkadu semana-semana

-Hakarak ninia bei-oan sira atu sai edukadu -La tau prioridade iha hahán nutriente ba ninia feto-foun ka bei-oan sira -Iha koñesimentu menus ba hahán nutriente

Labarik sira-nia Aman u2

- Kaben-na’in, tinan 18-49 -Eskola primária to sekundária -Pelu menus iha oan ida

-Hela iha suku ne’ebé TOMAK tarjetu iha

-Ko’alia Tetum no dialetu lokál -Katólika

-Hetan influensia husi lideransa komunitáriu no kolega (pár) sira

-Preokupa kona-ba saida mak ninia viziñu sira hanoin

Page 14: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

1

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

Segmentu Audiénsia

Karakterístika Demografika

Karakterístika Jeográfiku

Karakterístika Sósiu Kulturál

Karakterístika Psikográfiku

Karakterístika ba Futuru (Mehi)

-Alfabetizasaun ne’ebé kraik ba abilidade alfabetizasaun -Iha telemovel ida -Hela ho apá no amá /banin sira -Ulun uma-laran nian -Dalaruma ajuda feen ho serbisu uma-laran no tau-matan ba oan maibé la ho regular -Gasta tempu barak liu iha to’os -tau-matan ba karau, bibi, no fahi sira

Baucau, Bobonaru, ka VQQ - Rurál

-Membru husi grupu to’os-na’in ida -Fuma -Gosta haree notísia iha televizaun - Fó prioridade aas ba kometimentu sira kulturál nian -Gosta atu atende manu-futun -Respeitu fornesedór saúde nia opiniaun sira

-Hakarak atu sai hanesan apá di’ak ida ne’ebé tau-matan ba ninia família -Valoriza edukasaun ba ninia oan sira -La tau prioridade iha hahán nutriente ba ninia família

Toos-na’in sira17(mane no feto)

-Fa’an liuliu iha merkadu lokál kada semana

- -Hela iha suku ne’ebé TOMAK tarjetu iha Baucau, Bobonaru, ka VQQ - Rurál

-Ko’alia Tetum no dialetu lokál -Katólika -Fila-fali ba serbisu iha to’os, wainhira oan nia tinan besik tinan 1 (feto to’os na’in)

- Hetan influensia husi lideransa komunitáriu no kolega (pár) sira - Membru husi grupu to’os-na’in ida -Fuma - Gosta haree notísia iha televizaun - Fó prioridade aas ba kometimentu sira kulturál nian

-Gosta sai to’os na’in ida -Haree potensiál bainhira sai nudár to’os na’in ida

17 Perfíl audiénsia ba to’os na’in sira sei dezenvolve liután tuir rezultadu sira husi ‘Estudu Empreendedor’ IADE.

Page 15: TOMAK nia Estratéjia Muda Hahalok Sumáriu iha Tetuntomak.org/wp-content/uploads/2018/08/TOMAK-Social-and... · 2018-08-08 · imprimidu, edukasaun ne’ebé dada ema (entertainment

1

TOMAK | Estratéjia Muda Hahalok (Sumáriu iha Tetun) | 2017-18

TOMAK Timor-Leste

@TOMAKTimorLeste

www.tomak.org | [email protected]

@adamsmithint

Adam Smith International Mercy Corps

@mercycorps