sobre a expresão

387
UNIVERSIDADE DE SÃO PAULO FACULDADE DE FILOSOFIA, LETRAS E CIÊNCIAS HUMANAS DEPARTAMENTO DE LETRAS CLÁSSICAS E VERNÁCULAS PROGRAMA DE PÓS-GRADUAÇÃO EM LETRAS CLÁSSICAS GUILHERME MELLO BARRETO ALGODOAL Peri\ (Ermenei/aj ou Sobre a Expressão São Paulo 2007

Upload: others

Post on 10-Dec-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

UNIVERSIDADE DE SAtildeO PAULO FACULDADE DE FILOSOFIA LETRAS E CIEcircNCIAS HUMANAS DEPARTAMENTO DE LETRAS CLAacuteSSICAS E VERNAacuteCULAS PROGRAMA DE POacuteS-GRADUACcedilAtildeO EM LETRAS CLAacuteSSICAS

GUILHERME MELLO BARRETO ALGODOAL

Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo

Satildeo Paulo 2007

UNIVERSIDADE DE SAtildeO PAULO FACULDADE DE FILOSOFIA LETRAS E CIEcircNCIAS HUMANAS DEPARTAMENTO DE LETRAS CLAacuteSSICAS E VERNAacuteCULAS PROGRAMA DE POacuteS-GRADUACcedilAtildeO EM LETRAS CLAacuteSSICAS

Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo

Guilherme Mello Barreto Algodoal

Tese apresentada ao Programa de Poacutes-Graduaccedilatildeo em Letras Claacutessicas do departamento de Letras Claacutessicas

Vernaacuteculas da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da

Universidade de Satildeo Paulo para a obtenccedilatildeo do tiacutetulo de Doutor em Letras

Orientador Prof Dr Henrique G Murachco

Satildeo Paulo

2007

Serviccedilo de Biblioteca e Documentaccedilatildeo da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da Universidade de Satildeo Paulo

Algodoal Guilherme Mello Barreto

Peri (Ermeneiaj ou Sobre a expressatildeo Guilherme Mello Barreto Algodoal orientador Henrique G Murachco -- Satildeo Paulo 2007

377 p

Tese (Doutorado - Programa de Poacutes-Graduaccedilatildeo em Letras Claacutessicas Aacuterea de concentraccedilatildeo Letras Claacutessicas) - Departamento de Letras Claacutessicas e Vernaacuteculas da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da Universidade de Satildeo Paulo

1 Aristoacuteteles 384-322 a C 2 Filosofia da linguagem 3 Liacutengua grega 4 Filosofia

antiga 5 Filosofia grega I Tiacutetulo

21ordf CDD 14994 480 180

A396

FOLHA DE APROVACcedilAtildeO

Guilherme Mello Barreto Algodoal Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo

Tese apresentada ao Programa de Poacutes-Graduaccedilatildeo em Letras Claacutessicas do departamento de Letras Claacutessicas

Vernaacuteculas da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da

Universidade de Satildeo Paulo para a obtenccedilatildeo do tiacutetulo de Doutor em Letras

Aprovado em

Banca Examinadora

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

Ao querido Prof Dr Henrique Graciano Murachco que com seu inestimaacutevel amor conhecimento sinceridade e bondade ilumina a

todos os que estudam as Letras Claacutessicas Tudo o que houver de bom neste trabalho eacute devido agrave sua orientaccedilatildeo e sabedoria

Agrave Glorinha minha esposa querida e amada luz da minha vida sem a qual para mim nada teria sentido

Agrave minha matildee Dora e aos meus irmatildeos e irmatildes

Aos meus sobrinhos e sobrinhas em especial agrave Clara Pedro sua esposa

Luciane e sua filhinha Juacutelia

Ao meu pai e a minha irmatilde que jaacute se foram

Ao vovocirc Fausto e a vovoacute Bebecirc que jaacute partiram

Agradecimentos A todos os Brincas em especial aos queridos Jairo e sua esposa Eloah agrave Cristina Cabeacute e seus filhos Manuela e Isabela agrave Carla e Seacutergio pela bondade gentileza e pelos grandes momentos de aprendizado e convivecircncia Agrave Maria Helena Bresser pela sua generosidade Ao Blaidi SantrsquoAnna e famiacutelia por serem bem mais que

amigos queridos

Agrave Gaia Pardrsquoellas pela alegria e vivacidade

Agrave Iacuteris Pardrsquoellas pela alegria e muita vivacidade

Aos meus alunos e alunas porque se natildeo existissem eu natildeo

teria feito este trabalho

Agrave Prof DraMariana Lacombe Loisel por ser uma pessoa que

se dedica ao saber e natildeo ao poder

RESUMO

ALGODOAL G M B Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo 2007 377 f Tese (Doutorado) Faculdade de Filosofia Ciecircncias Humanas e Letras Universidade de Satildeo Paulo Satildeo Paulo 2007 Este trabalho traduz e comenta o texto aristoteacutelico Peri (Ermeneiaj assim como trata das relaccedilotildees desse texto com as obras Peri Yuxh=j e Kategoriai tambeacutem de Aristoacuteteles As unidades simples satildeo investigadas por Aristoacuteteles no livro do Organon Kategoriai e as unidades declarativas no livro do Organon Peri (Ermeneiaj A alma eacute investigada com mais detalhe no livro Peri Yuxh=j Buscar como se constituem as relaccedilotildees entre esses livros significa delimitar e especificar os campos de intersecccedilatildeo e de ordem Este trabalho visa fundamentar a noccedilatildeo semacircntica loacutegica orgacircnica e funcional da liacutengua a partir da apreciaccedilatildeo do conceito de incerteza aristoteacutelico e da noccedilatildeo de transposiccedilatildeo da primeira essecircncia para a segunda essecircncia A maneira escolhida envolveu de modo paralelo uma leitura linear dos textos gregos e ao mesmo tempo uma investigaccedilatildeo da relaccedilatildeo entre a alma e a unidade voz pensamento e coisa na sua forma simples e declarativa Deixando o texto falar - ao contraacuterio da anaacutelise formal- esse pensamento envolve uma visatildeo eacutetica e social que tem em primeiro plano a visatildeo do bem comum e da preeminecircncia do social em relaccedilatildeo ao individual A valorizaccedilatildeo da liacutengua de forma integrada como voz pensamento e coisa permite que a significaccedilatildeo como parte preponderante seja constituiacuteda como formaccedilatildeo humana e dessa maneira impede que a liacutengua seja vista como um conjunto de regras que tem por fim alcanccedilar fins utilitaacuterios e mercadoloacutegicos A visatildeo aristoteacutelica da liacutengua eacute estabelecida natildeo por relaccedilotildees gramaticais mas por meio de uma visatildeo que integra a alma ao pensamento a voz e as coisas A questatildeo do conhecimento inesgotaacutevel dentro de um processo da liacutengua que comeccedila e termina estabelece como principal objetivo mostrar que o ser humano eacute dotado de apetite de saber e tem como finalidade a atualizaccedilatildeo de suas contradiccedilotildees que como uma teia se manifestam no local do humano a totalidade da alma Essa por sua vez eacute inexoravelmente ligada ao corpo mas esse natildeo estaacute nem dentro nem fora dela mas se traduz no espaccedilo completo do deslocamento da mudanccedila qualitativa do crescimento e do perecimento

Palavras-chave Aristoacuteteles Filosofia da Linguagem Liacutengua Grega Filosofia Antiga Filosofia Grega

Abstract ALGODOAL G M B Peri (Ermeneiaj or The Expression 2007 377 f Thesis (Doctorate) Faculdade de Filosofia Ciecircncias Humanas e Letras Universidade de Satildeo Paulo Satildeo Paulo 2007 The purpose of this thesis was to translate and to comment on the text from Aristotles Peri (Ermeneiaj and to demonstrate the relation of this text with the following Aristotlersquos books Peri Yuxh=j and Kategoriai The simple units are investigated in Aristotlersquos book of the Organon Kategoriai The declarative units are investigated in Aristotlersquos book of the Organon Peri (Ermeneiaj The soul is investigated in more detail in the book Peri Yuxh=j Searches on how the relationship amongst these books are constituted show the delimitation and specification of its intersection and order fields The Semantic logic organic and function of the language are the fundament in this work for the appreciation of the Aristotelical concept of uncertainty and also from the notion of transposition from the first essence to the second essence The proposed way involved the linear reading of Greek texts and the investigation of the relationship between the soul and the unity voice thought and the thing in their simple and declarative form The text speaking for itself replaces the formal analysis ndash this thought involves an ethical and social vision that takes into account in the first place the idea of the wellness of the human being and the prominence of the social in relation to the individual To value the language in an integrated way as voice thought and thing allows the predominant meaning to be constituted of human formation this way preventing the language to be seen as a series of rules whose unique purpose is to achieve utilitarian and mercadological ends The Aristotelican vision of language to establish a vision that integrates the soul to the thought to the voice and to the things The question of the copious knowledge inside a process of language that begins and ends establishing as its finality the updating of its contradictions and that as a web manifests itself in the essence of the human the soulrsquos totality That is inexorably linked to the body but not inside or outside it it exposes itself in the complete space of transposition the qualitative change growth and fading Key-words Aristotle Philosophy of Language Greek Language Ancient Philosophy Greek philosophy

SUMAacuteRIO

1- INTRODUCcedilAtildeO 1

2- TEXTO EM GREGO 61

3- TRADUCcedilAtildeO 87

4- CAPIacuteTULO 1 110

5- CAPIacuteTULO 2 151

6- CAPIacuteTULO 3 194

7- CONCLUSAtildeO 362

8- BIBLIOGRAFIA 371

1

Peri e(rmeneiaj1 ou Sobre a Expressatildeo

bull Introduccedilatildeo

Este eacute um estudo sobre o Livro de Aristoacuteteles Peri (Ermeneiaj

Desse estudo consta a traduccedilatildeo e o comentaacuterio do texto grego Deixar o texto

falar eacute a metodologia de trabalho associada a essa tese

Embora todos os grandes comentadores citem a dificuldade de

compreensatildeo do texto em questatildeo pode-se supor que ela eacute tatildeo significativa

porque eacute gerada por uma atitude de distanciamento para com o proacuteprio texto2

1 The Title of the De Interpretatione presents a puzzle The English ldquoOn Interpretationrdquo and

the Latin ldquoDe Interpretationerdquo are rough translations of the Greek (Peri (Ermeneiaj)

We should ask what this titel means and whether it was the one originally intended by

AristotleThe title first appears in the list of Aristotlersquos works given by Diogenes Laertius

(Lives of the Pholosophers S p26)

(Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p05)

Mi sia lecito infine accenare in questa sede preliminare per non piugrave tornarvi in seguito al

problema del titolo del livro del Filosofo oggeto di questo studio Ersquo noto infatti come da

um lato sai stata revocata in dubbio lrsquoautenticitagrave dellrsquointitolazione Peri (Ermeneiaj

drsquoaltro lato abia suscitato ampie e insolute perplssitaacute il significato stesso di tale enigmaacutetica

espressione come pure della sua corrente traduzione latina De Interpretatione che a sua

volta necessita di uma specifica esegesi

2

Na verdade a aproximaccedilatildeo com o texto se define segundo as palavras de

Aristoacuteteles na Poeacutetica

pa=sai tugcanousin ou)=sai mimhseij to sunolon

todas as que satildeo obteacutem imitaccedilotildees junto ao todo

(Aristoacuteteles- Poeacutetica paacutegina 01 linha 14)

Eacute inegaacutevel que embora o texto seja simples apresenta por causa da proacutepria simplicidade

uma riqueza inesgotaacutevel Segundo Boeacutecio este texto de Aristoacuteteles eacute especial por sua

agudeza e brevidade de palavras e para Philoponos

Sottraendomi almeno formalmente a tale annosa querelle che nella sua probabile

insolubilitagrave rischia di divenire futile in questo studio mi sono senza eccezione uniformato

allaacute constante tradizione latina che almeno dallrsquoetagrave tardoantica (presso lo stesso Boezio che

pure in sede di commento aveva segnalato la corrispondenza De Interpretatione destinata

ad inopinata fortuna moderna) si valse quase esclusivamente dellrsquoanodina transliterazione

Peri hermeneias (spesso univerbizzata e resa in forma itacistica) Tale giustificato e quase

doveroso disimpegno si riscontra per alto anche in uma situazione sufficientemente

prossima nel titolo Hermeneutik invalso nella cultura tedesca

(Montanari- La Sezione Linguumliacutestica del PERI HERMENEIAS di Aristotele-p20)

2 In the present chapter I shall examine Aristotlersquos views on the statement and its structure

The relevant material appears chiefly in the early chapters of On interpretation These

chapters are quite sketchy and have obscurities for that reason alone if not for many others

But too some of those obscurities may follow from our trying to impose an uncongenial

theory upon our reading of the text That uncongenial theory I claim is the copulative

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 100)

3

Τὸ δὲ εἶδος τῶν ᾽Αριστοτελικῶν συγγραmicromicroάτων πανταχοῦ ἀκριβὲς

κατὰ τὴν φράσιν (ἐκφεύγει γὰρ ἀεὶ ὁ φιλόσοφος τὰς ῥητορικὰς κοmicroψείας

καὶ microόνου γίνεται τοῦ τὴν τῶν πραγmicroάτων παραστῆσαι φύσιν) πολλαχοῦ δὲ

συνεσφιγmicroένον καὶ ἀσαφῶς πεφρασmicroένον οὐ διὰ τὴν φύσιν τοῦ γράψαντος

ἀλλ ἑκουσίως τοῦτο πεποίηκενmiddot ἀmicroέλει τούς τε Τόπους σαφῶς διηγήσατο

καὶ τὰ Μετέωρα καὶ ἕτερα ἐπετήδευσε τοίνυν τὴν ἀσάφειαν διὰ τοὺς

ἀναγινώσκοντας ἵνα εὐφυεστέρους ἀποτελέσῃ εἰς τὸ συντεταγmicroένως τῶν

λεγοmicroένων ἀκούειν καὶ ἵνα τοὺς ῥᾳθύmicroους ἀκροατὰς ἀποστρέψῃ ἐκ

προοιmicroίωνmiddot οἱ γὰρ γνήσιοι ἀκροαταὶ ὅσῳ ἀσαφῆ ἐστι τὰ λεγόmicroενα τοσούτῳ

σπουδάζουσι microᾶλλον καταγωνίσασθαι καὶ τοῦ βάθους ἐφικέσθαι ὥσπερ οὖν

παραπετάσmicroατι τῇ ἀσαφείᾳ ἐχρήσατο διὰ τοὺς βεβήλους ἀmicroφιεννὺς τῶν

πραγmicroάτων τὸ σεmicroνὸν τῇ ἀσαφείᾳ

E o aspecto das obras aristoteacutelicas em toda a parte eacute preciso segundo a

expressatildeo (pois o filoacutesofo sempre escapa aos refinamentos e tem lugar

somente do dispor a natureza das coisas) e em muitos lugares condensado e

expresso de modo obscuro natildeo escreveu por natureza mas fez isso de modo

voluntaacuterio De modo descuidado claramente descreveu os pontos principais

da demonstraccedilatildeo e os corpos celestes e outros Ocupou-se da incerteza com

certeza atraveacutes os que conhecem a fim de escutar de modo mais engenhoso

para produccedilatildeo visando o ordenado das coisas que estatildeo ditas e a fim de

desprezar os ouvintes indolentes a partir dos proecircmios pois os verdadeiros

ouvintes para quanto agraves coisas ditas satildeo incertas eles aplicam ao desse tipo

mais o lutar contra e chegar agrave profundidade De modo que cobrindo com

certeza com o pretexto da incerteza forneceu pelos profanos das coisas o

veneraacutevel pela incerteza

(Philoponos- In Aristotelis Categorias Commentaria- p 06)

4

Para Simpliacutecio

πανταχοῦ δὲ ἐθέλει τῆς φύσεως microὴ ἐξίστασθαι ἀλλὰ καὶ τὰ ὑπὲρ τὴν φύσιν

κατὰ τὴν πρὸς τὴν φύσιν θεωρεῖ σχέσιν ὥσπερ ὁ θεῖος Πλάτων ἀνάπαλιν

κατὰ τὸ Πυθαγόρειον ἔθος καὶ τὰ φυσικὰ ἐπισκέπτεται καθὸ τῶν ὑπὲρ

φύσιν microετέχουσιν οὐ microὴν οὐδὲ microύθοις οὐδὲ συmicroβολικοῖς αἰνίγmicroασιν ὡς τῶν

πρὸ αὐτοῦ τινες ᾽Αριστοτέλης ἐχρήσατο ἀλλ ἀντὶ παντὸς ἄλλου

παραπετάσmicroατος τὴν ἀσάφειαν προετίmicroησεν

E em toda a parte natildeo quis se colocar fora da natureza mas contempla

tambeacutem as coisas em favor da natureza segundo a disposiccedilatildeo em relaccedilatildeo agrave

natureza como precisamente o divino Platatildeo em sentido contraacuterio segundo o

costume Pitagoacuterico tambeacutem as coisas naturais examina as participantes

segundo as coisas em favor da natureza Natildeo com certeza Aristoacuteteles se

serviu nem para os mitos nem para os enigmas simboacutelicos como algumas das

coisas antes do intelecto mas no lugar de todo outro pretexto honrou a

incerteza

(Simpliacutecio- In Aristotelis Categorias Commentaria p 6)

Estabelece Aristoacuteteles

a)=ra d e)ndecetai tw=n kecwrismenwn ti noei=n o)nta au)ton mh

kecwrismenon megeqouj h) ou) skepteon u(steron Nu=n de peri yuch=j

ta lecqenta sugkefalaiwsantej ei)pwmen palin o(ti h( yuch ta o)nta

pwj e)sti panta h) gar ai)sqhta ta o)nta h) nohta e)sti d h( e)pisthmh

5

men ta e)pisthta pwj h( dai)sqhsij ta ai)sqhta pw=j de tou=to dei=

zhtei=n temnetai ou)=n h( e)pisthmh kai h( ai)sqhsij ei)j ta pragmata h(

men dunamei ei)j ta dunamei h( d e)nteleceia| ei)j ta e)nteleceia| th=j

de yuch=j to ai)sqhtikon kai to e)pisthmonikon dunamei tau)ta e)sti to

men tampo e)pisthton to de tampo ai)sqhton a)nagkh d h) au)ta h) ta

ei)dh ei)=nai au)ta men dh ou) ou) gar o( liqoj e)n th=| yuch=| a)lla to ei)=doj

w(ste h( yuch w(sper h( ceir e)stin kai gar h( ceir o)rganon e)stin

o)rganwn kai o( nou=j ei)=doj ei)dw=n kai h( ai)sqhsij ei)=doj ai)sqhtw=n e)pei

de ou)de pra=gma ou)qen e)sti para ta megeqh w(j dokei= ta ai)sqhta

kecwrismenon e)n toi=j ei)desi toi=j ai)sqhtoi=j ta nohta e)sti ta te e)n

a)fairesei legomena kai o(sa tw=n ai)sqhtw=n e(xeij kai paqh kai dia

tou=to ou)te mh ai)sqanomenoj mhqen ou)qen a)n maqoi ou)de xuneih o(tan

te qewrh=| a)nagkh a(ma fantasma ti qewrei=n

E se admite ou natildeo pensar algo que eacute dos separados natildeo sendo ele mesmo

separado de grandeza deve-se investigar mais tarde E agora tendo

recapitulado a respeito das coisas que foram ditas sobre a alma noacutes dizemos

de novo que a alma eacute de algum modo todas as coisas que satildeo as coisas que

satildeo ou possiacuteveis de sentir ou possiacuteveis de pensar e a ciecircncia eacute possiacutevel por

um lado de algum modo as coisas possiacuteveis de conhecer e a sensaccedilatildeo e por

outro lado as coisas possiacuteveis de sentir E como eacute preciso investigar isso

Divide-se certamente a ciecircncia e a sensaccedilatildeo em direccedilatildeo agraves coisas uma pelo

ato do possiacutevel em direccedilatildeo agraves coisas pelo ato do possiacutevel outra pela

6

atualizaccedilatildeo em direccedilatildeo agraves coisas pela atualizaccedilatildeo E satildeo as mesmas coisas o

concernente de sentir da alma e o concernente a conhecer em possibilidade

um o conheciacutevel e o outro o possiacutevel de sentir E eacute necessidade ou serem

coisas mesmas ou os aspectos As coisas de fato natildeo pois a pedra natildeo estaacute na

alma mas o aspecto De maneira que a alma eacute como precisamente a matildeo

Pois tambeacutem a matildeo eacute um instrumento dos instrumentos e o intelecto o

aspecto dos aspectos e a sensaccedilatildeo eacute aspecto dos possiacuteveis de sentir E uma

vez que nenhuma coisa em relaccedilatildeo a nada eacute possiacutevel aleacutem das grandezas

como parece e separado em relaccedilatildeo agraves coisas sensiacuteveis as coisas inteligiacuteveis

estatildeo nos aspectos sensiacuteveis tanto os ditos em abstraccedilatildeo quanto quantos satildeo

disposiccedilotildees e afecccedilotildees dos sensiacuteveis E por isso natildeo sentindo natildeo aprenderia

nem comprenderia e quando especular eacute necessidade contemplar ao mesmo

tempo alguma apariccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-431b16)

O trabalho se constitui a partir da ideacuteia de que a obra de Aristoacuteteles pode ser

notada como um desenvolvimento da teoria platocircnica3 tambeacutem no que se

3 In Plato we find also the analysis of the Proposition with the noun and the verb as its

constituent elements the union of the two being necessary to every assertion Dianoia

and logoj correspond to each other as the o( e(sw and o( e(cw logoj of Aristotle the

former being internal discourse without speech the latter external by the voice Logoj is

divided into fasij and a)pofasij In this passage Plato has furnished the groundwork

of grammatical researches of the De interpretatione

(Aldrich-Artis Logicae Rudimenta- p xxiii)

7

refere agrave linguagem e segue uma evoluccedilatildeo na sua proacutepria obra como indicou

Jaeger

Logical doctrines clearly have central importance in Platorsquos dialectic In the Sophist

through his account of the interweaving of Forms Plato offers a way of bridging the Eleatic

gap between being and not-being and providing an intermediate position for the world of

becoming In this way he systematizes the two Routes of Parmenides [258c-d] In the

course of these ontological efforts Plato gives a theory of statement and predication

indeed the very theory that Aristotle continues to develop in On Interpretation [262b-

264a] The other Forms have to combine with Being in order to have being or exist if not in

re at least in intelllectu for we have to be able to say that not-being is not and to do so

requires that not-being be in a certain respect [256d-e257b-258d]

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- prefaacutecio-xii) In the Sophist Plato attacks Parmenides and claims that it is consistent to speak of what is

not and to aplly many descriptions both positive and negative to the same subject In

doing so Plato develops a theory of statement (logoj) He distinguishes names and verbs

and considers how the two may interweave and combine to make a single statement

Aristotle also attacks Parmenidesrsquo arguments mainly in Physics I He accuses Parmenides

of eristic Thus he criticizes both the truth of the Eleatic premises and the validity of the

arguments Moreover mostly in On Interpretation Aristotle develops Platorsquos theory of

statement begun in the Sophist

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 31)

Plato argues here by analogy just as one subject does not become many through having

many different names predicated of it so too it does not become ldquonegativerdquo through having

negative names predicated of it

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 38)

8

Diz Simpliacutecio

δεῖ δὲ οἶmicroαι καὶ τῶν πρὸς Πλάτωνα λεγοmicroένων αὐτῷ microὴ πρὸς τὴν λέξιν

ἀποβλέποντα microόνον διαφωνίαν τῶν φιλοσόφων καταψηφίζεσθαι ἀλλ εἰς τὸν

νοῦν ἀφορῶντα τὴν ἐν τοῖς πλείστοις συmicroφωνίαν αὐτῶν ἀνιχνεύειν

Eu julgo que eacute preciso pensar tambeacutem das coisas ditas em relaccedilatildeo a Platatildeo

natildeo diante somente o desacordo aos que lanccedilam o olhar para condenar dos

filoacutesofos em relaccedilatildeo agrave palavra mas visando ao pensamento que contempla

descobrir a voz conjunta em muitas coisas deles

(In Aristotelis Categorias Commentaria p 07)

Peri (Ermeneiaj tambeacutem eacute o ponto culminante de uma trajetoacuteria

grega de um modo de pensar a linguagem4 Em primeiro lugar este trabalho

natildeo tem como objetivo um ponto especiacutefico do texto mas visa a sua

totalidade deixando de lado a especificidade de anaacutelise uma vez que satildeo

muacuteltiplas as possibilidades que ele oferece5 O objetivo desta investigaccedilatildeo estaacute 4 Erst ruumlckwirkend wird damit auch die guumlltigkeit der logischen Gesetze als erwiesen

betrachtet

Somente retroativamente torna-se tambeacutem a validade das leis loacutegicas com isso considerada

como provada

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p49)

5 My approach will be examine the De Interpretatione as a whole rather tha detaching

passages of supposed greater interest By reading it carefully chapter by chapter we shall

see that the work forms a coherent unity and that even the passages which are so often

considered in separation are integral to the work and cannot be fully understood in

isolation from it

(Whitacker-Aristotlersquos De Interpretatione- p2)

9

associado agrave discussatildeo que se instaura entre a relaccedilatildeo da incerteza e a

possibilidade da ldquoativaccedilatildeordquo da essecircncia primeira que assim se torna essecircncia

segunda e assim possibilidade de reflexatildeo e consequumlentemente a muacuteltipla

expressatildeo do ser6 e a questatildeo do sentido em relaccedilatildeo ao discurso declarativo e

por sua vez esses relacionados com a alma7 Na verdade dentro da ordem

6 Pollaxw=j tem por oposto a(plw=j

7 Das ldquoPrimaumlrerdquo (to prw=ton) definiert Aristoteles in Phys VI5 als ldquodasjenige dem seine

Bestimmheit nicht aufgrund desses zukommt daB etwas anderes [auch] so beschaffen

istrdquoAn anderer Stelle nennt Aristoteles es dasjenige welches ohne anderes so-und-so

bestimmt sein kann jenes aber nicht ohne dieses Primaumlr ist etwas also insofern als es

nicht Prinzipiat eines Gleichbestimmten ist sondern durch-sich-selbst bzw Unmittelbar so

ist wie es ist Aufgrund dieser Definition erscheint es miBverstaumlndlich das aristotelische

prw=ton durch den Deutschen Terminus ldquoErstesrdquo zu uumlbersetzen statt dessen soll der

Ausdruck des ldquoprw=ton o)nrdquo im folgenden als ldquounmittelbares Seiendesrdquo im Deutschen

wiedergegeben werden

Wenn das Seiende von sich her demzufolge auch (secundo modo) Quantitatives bzw

Quantitatives-bestimmtes-Seiendes etc sein mag oder gar als Nicht-anders-Seiendes etwas

Negatives (1003b7ff 1069a22ff) sind diese Bestimmungen immer bereits sekundaumlr dh

abgeleitet ein ldquoQuantitativesrdquo bzw eine ldquoeigenschaftliche Quantitaumltrdquo meint z B lediglich

ein Seiendes welches quantitativ bestimmt ist Das Seiende per se secundo modo kann

folglich definitorisch nur von formalen Begriff der Substantialitaumlt abgeleitet werden

O ldquoprimaacuteriordquo (to prw=ton) define Aristoacuteteles na Fiacutesica VI5 como ldquoaquilordquo para o qual sua

determinaccedilatildeo natildeo vem com base nessa coisa que eacute criada como alguma coisa outra

[tambeacutem] Em outro lugar nomeia Aristoacuteteles isso a aquilo o qual sem outro tal e tal pode

ser determinado mas aquele natildeo sem esse Primaacuterio eacute alguma coisa tambeacutem tal que natildeo eacute

principiado por uma mesma determinaccedilatildeo mas atraveacutes de si mesmo respectivamente

Imediatamente eacute tal como eacute Com base nessa definiccedilatildeo parece erroneo o prw=ton

aristoteacutelico ser traduzido atraveacutes do termo alematildeo ldquoprimeirordquo ao inveacutes dessa deve a

10

expressatildeo ldquoprw=ton o)nrdquo subsequumlentemente como ldquoo ente imediatordquo ser retomada em

alematildeo

Quando o ente segue a ele mesmo de si tambeacutem (secundo modo) do quantitativo

respectivamente pode ser ente quantitativo determinado etc ou bem como natildeo outro ente

como alguma coisa negativa (1003b7ff 1069a22ff) satildeo essas determinaccedilotildees sempre jaacute

secundaacuterias isto eacute derivadas um quantitativo respectivamente ldquouma quantidade proacutepriardquo

significa por exemplo meramente um ente o qual eacute determiando quantitativamenteO ente

por si secundo modo pode por consequumlecircncia ser derivado somente por um conceito formal

de substancialidade

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzedentaler Realismus- p21)

Wenn Aristoteles jedoch in Met V7 1017a22ff sagt von den Ausdruck des o)n

kaqrsquoa(uto gebe es soviele Bedeutungen wie es Kategorien gebe erklaumlrt sich dies erst

schluumlssig wenn das o)n $(= o)n gemaumlB der von uns bennanten Moumlglichkeiten auch des ldquoens

per se secundo modordquoverstanden wird

Quando Aristoacuteteles no entanto na Met V7 1017a22ff diz da expressatildeo do o)n

kaqrsquoa(uto que haja muitas significaccedilotildees como haja categorias esclarece-se isso somente

de modo conclusivo quando se entende o o)n $(= o)n conforme as possibilidades nomeadas

por noacutes tambeacutem do ldquoens per se secundo modordquo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p26)

No entanto Haffemann depois daacute a entender que eacute possiacutevel uma ldquosubstacircnciardquo natildeo

relacional Ver paacutegina 28 e 29 do mesmo livro

No entanto diz Haffemann na paacutegina 30

Eine Zwischenstellung inmitten der analytischen Merkmale des Seienden und der per se II-

Bestimmungen nehmen die sogenannten ldquoProprienrdquo bzw ldquoEigentuumlmlichkeitenrdquo (i)dia) des

Seienden ein welche die Erste Philosophie ebenfalls zu untersuchen hat (Met IV2

1004b15-17) zB die Identitaumlt mit sich selbst oder die Differenz gegen anderes

11

aristoteacutelica8 a questatildeo da afecccedilatildeo na alma eacute primordial9 A perspectiva total

Uma colocaccedilatildeo intermedia no meio das carateriacutesticas analiacuteticas do ente e o tomar as

determinaccedilotildees do por si II as nomeadas ldquoProacutepriasrdquo respectivamente ldquoPropriedadesrdquo (i)dia)

do ente qual a primeira filosofia do mesmo modo tem para investigar (Met IV2 1004b15-

17) por exemplo a identidade consigo mesma ou a diferenccedila perante outros

E na paacutegina 49

Die semantische und sprachpragmatische Notwendigkeit der abgegrenzheit von

Wortbedeutungen (vgl sect3) der Kategorie der Substanz (sect4) des Ausagesatzes sowie der

Modi eines solchen (Affirmation und Negation) oder der Begriffe ldquowahrrdquo und ldquofalschrdquo

(vglsect5) bedeutet daB Sprachpraxis ohne Differenzierungen nicht gelingen kann

A necessidade semacircntica e pragmaacutetica da liacutengua da delimitaccedilatildeo das significaccedilotildees da

palavra (compare sect3) da categoria de substacircncia (sect4) do enunciado tal como do modo de

uma tal (afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo) ou do conceito de ldquoverdadeirordquo e ldquofalsordquo (vglsect5) significa

que natildeo se pode obter a praxis linguumlistica sem as diferenciaccedilotildees

8 Nonostante infatti le incertezze Che avvolgono e la successione e la datazione assoluta

delle opere del Filosofo molti studiosi propendono persuasivamente per uma collocazione

assai tarda del Peri hermeneias negli estremi anni della vita di Aristotele e non solo come

di gran lunga lrsquoultima opera dellrsquoOrganon (distaccata dalle piugrave recenti del gruppo delle

altre quattro di un intervallo di uma ventina drsquoanni) ma addittura come uno degli

ultimissimi libri del Filosofo nulla osterebbe anzi a poterla considerare a titolo ovviamente

puramente congetturale come lrsquoultima in assoluto

(Montanari-La Sezione Linguumliacutestica del PERI HERMENEIAS di Aristotele-p18)

12

tem de ser primeira e condutora da especificidade Isto significa que existe

uma relaccedilatildeo da totalidade da alma com as coisas e que a relaccedilatildeo se daacute de

modo imediato no ser humano Essa relaccedilatildeo imediata existe tambeacutem no

acircmbito da linguagem mas eacute evidente que Aristoacuteteles a trabalha em seu texto

didaticamente como enunciado declarativo e como enunciado declarativo a

totalidade das coisas soacute poderia ocorrer de maneira didaacutetica Eacute claro natildeo se

trata de um secundum quid ad simpliciter

A questatildeo dos homocircnimos sinocircnimos e parocircnimos se instaura como a

primeira tanto para a loacutegica como para a filosofia tanto em relaccedilatildeo ao

enunciado como em relaccedilatildeo agrave alma Essa questatildeo em relaccedilatildeo agrave afecccedilatildeo

aniacutemica eacute segunda e se relaciona com a questatildeo das afecccedilotildees da alma na

medida em que o conceito de homocircnimo e o conceito de ambiguumlidade se unem

por laccedilos comuns10

A partir da relaccedilatildeo entre as Kategoriai Peri Yuxh=j e Peri

(Ermeneiaj a obra de Aristoacuteteles segue tanto a histoacuteria da liacutengua como a

9 ldquoUumlber die Gedanken zu sprechen insofern die Gedanken sindrdquo bemerkt Simplikios im

Vorwort seines Kommentars zu den Kategorien ldquoist nicht Sache einer logischen

Abhandlung sondern derjenigen welche die Seele zum Gegenstand hatrdquo

Para falar sobre os pensamentos enquanto satildeo pensamentosrdquo nota Simpliacutecio no prefaacutecio se

seu comentaacuterio das Categorias ldquo natildeo eacute a coisa de um tratado loacutegico mas aquilo que a alma

tem por objeto

(Weidemann-Aristoacuteteles- p153)

10 Ver Hintikka- Time and Necessity- p06 Hintikka usa o conceito de ambiguidade como

significando homocircnimo

13

histoacuteria da alma transformando-se em palavra e obra11 A dita concordacircncia ou

discordacircncia entre palavra e natureza eacute na verdade precedida pela

possibilidade do sentido significaccedilatildeo que se instaura no enunciado como

declaraccedilatildeo A voz simples se liga ao discurso simples Como o discurso

simples se situa diante do silogismo e da voz simples trata-se entatildeo do ponto

meacutedio do intelecto Como diz Amocircnio

ei) gar meshn e)cousi taxin oi( a(ploi= logoi tw=n te a(plw=n fwnw=n

kai tw=n sullogismw=n paradidoasi de thn men peri tw=n a(plw=n fwnw=n

qewrian ai( Kathgoriai thn de peri tw=n a(plw=n logwn to prokeimenon

biblion thn de peri tw=n sullogismw=n ta )Analutika dh=lon o(ti meshn

a)n e)coi taxin tw=n te Kathgoriw=n kai tw=n )Analutikw=n e(pomenon

men tai=j Kathgoriaij prohgoumenon de tw=n te )Analutikw=n kai tw=n

a)llwn pantwn th=j logikh=j pragmateiaj suggrammatwn

11 Die Existenz dieser Gegenstaumlnde selbst laumlBt sich nun sinnvollerweise nicht mehr im

Sinne des Exemplifiziertseins an Gegenstaumlnden vertehen da sich sonst ein RegreB bzw

Logischer Zirkel ergibt Statt dessen muB ein zweiter Begriff der Existenz vorausgesetzt

werden der ldquoontologischrdquo gennant werden koumlnnte und der sich auf den existierenden

Einzelgegenstand als solchen bezieht

A existecircncia desses objetos mesmos se deixa entatildeo entender de modo oportuno natildeo mais no

sentido do ser exemplificador em contato com o objeto aiacute se produz entatildeo um regresso

respectivamente um ciacuterculo loacutegico Ao contraacuterio disso deve ser pressuposto um segundo

conceito de existecircncia o qual poderia ser nomeado ontoloacutegico e o ontoloacutegico se relaciona

ao objeto singular que existe como tal

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p02)

14

Pois se os discursos simples tecircm a ordenaccedilatildeo no meio das vozes simples e dos

silogismos e as categorias transmitem por um lado a teoria a respeito das

vozes simples e por outro o livro que estaacute proposto a respeito dos discursos

simples e os analiacuteticos a respeito dos silogismos eacute evidente que teria a

ordenaccedilatildeo no meio das Categorias e dos analiacuteticos seguindo por um lado as

categorias e precedendo por outro dos analiacuteticos e das outros escritos todas

do trabalho da loacutegica

(In Aristotelis De interpretatione Commentaria p 04)

Como esta apropriaccedilatildeo do real acontece e pode acontecer eacute em parte uma

consideraccedilatildeo psicoloacutegica e em parte uma consideraccedilatildeo loacutegica metafiacutesica e

torna-se pressuposta para a loacutegica aristoteacutelica

(Trendelenburg-Erlaumluterungen zu den Elem der aristotelischen Logik p02)

As categorias satildeo expressotildees significativas na medida em que satildeo objetos

significativos

(Brentano-Das muacuteltiplas significaccedilotildees do ente segundo Aristoacuteteles-p84)

Considerando as Categorias como as vozes simples elas seriam o

primeiro significado o significado essencial No entanto tal significado soacute

pode ser descoberto com base no enunciado e assim o ser eacute dito de muacuteltiplas

maneiras expresso pelas categorias Na verdade o que estaacute em jogo eacute a

unidade do sentido que eacute exposta no Organon e precedida pela questatildeo da

afecccedilatildeo na alma Portanto as categorias existiriam somente in intellectu A

unidade se daacute na definiccedilatildeo Portanto um enunciado simples lsquoS eacutersquo pode ser

especificado como para algum lsquoPrsquo onde lsquoPrsquo eacute um termo significando um item

15

numa categoria Quando S engloba P eacute dito de S ser por si analiacutetico e

essencial e quando P estaacute em S eacute dito por si segundo ou quantitativo

qualitativo relacional etc

Segundo Philoponos as Categorias teriam trecircs vertentes principais

Alexandre de Afrodiacutesias que estabeleceu a voz como elemento principal

Eustathio que estabeleceu as coisas como o elemento principal e Porfiacuterio que

estabeleceu como elemento principal o pensamento Os mesmos trecircs

elementos podem ser estabelecidos para o texto Peri (Ermeneiaj Na

verdade os trecircs elementos embora por caminhos diferentes levam a questatildeo

para o sentido da declaraccedilatildeo como elemento principal ou como diz Simpliacutecio

trata-se de uma unidade que didaticamente pode ser separada12

12 Portanto justifica-se o tiacutetulo como ldquoexpressatildeordquo na medida em que Thus in comparing these texts we have obtained the following lists of things that are

equivalent in signification it would appear

Those that are said without combination

Things like names and verbs

Be (or being) per se

Predicates

The figures of predication

The categories

All these then signify the substances and other attributes that Aristotle recognizes as real

These the must be expressions For Aristotle says expressions verbal or written are signs

of affects in mind which themselves are signs and likenesses of real things

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 135)

16

Conforme o conceito eacute tambeacutem delimitado para o conteuacutedo ele constroacutei um

w(rismenon Este termo grego eacute insufucientemente traduzido no contexto da

Metafiacutesica IV com a expressatildeo alematilde ldquodefinerdquo bzw o(rismoj e o(roj

(delimitaccedilatildeo fronteira) como ldquodefiniccedilatildeordquo pois a palavra alematilde se deixa

pensar imediatamente menos como a delimitaccedilatildeo de um conceito mas antes

uma reduccedilatildeo a outro conceito A expressatildeo o(rismoj respectivamente e de

seu sinocircnimo o(roj leva entretanto no contexto da explicaccedilatildeo do princiacutepio

semacircntico na Metafiacutesica IV principalmente a caracteriacutestica de ldquodelimitaccedilatildeordquo

um conceito para expressatildeo13

13 Der Begriff ist also seinem Gehalt nach abgegrenzt er bildet ein w(rismenon Es ist im

Kontext von MetIV unzureichend diesen grieschichen Terminus mit dem deutschen

Ausdruck ldquodefiniertrdquo bzw o(rismoj und o(roj (Abgrenzung Grenzen) mit ldquoDefinitionrdquo

zu uumlbersetzen denn das deutsche Wort ldquoDefinitionrdquo laumlBt zunaumlchst weniger an die

Abgegrenztheit eines Begriffes denken sondern eher an seine Reduktion auf andere

Begriffe Der Ausdruck des o(rismoj bzw seines Synonyms o(roj bringt indes zumindest

im Kontext der Rechfertigung semantischer Prinzipien in Met IV vor allem das Merkmal

der ldquoAbgegrentheitrdquo eines Begriff zum Ausdruck

Se o conceito eacute tambeacutem delimitado conforme o seu conteuacutedo ele constroi um w(rismenon

Eacute insuficiente no contexto da Met IV traduzir este termo grego com a expressatildeo alematilde que

ldquodefinerdquo respectivamente o(rismoj e o(roj (delimitaccedilatildeo limite) com ldquodefiniccedilatildeordquo pois a

palavra alematilde ldquodefiniccedilatildeordquo se deixa menos pensar na delimitaccedilatildeo de um conceito mas antes

na reduccedilatildeo para outros conceitos A expressatildeo do o(rismoj respectivamente de seu

sinocircnimo o(roj leva entretanto pelo menos no contexto da explicaccedilatildeo do princiacutepio

semacircntico na MetIV principalmente a carateriacutestica da ldquodelimitaccedilatildeordquo para a expressatildeo de

um conceito

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p55)

17

No dizer de Philoponos

ldquoτῶν ὄντων τὰ microὲν καθ ὑποκειmicroένου λέγεταιrdquo εἰ δὲ τὰ ὄντα φασί

πράγmicroατά ἐστι περὶ πραγmicroάτων ἄρα αὐτῷ ὁ σκοπός οἱ δὲ περὶ νοηmicroάτων

microόνων νοmicroίσαντες διαλέγεσθαι τὸν φιλόσοφον οἷος ἐγένετο ὁ Πορφύριος

φασὶν ὅτι περὶ τῶν δέκα γενῶν ἐστιν αὐτῷ ὁ λόγοςmiddot ταῦτα δὲ ἐπὶ τοῖς

πολλοῖς θεωροῦνται καί εἰσιν ὑστερογενῆ ἅτινά ἐστιν ἐν τῇ ἡmicroετέρᾳ

διανοίᾳmiddot περὶ νοηmicroάτων ἄρα ἐν τούτοις τῷ ᾽Αριστοτέλει ὁ λόγοςἐπλανήθη

δὲ καὶ οὗτος ἐκ τῶν πρὸς τῷ τέλει λέξεων τοῦ᾽Αριστοτέλους λέγοντος

ldquoὑπὲρ microὲν οὖν τῶν προτεθέντων γενῶν ἱκανὰ τὰ εἰρηmicroέναrdquomiddot γένη δὲ

πανταχοῦ ὁ ᾽Αριστοτέλης τὰ ἐπὶ τοῖς πολλοῖς καὶ ἐννοηmicroατικὰ λέγει οἱ δὲ

Die uns unter dem Titel Peri (Ermeneiaj uumlberlieferte Schrift des Aristoteles die in

Anlehnung an diesen Titel zuweilen als die Aristotelische Hermeneutik bezeichnet wird ist

nicht etwa wie dieser Titel und seine lateinische Entspreschung ldquoDe Interpretationerdquo einen

modernen Leser vermuten lassen koumlnnen eine Hermeneutik in dem Sinne daB es in ihr um

die Kunst des Anlegens oder Interpretieres von Texten ginge Vielmehr geht es in ihr um

diejenigen grundlegenden Bestandteile eines Textes die Ar als ldquoapophantische Logoirdquo

dh als Aussage-oder Behauptungssaumltze bezeichnet

O escrito de Aristoacuteteles que foi legado a noacutes sob o tiacutetulo Peri (Ermeneiaj o qual em

apoio a este tiacutetulo designa-se agraves vezes como a Hermenecircutica de Aristoacuteteles natildeo eacute algo

como este tiacutetulo e seu correspondente latino ldquoDe Interpretationerdquo poderia supor a um

moderno leitor uma hermenecircutica no sentido que veio nela a arte de figurar ou interpretar

muito mais se trata daquela parte fundamental de um texto que Aristoacuteteles caracteriza como

ldquoapophantische Logoirdquo isto eacute discursos declarativos ou determinativos

(Weidemann- Aristoteles-p39)

18

ἀκριβέστερον λέγοντες ὧν εἷς ἐστιν ὁ ᾽Ιάmicroβλιχος φασὶν ὡς οὔτε περὶ

νοηmicroάτων microόνων ἐστὶν αὐτῷ ὁ λόγος οὔτε περὶ φωνῶν microόνων οὔτε

περὶ πραγmicroάτων microόνων ἀλλ ἔστιν ὁ σκοπὸς τῶν Κατηγοριῶν περὶ φωνῶν

σηmicroαινουσῶν πράγmicroατα διὰ microέσων νοηmicroάτων ὅτι δὲ οὐ καλῶς οἱ πρότερον

ὡρίσαντο microάθοιmicroεν ἂν οὕτωςmiddot

ldquoDas coisas que satildeo umas satildeo ditas do sujeitordquo e se as coisas que satildeo dizem

as coisas satildeo portanto esta eacute a intenccedilatildeo a respeito das coisas para ele E os

que consideram discorrer o filoacutesofo somente a respeito dos pensamentos tal

como veio a ser Porfiacuterio dizem que o logos eacute para ele a respeito dos dez

gecircneros e essas coisas satildeo contempladas sobre muitos e satildeo posteriores ao

gecircnero algumas coisas estatildeo no nosso raciociacutenio discursivo portanto a

razatildeo do sucesso para Aristoacuteteles estaacute nessas coisas a respeito dos

pensamentos E esse tambeacutem errou a partir das palavras diante do fim do que

disse de Aristoacuteteles ldquoem favor dos gecircneros postos antes as coisas satildeo

suficientesrdquo e Aristoacuteteles diz em todo lugar que os gecircneros em relaccedilatildeo agraves

coisas nos pensamentos tambeacutem sobre muitas E os que dizem de maneira

mais precisa dos quais Iamblico eacute um dizem como nem o discurso eacute para ele

a respeito somente a respeito de pensamentos nem somente a respeito de

vozes nem somente a respeito de coisas mas a intenccedilatildeo das Categorias a

respeito das vozes que significam coisas por meio de pensamentos meacutedios E

que os que dizem a coisa antes natildeo delimitaram de modo belo aprenderiacuteamos

assim

(Philoponos-In Aristotelis Categorias Commentaria p 09)

19

Isto significa que a oposiccedilatildeo entre a Fusij e a Qesij

respectivamente concordacircncia com a natureza e a ldquoconvencionalidaderdquo da

liacutengua ou ainda aproximaccedilatildeo com a natureza ou seu afastamento deixam seu

lugar para o sentido da declaraccedilatildeo na relaccedilatildeo com o discurso simples em

relaccedilatildeo agraves afecccedilotildees na alma

E portanto

o(tan d ou(twj e(kasta genhtai w(j o( e)pisthmwn legetai o( kat

e)nergeian tou=to de sumbainei o(tan dunhtai e)nergei=n di au(tou=$e)sti

men kai tote dunamei pwj ou) mhn o(moiwj kai prin maqei=n h) eu(rei=n

kai au)toj di au(tou= tote dunatai noei=n e)pei d a)llo e)sti to megeqoj

kai to megeqei ei)=nai kai u(dwr kai u(dati ei)=nai ou(tw de kai e)f

e(terwn pollw=n a)ll ou)k e)pi pantwn e)p e)niwn gar tau)ton e)sti$ to

sarki ei)=nai kai sarka h) a)llw| h) a)llwj e)conti krinei h( gar sarx

ou)k a)neu th=j u(lhj a)ll w(sper to simon tode e)n tw=|de tw=| men ou)=n

ai)sqhtikw=| to qermon kai to yucron krinei kai w(=n logoj tij h( sarx

a)llw| de h)toi cwristw=| h) w(j h( keklasmenh to de ti h)=n ei)=nai ei) e)stin

e(teron to eu)qei= ei)=nai kai to eu)qu a)llo e)stw gar duaj e(terw| a)ra h)

e(terwj e)conti krineie)cei proj au(thn o(tan e)ktaqh=| to sarki ei)=nai

krinei palin d e)pi tw=n e)n a)fairesei o)ntwn to eu)qu w(j to simon

meta sunecou=j gar to de ti ἦν εἶναι εἰ ἔστιν ἕτερον τὸ εὐθεῖ εἶναι καὶ τὸ

εὐθύ ἄλλο ἔστω γὰρ δυάς ἑτέρῳ ἄρα ἢ ἑτέρως ἔχοντι κρίνει

20

E quando cada um vier a ser assim como o que sabe eacute dito o que sabe

segundo a atividade (e isso anda junto quando pode atuar por si mesmo) eacute de

algum modo entatildeo em possibilidade e natildeo de modo semelhante tambeacutem

antes do aprender e perceber pontualmente e entatildeo ele mesmo pode pensar

por ele mesmo E uma vez que eacute outra coisa a grandeza e o ser em grandeza

tambeacutem a aacutegua e o ser por aacutegua (e assim tambeacutem sobre muitos outros mas

natildeo sobre todos pois sobre alguns eacute o mesmo) julga ser o que eacute carne e julga

o que tem a carne ou por outro ou o que estaacute de outro modo pois a carne natildeo

eacute sem a mateacuteria mas assim como o de nariz chato este naquele Pelo

sensitivo julga o quente e o frio e dos quais a carne eacute uma certa razatildeo mas

por outro na verdade pelo que eacute separado ou como a linha dobrada e o ser

que era se eacute possiacutevel outro o ser reto e o de modo reto outro e assim seja

dois Portanto para outro ou de outro modo julga o que eacute Eacute em relaccedilatildeo a si

mesma quando estendida julga o ser carne E de novo o que estaacute extendido na

abstraccedilatildeo sobre as coisas que satildeo como o nariz achatado pois existe com o

contiacutenuo o que era ser se eacute possiacutevel o ser outro pelo reto e o reto seja pois

uma diacuteade Julga portanto pelo diverso ou pelo que eacute de modo diverso

(Peri Yuxh=j-429 b10)

Na histoacuteria da liacutengua percebemos que a palavra na Greacutecia antiga estava

situada dentro da relaccedilatildeo com a exterioridade e sua conformaccedilatildeo ou natildeo com

as coisas dependia da imagem do pintor A primeira definiccedilatildeo de uma palavra

como imagem sonora (a(galmata fwnhenta) mostra como o contexto a

via em relaccedilatildeo agrave exterioridade

21

ta de kata dunamin legomena ou)k a)nagkh a)ll oi( proteron

fusiologoi tou=to ou) kalw=j e)legon ou)qen oi)omenoi ou)te leukon ou)te

melan ei)=nai a)neu o)yewj ou)de cumon a)neu geusewj

E as coisas que satildeo ditas segundo a possibilidade natildeo satildeo necessidade mas

os primeiros fisioacutelogos em relaccedilatildeo a este assunto natildeo se expressaram bem

supondo nem o branco nem o negro existir sem a visatildeo nem o gosto sem a

gustaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-420 a20)

Desta forma a mudanccedila de cada som corresponde a uma imagem

caracterizante de um outro conteuacutedo Em oposiccedilatildeo a Heraacuteclito estaacute Demoacutecrito

que se ateacutem agrave linguagem como Qesij ou seja como ligaccedilatildeo casual ou

mecacircnica da palavra com o objeto caracterizado pois na verdade a alma eacute

intelecto e parece a verdade

ndashmoOumlwj deugrave kaagrave Anaxagldquoraj yucaelign ei)=nai legei taelign kinoDaggersan kaagrave eaacute

tij bulllloj eaacuterhken Ecircj trsquo pcopyn e)kOumlnhse noDaggerjsum oŸ maelign pantelOacutej g Egravesper

Dhmldquokritoj e)kei=noj men gparar degplOacutej taŸtrsquon yucaelign kaagrave nou=n trsquo gparar

centlhqej ei=)nai trsquo fainldquomenon dirsquo kalOacutej poiiexclsai [trsquon] (Omhron Ecircj

ndash (Ektwr keatildet centllofronewn

E da mesma maneira Anaxaacutegoras diz ser a alma o que move mesmo se algum

outro disse que intelecto moveu o todo natildeo pelo menos de modo total como

precisamente Demoacutecrito Pois aquele de modo simples disse ser tambeacutem o

22

mesmo intelecto e alma (pois a verdade eacute o que parece ser por isso Homero

versificou bem que Heitor ldquojaz pensando de forma intensardquo)

(Peri Yuxh=j-404a30)

A heteronomia de um eacute a polinomia de outro Atraveacutes de Protaacutegoras

Proacutedico e outros sofistas tentou-se um outro compromisso entre as duas

proposiccedilotildees a sinoniacutemica Apesar disso ainda natildeo estava evindenciada a

unidade do sentido a partir da diferenciaccedilatildeo

Platatildeo eacute o primeiro a tentar uma relaccedilatildeo mais sutil Na verdade nem

heteronocircmica nem polinocircmica mas um ponto meacutedio com relaccedilatildeo agraves coisas

nem o argumento de Protaacutegoras nem o de Eutidemo O semelhante se une ao

semelhante e convive com a diferenccedila como o lsquonatildeo eacutersquo Aristoacuteteles estabelece

junto com a anterior a do contraacuterio com o contraacuterio Em Aristoacuteteles a

preeminecircncia passa a ser da diferenccedila E a diferenccedila enquanto conceito eacute a

negaccedilatildeo14

14 Die moderne Logik definiert die Negation im Ruumlckgriff auf Wahrheitswerte dh in

Funktion von diesen Der Begriff der Negation ist dann definiert als Die Negation eines

wahren Satzes ist falsch die Negation eines falschen Satzes ist wahr Aristoacuteteles setzt auf

einer tieferen Ebene an Er geht grundsaumltzlich praumldikatenlogisch vor und kann dadurch an

der Analyse der einfachen Begriffe die im Urteil praumldiziert werden ansetzen Wenn ein

Begriff entweder positiv oder negativ ist (vgl IV4 1006a29-30) ergeben sich fuumlr

Praumldikation eines Begriffs von einem Subjekt unmittelbar zwei Moumlglichkeiten Entweder

das Praumldikat wird positiv dh es verbindet dem Subjekt den Gehalt oder es wird negativ

dh es praumldiziert den Negativ-begriff und spricht so die Differenz des Subjektes gegenuumlber

dem begriffslogisch negierten Gehalt des Praumldikatsbegriffs aus

A loacutegica moderna define a negaccedilatildeo no regresso a valores de verdade isto eacute em funccedilatildeo

desses O conceito de negaccedilatildeo eacute entatildeo definido como a negaccedilatildeo de uma frase verdadeira eacute

23

Para Simpliacutecio no estudo de Aristoacuteteles haacute uma posiccedilatildeo diferente entre

aquilo que as categorias implicam isto eacute como o que natildeo tem ligaccedilatildeo e

portanto natildeo tem afirmaccedilatildeo como voz satildeo vozes simples significativas

proposicionais e satildeo responsabilidade dos filoacutesofos diferentemente daqueles

que acreditam que tais vozes satildeo de responsabilidade do gramaacutetico Poder-se-

ia concluir que essas vozes satildeo as coisas os esquemas e os paraesquemas

Diz Simpliacutecio

ἡ γὰρ τῶν φωνῶν συmicroπλοκὴ γίνεται κατάφασις ἀλλ οὐχὶ τῶν πραγmicroάτων

ἄλλοι δὲ τοῦτον microὲν οὐκ ἀποδέχονται τὸν σκοπόνmiddot οὐ γὰρ φιλοσόφου τὸ περὶ

φωνῶν θεωρεῖν ἀλλὰ γραmicromicroατικοῦ microᾶλλον τά τε πάθη καὶ τοὺς

σχηmicroατισmicroοὺς καὶ παρασχηmicroατισmicroοὺς αὐτῶν καὶ τὰς κυριότητας καὶ τὰς

ἰδέας ἐπισκεπτοmicroένουmiddot

Pois a ligaccedilatildeo das vozes vem a ser a afirmaccedilatildeo mas natildeo das coisas E outros

natildeo admitem isso que se observa Pois o contemplar a respeito das vozes natildeo

falsa A negaccedilatildeo de uma frase falsa eacute verdadeira Aristoacuteteles estabelece um plano mais

profundo ele procede fundamentalmente com uma loacutegica predicativa e pode produzir

atraveacutes da analise de conceitos simples os quais satildeo predicados no juizo Se um conceito eacute

positivo ou negativo (compare IV4 1006a29-30) produz para a predicaccedilatildeo de um

conceito de um sujeito diretamente duas possibilidades ou o predicado se torna positivo

isto eacute liga o conteuacutedo ao sujeito ou ele vem a ser negativo isto eacute predica o conceito

negativo e assim expressa a diferenccedila do sujeito perante a loacutegica de conceito do conteuacutedo

negado do conceito de predicado

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p84-85)

24

eacute do filoacutesofo mas as afecccedilotildees e os esquematismos e os paraesquematismos

delas mais do gramaacutetico que investiga os domiacutenios e as ideacuteias

(In Aristoacuteteles Categorias Commentaria p 09)

Dessa maneira coloca-se o problema do formalismo e da relaccedilatildeo

privada de significado que o gramaacutetico em geral estabelece pois o que seria

uma unidade na verdade natildeo passa de mera imagem do sentido O problema

da imitaccedilatildeo que se desdobra enquanto semacircntico loacutegico orgacircnico e funcional

passa a ser meramente um problema formal

ou) gar monon to o(ti dei= ton o(ristikon logon dhlou=n w(sper oi( plei=stoi

tw=n o(rwn legousin a)lla kai thn ai)tian e)nuparcein kai

e)mfainesqai

Pois natildeo somente porque eacute preciso manifestar o discurso definidor de

maneira que dizem precisamente a maioria das definiccedilotildees mas porque eacute

preciso tambeacutem a causa subsistir e aparecer nele

(Peri Yuxh=j-413a1)]

Na verdade a questatildeo da loacutegica pura e da gramaacutetica surge da questatildeo de

como se situa diante da possibilidade do que natildeo eacute15 Desde Parmecircnides esta

15 Es gilt zu beachten daB durch die Vielheit der analytischen Bestimmungen des

Seienden die dieses als seine Explikationsprinzipien (a)rxai a)krotatai ai)tiai vgl

Met IV1 1003a26-27) definieren keine Vielheit oder gar Negativitaumlt in das Seiende selbst

hieneigetragen wird Auch wenn die Einheit des Seienden ldquofuumlr unsrdquo als Negation der

Vielheit erlaumlutert werden kann erklaumlrt sich dies nach Aristoteles lediglich daher daB die

25

questatildeo estaacute colocada como aquilo que eacute e que natildeo tem possibilidade de natildeo

ser pois para esse entatildeo se admitiria a contradiccedilatildeo entre ser e natildeo ser Eacute a

verdade somente o que eacute e o que natildeo eacute natildeo eacute Desta maneira o que natildeo eacute nega

absolutamente o que eacute sendo portanto natildeo admissiacutevel A verdade eacute o que eacute e

somente in intellectu Assim o enunciado ainda natildeo pode aparecer como o

ponto de encontro do intelecto e das coisas Assim poderiacuteamos pensar a

verdade somente no enunciado sem relaccedilatildeo com as coisas como sendo forma

pura Como se esta fosse a verdade mesma

To gar mh e(n shmainein ou)den shmainein e+)stin mh

shmainontwn de tw=n o)nomatwn a)n$rhtai to dialegesqai proj

allhlouj kata de thn a)lhqeian kai proj au)ton

Vielheit ldquofuumlr uns sinnenfaumllligerrdquo ist Als solches muB das eine Seiende jedoch keineswegs

eine Vielheit oder gar Negativitaumlt sein determinatio ist fuumlr Aristoteles nicht negatio

Vale ter atenccedilatildeo que atraveacutes da multiplicidade das determinaccedilotildees analiacuteticas do ente as

quais esses a fim de definir como seus princiacutepios de explicaccedilatildeo (a)rxai a)krotatai

ai)tiai compare Met IV1 1003a26-27) natildeo estaacute levando para dentro nenhuma

multiplicidade ou negatividade no ente mesmo Tambeacutem quando pode ser explicada a

unidade do ente ldquopara noacutesrdquo como negaccedilatildeo da multiplicidade esclarece-se conforme

Aristoacuteteles simplesmente que a multiplicidade ldquopara noacutes eacute evidenterdquo Como tal deve ser um

ente de maneira nenhuma uma multiplicidade ou negatividade determinatio natildeo eacute para

Aristoacuteteles negatio

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p29-30)

26

Pois o natildeo significar um eacute significar nada e os nomes natildeo sendo

significantes desaparecem o diaacutelogo entre uns e outros e segundo a verdade

tambeacutem consigo mesmo a ele mesmo

(Aristoteles Metafiacutesica-1006b7)

A visatildeo do dialeacutetico tambeacutem se torna comprometida na medida em que

natildeo estabelece com as coisas uma relaccedilatildeo cooperativa

Em minha dissertaccedilatildeo de mestrado sobre Protaacutegoras apresentei como

Platatildeo por meio de uma perspectiva ampla de possibilidades consegue

vislumbrar um horizonte novo Esse horizonte que eacute a unidade do sentido

como diferenccedila vai ser detalhadamente exposto por Aristoacuteteles nos seus

diversos acircngulos o universo da reuniatildeo da ldquoconvencionalidaderdquo com o

significado pela natureza Pensamento voz e coisa satildeo anaacutelogos a

Kategoriai Peri (Ermeneiaj e (Analitikoi Na verdade a tradiccedilatildeo

estabelece esta posiccedilatildeo aristoteacutelica como convenccedilatildeo A palavra convenccedilatildeo se

origina da palavra latina conventio no nominativo e no acusativo

conventionem Na verdade a palavra eacute derivada de conventum e por sua vez

convenio O verbo venio deriva-se do grego bainw e portanto convenio

sunbainw poreacutem os dicionaacuterios apontam para sunqhkh16 O conjunto

junto quer dizer a correspondecircncia do significado e significante dentro de um

conjunto significativo e natildeo mais dentro de um campo meramente conceitual

16 The debate was taken up in Platorsquos Cratylus in which Hermogenes advocates the view

put forward by Democritus The names of things can be changed since their attachment to

any item depends only on lsquoconvention and agreementrsquo (Crat 384d 1-6 432 e2ff)

Aristotle takes up the term convention (sunqhke) from Plato (De Int 17 a I f)

(Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p12)

27

Ora o que ocorre simplesmente natildeo eacute um andar junto mas uma espeacutecie de

paralelismo entre as coisas as palavras e o pensamento Ou como diz

Weidemann17 um paralelismo entre linguagem e pensamento Assim

ldquoconvencionalidaderdquo seria a caracterizaccedilatildeo da expressatildeo falada que natildeo retrata

o que o texto expressa o que de forma nenhuma acontece de forma real que eacute

um conjunto junto portanto quando se diz lei natildeo se diz arbitraacuterio e nem

necessaacuterio mas tambeacutem natildeo se diz convencional

Aristoacuteteles nas Categorias utiliza os elementos homocircnimo sinocircnimo e

parocircnimo para designar uma nova noccedilatildeo que as integre numa nova definiccedilatildeo

para o estudo da liacutengua Quando se predica o nome e se predica tambeacutem a

razatildeo do nome ele se refere aos sinocircnimos mas quando se refere aos nomes

iguais e razotildees da essecircncia diferentes homocircnimos A razatildeo da essecircncia eacute

semelhante ao nome como sinocircnimo mas diferente enquanto homocircnimo Mas

enquanto enunciado o primeiro movimento ou seja algo que eacute impossiacutevel de

se compor totalmente e eacute totalmente homocircnimo enquanto natildeo eacute possiacutevel de se

estabelecer uma significaccedilatildeo que o desvende totalmente eacute o que possibilita o

sinocircnimo aquilo que posteriormente se estabelece enquanto nexo loacutegico

Dessa forma a significaccedilatildeo ocorre primeiramente nas Categorias por meio da

diferenccedila e posteriormente como semelhanccedila Na verdade Aristoacuteteles

explicita em ordem que a razatildeo da essecircncia pode ser outra e depois a mesma

em relaccedilatildeo ao nome e isso potildee em evidecircncia tanto o surgir do nome simples

como do discurso simples Por conseguinte estamos situados antes e depois

da ligaccedilatildeo das palavras Aquilo que fundamenta enquanto motivo loacutegico

Categorias ou seja enquanto palavras e depois como enunciados declarativos

tecircm a sua ligaccedilatildeo enquanto vozes a partir da imitaccedilatildeo que por sua vez existem

17 Veja Weidemann paacutegina 139

28

nas afecccedilotildees na alma e que soacute podem existir a partir de enunciados como

unidade a partir da diferenccedila

A fundamentaccedilatildeo baacutesica para as liacutenguas modernas se constitui

verdadeiramente a partir do entendimento deste periacuteodo que natildeo se constitui

pela gramaacutetica mas pela compreensatildeo do estudo da liacutengua ela mesma Hoje

esse entendimento praticamente inexiste jaacute que as estruturas baacutesicas do estudo

das liacutenguas modernas natildeo se orientam a partir dos conceitos que foram

constituiacutedos a partir do periacuteodo de construccedilatildeo da liacutengua grega mas sim por

classificaccedilotildees posteriores que funcionam como comunicaccedilatildeo funcional Esta

forma de entendimento se deu inicialmente com os alexandrinos e com a

obrigaccedilatildeo de todos aprenderem a liacutengua grega e a sua introduccedilatildeo na escola

grega como gramaacutetica

A gramaacutetica e o gramaacutetico jaacute estatildeo presentes desde Platatildeo e Aristoacuteteles

que testemunham a sua importacircncia e relevacircncia seja como estudo filoloacutegico

e de perspectiva loacutegica seja depois com os Estoacuteicos com relaccedilatildeo agrave semacircntica

ou como ldquoclassificatoacuteriordquo no periacuteodo alexandrino Eacute preciso separar o

gramaacutetico e a gramaacutetica como estudo filoloacutegico e de perspectiva loacutegica dos

Estoacuteicos e do periacuteodo alexandrino em uma tentativa de entender os conceitos

anteriormente estabelecidos Este trabalho tem por meta mostrar como o

estudo filoloacutegico e loacutegico satildeo os periacuteodos fundamentais para a estruturaccedilatildeo do

estudo da liacutengua assim como demonstrar que essa gramaacutetica tem no sentido a

sua explicaccedilatildeo primeira Por isso para este trabalho a classificaccedilatildeo eacute

secundaacuteria O estudo catalogador natildeo trata dos princiacutepios neles mesmos

aqueles que satildeo amados por si mesmos como diz Aristoacuteteles no iniacutecio da

Metafiacutesica e no livro primeiro da Eacutetica a Nicocircmaco Diz Aristoacuteteles que a

totalidade permeia como bem ao homem que por sua vez se lanccedila sobre esta

totalidade E assim ele tem a possibilidade de declarar bem essa totalidade

29

Existem diferenccedilas quanto aos fins seja em atividade seja em obra seja em

accedilatildeo que vai aleacutem da atividade Desta forma esse uacuteltimo modo eacute caracterizado

como ato eacutetico pois ultrapassa o mero fazer e vai ao encontro novamente do

bem Se natildeo houvesse um primeiro e um posterior isto eacute um princiacutepio e um

fim o apetite de conhecer seria vatildeo e vazio pois tudo iria ao infinito

ὅτι microὲν οὖν οὐχ οἷόν τε κινεῖσθαι τὴν ψυχήν φανερὸν ἐκ τούτωνmiddot εἰ δ ὅλως

microὴ κινεῖται δῆλον ὡς οὐδ ὑφ ἑαυτῆς πολὺ δὲ τῶν εἰρηmicroένων ἀλογώτατον

τὸ λέγειν ἀριθmicroὸν εἶναι τὴν ψυχὴν κινοῦνθ ἑαυτόνmiddot ὑπάρχει γὰρ αὐτοῖς

ἀδύνατα πρῶτα microὲν τὰ ἐκ τοῦ κινεῖσθαι συmicroβαίνοντα ἴδια δ ἐκ τοῦ legein

au)thn a)riqmon pw=j gar crh noh=sai monada kinoumenhn kai u(po

tinoj kai pw=j a)merh= kai a)diaforon ou)=san h(=| gar e)sti kinhtikh kai

kinhth diaferein dei= e)ti d e)pei fasi kinhqei=san grammhn e)pipedon

poiei=n stigmhn de grammhn kai ai( tw=n monadwn kinhseij grammai

e)sontai h( gar stigmh monaj e)sti qesin e)cousa o( d a)riqmoj th=j

yuch=j h)dh pou e)sti kai qesin e)cei e)ti d a)riqmou= men e)an a)felh|

tij a)riqmon h) monada leipetai a)lloj a)riqmoj

(Peri Yuxh=j-409 a1)

Que natildeo eacute capaz de estar em movimento a alma eacute evidente a partir dessas

coisas e se de modo total natildeo se movimenta eacute evidente como em relaccedilatildeo a

nada sob o efeito de si mesma E das muitas coisas que estatildeo ditas a mais sem

razatildeo eacute o dizer ser a alma nuacutemero se movente a si mesma Pois subsiste nelas

impossibilidades em primeiro lugar a partir do estar em movimento as

coisas que andam juntas e em particular a partir do dizer a ela nuacutemero Pois

30

de maneira que eacute bom pensar uma unidade estando em movimento e sob o

quecirc e como em relaccedilatildeo ao que eacute sem partes e sem diferenccedila Pois pelo que eacute

concernente ao movimento e moacutevel eacute preciso diferenciar E ainda uma vez

que dizem uma linha tendo sido colocada em movimento faz uma superfiacutecie e

um ponto faz uma linha tambeacutem as movimentaccedilotildees das unidades seratildeo

linhas Pois o ponto eacute unidade que tem posiccedilatildeo e o nuacutemero da alma jaacute eacute onde

tem tambeacutem posiccedilatildeo E ainda quando se subtrai do nuacutemero algum nuacutemero ou

unidade resta outro nuacutemero

Dessa forma a poliacutetica eacute caracterizada como o conjunto de relaccedilotildees

eacuteticas que dirigem todas as accedilotildees do indiviacuteduo18 mas subordinada agrave

contemplaccedilatildeo e a contemplaccedilatildeo eacute caracterizada no Peri Yuxh=j 407a23

como

εἰ οὖν ἡ νόησις περιφορά καὶ νοῦς ἂν εἴη ὁ κύκλος οὗ ἡ τοιαύτη περιφορὰ

νόησις ἀεὶ δὲ δὴ τί νοήσει (δεῖ γάρ εἴπερ ἀΐδιος ἡ περιφορά) τῶν microὲν γὰρ

πρακτικῶν νοήσεων ἔστι πέρατα (πᾶσαι γὰρ ἑτέρου χάριν) αἱ δὲ θεωρητικαὶ

τοῖς λόγοις ὁmicroοίως ὁρίζονταιmiddot λόγος δὲ πᾶς ὁρισmicroὸς ἢ ἀπόδειξιςmiddot

Se entatildeo o ato de pensar eacute o portar movimento em redor tambeacutem o intelecto

seria o ciacuterculo do qual o portar movimento em redor desse tipo eacute o ato de

pensar E sempre de fato o que pensaraacute (pois eacute preciso se precisamente o

portar movimento eacute o sempre tempo19) Pois dos atos de pensar praacuteticos haacute

limites (pois todos satildeo graccedilas a outro) e os contemplativos satildeo delimitados

18 Ver Jacqueline de Romilly- La Loi dans la Penseacutee Grecque- Introduccedilatildeo

19 a)idion

31

de modo semelhante pelos discursos E todo discurso eacute definiccedilatildeo ou

demonstraccedilatildeo

Pode-se considerar tanto a contemplaccedilatildeo como o conhecimento como

subdivisotildees da atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) O desenvolvimento da linguagem

do periacuteodo micecircnico ateacute o seacuteculo VIII ou seja Homero tambeacutem faz parte do

processo que culmina com a ldquoinvenccedilatildeordquo20 das leis baseadas em costumes e

ldquoconvenccedilatildeordquo Eacute claro que essas dependem tambeacutem da formaccedilatildeo da linguagem

enquanto estrutura primeira de comunicaccedilatildeo Fica claro tambeacutem que a

poliacutetica enquanto manifestaccedilatildeo das leis da cidade se liga agrave linguagem escrita

enquanto transformaccedilatildeo da civilizaccedilatildeo grega oral Fica claro tambeacutem que

existe uma tensatildeo entre as leis ideais e o estabelecimento da tradiccedilatildeo e o seu

fazer enquanto haacutebito21

e)sti d h( men u(lh dunamij to d ei)=doj e)nteleceia kai tou=to dicw=j to

20 A vrai dire ce nrsquoeacutetait pas tout agrave fait une invention Les Grecs de lrsquoeacutepoque myceacutenienne

avaient utiliseacute un syllabaire que nous lisons depuis peu sur les tablettes ou il srsquoest conserve

Mais ce syllabaire ndash drsquoailleurs mal adapte au grec- avait disparu dans le naufrage de la

civilisation myceacutenienne lors de lrsquoarriveacutee de nouvelles populations

(Jacqueline de Romilly- La Lois dans la Penseacutee Grecque- paacutegina 11)

21 Le mot nomos enfermait donc em lui-mecircme une tension entre ces deux valeurs-

normative et positivemdashdrsquoou on le verra plus loin allaient naicirctre bien des problegravemes Mais

il traduisait aussi par lagrave-mecircme une aspiration agrave reconnaicirctre um ordre humain et agrave donner

valeur absolue aux faccedilons de faire quotidiennes qui fera la fierteacute des Grecs tout au long de

lrsquohistoire et dans une certaine mesure passera toute vive jusqursquoa nous

(Jacqueline de Romilly- La Lois dans la Penseacutee Grecque- paacutegina 24)

32

men w(j e)pisthmh to d w(j to qewrei=n

E por um lado a mateacuteria eacute possibilidade e o aspecto por outro lado eacute a

mateacuteria atualizada e isso de dois modos um como conhecimento e outro

como (exerciacutecio do conhecimento) contemplar

(Peri Yuxh=j-412a23)

E diz Aristoacuteteles na Metafiacutesica 1029a20

Legw drsquo u(lhn h( kaqrsquo au(thn mhte ti mhte poson mhte a)llo mhden

legetai oi(=j w(ristai to o)n e)sti gar ti kaqrsquo ou(= kathgorei=tai

toutwn e(kaston (= to ei)=nai e(teron kai tw=n kathgoriw=n e(kast$

(ta men gar a)lla th=j ou)siaj kathgorei=tai au(th de th=j u(lhj)

w(ste to e)sxaton kaqrsquo au(to ou)te ti ou)te poson ou)te a)llo ou)den

e)stin ou)de dh ai( a)pofaseij kai gar au)=tai u(parcousi kata

sumbebhkoj

E digo mateacuteria a qual segundo ela mesma nem algo nem um quanto nem

nenhum outro eacute dita pelos quais se delimita o que eacute Pois eacute algo do que se

predica cada um desses pelo que o ser outro tambeacutem por uma das categorias

(pois uns outros predicam da essecircncia e essa da mateacuteria) de maneira que o

uacuteltimo por si mesmo nem eacute algo nem quanto nem eacute nada outro em nada de

fato as negaccedilotildees pois tambeacutem estas subsistem segundo o ocorrido

33

A unidade visa ao bem A voz visa o bem enquanto unidade Mas a

unidade tem que existir a partir da diferenciaccedilatildeo Este trabalho tem como

objetivo mostrar a relaccedilatildeo da alma como totalidade e o corpo como ponto

primeiro e baacutesico para todos os itens subsequumlentes Aristoacuteteles natildeo conceitua

um organon como oacutergatildeo mas sim como um conjunto de etapas que atua

simultaneamente e por sua vez determina a relaccedilatildeo com o intelecto Isso

significa a uniatildeo da voz do pensamento e das coisas enquanto enunciado

declarativo

peri de tou= nou= kai th=j qewrhtikh=j dunamewj ou)den pw faneron a)ll

e)oike yuch=j genoj e(teron ei)=nai kai tou=to monon e)ndecesqai

cwrizesqai kaqaper to a)i˛dion tou= fqartou= ta de loipa moria th=j

yuch=j faneron e)k toutwn o(ti ou)k e)sti cwrista kaqaper tinej

fasin tw=| de logw| o(ti e(tera faneron ai)sqhtikw=| gar ei)=nai kai

doxastikw=| e(teron ei)per kai to ai)sqanesqai tou= doxazein o(moiwj de

kai tw=n a)llwn e(kaston tw=n ei)rhmenwn e)ti d e)nioij men tw=n zw|wn

a(panq u(parcei tau=ta tisi de tina toutwn e(teroij de e(n monon

tou=to de poiei= diaforan tw=n zw|wn$ dia tina d ai)tian u(steron

e)piskepteon

Eacute evidente em nada tambeacutem a respeito do intelecto e da possibilidade

especulativa mas parece ser um outro gecircnero de alma e isso somente admite-

se separar conforme o eterno do corruptiacutevel E eacute evidente que as partes que

restam da alma a partir dessas como dizem alguns natildeo satildeo separaacuteveis e eacute

evidente que satildeo pela razatildeo outras coisas pois pelo que concerne agrave sensaccedilatildeo

34

ser e pelo que concerne agrave opiniatildeo eacute outra coisa se precisamente o sentir eacute

diferente do opinar e de modo semelhante tambeacutem cada um das outras coisas

ditas E ainda em alguns dos animais por um lado subsistem todas essas

coisas em uns algumas dessas e para outros de outro lado somente uma (e

isso faz a diferenccedila dos animais) por meio de que causa mais tarde deve-se

investigar

(Peri Yuxh=j-414a1)

Isto ocorre em funccedilatildeo do tratamento dado por Aristoacuteteles para aquilo

que ele chama incerteza Aristoacuteteles tem respeito profundo por ela e admite

sua ignoracircncia para poder chegar a uma formulaccedilatildeo mais clara Certamente a

separaccedilatildeo entre voz pensamento e coisa determina a exclusatildeo da incerteza A

exclusatildeo da heteronomia e da polinomia implica justamente o tratamento

primordial de Aristoacuteteles quanto agrave incerteza pois que essas impedem o

sentido

Para atingirmos o objetivo estipulado primeiramente nesta investigaccedilatildeo

eacute necessaacuterio instaurar a problemaacutetica da alma em Aristoacuteteles por ser aquilo

que gera todo o restante as afecccedilotildees na alma Na histoacuteria da evoluccedilatildeo do

texto aristoteacutelico essa obra se situa dentro do periacuteodo final da atividade de

Aristoacuteteles Natildeo existe mais a oposiccedilatildeo entre corpo e alma e a uniatildeo em seu

ponto de vista eacute uma uniatildeo natural Natildeo se trata mais nem da Fusij nem da

Qesij nem da junccedilatildeo com o exterior nem tampouco do problema da

subjetividade humana Trata-se entatildeo da relaccedilatildeo que se estabelece entre o

todo e a unidade como voz pensamento e coisa e consequumlentemente por meio

da e na proacutepria linguagem

35

Aleacutem disso tentaremos compreender a relaccedilatildeo entre a alma e a voz seja

como voz simples categorias seja como discurso em siacutentese trata-se de

mostrar com clareza as articulaccedilotildees mentais que possibilitam o enunciado por

meio das possibilidades estruturadas em Peri (Ermeneiaj e as significaccedilotildees

primeiras nas Kategoriai e na relaccedilatildeo de ambas com o Peri Yuxh=j22

22 Ammonios der sich im Vorwort keines Kommentars die frage stellt weshalb diese

Schrift den Titel Peri E(rmeneiaj traumlgt bemerkt denn auch daB Ar von dem dieser

Titel seiner Meinung nach stammt fuumlr sie ebensogut die Uumlberschrift Peri a)pofantikou=

logou (ldquoUumlber den Behauptungssatzrdquo) haumltte waumlhlen koumlnnen (vgl 4 27-29 521-23)

Anders als im Titel der gleichnamigen Abhandlung eines gewissen Demetrios in welchem

es den Sprachstil bezeichnet der das Thema dieser Abhandlung bildet dient das Wort

(Ermeneia im Titel der Aristotelischen Schrift Peri (Ermeneiaj nach Ammonios (vgl

4 29-51 517-19) zur Bezeichnung des Behauptungssatzes als derjenigen Satzart welche

ldquodie Erkenntnis der Seele interpretiert (dh sprachlich zum Ausdruck bringt)rdquo (w(j

e(rmeneion thn gnw=sin th=j yuxh=j 518f)

Amocircnio que coloca a questatildeo no prefaacutecio do seu comentaacuterio porque este escrito traz por

tiacutetulo Peri (Ermeneiaj nota tambeacutem que Aristoacuteteles a partir deste tiacutetulo deriva o seu

pensamento pelo qual pensamento tanto poderia ter escolhido o tiacutetulo Peri

a)pofantikou= logou (sobre o dicurso declarativo) (compare 4 27-29 521-23) De outra

maneira como no tiacutetulo do tratado de mesmo nome de um certo Demeacutetrio no qual isso se

caracteriza o estilo de linguagem que o tema deste tratado constroacutei serve-se da palavra

(Ermeneia no tiacutetulo do escrito aristoteacutelico Peri (Ermeneiaj segundo Amocircnio

(compare 4 29-51 517-19) para caracterizaccedilatildeo do discurso declarativo como aquele

modo de frase o qual ldquoo conhecimento da alma interpreta (isto eacute traz linguisticamente para

a expressatildeo)rdquo (w(j e(rmeneion thn gnw=sin th=j yuxh=j 518f)

(Weidemann- Aristoteles-p40)

36

O meacutetodo utilizado por Aristoacuteteles23 no Peri Yuxh=j consistiu

23 Die aristotelische Rechtfertigung von Bedeutungsgrenzen gliedert sich zumindest in

ihrer systematisch-rekonstruierten Form in zwei Teile in einem ersten ldquodestruktivenrdquo

Schritt (I) zeigt Aristoteles daB derjenige der keine definiten Bedeutungseinheiten

zugesteht das was er durch ein sprachliches Zeichen zum Ausdruck bringen moumlchte

gegebenfalls durch das Aufzaumlhlen grenzenlos ProzeB bilden ohne daB der Handelnde sich

dadurch aus abgegrenzter Wotbedeutungen hingegen (II) sich in einer zeitlich

abgegrenzten Weise sprachlich zu verhalten muB er als Moumlglichkeitsbedingung definite

Bedeutungen aufweisen Diese indirekte Widerlegung erinnert durch ihre Zweigliedrigkeit

an die Struktur des ldquoindirekten Beweisesrdquo in der assertorischen Logik Dessen ldquoScharnierrdquo

bzw Wendepunkt zwischen der reductio ad absurdum und den konstruktiven SchlieBen auf

die zu verteidigende These bildet allerdings der Nichtwiderspruchssatz sowie der Satzes

vom ausgeschlossenen Mittleren In der transcendental-pragmatischen Argumentation von

Met IV bildet das Scharnier bzw den Wendenpunkt zwischen Destruktion und

Konstruktion hingegen allein die Entscheidung des Gespraumlchpartners zu sprachlich-

kommunikativem Verhalten

(A explicaccedilatildeo aristoteacutelica do limite de significaccedilatildeo se articula no miacutenimo em sua forma

reconstruiacuteda sistemaacutetica em duas partes no primeiro passo destrutivo (I) mostra Aristoacuteteles

que aquilo que concede nenhuma unidade de significaccedilatildeo definida o que ele atraveacutes de um

sinal linguumliacutestico desejaria levar para expressatildeo dado o caso deve explicar a enumeraccedilatildeo

sem limite de muitas palavras Um ato da fala natildeo pode no entanto construir um processo

sem limite sem que o que lida saiacutesse atraveacutes do discurso comum (II) Para se relacionar

linguumlisticamente de um modo temporal delimitado ele deve demonstrar as significaccedilotildees

definidas como condiccedilatildeo de possibilidade Essa refutaccedilatildeo indireta lembra a dupla

articulaccedilatildeo na estrutura do ldquodiscurso indiretordquo na loacutegica assertoacuterica Cuja ldquoDobrardquo

respectivamente ponto de transiccedilatildeo da reduccedilatildeo ao absurdo e o finalizar construtivo para a

tese que se defende constroacutei no entanto o princiacutepio da natildeo contradiccedilatildeo e a exclusatildeo do

meio Na argumentaccedilatildeo transcendental pragmaacutetica da Metafiacutesica IV se constroacutei a dobra

respectivamente o ponto de transiccedilatildeo entre destruiccedilatildeo e construccedilatildeo ao longo somente dos

interlocutores para a relaccedilatildeo comunicativa linguumliacutestica)

37

primeiramente em dizer quais satildeo os problemas relativos agrave alma Consciente

desses problemas partiu para uma definiccedilatildeo mais apropriada sobre o assunto

A obra eacute dividida em trecircs livros O primeiro em uma breve introduccedilatildeo

estabelece que o lugar da alma se situa nas coisas belas e honradas e que

devido a uma ausecircncia de meacutetodo o acesso agrave alma eacute muito difiacutecil Apresenta

entatildeo uma retrospectiva de opiniotildees e problemas sobre a alma O primeiro

problema diz respeito ao fato de que a alma natildeo pode ser movida por ela

mesma e dessa maneira somente pelas coisas ocorridas O segundo livro busca

uma definiccedilatildeo do que seja a alma

Ta men dh u(po tw=n proteron paradedomena peri yuch=j ei)rhsqw

palin d w(sper e)x u(parch=j e)paniwmen peirwmenoi diorisai ti e)sti

yuch kai tij a)n ei)h koinotatoj logoj au)th=j legomen dh genoj e(n ti

tw=n o)ntwn thn ou)sian tauthj de to men w(j u(lhn o( kaq au(to ou)k

e)sti tode ti e(teron de morfhn kai ei)=doj kaq h(n h)dh legetai tode

ti kai triton to e)k toutwn e)sti d h( men u(lh dunamij to d ei)=doj

e)nteleceia kai tou=to dicw=j to men w(j e)pisthmh to d w(j to

qewrei=n

E estejam ditas as coisas transmitidas sob o efeito das ditas antes a respeito

da alma e de novo como a partir do comeccedilo precisamente voltemos

tentando delimitar o que eacute a alma e que discurso dela seria o mais comum De

fato gecircnero uno das coisas que satildeo dizemos essecircncia e dessa uma coisa por

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzedentaler Realismus- p72)

38

um lado como mateacuteria que por si mesmo natildeo eacute possiacutevel o que eacute e outra

coisa forma e aspecto segundo a qual jaacute eacute dita o que eacute e a terceira a coisa a

partir destas E por um lado a mateacuteria eacute possibilidade e o aspecto por outro

lado eacute realizaccedilatildeo e isso de dois modos um como conhecimento e outro como

contemplar

(Peri Yuxh=j-412 a3)

Para estabelecer a definiccedilatildeo de alma Aristoacuteteles define diversos

conceitos Mateacuteria possibilidade aspecto forma corpo

Enteleacutequia eacute a atualizaccedilatildeo da mateacuteria inerte (u(lh) e possibilidade

(dunamij) como aspecto (ei)doj) Como primeira enteleacutequia do corpo [a

alma] eacute algo concernente ao oacuterganon como alguma coisa que eacute movida pelas

sensaccedilotildees e eacute imoacutevel Eacute o conhecimento associado por Aristoacuteteles ao sono Os

animados satildeo os que se movem e natildeo mudam de lugar Posteriormente

procura definir os planos da alma e mostrar que natildeo se pode procurar a natildeo

ser por alguma figura do risiacutevel a alma pela alma pois que ela seria destinada

a todas as definiccedilotildees e a nenhuma Portanto passa a esclarecer a definiccedilatildeo da

alma junto ao corpo Constata-se que a alma natildeo eacute o corpo pois o corpo natildeo eacute

das coisas do sujeito e sim no sujeito remetendo diretamente ao texto das

Categorias

ou)siai de malist ei)=nai dokou=si ta swmata kai toutwn ta fusika

tau=ta gar tw=n a)llwn a)rcai tw=n de fusikw=n ta men e)cei zwhn ta d

ou)k e)cei zwhn de legomen thn di au(tou= trofhn te kai au)xhsin kai

fqisin w(ste pa=n sw=ma fusikon metecon zwh=j ou)sia a)n ei)h ou)sia d

ou(twj w(j sunqeth e)pei d e)sti kai sw=ma kai toionde zwhn gar e)con

39

ou)k a)n ei)h sw=ma h( yuch ou) gar e)sti tw=n kaq u(pokeimenou to sw=ma

ma=llon d w(j u(pokeimenon kai u(lh

E essecircncias parecem ser sobretudo os corpos e desses as coisas que

pertencem agrave natureza pois essas satildeo os princiacutepios dos outros E das que

pertencem agrave natureza umas tecircm vida e outras natildeo tecircm e vida dizemos a

nutriccedilatildeo por si mesmo e crescimento e perecimento De maneira que todo

corpo natural que participa da vida seria essecircncia e essecircncia assim como o

que deve se posto junto E uma vez que eacute tambeacutem um corpo desse tipo (com

um certo atributo) pois que tem vida a alma natildeo seria um corpo pois o

corpo natildeo eacute das coisas do sujeito e ele eacute mais como sujeito e mateacuteria

(Peri Yuxh=j-412a16)

Panu ge

(Otan de ge au)th kaq au(thn skoph=| e)kei=se oi)cetai ei)j to kaqaron

te kai a)ei o)n kai a)qanaton kai w(sautwj e)con kai w(j suggenhj ou)=sa

au)tou= a)ei met e)keinou te gignetai o(tanper au)th kaq au(thn genhtai

kai e)xh=| au)th=| kai pepautai te tou= planou kai peri e)kei=na a)ei kata

tau)ta w(sautwj e)cei a(te toioutwn e)faptomenh kai tou=to au)th=j to

paqhma fronhsij keklhtai

Certamente este trecho do Faidwn de Platatildeo difere do anterior de Peri

Yuxh=j-412a16

40

Completamente

Quando por outro lado investiga ela por ela mesma para laacute segue o caminho

visando ao puro e o que eacute sempre imortal e o que eacute do mesmo modo e sendo

como o parente dele sempre com aquele quando precisamente ela venha a ser

por ela mesma e seja permitido por ela e cessou do erro e em torno aquelas

sempre segundo as mesmas coisas eacute do mesmo modo jaacute que estaacute tocada

desses tipos e essa afecccedilatildeo dela eacute chamada fronesis

(Platatildeo- Faidwn 794 1)

Assim sendo descobrem-se as possibilidades da alma e suas definiccedilotildees

mais proacuteprias A noccedilatildeo de vida em relaccedilatildeo agrave alma e os seus constituintes

Enfatiza Aristoacuteteles a nutriccedilatildeo e principalmente para os animais a sensaccedilatildeo

dh=lon ou)=n o(ti ton au)ton tropon ei(=j a)n ei)h logoj yuch=j te kai

schmatoj ou)te gar e)kei= sch=ma para to trigwnon e)sti kai ta

e)fexh=j ou)t e)ntau=qa yuch para taj ei)rhmenaj genoito d a)n kai e)pi

tw=n schmatwn logoj koinoj o(j e)farmosei men pa=sin i)dioj d

ou)denoj e)stai schmatoj o(moiwj de kai e)pi tai=j ei)rhmenaij yucai=j

Eacute evidente que uma unidade do mesmo modo seria o discurso da alma e da

figura Pois nem por um lado a figura eacute possiacutevel aleacutem do triangulo e as

figuras em ordem nem laacute por outro lado a alma estaacute aleacutem das coisas ditas E

o discurso comum viria a ser tambeacutem sobre as figuras o qual ajustaraacute a todas

e de nenhuma figura seraacute proacutepria E igualmente sobre almas ditas

41

(Peri yuxh=j-414b5)

O livro 03 mostra primordialmente a funccedilatildeo da fantasia e sua relaccedilatildeo

com a sensaccedilatildeo e a funccedilatildeo do intelecto Evidenciam-se as diferenccedilas entre o

intelecto e o sensiacutevel Embora o que ative a alma em possibilidade e assim a

torne atividade e desta forma crie o sensiacutevel e o inteligiacutevel seja o mesmo

porquanto Aristoacuteteles a defina como o apetite de conhecer ou demanda de

saber (o)recij) e isso seja a primeira etapa na formaccedilatildeo do intelecto e que

tambeacutem possibita o bem querer da percepccedilatildeo dos sentidos e de seus

respectivos desenvolvimentos24 esta demanda soacute tem funccedilatildeo enquanto o que eacute

primeiro e depois posterior ou seja enquanto diferenccedila da multiplicidade

sensiacutevel e divisatildeo e posterior unidade do juiacutezo que por sua vez se expressa

enquanto enunciado

E diz Philoponos

Μέλλοντας ἡmicroᾶς τῶν περὶ ψυχῆς ἀκροᾶσθαι λόγων ἀναγκαῖον εἰπεῖν

πρότερον περὶ τῶν δυνάmicroεων τῆς ψυχῆς ποσαχῶς τε διαιροῦνται καὶ

ποίας ἑκάστη τῆς ὀνοmicroασίας τετύχηκεν εἶτα πόσαι τῶν ἀρχαιοτέρων περὶ

αὐτῶν δόξαι γεγόνασιν καὶ ἐπὶ τούτοις τὴν ἀληθῆ περὶ αὐτῶν δόξαν ἐκ

διαιρέσεως ἀφορίσασθαι πρῶτον microὲν αἱ ψυχικαὶ δυνάmicroεις τὴν εἰς δύο

διαίρεσιν ἐπιδέχονταιmiddot αἱ microὲν γὰρ αὐτῶν εἰσι λογικαί αἱ δὲ ἄλογοι

24 Hicks no seu trabalho sobre a obra Peri yuxh=j na nota 414 b2 afirma que a

o)recij eacute o termo que define o que aparece na alma racional como boulesij e o que

aparece na irracional como qumoj e e)piqumia

42

ἑκατέρα δὲ τούτων τῶν δυνάmicroεων διχῇ πάλιν διαιρεῖταιmiddot τῶν γὰρ λογικῶν

δυνάmicroεων αἱ microέν εἰσιν ζωτικαὶ καὶ ὀρεκτικαί αἱ δὲ γνωστικαίmiddot ὁmicroοίως δὲ καὶ

αἱ ἄλογοι

A fim de estarmos a ponto de escutar dos discursos a respeito da alma eacute

necessaacuterio dizer primeiramente a respeito das possibilidades da alma de

quantas maneiras se dividem e de qual denominaccedilatildeo cada uma ocorre e

depois quantas das mais primeiras delas vieram a ser acreditadas e separar

sobre essas a crenccedila verdadeira a respeito delas a partir da delimitaccedilatildeo Em

primeiro lugar por um lado as possibilidades psiacutequicas admitem-se em

relaccedilatildeo a uma dupla separaccedilatildeo pois umas dessas satildeo loacutegicas por um lado e

outras satildeo privadas de loacutegica E cada uma dessas das possibilidades divide-se

de novo de modo duplo Pois das possibilidades loacutegicas umas satildeo

concernentes agrave vida e ao desejo por um lado e as outras por outro lado

relativas ao conhecimento e de modo semelhante tambeacutem as que satildeo

privadas de loacutegica

(In Aristotelis Peri Yuxh=j Commentaacuteria ndash p 01)

Verifica-se nesse comentaacuterio que o apetite tambeacutem estaacute ligado agrave parte

loacutegica muito embora uma outra divisatildeo ocorra dentro da parte loacutegica

Certamente Philoponos natildeo percebeu que natildeo existem possibilidades da alma

pois a alma natildeo se move e nem move a nada enquanto separada formalmente

Como afirma Aristoacuteteles seria melhor dizer

a)lla ton a)nqrwpon t$= yux$=

(Peri Yuxh=j 408-b14)

43

O acusativo se expressa como deslocamento espacial na alma e natildeo pela

alma jaacute que existe segundo Aristoacuteteles uma impossibilidade de mistura ou

harmonia25

Aristoacuteteles usando a metaacutefora da casa e utilizando-se de duas posiccedilotildees a do

Fusikoj e a do Dialektikoj une as duas posiccedilotildees respectivamente as

coisas fiacutesicas e os aspectos 26

25 Sobre a concepccedilatildeo de alma que se encontra em Aristoacuteteles no Peri Yuxh=j diz

Nuyens

En effet LrsquoEudeme (qui porte comme sous-titre h) peri yuxh=j) et le De Anima sont les

seuls traiteacutes dans lesquels le problegraveme de lrsquoacircme soit expresseacutement poseacute et ou la question

des rapports entre lrsquoacircme et le corps soit deacutebattue ex professo et en deacutetail Le dialogue met

em avant sans aucune restriction le dualisme irreacuteductible exposeacute par Platon dans le De

anima au contraire la concepcion de lrsquoacircme enteacutelechie megravene agrave des conclusions

diameacutetralement opposeacutees agrave ces dualisme Dans ses autres ouvrages Aristote ne pose nulle

part avec une telle acuiteacute les problegravemes psychologiques il est agrave remarquer pourtant que

bien souvent les rapports entre lrsquoacircme et les corps y sont evoqueacutes Ainsi dans LrsquoEacutethique et

la Politique ces rapports sont compareacutes aux relations que creacutee la vie em socieacuteteacute dans les

traiteacutes biologiques lrsquoacircme est indiqueacutee mainte fois comme la source de la vie Dans la

Meacutetaphysique eacutegalement on rencontre plusiers allusions aux rapports de lrsquoacircme et du corps

Mecircme chose dans les ouvrages de physique Mais tous ces passages ont ceci de commun

que les realtions envisageacutees nrsquoy sont point traiteacutees comme une question importante agrave la

faccedilon du De anima elles y sont simplement toucheacutees em passant Lrsquoexposeacute porte sur des

problegravemes tout diffeacuterents et ce nrsquoest qursquoagrave titre drsquoexemple ou em guise drsquoillustration que les

rapports entre lrsquoacircme et le corps y sont indiqueacutes

(LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p49)

26 Interessante ponto de vista tem Case quando diz

44

Aristoacuteteles volta ao assunto no mesmo livro Peri Yuxh=j onde

conceitua as trecircs possibilidades de essecircncia

tricw=j gar legomenhj th=j ou)siaj kaqaper ei)pomen w(=n to men

ei)=doj to de u(lh to de e)x a)mfoi=n toutwn d h( men u(lh dunamij to de

ei)=doj e)nteleceia e)pei to e)x a)mfoi=n e)myucon ou) to sw=ma e)stin

e)nteleceia yuch=j a)ll au(th swmatoj tinoj kai dia tou=to kalw=j

u(polambanousin oi(=j dokei= mht a)neu swmatoj ei)=nai mhte sw=ma ti h(

yuch

(Peri Yuxh=j-414 a 14)

Pois estaacute dita a essecircncia de trecircs maneiras conforme dissemos da qual uma eacute

o aspecto outra a mateacuteria e outra a partir de ambas e desses a mateacuteria eacute

possibilidade e o aspecto eacute enteleacutequia uma vez que a partir de ambas eacute

animado natildeo o corpo eacute a enteleacutequia da alma mas essa de algum corpo Por

isso consideram de modo belo para os quais a alma parece ser nem sem corpo

nem algum corpo

Na Metafiacutesica G Livro 05 Aristoacuteteles demonstra essa uniatildeo

enfatizando a impossibilidade de ser e natildeo ser e sendo assim a sensaccedilatildeo que

La philosophie de Platon est un dialogue que cherche agrave devenir science celle drsquoAristote est

une science que porte encore des traces de dialectiques

(LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p 04)

45

eacute o que muda natildeo pode ser confundida com o pensamento - o que eacute Desta

maneira o homem eacute alma como enteleacutequia e corpo enquanto possibilidade

Platatildeo expotildee o assunto de maneira semelhante no seu diaacutelogo Timeu e deste

modo anuncia o tempo da nova ciecircncia estabelecendo a reuniatildeo da ldquopalavrardquo

(Logoj) e da ldquoobrardquo ( )Ergon) O ser se manifesta de diversas maneiras e se

explica justamente pela capacidade de transporte da essecircncia primeira como

unidade de voz pensamento e coisa enquanto diferenccedila

A visatildeo do corpo eacute a o)yij e a visatildeo da alma eacute o nou=j

(Livro 01 Eacutetica a Nicocircmaco cap 06 seccedilatildeo12)

to de sperma kai o( karpoj to dunamei toiondi sw=ma w(j men ou)=n h(

tmh=sij kai h( o(rasij ou(tw kai h( e)grhgorsij e)ntele ceia w(j d h( o)yij

kai h( dunamij tou= o)rganou h( yuch

E a semente e o fruto satildeo o corpo em possibilidade desse tipo Como

certamente a accedilatildeo de cortar e a accedilatildeo de ver assim tambeacutem a accedilatildeo de estar

acordado eacute enteleacutequia e como a visatildeo e a possibilidade do instrumento a

alma

(Peri Yuxh=j-413a)

Aristoacuteteles confirma que o pensar eacute parte proacutepria da alma Assim natildeo eacute

possiacutevel perceber desejar ter audaacutecia ter coacutelera agir e experimentar

sensaccedilotildees sem a alma A alma parece ser nem sem corpo nem algum corpo

Diferente da concepccedilatildeo platocircnica de alma que eacute vista como uma essecircncia

46

independente sua uniatildeo com o corpo eacute temporaacuteria e imposta pela forccedila sua

separaccedilatildeo para com ele eacute uma liberaccedilatildeo

Noacutes estamos entatildeo em presenccedila de uma teoria da alma de todo modo

oposta agrave concepccedilatildeo do Peri Yuxh=j

(LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p48)

A alma eacute o movimento das sensaccedilotildees sem ter movimento O apetite

inteletual Eacute o contiacutenuo sem partes destituiacutedo de grandeza e indiferenciado

Por outro lado estaacute entrelaccedilada a alma ao intelecto e ao corpo agrave grandeza ou

ao ponto Como um se une ao outro Aristoacuteteles explica que natildeo eacute necessaacuterio

fazer esta divisatildeo pois isto equivaleria a separar a cera de sua impressatildeo

o)rgana de kai ta tw=n futw=n merh a)lla pantelw=j a(pla= oi(=on to

fullon perikarpiou skepasma to de perikarpion karpou= ai( de r(izai

tw=| stomati a)nalogon a)mfw gar e(lkei thn trofhn$ ei) dh ti koinon

e)pi pashj yuch=j dei= legein ei)h a)n e)nteleceia h( prwth swmatoj

fusikou= o)rganikou= dio kai ou) dei= zhtei=n ei) e(n h( yuch kai to sw=ma

w(sper ou)de ton khron kai to sch=ma ou)d o(lwj thn e(kastou u(lhn kai

to ou(= h( u(lh to gar e(n kai to ei)=nai e)pei pleonacw=j legetai to

kuriwj h( e)nteleceia e)stin

(E oacutergatildeos satildeo tambeacutem as partes das plantas mas totalmente simples tal como

a folha eacute abrigo do pericarpo e o pericarpo eacute abrigo do fruto e as raiacutezes satildeo

anaacutelogas agrave boca pois ambas absorvem o alimento) Se eacute preciso dizer de

47

fato algo comum sobre toda alma seria a primeira atualizaccedilatildeo do corpo

natural orgacircnico Por isso tambeacutem natildeo eacute preciso investigar se a alma e o

corpo satildeo um como precisamente nem a cera e a figura nem de modo total a

mateacuteria de cada uma e de qual mateacuteria pois uma vez que a unidade e o ser

satildeo ditos de muitas maneiras o modo soberano eacute a atualizaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-412 b1)

Primeiramente eacute preciso que haja o apetite para que posteriormente se

possa pensaacute-lo Se entatildeo o apetite eacute o primeiro desta forma tudo eacute apetite de

saber

o)rexij men gar e)piqumia kai qumoj kai boulhsij ta de zw=|a pant

e)cousi mian ge tw=n ai)sqhsewn thn a(fhn w(=| d ai)sqhsij u(parcei

toutw| h(donh te kai luph kai to h(du te kai luphron oi(=j de tau=ta kai

e)piqumia tou= gar h(deoj o)rexij au(th

Pois o apetite eacute desejo e impulso e aspiraccedilatildeo e todos os animais tecircm pelo

menos uma das sensaccedilotildees o tacto no qual susbsite a sensaccedilatildeo nesse tambeacutem

subsiste prazer e dor e o concernente ao prazer e a dor e no que esses

tambeacutem subsiste o desejo Pois esse eacute apetite do prazer

(Peri Yuxh=j-414 b2)

Natildeo existe um movimento em relaccedilatildeo agrave alma O que concerne agrave alma eacute

o sentido O que move eacute o apetite de saber Dessa forma poderiacuteamos dizer

existe o pensamento discursivo (dianoia) e a consideraccedilatildeo (u(poleyij) Diz

Aristoacuteteles

48

tOtilden aUgravetOtilden d trOgravepon kaˆ Plpoundtwn traden tugrave TimahellipJ tfrac34n yucfrac34n tradek ticircn

stoicehellipwn poielsaquomiddot ginegraveskesqai gbrvbarr tugrave ETHmohellipJ tOtilde Oacutemoion tbrvbar d prpoundgmata

tradek ticircn centrcicircn enai

Da mesma maneira Platatildeo faz no Timeu a alma a partir dos elementos pois o

semelhante se conhece com o semelhante e as coisas satildeo a partir dos

princiacutepios

(Peri Yuxh=j-412b16)

A separaccedilatildeo entre o tecido e a urdidura quando ainda estatildeo juntos eacute

feita pelos que tecem por meio de um instrumento (o)(rganon) mas ao

organon aristotelico aleacutem do semelhante se junta o diferente pois o

semelhante eacute em funccedilatildeo da alma e o diferente eacute em funccedilatildeo das atualizaccedilotildees

Portanto eacute preciso diferenciar o que significa oacuterganon como oacutergatildeo e que

muitos autores afirmam ser o receptaacuteculo da alma e o oacuterganon como a ordem e

determinaccedilatildeo em que a alma se transforma

au(th de legetai dicw=j h( men w(j e)pisthmh h( d w(j to qewrei=n

faneron ou)=n o(ti w(j e)pisthmh e)n gar tw=| u(parcein thn yuchn kai

u(pnoj kai e)grhgorsij e)stin a)nalogon d h( men e)grhgorsij tw=|

qewrei=n o( d u(pnoj tw=| e)cein kai mh e)nergei=n protera de th=| genesei

e)pi tou= au)tou= h( e)pisthmh dio h( yuch e)stin e)nteleceia h( prwth

swmatoj fusikou= dunamei zwhn e)contoj toiou=ton de o( a)n h)=|

o)rganikon

49

E essa atualizaccedilatildeo eacute dita de dois modos como ciecircncia por um lado e por

outro como contemplar Eacute manifesto que como ciecircncia pois no subsistir a

alma estaacute tanto o sono como a vigiacutelia e eacute anaacuteloga por um lado a vigiacutelia ao

especular e o sono por outro lado ao estar numa situaccedilatildeo e natildeo estar em

atividade E a ciecircncia eacute primeira por geraccedilatildeo sobre o contemplar Por isso a

alma eacute a primeira atualizaccedilatildeo do corpo natural que tem a vida como

possibilidade E desse tipo o que seja concernente aos instrumentos

(Peri Yuxh=j-4131)

Embora o nome organon natildeo tenha sido proposto por Aristoacuteteles ele

designa uma intenccedilatildeo presente nas obras

toiou=ton d e)n toi=j zw|oij h( yuch kata fusin panta gar ta fusika

swmata th=j yuch=j o)rgana kaqaper ta tw=n zw|wn ou(tw kai ta tw=n

futw=n w(j e(neka th=j yuch=j o)nta

E desse tipo nos animais a alma eacute por natureza pois todos os corpos naturais

satildeo instrumentos da alma conforme as coisas dos animais assim tambeacutem as

coisas das plantas como se fossem em razatildeo da alma

(Peri Yuxh=j-415b18)

O o)rganon aristoteacutelico comeccedila pelas Categorias simples apprehensio

passa para o Peri (Ermeneiaj o juiacutezo e segue para os (Analitikoi

raciociacutenio Julius Pacius natildeo parte do enunciado mas do conjunto de

50

enunciados das partes do silogismo para o silogismo poreacutem sem o enunciado

tambeacutem o silogismo natildeo existe Apreensatildeo composiccedilatildeo e divisatildeo Jaacute Boeacutecio

aponta uma distorccedilatildeo nesta sequumlecircncia pois verbo e nome tecircm de existir como

enunciado e como categoria para que se tenha o silogismo mas sem expressatildeo

tambeacutem as categorias natildeo se manifestariam

A expressatildeo da alma como um todo no Peri (Ermeneiaj acontece

como nome verbo negaccedilatildeo afirmaccedilatildeo declaraccedilatildeo e discurso Aquilo que eacute

alma e que gera movimento a partir da impossibilidade de movimento se

transforma em discurso da alma atraveacutes das possibilidades na alma ativadas A

primeira essecircncia se transforma em segunda essecircncia Esse oacuterganon eacute

filosoacutefico e linguumliacutestico ao mesmo tempo A segunda tarefa deste trabalho seraacute

mostrar como por meio da liacutengua grega eacute possiacutevel vislumbrar essa ordenaccedilatildeo e

determinaccedilatildeo como unidade semacircntica loacutegica orgacircnica e funcional a partir da

diferenciaccedilatildeo

A liacutengua grega como siacutentese das duas posiccedilotildees -loacutegica e gramaacutetica-eacute na

verdade a expressatildeo simboacutelica do sentido Em uma passagem bastante

interessante do diaacutelogo de Platatildeo Craacutetilo (387b7) Soacutecrates pergunta se natildeo eacute

um dizer a unidade da palavra (logoj) e da obra (e)rgon) Isto significa que o

nome eacute por natureza ou seja o sentido eacute por natureza quer dizer natural em

relaccedilatildeo ao homem e natildeo por natureza no sentido necessaacuterio ou absoluto A

primeira frase da Metafiacutesica aristoteacutelica tambeacutem expressa isso com clareza

Todos os homens tecircm o apetite naturalmente do processo de ver mental que

culmina em um saber inesgotaacutevel Para o grego estatildeo estritamente ligados ser

posto e significado Isto quer dizer que existe uma relaccedilatildeo espacial inexoraacutevel

ligada ao sentido Mas isso de forma alguma implica em convencionalidade

arbitrariedade ou ser essencial por natureza

51

A obra que sintetiza essa posiccedilatildeo de Aristoacuteteles com referecircncia agrave liacutengua

eacute Peri (Ermeneiaj Essa obra eacute o ponto culminante da histoacuteria da liacutengua

grega Assim a traduccedilatildeo e o comentaacuterio dessa obra se agregam ao trabalho

no sentido de mostrar como isso se expressa como liacutengua e como esta eacute a

expressatildeo do sentido do ser O conceito primordial para essa obra e para a

demonstraccedilatildeo do sentido como junccedilatildeo loacutegica e gramaacutetica eacute a noccedilatildeo de

expressatildeo

No Peri Yuxh=j 420b17 assim Aristoacuteteles trata o conceito de

expressatildeo

tw=| gar h)dh a)napneomenw| katacrh=tai h( fusij e)pi duo e)rga-kaqaper

th=| glwtth| e)pi te thn geu=sin kai thn dialekton w(=n h( men geu=sij

a)nagkai=on dio kai pleiosin u(parce$i h( d e(rmhneia e(neka tou= eu)=

ou(tw kai tw=| pneumati proj te thn qermothta thn e)ntoj w(j

a)nagkai=on o)namp to d ai)tion e)n e(teroij ei)rhsetai$ kai proj thn

fwnhn o(pwj u(parch| to eu)=

Pois a natureza serve-se jaacute do remetido em dois trabalhos conforme a liacutengua

sobre a gustaccedilatildeo e som articulado dos quais a gustaccedilatildeo eacute necessaacuteria (e por

isso subsiste na maioria) e a expressatildeo em vista do bem assim tambeacutem por

meio do sopro tanto para o aquecimento interno por ser necessaacuterio (e o

causador em outros seraacute dito) quanto para a voz de modo que subsista o bem

Waitz assim descreve o conceito de expressatildeo

52

A respeito da palavra e(rmeneia Biese I p 89 ldquo A frase eacute a expressatildeo do

pensamento que se reflete o qual separa e ligardquo Boethius comm in lib de

intp proem ldquoInterpretaccedilatildeo (e(rmeneia) eacute uma palavra significativa que

significa alguma coisa por si mesmardquo para a qual corretamente Tomas de

Aquino (opped Vem 1495) fol 2 a ldquoNome e Verbo parecem ser mais

princiacutepios da interpretaccedilatildeo do que interpretaccedilatildeordquo Mais extensivo evidencia

e(rmeneia mais do que dicccedilatildeo pois diz 1450b14 ser a dicccedilatildeo a expressatildeo

pela denominaccedilatildeo (Voz explanaacutevel eacute qualquer dicccedilatildeo v 875b21 a liacutengua

oscilante bate e natildeo eacute capaz articular a dicccedilatildeo de onde acontece como

63b24 segundo a dicccedilatildeo por um lado e segundo a verdade por outro lado satildeo

opostas pelo mesmo sentido pelo qual satildeo opostos segundo o nome e segundo

a razatildeo em espeacutecie (para o que julga pelos verbos mais do que pela coisa)

tanto que pela coisa verdadeira 27

(Waitz- Organon- Comentaacuterio a Peri e(rmeneiaj paacutegina 323)

27 De voce e(rmeneia Biese I p89 ldquoDer Satz ist de Ausdruck (e(rmeneia) des

reflectirenden Denkens welches trennt und verbindetrdquo Boethius comm in lib de intp

prooem ldquoInterpretatio (e(rmeneia) est vox significativa per se ipsam aliquid significansrdquo

ad quae recte Thomas Aquinas (opp ed Ven 1945) fol2 a ldquoNome net verbum magis

interpretationes principia esse videntur quam interpretatiordquo Latius patet e(rmeneia quam

lecij dicit enim 1450b14 lecin ei)=nai thn dia th=j o)nomasiaj e(rmeneina (Vox

explanabilis quaecunque lecij est v875b21 h( glw=tta sfallomenh ptaiei kai ou)

dunatai thn lecin diarqrou=n unde fit ut 63b24 kata men thn lecin et

katrsquoa)lhqeian de opponantur eodem sensu quo opponuntur kata tou)noma et kata

logon in speciem (e verbis magis quam e re iudicanti) et re vera

(Waitz- Organon- Comentaacuterio a peri e(rmeneiaj paacutegina 323)

53

Poeacutetica 1450 b14

λέγω δέ ὥσπερ πρότερον εἴρηται λέξιν εἶναι τὴν διὰ τῆς ὀνοmicroασίας

ἑρmicroηνείαν ὃ καὶ ἐπὶ τῶν ἐmicromicroέτρων καὶ ἐπὶ τῶν λόγων ἔχει τὴν αὐτὴν

δύναmicroιν

E digo como precisamente estaacute dito antes a palavra ser a expressatildeo da

designaccedilatildeo por um nome que tanto sobre os metros como sobre os discursos

tem a mesma possibilidade

Problemata-875b1

ἡ γλῶττα σφαλλοmicroένη πταίει καὶ οὐ δύναται τὴν λέξιν διαρθροῦν

A liacutengua que oscila bate e natildeo eacute capaz de articular a palavra

Analiacutetica a priora et posteriora- 63b24

λέγω δ ἀντικειmicroένας εἶναι προτάσεις κατὰ microὲν τὴν λέξιν τέτταρας οἷον τὸ

παντὶ τῷ οὐδενί καὶ τὸ παντὶ τῷ οὐ παντί καὶ τὸ τινὶ τῷ οὐδενί καὶ τὸ τινὶ

τῷ οὐ τινί κατ ἀλήθειαν δὲ τρεῖςmiddot

E digo serem por um lado os correlativos afirmaccedilotildees segundo a palavra de

quatro maneiras tal como todo pelo nada e o todo pelo natildeo todo algo pelo

nada e algo pelo natildeo algo e segundo a verdade por outro lado por trecircs

maneiras

54

Como diz Boeacutecio percussatildeo da liacutengua articulaccedilatildeo sonora da voz e

imaginaccedilatildeo significam aquilo que designamos por interpretaccedilatildeo

Zeller tambeacutem mostra que existem semelhanccedilas bastante intensas entre

Platatildeo e Aristoacuteteles e que este uacuteltimo como eacute sabido desenvolveu uma teoria

proacutepria a partir de seus viacutenculos com Platatildeo 28

Eacute de relevacircncia a opiniatildeo de Werner Jaeger que no seu ldquoStudien zur

Entwicklungsgeschichte der Metaphysik des Aristotelesrdquo sublinha que

Aristoacuteteles utiliza a teoria platocircnica para atingir um ponto de vista proacuteprio

No Craacutetilo Platatildeo estuda como o sentido pode surgir a partir da

expressatildeo de nomes O nome eacute uma expressatildeo parcial e portanto natildeo

totalmente verdadeira ou eacute ao contraacuterio uma expressatildeo que demonstra

exatamente aquilo que eacute Platatildeo recusa o raciociacutenio de Eutidemo no qual as

28 Dentro da antiguumlidade os comentadores de Aristoacuteteles satildeo unacircnimes em considerar a

obra como um sistema fechado Por outro lado eles se esforccedilam completamente em

mostrar que em relaccedilatildeo aos pontos essenciais seu sistema natildeo difere realmente daquele de

Platatildeo

(Nuyens-LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p 2)

A tendecircncia de combinar platonismo e aristotelismo e mostrar o acordo das duas doutrinas

eacute particularmente marcada nos neo-platonistas ela se faz tambeacutem entre outros em Boeacutecio

Como representantes conhecidos desta tendecircncia se pode citar Porfiacuterio e Simpliacutecio

(Nuyens-LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p 2

55

coisas seriam sempre as mesmas ao mesmo tempo e sempre E recusa tambeacutem

o raciociacutenio de Protaacutegoras que afirma o contraacuterio

SW Ou)kou=n ei) mhte pa=si panta e)stin o(moiwj a(ma kai a)ei mhte

e(kastw| i)dia| e(kaston [tw=n o)ntwn e)stin] dh=lon dh o(ti au)ta au(tw=n

ou)sian e)conta tina bebaion e)sti ta pragmata ou) proj h(ma=j ou)de u(f

h(mw=n e(lkomena a)nw kai katw tw=| h(meterw| fantasmati a)lla kaq

au(ta proj thn au(tw=n ou)sian e)conta h(=|per pefuken

Entatildeo se nem satildeo todas as coisas para todos de modo igual ao mesmo tempo e

sempre nem proacuteprias para cada um em relaccedilatildeo a cada um das coisas que

satildeo eacute evidente de fato que as coisas satildeo elas mesmas as que tecircm de si

mesmas alguma firmeza em relaccedilatildeo ao que eacute natildeo junto de noacutes e natildeo por voacutes

arrastadas para cima e para baixo para apariccedilatildeo nossa mas as que tecircm por

si mesmas junto ao que eacute de si mesmas com a qual nasceram

(Platatildeo-Craacutetilo 38651)

Se as coisas satildeo por natureza os nomes tambeacutem o satildeo E as accedilotildees por

consequumlecircncia tambeacutem Como o dizer eacute tambeacutem uma accedilatildeo assim tambeacutem o

dizer eacute por natureza A criacutetica Aristoteacutelica a Platatildeo no capiacutetulo 06 do livro

primeiro da Eacutetica a Nicocircmaco parece colocar justamente o que falta agrave

constituiccedilatildeo de uma ideacuteia um primeiro e um posterior (proteron kai

u(steron) que de outra maneira eacute a expressatildeo do eacute e do natildeo eacute

56

De outro modo poderiacuteamos dizer que o que importa para Aristoacuteteles eacute a

explicitaccedilatildeo do Ser mas de uma forma muito clara ele o explicita com a

linguagem Na verdade a forma pela qual o Ser chega ateacute noacutes se daacute pela

expressatildeo da liacutengua o Ser eacute o sentido e o sentido eacute a liacutengua A liacutengua que se

expressa com mais recursos de pensamento eacute a liacutengua grega29

Aristoacuteteles explicita nas Categorias que satildeo os predicamentos do ser ou

seja as unidades que satildeo e produzem significaccedilatildeo Isso fica bastante claro na

sua exposiccedilatildeo pois comeccedila explicitando os nomes como coisas homocircnimas

sinocircnimas e parocircnimas e explicita-os de outro modo como o que tem ligaccedilatildeo e

o que natildeo tem ligaccedilatildeo Da mesma forma sobre a distinccedilatildeo da expressatildeo do

que eacute dito do sujeito mas natildeo estaacute no sujeito do que estaacute mas natildeo eacute dito do

sujeito do que eacute dito e estaacute no sujeito e do que natildeo eacute dito e natildeo estaacute no sujeito

A distinccedilatildeo do que eacute dito e do que estaacute eacute muito importante pois na expressatildeo

reconhecemos significados ou seja do que eacute dito jaacute temos significados ou

seja jaacute estaacute no sujeito O que importa eacute que eacute dito Haacute tambeacutem expressotildees que

29 Was unserer Seele beim Sprechen widerfaumlhrt-so wird man unter Beruumlcksichtung der aus

De int 3 zitierten Stelle die Frage (1b) beatworten duumlrfen- ist dies daB sie mit den

Gedanken denen wir unseren Worten Ausdruck verleihen bei den Dingen auf die wir uns

mit unseren Worten beziehen in dem Sinne ldquozum stehen kommtrdquo daB wir indem wir jene

Gedanken diese Dinge meinen

O que acontece com nossa alma na linguagemmdash poderemos responder (1b) debaixo da

consideraccedilatildeo do lugar citado no capiacutetulo 03 do De Interpetationemdasheacute isso que ela com os

pensamentos que noacutes emprestamos expressatildeo a nossas palavras junto agraves coisas sobre as

quais relacionamos com nossas palavras no sentido de pocircr de peacute que noacutes enquanto

aqueles pensamentos pensamos essas coisas

(Weidemann-Aristoacuteteles-p137)

57

natildeo estatildeo e nem satildeo ditas do sujeito como algum homem e algum cavalo Eacute a

primeira essecircncia A partir dela a razatildeo simples tem sua gecircnese Haacute de ficar

claro sempre que o seu objetivo satildeo as predicaccedilotildees do Ser ou seja dentro da

liacutengua que no caso eacute a grega O ponto seguinte portanto eacute o que se diz do

sujeito que eacute dito em quantos predicados houver mas eacute claro que entre do que

eacute dito e do que estaacute as diferenccedilas natildeo satildeo as mesmas mas satildeo especiacuteficas

Essa seccedilatildeo das Categorias eacute conhecida como o quadrado ontoloacutegico30

Seguindo sua exposiccedilatildeo Aristoacuteteles passa a diferenciar o que significa

categoria e o que entende por declaraccedilatildeo e explicita de modo claro que o que

estaacute expresso por declaraccedilatildeo eacute afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo e o que eacute por categoria

nunca pode ser afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo pois eacute a mesma por si mesma Isso

significa que as categorias nem satildeo falsas e nem verdadeiras e portanto natildeo

se pode afirmar ou negar um significado como corre vence ou qualidade

Sendo assim o que eacute essecircncia ou eacute primeiro e maacuteximo e mais soberano ou eacute

indefinido Aqui haacute uma diferenccedila fundamental entre estas unidades

indiferenciadas como definidoindefinido homem ou definidoindefinido

cavalo e as essecircncias segundas em cujo aspecto e gecircnero estaacute subjazente a

essecircncia primeira Essa essecircncia segunda seria o homem ou o animal Da

mesma forma que o homem estaacute mais proacuteximo da essecircncia primeira do que o

animal porque subjaz no animal e o animal natildeo subjaz no homem assim

30 In Categories 2 Aristotle says that this fourfold division concerns ldquobeingsrdquo (ta o)nta)

The square is determined by a matrix of two relations ldquobeing said ofrdquo a subject and ldquobeing

inrdquo a subject Those that are not is subject are substances those that arein a subject are

accidents Those that are said of a subject are universal those that are not said of a subject

are singular

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 142)

58

tambeacutem as categorias primeiras subjazem nas segundas e natildeo o contraacuterio e os

aspectos nos gecircneros e natildeo o contraacuterio

As Categorias fazem parte da triacuteplice divisatildeo Simples apreensatildeo

(Categorias) Juiacutezo (Peri Hermeneias) e Analiacuteticos (Raciociacutenio) Essa

distinccedilatildeo de Satildeo Tomas eacute apenas didaacutetica na medida em que as divisotildees se

colocam juntas enquanto relaccedilatildeo com a natureza ou relaccedilatildeo de sentido mas a

posiccedilatildeo meacutedia do livro Peri (Ermeneiaj indica a sua importacircncia pois liga

as categorias aos analiacuteticos31 De outro modo assim como jaacute foi dito Boeacutecio

estabelece o nome e o verbo como constituinte primeiro anterior agraves

Categorias Sendo assim como diz Waitz essa divisatildeo certamente natildeo existe

como divisatildeo original

Dessa maneira as essecircncias primeiras se transformam em segundas e

terceiras mas sem perder o que se chama por natureza

O objetivo deste trabalho eacute bastante claro e objetivo Mostrar que a

liacutengua grega claacutessica eacute na verdade a siacutentese entre a gramaacutetica e a loacutegica

Forma e conteuacutedo trabalham lado a lado como expressatildeo semacircntica loacutegica

orgacircnica e funcional Como diz Aristoacuteteles no livro G 1003 b 20 Metafiacutesica

31 The De Interpretatione has traditionally been seen as the second work of the Organon

lying between the Categories and Prior Analytics and taking the proposition as its subject

On this view the treatise pressupposes the Categories which is about terms the constituens

of propositions and in turn prepares the way for the Prior Analytics dealing with

syllogisms of which propositions are the componentshellip This traditional view has not been

challenged In recent years however the treatise has been approached inother wayshellipWe

shall see that the De Interpretatione should be viewed as closely connected to the Topics

and Sophistici Elenchi rather than as the middle treatise between the Categories and Prior

Analytics as it has traditionally benn seen

(Whitacker- Aristotlersquos De Interpretatione- p1-4)

59

ndashἅπαντος δὲ γένους καὶ αἴσθησις microία ἑνὸς καὶ ἐπιστήmicroη οἷον γραmicromicroατικὴ microία οὖσα πάσας θεωρεῖ τὰς φωνάςmiddot

e de todo gecircnero tanto a sensaccedilatildeo como a ciecircncia eacute uma de um tal como a

gramaacutetica que eacute uma contempla todas as vozes

Aqui natildeo nos interessa estudar Aristoacuteteles sob o ponto de vista estrito da

filosofia porque isso soacute nos parece possiacutevel se feito a partir de um estudo da

liacutengua grega Portanto Peri (Ermeneiaj deve ser estudado como fonte da

liacutengua grega e do ser em contato com a discussatildeo da liacutengua grega antiga como

o desenvolvimento do sentido Assim se revelaraacute a importacircncia do proacuteprio

texto fundamental dentro da histoacuteria do sentido da liacutengua grega Na verdade a

histoacuteria do sentido da liacutengua grega tem por meta mostrar justamente a funccedilatildeo

da preservaccedilatildeo do sentido Como Peri (Ermeneiaj eacute ponto culminante

dessa histoacuteria A preservaccedilatildeo do sentido na liacutengua natildeo implica numa liacutengua

inerte e imutaacutevel ao contraacuterio sugere mudanccedilas

Este estudo estaacute dividido em uma Introduccedilatildeo trecircs capiacutetulos e uma

conclusatildeo Ele segue a proacutepria divisatildeo aristoteacutelica das relaccedilotildees entre os trecircs

textos Aristoacuteteles na sua divisatildeo propotildee que primeiro venha o homocircnimo

sinocircnimo e parocircnimo nas Categorias e no Peri (Ermeneiaj nome e o

predicado e depois a negaccedilatildeo a afirmaccedilatildeo a declaraccedilatildeo e o discurso mas

todas essas relaccedilotildees satildeo precedidas pelo conceito de ausecircncia de movimento

da alma e alma como possibilidade

60

O primeiro capiacutetulo versaraacute sobre as relaccedilotildees das vozes simples o

enunciado simples e a ausecircncia de movimento da alma por si mesma

O segundo capiacutetulo estudaraacute a relaccedilatildeo da definiccedilatildeo da alma como

e)ntelexeia (atualizaccedilatildeo) do diaacutefano em relaccedilatildeo agraves vozes simples e

enunciados e como declaraccedilatildeo assim como a passagem da primeira para a

segunda essecircncia ou seja as funccedilotildees nutritiva e sensitiva a partir da alma em

relaccedilatildeo agraves vozes simples e enunciados

O terceiro capiacutetulo discorreraacute sobre a definiccedilatildeo de aoristo que se mostra

como relaccedilatildeo da fantasia e do intelecto com a voz simples e enunciado

simples e por sua vez esses na relaccedilatildeo com os modos eventual optativo e

irreal Isso seraacute feito atraveacutes da anaacutelise conjunta dos trecircs textos paralelamente

A conclusatildeo indicaraacute quais pareceres finais interessam ao trabalho

61

Texto Grego lt[PERI ERMHNEIAS]gt 0086 Int 16 a 1 t

[Sobre a Expressatildeo] Texto-Lorenzo Minio-Paluello-1949

0086 Int 16 a 1 Prw=ton dei= qesqai ti o)noma kai ti r(h=ma e)peita ti

e)stin a)pofasij kai katafasij kai a)pofansij kai logoj )Esti men

ou)=n ta e)n th=| fwnh=| tw=n e)n th=| yuch=| paqhmatwn sumbola kai ta

grafomena tw=n e)n th=| fwnh=| kai w(sper ou)de grammata pa=si ta au)ta

ou)de fwnai ai( au)tai w(=n mentoi tau=ta shmei=a prwtwn tau)ta pa=si

paqhmata th=j yuch=j kai w(=n tau=ta o(moiwmata pragmata 0086 Int

16 a 7 h)dh tau)ta peri men ou)=n toutwn ei)rhtai e)n toi=j peri yuch=j -

a)llhj gar pragmateiaj- e)sti de w(sper e)n th=| yuch=| o(te men nohma

a)neu tou= a)lhqeuein h) yeudesqai o(te de h)dh w(=| a)nagkh toutwn

u(parcein qateron ou(tw kai e)n th=| fwnh=| peri gar sunqesin kai

diairesin e)sti to yeu=doj te kai to a)lhqej ta men ou)=n o)nomata au)ta

kai ta r(hmata e)oike tw=| a)neu sunqesewj kai diairesewj nohmati

oi(=on to a)nqrwpoj h) leukon o(tan mh prosteqh=| ti ou)te gar yeu=doj

ou)te a)lhqej pw shmei=on d e)sti tou=de kai gar o( tragelafoj

shmainei men ti ou)pw de a)lhqej h) yeu=doj e)an mh to ei)=nai h) mh

ei)=nai prosteqh=| h) a(plw=j h) kata cronon

)Onoma men ou)=n e)sti fwnh shmantikh kata sunqhkhn a)neu cronouh(=j

mhden meroj e)sti shmantikon kecwrismenon e)n gar tw=| Kallippoj to

62

ippoj ou)den kaq au(to shmainei w(sper e)n tw=| logw| tw=| kaloj i(ppoj ou)

mhn ou)d w(sper e)n toi=j a(ploi=j o)nomasin ou(twj e)cei kai e)n toi=j

peplegmenoij e)n e)keinoij men gar ou)damw=j to meroj shmantikon e)n

de toutoij bouletai men a)ll ou)denoj kecwrismenon oi(=on e)n tw=|

e)paktrokelhj to kelhj to de kata sunqhkhn o(ti fusei tw=n

o)nomatwn ou)den e)stin a)ll o(tan genhtai sumbolon e)pei dhlou=si ge ti

kai oi( a)grammatoi yofoi oi(=on qhriwn w(=n ou)den e)stin o)noma -to

d ou)k a)nqrwpoj ou)k o)noma ou) mhn ou)de kei=tai o)noma o( ti dei= kalei=n

au)to -ou)te gar logoj ou)te a)pofasij e)stin - a)ll e)stw o)noma

a)oriston to de Filwnoj h) Filwni kai o(sa 0086 Int 17 1 toiau=ta ou)k

o)nomata a)lla ptwseij o)nomatoj logoj de e)stin au)tou= ta men a)lla

kata ta au)ta o(ti de meta tou= e)stin h) h)=n h) e)stai ou)k a)lhqeuei h)

yeudetai -to d o)noma a)ei- oi(=on Filwnoj e)stin h) ou)k e)stin ou)den

gar pw ou)te a)lhqeuei ou)te yeudetai

(Rh=ma de e)sti to prosshmai=non cronon ou(= meroj ou)den shmainei

cwrij e)sti de tw=n kaq e(terou legomenwn shmei=on legw d o(ti

prosshmainei cronon oi(=on u(gieia men o)noma to d u(giainei r(h=ma

prosshmainei gar to nu=n u(parcein kai a)ei tw=n u(parcontwn shmei=on

e)stin oi(=on tw=n kaq u(pokeimenou -to de ou)c u(giainei kai to ou)

kamnei ou) r(h=ma legw prosshmainei men gar cronon kai a)ei kata

tinoj u(parcei th=| diafora=| de o)noma ou) kei=tai a)ll e)stw a)oriston

r(h=ma o(ti o(moiwj e)f o(touou=n u(parcei kai o)ntoj kai mh o)ntoj

o(moiwj de kai to u(gianen h) to u(gianei= ou) r(h=ma a)lla ptw=sij

63

r(hmatoj diaferei de tou= r(hmatoj o(ti to men ton paronta

prosshmainei cronon ta de ton perix - au)ta men ou)=n kaq au(ta

legomena ta r(hmata o)nomata e)sti kai shmainei ti -i(sthsi gar o(

legwn thn dianoian kai o( a)kousaj h)remhsen- a)ll ei) e)stin h) mh

ou)pw shmainei ou) gar to ei)=nai h) mh ei)=nai shmei=on e)sti tou=

pragmatoj ou)d e)an to o)n ei)ph|j yilon au)to men gar ou)den e)stin

prosshmainei de sunqesin tina h(n a)neu tw=n sugkeimenwn ou)k e)sti

noh=sai

Logoj de e)sti fwnh shmantikh h(=j tw=n merw=n ti shmantikon e)sti

kecwrismenon w(j fasij a)ll ou)c w(j katafasij legw de oi(=on

a)nqrwpoj shmainei ti a)ll ou)c o(ti e)stin h) ou)k e)stin a)ll e)stai

katafasij h) a)pofasij e)an ti prosteqh=|$ a)ll ou)c h( tou= a)nqrwpou

sullabh mia ou)de gar e)n tw=| mu=j to uj shmantikon a)lla fwnh e)sti

nu=n monon e)n de toi=j diploi=j shmainei men a)ll ou) kaq au(to w(sper

ei)rhtai e)sti de logoj a(paj men 0086 Int 17 a 1 shmantikoj ou)c w(j

o)rganon de a)ll w(sper ei)rhtai kata sunqhkhn a)pofantikoj de ou)

pa=j a)ll e)n w(=| to a)lhqeuein h) yeudesqai u(parcei ou)k e)n a(pasi de

u(parcei oi(=on h( eu)ch logoj men a)ll ou)t a)lhqhj ou)te yeudhj oi( men

ou)=n a)lloi a)feisqwsan -r(htorikh=j gar h) poihtikh=j oi)keiotera h(

skeyij- o( de a)pofantikoj th=j nu=n qewriaj

)Esti de ei(=j prw=toj logoj a)pofantikoj katafasij ei)=ta a)pofasij oi(

de a)lloi sundesmw| ei(=j a)nagkh de panta logon a)pofantikon e)k

r(hmatoj ei)=nai h) ptwsewj kai gar o( tou= a)nqrwpou logoj e)an mh to

64

e)stin h) e)stai h) h)=n h) ti toiou=to prosteqh=| ou)pw logoj a)pofantikoj

dioti de e(n ti e)stin a)ll ou) polla to zw=|on pezon dipoun -ou) gar dh

tw=| sunegguj ei)rh=sqai ei(=j e)stai- e)sti de a)llhj tou=to pragmateiaj

ei)pei=n$ e)sti de ei(=j logoj a)pofantikoj h) o( e(n dhlw=n h) o( sundesmw|

ei(=j polloi de oi( polla kai mh e(n h) oi( a)sundetoi to men ou)=n o)noma

kai to r(h=ma fasij e)stw monon e)pei ou)k e)stin ei)pei=n ou(tw dhlou=nta

ti th=| fwnh=| w(st a)pofainesqai h) e)rwtw=ntoj tinoj h) mh a)ll au)ton

proairoumenon toutwn d h( men a(plh= e)stin a)pofansij oi(=on ti kata

tinoj h) ti a)po tinoj h( d e)k toutwn sugkeimenh oi(=on logoj tij h)dh

sunqetoj

)Esti d h( men a(plh= a)pofansij fwnh shmantikh peri tou= ei) u(parcei

ti h) mh u(parcei w(j oi( cronoi dih|rhntai katafasij de e)stin

a)pofansij tinoj kata tinoj a)pofasij de e)stin a)pofansij tinoj a)po

tinoj e)pei de e)sti kai to u(parcon a)pofainesqai w(j mh u(parcon kai

to mh u(parcon w(j u(parcon kai to u(parcon w(j u(parcon kai to mh

u(parcon w(j mh u(parcon kai peri touj e)ktoj de tou= nu=n cronouj

w(sautwj a(pan a)n e)ndecoito kai o( katefhse tij a)pofh=sai kai o(

a)pefhse katafh=sai w(ste dh=lon o(ti pash| katafasei e)stin a)pofasij

a)ntikeimenh kai pash| a)pofasei katafasij kai e)stw a)ntifasij

tou=to katafasij kai a)pofasij ai( a)ntikeimenai legw de a)ntikei=sqai

thn tou= au)tou= kata tou= au)tou= -mh o(mwnumwj de kai o(sa a)lla tw=n

toioutwn prosdiorizomeqa proj taj sofistikaj e)noclhseij

)Epei de e)sti ta men kaqolou tw=n pragmatwn ta de kaq e(kaston -

65

legw de kaqolou men o( e)pi pleionwn pefuke kathgorei=sqai kaq

e(kaston de o( mh oi(=on a)nqrwpoj men 0086 Int 18 1 tw=n kaqolou

Kalliaj de tw=n kaq e(kaston- a)nagkh d a)pofainesqai w(j u(parcei

ti h) mh o(te men tw=n kaqolou tini o(te de tw=n kaq e(kaston e)an men

ou)=n kaqolou a)pofainhtai e)pi tou= kaqolou o(ti u(parcei h) mh e)sontai

e)nantiai a)pofanseij -legw de e)pi tou= kaqolou a)pofainesqai kaq-

olou oi(=on pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj - o(tan de

e)pi tw=n kaqolou men mh kaqolou de ou)k ei)sin e)nantiai ta mentoi

dhloumena e)stin ei)=nai e)nantia -legw de to mh kaqolou

a)pofainesqai e)pi tw=n kaqolou oi(=on e)sti leukoj a)nqrwpoj ou)k e)sti

leukoj a)nqrwpoj kaqolou gar o)ntoj tou= a)nqrwpoj ou)c w(j kaqolou

crh=tai th=| a)pofansei to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

kaqolou- e)pi de tou= kathgoroumenou to kaqolou kathgorei=n kaqolou

ou)k e)stin a)lhqej ou)demia gar katafasij e)stai e)n h(=| tou= kathgorou-

menou kaqolou to kaqolou kathgorhqhsetai oi(=on e)sti pa=j a)nqrwpoj

pa=n zw=|on

)Antikei=sqai men ou)=n katafasin a)pofasei legw a)ntifatikw=j thn to

kaqolou shmainousan tw=| au)tw=| o(ti ou) kaqolou oi(=on pa=j a)nqrwpoj

leukoj-ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj-e)sti tij

a)nqrwpoj leukoj e)nantiwj de thn tou= kaqolou katafasin kai

thn tou= kaqolou a)pofasin oi(=on pa=j a)nqrwpoj dikaioj-ou)deij

a)nqrwpoj dikaioj dio tautaj men ou)c oi(=on te a(ma a)lhqei=j ei)=nai

taj de a)ntikeimenaj au)tai=j e)ndecetai e)pi tou= au)tou= oi(=on ou) pa=j

66

a)nqrwpoj leukoj kai e)sti tij a)nqrwpoj leukoj o(sai men ou)=n

a)ntifaseij tw=n kaqolou ei)si 0086 Int 17 b 27 kaqolou a)nagkh thn

e(teran a)lhqh= ei)=nai h) yeudh= kai o(sai e)pi tw=n kaq e(kasta oi(=on

e)sti Swkrathj leukoj-ou)k e)sti Swkrathj leukoj o(sai d e)pi tw=n

kaqolou mh kaqolou ou)k a)ei h( men a)lhqhj h( de yeudhj -a(ma gar

a)lhqej e)stin ei)pei=n o(ti e)stin a)nqrwpoj leukoj kai o(ti ou)k e)stin

a)nqrwpoj leukoj kai e)stin a)nqrwpoj kaloj kai ou)k e)stin a)nqrwpoj

kaloj ei) gar ai)scroj kai ou) kaloj kai ei) gignetai ti kai ou)k

e)stin- doxeie d a)n e)xaifnhj a)topon ei)=nai dia to fainesqai

shmainein to ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj a(ma kai o(ti ou)deij

a)nqrwpoj leukoj to de ou)te tau)ton shmainei ou)q a(ma e)x a)nagkhj -

faneron d o(ti kai mia a)pofasij mia=j katafasewj to gar au)to dei=

a)pofh=sai thn a)pofasin o(per katefhsen h( katafasij kai a)po tou=

au)tou= h) tw=n kaq e(kasta 0086 Int 18 a 1 tinoj h) a)po tw=n kaqolou

tinoj h) w(j kaqolou h) w(j mh kaqolou legw de oi(=on e)sti Swkrathj

leukoj-ou)k e)sti Swkrathj leukoj e)an de a)llo ti h) a)p a)llou to

au)to ou)c h( a)ntikeimenh a)ll e)stai e)keinhj e(tera$ th=| de pa=j

a)nqrwpoj leukoj h( ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj th=| de tij a)nqrwpoj

leukoj h( ou)deij a)nqrwpoj leukoj th=| de e)stin a)nqrwpoj leukoj h( ou)k

e)stin a)nqrwpoj leukoj

(Oti men ou)=n mia katafasij mia=| a)pofasei a)ntikeitai a)ntifatikw=j

kai tinej ei)sin au(=tai ei)rhtai kai o(ti ai( e)nantiai a)llai kai tinej

ei)sin au(=tai kai o(ti ou) pa=sa a)lhqhj h) yeudhj a)ntifasij kai dia ti

67

kai pote a)lhqhj h) yeudhj mia de e)sti katafasij kai a)pofasij h( e(n

kaq e(noj shmainousa h) kaqolou o)ntoj kaqolou h) mh o(moiwj oi(=on

pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin-ou)k e)sti pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin

a)nqrwpoj leukoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj

leukoj-e)sti tij a)nqrwpoj leukoj ei) to leukon e(n shmainei ei) de

duei=n e(n o)noma kei=tai e)x w(=n mh e)stin e(n ou) mia katafasij oi(=on ei)

tij qei=to o)noma i(mation i(ppw| kai a)nqrwpw| to e)stin i(mation leukon

au(th ou) mia katafasij [ou)de a)pofasij mia] ou)den gar diaferei

tou=to ei)pei=n h) e)stin i(ppoj kai a)nqrwpoj leukoj tou=to d ou)den

diaferei tou= ei)pei=n e)stin i(ppoj leukoj kai e)stin a)nqrwpoj leukoj ei)

ou)=n au(=tai polla shmainousi kai ei)si pollai dh=lon o(ti kai h( prwth

h)toi polla h) ou)den shmainei -ou) gar e)stin tij a)nqrwpoj i(ppoj-w(ste

ou)d e)n tautaij a)nagkh thn men a)lhqh= thn de yeudh= ei)=nai

a)ntifasin

)Epi men ou)=n tw=n o)ntwn kai genomenwn a)nagkh thn katafasin h) thn

a)pofasin a)lhqh= h) yeudh= ei)=nai kai e)pi men tw=n kaqolou w(j kaqolou

a)ei thn men a)lhqh= thn de yeudh= kai e)pi tw=n kaq e(kasta w(sper

ei)rhtai e)pi de tw=n kaqolou mh kaqolou lecqentwn ou)k a)nagkh

ei)rhtai de kai peri toutwn -e)pi de tw=n kaq e(kasta kai mellontwn

ou)c o(moiwj ei) gar pa=sa katafasij h) a)pofasij a)lhqhj h) yeudhj

kai a(pan a)nagkh h) u(parcein h) mh u(parcein ei) gar o( men fhsei

e)sesqai ti o( de mh fhsei to au)to tou=to dh=lon o(ti a)nagkh a)lhqeuein

ton e(teron au)tw=n ei) pa=sa katafasij a)lhqhj h) yeudhj a)mfw gar

68

ou)c u(parxei a(ma e)pi toi=j toioutoij ei) gar a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon

h) ou) 0086 Int 19 1 leukon e)stin a)nagkh ei)=nai leukon h) ou) leukon

kai ei) e)sti leukon h) ou) leukon a)lhqej h)=n fanai h) a)pofanai kai

ei) mh u(parcei yeudetai kai ei) yeudetai ou)c u(parcei w(st a)nagkh

thn katafasin h) thn a)pofasin a)lhqh= ei)=nai ou)den a)ra ou)te e)stin

ou)te gignetai ou)te a)po tuchj ou)q o(poter e)tucen ou)d e)stai h) ou)k

e)stai a)ll e)x a)nagkhj a(panta kai ou)c o(poter e)tucen h) gar o( faj

a)lhqeuei h) o( a)pofaj$ o(moiwj gar a)n e)gigneto h) ou)k e)gigneto to gar

o(poter e)tucen ou)den ma=llon ou(twj h) mh ou(twj e)cei h) e(xei -e)ti ei)

e)sti leukon nu=n a)lhqej h)=n ei)pei=n proteron o(ti e)stai leukon w(ste

a)ei a)lhqej h)=n ei)pei=n o(tiou=n tw=n genomenwn o(ti e)stai ei) d a)ei

a)lhqej h)=n ei)pei=n o(ti e)stin h) e)stai ou)c oi(=on te tou=to mh ei)=nai ou)de

mh e)sesqai o( de mh oi(=on te mh genesqai a)dunaton mh genesqai o( de

a)dunaton mh genesqai a)nagkh genesqai a(panta ou)=n ta e)somena

a)nagkai=on genesqai ou)den a)ra o(poter e)tucen ou)d a)po tuchj e)stai

ei) gar a)po tuchj ou)k e)x a)nagkhj -a)lla mhn ou)d w(j ou)deteron ge

a)lhqej e)ndecetai legein oi(=on o(ti ou)t e)stai ou)te ou)k e)stai prw=ton

men gar ou)shj th=j kata-fasewj yeudou=j h( a)pofasij ou)k a)lhqhj kai

tauthj yeudou=j ou)shj thn katafasin sumbainei mh a)lhqh= ei)=nai kai

proj toutoij ei) a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon kai melan dei= a)mfw

u(parcein ei) de u(parxein ei)j au)rion u(parxei ei)j au)rion ei) de mht

e)stai mhte mh e)stai au)rion ou)k a)n ei)h to o(poter e)tucen oi(=on

naumacia deoi gar a)n mhte genesqai naumacian mhte mh genesqai

69

Ta men dh sumbainonta a)topa tau=ta kai toiau=q e(tera ei)per pashj

katafasewj kai a)pofasewj h) e)pi tw=n kaqolou legomenwn w(j

kaqolou h) e)pi tw=n kaq e(kasta a)nagkh tw=n a)ntikeimenwn ei)=nai thn

men a)lhqh= thn de yeudh= mhden de o(poter e)tucen ei)=nai e)n toi=j

gignomenoij a)lla panta ei)=nai kai gignesqai e)x a)nagkhj w(ste ou)te

bouleuesqai deoi a)n ou)te pragmateuesqai w(j e)an men todi

poihswmen e)stai todi e)an de mh todi ou)k e)stai ou)den gar kwluei

ei)j murioston e)toj ton men fanai tou=t e)sesqai ton de mh fanai

w(ste e)x a)nagkhj e)sesqai o(poteron au)tw=n a)lhqej h)=n ei)pei=n tote

a)lla mhn ou)de tou=to diaferei ei) tinej ei)=pon thn a)ntifasin h) mh

ei)=pon dh=lon gar o(ti ou(twj e)cei ta pragmata ka)n mh o( men

katafhsh| o( de a)pofhsh| ou) gar dia to katafanai h) a)pofanai e)stai

h) ou)k e)stai ou)d ei)j 0086 Int 19 a 1 murioston e)toj ma=llon h) e)n

o(posw|ou=n cronw| w(st ei) e)n a(panti tw=| cronw| ou(twj ei)=cen w(ste to

e(teron a)lhqeuesqai a)nagkai=on h)=n tou=to genesqai kai e(kaston tw=n

genomenwn a)ei ou(twj e)cein w(ste e)x a)nagkhj genesqai o( te gar

a)lhqw=j ei)=pe tij o(ti e)stai ou)c oi(=on te mh genesqai kai to

genomenon a)lhqej h)=n ei)pei=n a)ei o(ti e)stai Ei) dh tau=ta a)dunata -

o(rw=men gar o(ti e)stin a)rch tw=n e)somenwn kai a)po tou= bouleuesqai

kai a)po tou= pra=xai ti kai o(ti o(lwj e)stin e)n toi=j mh a)ei e)nergou=si

to dunaton ei)=nai kai mh e)n oi(=j a)mfw e)ndecetai kai to ei)=nai kai to

mh ei)=nai w(ste kai to genesqai kai to mh genesqai kai polla h(mi=n

dh=la e)stin ou(twj e)conta oi(=on o(ti touti to i(mation dunaton e)sti

70

diatmhqh=nai kai ou) diatmhqhsetai a)ll e)mprosqen katatribhsetai

o(moiwj de kai to mh diatmhqh=nai dunaton ou) gar a)n u(ph=rce to

e)mprosqen au)to katatribh=nai ei)ge mh dunaton h)=n to mh

diatmhqh=nai w(ste kai e)pi tw=n a)llwn genesewn o(sai kata dunamin

legontai thn toiauthn- faneron a)ra o(ti ou)c a(panta e)x a)nagkhj ou)t

e)stin ou)te gignetai a)lla ta men o(poter e)tuce kai ou)den ma=llon

h) h( katafasij h) h( a)pofasij a)lhqhj ta de ma=llon men kai w(j e)pi

to polu qateron ou) mhn a)ll e)ndecetai genesqai kai qateron

qateron de mh

To men ou)=n ei)=nai to o)n o(tan h)=| kai to mh o)n mh ei)=nai o(tan mh h)=|

a)nagkh ou) mentoi ou)te to o)n a(pan a)nagkh ei)=nai ou)te to mh o)n mh

ei)=nai -ou) gar tau)ton e)sti to o)n a(pan ei)=nai e)x a)nagkhj o(te e)stin

kai to a(plw=j ei)=nai e)x a)nagkhj o(moiwj de kai e)pi tou= mh o)ntoj- kai

e)pi th=j a)ntifasewj o( au)toj logoj ei)=nai men h) mh ei)=nai a(pan

a)nagkh kai e)sesqai ge h) mh ou) mentoi dielonta ge ei)pei=n qateron

a)nagkai=on legw de oi(=on a)nagkh men e)sesqai naumacian au)rion h) mh

e)sesqai ou) mentoi genesqai au)rion naumacian a)nagkai=on ou)de mh

genesqai genesqai mentoi h) mh genesqai a)nagkai=on w(ste e)pei

o(moiwj oi( logoi a)lhqei=j w(sper ta pragmata dh=lon o(ti o(sa ou(twj

e)cei w(ste o(poter e)tuce kai ta e)nantia e)ndecesqai a)nagkh o(moiwj

e)cein kai thn a)ntifasin o(per sumbainei e)pi toi=j mh a)ei ou)=sin h) mh

a)ei mh ou)=sin toutwn gar a)nagkh men qateron morion th=j

a)ntifasewj a)lhqej ei)=nai h) yeu=doj ou) mentoi tode h) tode a)ll

71

o(poter e)tucen kai ma=llon men a)lhqh= thn e(teran ou) mentoi h)dh

a)lhqh= h) yeudh= w(ste dh=lon 0086 Int 20 1 o(ti ou)k a)nagkh pashj

katafasewj kai a)pofasewj tw=n a)ntikeimenwn thn men a)lhqh= thn de

yeudh= ei)=nai ou) gar w(sper e)pi tw=n o)ntwn ou(twj e)cei kai e)pi tw=n mh

o)ntwn dunatw=n de ei)=nai h) mh ei)=nai a)ll w(sper ei)rhtai

)Epei de e)sti ti kata tinoj h( katafasij shmainousa tou=to d e)stin

h) o)noma h) to a)nwnumon e(n de dei= ei)=nai kai kaq e(noj to e)n th=|

katafasei to de o)noma ei)rhtai kai to a)nwnumon proteron to gar

ou)k a)nqrwpoj o)noma men ou) legw a)lla a)oriston o)noma -e(n gar pwj

shmainei a)oriston- w(sper kai to ou)c u(giainei ou) r(h=m$a e)stai pa=sa

katafasij h) e)x o)nomatoj kai r(hmatoj h) e)x a)oristou o)nomatoj kai

r(hmatoj a)neu de r(hmatoj ou)demia katafasij ou)d a)pofasij to gar

e)stin h) e)stai h) h)=n h) gignetai h) o(sa a)lla toiau=ta r(hmata e)k tw=n

keimenwn e)stin prosshmainei gar cronon w(ste prwth katafasij

kai a)pofasij to e)stin a)nqrwpoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj ei)=ta e)stin ou)k

a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj palin e)sti pa=j a)nqrwpoj-ou)k

e)sti pa=j a)nqrwpoj e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj kai e)pi tw=n e)ktoj de cronwn o( au)toj logoj

(Otan de to e)sti triton proskathgorhqh=| dicw=j legontai ai(

a)ntiqeseij legw de oi(=on e)sti dikaioj a)nqrwpoj to e)sti triton fhmi

sugkei=sqai o)noma h) r(h=ma e)n th=| katafasei w(ste dia tou=to tettara

e)stai tau=ta w(=n ta men duo proj thn katafasin kai a)pofasin e(xei

kata to stoicou=n w(j ai( sterhseij ta de duo ou) legw de o(ti to e)stin

72

h) tw=| dikaiw| proskeisetai h) tw=| ou) dikaiw| w(ste kai h( a)pofasij

tettara ou)=n e)stai now=men de to legomenon e)k tw=n u(pogegrammenwn

e)sti dikaioj a)nqrwpoj-a)pofasij toutou ou)k e)sti dikaioj a)nqrwpoj

e)stin ou) dikaioj a)nqrwpoj-toutou a)pofasij ou)k e)stin ou) dikaioj

a)nqrwpoj to gar e)stin e)ntau=qa kai to ou)k e)stin tw=| dikaiw| kai tw=|

ou) dikaiw| proskeitai tau=ta men ou)=n w(sper e)n toi=j )Analutikoi=j

legetai ou(tw tetaktai o(moiwj de e)cei ka)n kaqolou tou= o)nomatoj h)=|

h( katafasij oi(=on pa=j e)stin a)nqrwpoj dikaioj-[a)pofasi]j ou) pa=j

e)stin a)nqrwpoj dikaioj pa=j e)stin a)nqrwpoj ou) dikaioj-ou) pa=j e)stin

a)nqrwpoj ou) dikaioj plhn ou)c o(moiwj taj kata diametron e)ndecetai

sunalhqeuesqai e)ndecetai de pote au(=tai men ou)=n duo a)ntikeintai

a)llai de proj to ou)k a)nqrwpoj w(j u(pokeimenon ti prosteqentoj e)sti

dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti dikaioj ou)k a)nqrwpoj e)stin ou)

dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou) dikaioj 0086 Int 20 a 1 ou)k

a)nqrwpoj pleiouj de toutwn ou)k e)sontai a)ntiqeseij au(=tai de cwrij

e)keinwn au)tai kaq au(taj ei)sin w(j o)nomati tw=| ou)k a)nqrwpoj

crwmenai

)Ef o(swn de to e)sti mh a(rmottei oi(=on e)pi tou= u(giainein kai

badizein e)pi toutwn to au)to poiei= ou(tw tiqemena w(j a)n ei) to e)sti

proshpteto oi(=on u(giainei pa=j a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j a)nqrwpoj

u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj ou) gar

e)sti to ou) pa=j a)nqrwpoj lekteon a)lla to ou) thn a)pofasin tw=|

a)nqrwpoj prosqeteon to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

73

kaqolou dh=lon de e)k tou=de u(giainei a)nqrwpoj-ou)c u(giainei

a)nqrwpoj u(giainei ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei ou)k a)nqrwpoj tau=ta

gar e)keinwn diaferei tw=| mh kaqolou w(ste to pa=j h) mhdeij ou)den

a)llo prosshmainei h) o(ti kaqolou tou= o)nomatoj katafhsin h)

a)pofhsin ta ou)=n a)lla ta au)ta dei= prostiqenai

)Epei d e)nantia a)pofasij e)sti th=| a(pan e)sti zw=|on dikaion h(

shmainousa o(ti ou)den e)sti zw=|on dikaion au(=tai men faneron o(ti

ou)depote e)sontai ou)te a)lhqei=j a(ma ou)te e)pi tou= au)tou= ai( de

a)ntikeimenai tautaij e)sontai pote oi(=on ou) pa=n zw=|on dikaion kai

e)sti ti zw=|on dikaion a)kolouqou=si d au(=tai th=| men pa=j e)stin

a)nqrwpoj ou) dikaioj h( ou)deij e)stin a)nqrwpoj dikaioj th=| de e)sti

tij dikaioj a)nqrwpoj h( a)ntikeimenh o(ti ou) pa=j e)stin a)nqrwpoj ou)

dikaioj a)nagkh gar ei)=nai tina faneron de o(ti kai e)pi men tw=n kaq

e(kaston ei) a)lhqej e)rwthqenta a)pofh=sai o(ti kai katafh=sai a)lhqej

oi(=on a)=ra ge Swkrathj sofoj ou) Swkrathj a)ra ou) sofoj e)pi de tw=n

kaqolou ou)k a)lhqhj h( o(moiwj legomenh a)lhqhj de h( a)pofasij oi(=on

a)=ra ge pa=j a)nqrwpoj sofoj ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj ou) sofoj

tou=to gar yeu=doj a)lla to ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj sofoj a)lhqej au(th

de e)stin h( a)ntikeimenh e)keinh de h( e)nantia

Ai( de kata ta a)orista a)ntikeimenai o)nomata kai r(hmata oi(=on e)pi

tou= mh a)nqrwpoj kai mh dikaioj w(sper a)pofaseij a)neu o)nomatoj

kai r(hmatoj doxaien a)n ei)=nai ou)k ei)si de a)ei gar a)lhqeuein a)nagkh

h) yeudesqai thn a)pofasin o( d ei)pwn ou)k a)nqrwpoj ou)den ma=llon

74

tou= a)nqrwpoj a)lla kai h(=tton h)lhqeuke ti h) e)yeustai e)an mh ti

prosteqh=| shmainei de to e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj dikaioj ou)demia=|

e)keinwn tau)ton ou)d h( a)ntikeimenh tauth| h( ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj dikaioj to de pa=j ou) dikaioj ou)k a)nqrwpoj tw=| ou)deij

dikaioj ou)k a)nqrwpoj tau)ton shmainei 0086 Int 21 1

Metatiqemena de ta o)nomata kai ta r(hmata tau)ton shmainei oi(=on

e)sti leukoj a)nqrwpoj-e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) gar mh tou=to e)stin

tou= au)tou= pleiouj e)sontai a)pofaseij a)ll e)dedeikto o(ti mia mia=jtou=

men gar e)sti leukoj a)nqrwpoj a)pofasij to ou)k e)sti leukoj

a)nqrwpoj tou= de e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) mh h( au)th e)sti th=| e)sti

leukoj a)nqrwpoj e)stai a)pofasij h)toi to ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj

leukoj h) to ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj a)ll h( e(tera men e)stin

a)pofasij tou= e)stin ou)k a)nqrwpoj leukoj h( e(tera de tou= e)sti leukoj

a)nqrwpoj w(ste e)sontai duo mia=j o(ti men ou)=n metatiqemenou tou=

o)nomatoj kai tou= r(hmatoj h( au)th gignetai katafasij kai a)pofasij

dh=lon to de e(n kata pollw=n h) polla kaq e(noj katafanai h)

a)pofanai e)an mh e(n ti h)=| to e)k tw=n pollw=n sugkeimenon ou)k e)sti

katafasij mia ou)de a)pofasij legw de e(n ou)k e)an o)noma e(n h)=|

keimenon mh h)=| de e(n ti e)x e)keinwn oi(=on o( a)nqrwpoj i)swj e)sti kai

zw=|on kai dipoun kai h(meron a)lla kai e(n ti gignetai e)k toutwn e)k de

tou= leukou= kai tou= a)nqrwpou kai tou= badizein ou)c e(n w(ste ou)t e)an

e(n ti kata toutwn katafhsh| tij mia katafasij a)lla fwnh men mia

kata-0086 Int 20 b 21 faseij de pollai ou)t e)an kaq e(noj tau=ta

75

a)ll o(moiwj pollai ei) ou)=n h( e)rwthsij h( dialektikh a)pokrisewj e)stin

ai)thsij h) th=j protasewj h) qaterou moriou th=j a)ntifasewj h( de

protasij a)ntifasewj mia=j morion ou)k a)n ei)h mia a)po-krisij proj

tau=ta ou)de gar h( e)rwthsij mia ou)d a)n h)=| a)lh-qhj ei)rhtai de e)n

toi=j Topikoi=j peri au)tw=n a(ma de dh=lon o(ti ou)de to ti e)stin e)rwthsij

e)sti dialektikh dei= gar dedosqai e)k th=j e)rwthsewj e(lesqai

o(poteron bouletai th=j a)ntifasewj morion a)pofhnasqai a)lla dei= ton

e)rwtw=nta prosdiorisai poteron tode e)stin o( a)nqrwpoj h) ou) tou=to

)Epei de ta men kathgorei=tai suntiqemena w(j e(n to pa=n kathgorhma

tw=n cwrij kathgoroumenwn ta de ou) tij h( diafora kata gar tou=

a)nqrwpou a)lhqej ei)pei=n kai cwrij zw=|on kai cwrij dipoun kai w(j e(n

kai a)nqrwpon kai leukon kai tau=q w(j e(n a)ll ou)ci ei) skuteuj kai

a)gaqoj kai skuteuj a)gaqoj ei) gar o(ti e(kateron kai to sun-

amfw polla kai a)topa e)stai kata gar tou= a)nqrwpou kai to

a)nqrwpoj a)lhqej kai to leukon w(ste kai to a(pan palin ei) to

leukon kai to a(pan w(ste e)stai a)nqrwpoj leukoj leukoj kai tou=to

ei)j a)peiron kai palin 0086 Int 21 a 1 mousikoj leukoj badizwn kai

tau=ta pollakij peplegmena e)ti ei) o( Swkrathj Swkrathj kai

a)nqrwpoj kai Swkrathj a)nqrwpoj kai ei) a)nqrwpoj kai dipouj kai

a)nqrwpoj dipouj

(Oti men ou)=n ei) tij a(plw=j qhsei taj sumplokaj gignesqai polla

sumbainei legein a)topa dh=lon o(pwj de qeteon legomen nu=n tw=n dh

kathgoroumenwn kai e)f oi(=j kathgorei=sqai sumbainei o(sa men

76

legetai kata sumbebhkoj h) kata tou= au)tou= h) qateron kata qaterou

tau=ta ou)k e)stai e(n oi(=on a)nqrwpoj leukoj e)sti kai mousikoj a)ll

ou)c e(n to leukon kai to mousikon sumbebhkota gar a)mfw tw=| au)tw=|

ou)d ei) to leukon mousikon a)lhqej ei)pei=n o(mwj ou)k e)stai to

mousikon leukon e(n ti kata sumbebhkoj gar to mousikon leukon

w(ste ou)k e)stai to leukon mousikon dio ou)d o( skuteuj a(plw=j a)gaqoj

a)lla zw=|on dipoun ou) gar kata sumbebhkoj e)ti ou)d o(sa e)nuparcei e)n

tw=| e(terw| dio ou)te to leukon pollakij ou)te o( a)nqrwpoj a)nqrwpoj

zw=|on h) dipoun e)nuparcei gar e)n tw=| a)nqrwpw| to dipoun kai to zw=|on

a)lhqej d e)stin ei)pei=n kata tou= tinoj kai a(plw=j oi(=on ton tina

a)nqrwpon a)nqrwpon h) ton tina leukon a)nqrwpon leukon ou)k a)ei de

a)ll o(tan men e)n tw=| proskeimenw| tw=n a)ntikeimenwn ti e)nuparch| oi(=j

e(petai a)ntifasij ou)k a)lhqej a)lla yeu=doj -oi(=on ton teqnew=ta

a)nqrwpon a)nqrwpon ei)pei=n- o(tan de mh e)nuparch| a)lhqej h) o(tan

men e)nuparch| a)ei ou)k a)lhqej o(tan de mh e)nuparch| ou)k a)ei a)lhqej

w(sper (Omhroj e)sti ti oi(=on poihthj a)=r ou)=n kai e)stin h) ou) kata

sumbebhkoj gar kathgorei=tai to e)stin tou= (Omhrou o(ti gar poihthj

e)stin a)ll ou) kaq au(to kathgorei=tai kata tou= (Omhrou to e)stin

w(st e)n o(saij kathgoriaij mhte e)nantiothj e)nestin e)an logoi a)nt

o)nomatwn legwntai kai kaq au(ta kathgorh=tai kai mh kata

sumbebhkoj e)pi toutwn to ti kai a(plw=j a)lhqej e)stai ei)pei=n to de

mh o)n o(ti doxaston ou)k a)lhqej ei)pei=n o)n ti doxa gar au)tou= ou)k

e)stin o(ti e)stin a)ll o(ti ou)k e)stin

77

Toutwn de diwrismenwn skepteon o(pwj e)cousin ai( a)pofaseij kai

katafaseij proj a)llhlaj ai( tou= dunaton ei)=nai kai mh dunaton kai

e)ndecomenon kai mh e)ndecomenon kai peri tou= a)dunatou te kai

a)nagkaiou e)cei gar a)poriaj tinaj ei) gar tw=n sumplekomenwn au(=tai

a)llhlaij a)ntikeintai ai( a)ntifaseij o(sai kata to ei)=nai kai mh

ei)=nai tattontai oi(=on 0086 Int 22 1 tou= ei)=nai a)nqrwpon a)pofasij to

mh ei)=nai a)nqrwpon ou) to ei)=nai mh a)nqrwpon kai tou= ei)=nai leukon

a)nqrwpon to mh ei)=nai leukon a)nqrwpon a)ll ou) to ei)=nai mh leukon

a)nqrwpon -ei) gar kata pantoj h( katafasij h) h( a)pofasij to xulon

e)stai a)lhqej ei)pei=n ei)=nai mh leukon a)nqrwpon ei) de ou(twj kai

o(soij to ei)=nai mh prostiqetai to au)to poihsei to a)nti tou= ei)=nai

legomenon oi(=on tou= a)nqrwpoj badizei ou) to ou)k a)nqrwpoj badizei

a)pofasij a)lla to ou) badizei a)nqrwpoj ou)den gar diaferei ei)pei=n

a)nqrwpon badizein h) a)nqrwpon badizonta ei)=nai- w(ste ei) ou(tw

pantacou= kai tou= dunaton ei)=nai a)pofasij to dunaton mh ei)=nai a)ll

ou) to mh dunaton ei)=nai dokei= de to au)to dunasqai kai ei)=nai kai mh

ei)=nai pa=n gar to dunaton temnesqai h) badizein kai mh badizein

kai mh temnesqai dunaton logoj d o(ti a(pan to ou(tw dunaton ou)k a)ei

e)nergei= w(ste u(parxei au)tw=| kai h( a)pofasij dunatai gar kai mh

badizein to badistikon kai mh o(ra=sqai to o(raton a)lla mhn

a)dunaton kata tou= au)tou= a)lhqeuesqai taj a)ntikeimenaj faseij ou)k

a)ra au(th a)pofasij sumbainei gar e)k toutwn h) to au)to fanai kai

a)pofanai a(ma kata tou= au)tou= h) mh kata to ei)=nai kai mh ei)=nai ta

78

prostiqemena gignesqai faseij kai a)pofaseij ei) ou)=n e)kei=no

a)dunaton tou=t a)n ei)h ai(reton e)stin a)ra a)pofasij tou= dunaton

ei)=nai to mh dunaton ei)=nai o( d au)toj logoj kai peri tou= e)ndecomenon

ei)=nai kai gar toutou a)pofasij to mh e)ndecomenon ei)=nai kai e)pi tw=n

a)llwn de o(moiotropwj oi(=on a)nagkaiou te kai a)dunatou gignetai gar

w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai mh ei)=nai prosqeseij ta d

u(pokeimena pragmata to men leukon to de a)nqrwpoj ou(twj e)ntau=qa

to men ei)=nai w(j u(pokeimenon gignetai to de dunasqai kai

e)ndecesqai prosqeseij diorizousai w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai

mh ei)=nai to a)lhqej o(moiwj au(=tai e)pi tou= ei)=nai dunaton kai ei)=nai ou)

dunaton

Tou= de dunaton mh ei)=nai a)pofasij to ou) dunaton mh ei)=nai dio kai

a)kolouqei=n a)n doxaien a)llhlaij ai( dunaton ei)=nai- dunaton mh ei)=nai

to gar au)to dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ou) gar a)ntifaseij a)llhlwn

ai( toiau=tai a)lla to dunaton ei)=nai kai 0086 Int 22 a 1 mh dunaton

ei)=nai ou)depote a(ma a)ntikeintai gar ou)de ge to dunaton mh ei)=nai

kai ou) dunaton mh ei)=nai ou)depote a(ma o(moiwj de kai tou= a)nagkai=on

ei)=nai a)pofasij ou) to a)nagkai=on mh ei)=nai a)lla to mh a)nagkai=on

ei)=nai tou= de a)nagkai=on mh ei)=nai to mh a)nagkai=on mh ei)=nai kai

tou= a)dunaton ei)=nai ou) to a)dunaton mh ei)=nai a)lla to mh a)dunaton

ei)=nai tou= de a)dunaton mh ei)=nai to ou)k a)dunaton mh ei)=nai -kai

kaqolou de w(sper ei)rhtai to men ei)=nai kai mh ei)=nai dei= tiqenai w(j

ta u(pokeimena katafasin de kai a)pofasin tau=ta poiou=nta proj to

79

ei)=nai kai mh ei)=nai sunaptein kai tautaj oi)esqai crh ei)=nai taj

a)ntikeimenaj faseij dunaton-ou) dunaton e)ndecomenon-ou)k

e)ndecomenon a)dunaton- ou)k a)dunaton a)nagkai=on-ou)k a)nagkai=on

a)lhqej-ou)k a)lhqej

Kai ai( a)kolouqhseij de kata logon gignontai ou(tw tiqe-menoij tw=|

men gar dunatw=| ei)=nai to e)ndecesqai ei)=nai kai tou=to e)keinw|

a)ntistrefei kai to mh a)dunaton ei)=nai kai to mh a)nagkai=on ei)=nai

tw=| de dunatw=| mh ei)=nai kai e)ndecomenw| mh ei)=nai to te mh a)nagkai=on

mh ei)=nai kai ou)k a)dunaton mh ei)=nai tw=| de mh dunatw=| ei)=nai kai mh

e)ndecomenw| ei)=nai to a)nagkai=on mh ei)=nai kai to a)dunaton ei)=nai tw=|

de mh dunatw=| mh ei)=nai kai mh e)ndecomenw| mh ei)=nai to a)nagkai=on

ei)=nai kai to a)dunaton mh ei)=nai qewreisqw de e)k th=j u(pografh=j w(j

legomen

dunaton ei)=nai

ou) dunaton ei)=nai

e)ndecomenon ei)=nai

ou)k e)ndecomen ei)=nai

ou)k a)dunaton ei)=nai

a)dunaton ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

dunaton mh ei)=nai

80

ou) dunaton mh ei)=nai

e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k a)dunaton mh ei)=nai

a)dunaton mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

To men ou)=n a)dunaton kai ou)k a)dunaton tw=| e)ndecomenw| kai dunatw=|

kai ou)k e)ndecomenw| kai mh dunatw=| a)kolouqei= men a)ntifatikw=j

a)ntestrammenwj de tw=| men gar dunatw=| ei)=nai h( a)pofasij tou=

a)dunatou th=| de a)pofasei h( katafasij tw=| gar ou) dunatw=| ei)=nai to

a)dunaton ei)=nai katafasij gar to a)dunaton ei)=nai to de ou)k a)dunaton

a)pofasij

To d a)nagkai=on pw=j o)pteon faneron dh o(ti ou)c ou(twj a)ll ai(

e)nantiai e(pontai ai( d a)ntifaseij cwrij ou) gar e)stin 0086 Int 23 1

a)pofasij tou= a)nagkh mh ei)=nai to ou)k a)nagkh ei)=nai e)ndecetai gar

a)lhqeuesqai e)pi tou= au)tou= a)mfoteraj to gar a)nagkai=on mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai ai)tion de tou= mh a)kolouqei=n o(moiwj toi=j

e(teroij o(ti e)nantiwj to a)dunaton tw=| a)nagkaiw| a)podidotai to au)to

dunamenon ei) gar a)dunaton ei)=nai a)nagkai=on tou=to ou)ci ei)=nai a)lla

mh ei)=nai ei) de a)dunaton mh ei)=nai tou=to a)nagkh ei)=nai w(st ei) e)kei=na

o(moiwj tw=| dunatw=| kai mh tau=ta e)x e)nantiaj e)pei shmainei ge

81

tau)ton to te a)nagkai=on kai to a)dunaton a)ll w(sper ei)rhtai

a)ntestrammenwj h) a)dunaton ou(tw kei=sqai taj tou= a)nagkaiou

a)ntifaseij to men gar a)nagkai=on ei)=nai dunaton ei)=nai ei) gar mh h(

a)pofasij a)kolouqhsei a)nagkh gar h) fanai h) a)pofanai w(st ei) mh

dunaton ei)=nai a)dunaton ei)=nai a)dunaton a)ra ei)=nai to a)nagkai=on

ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn tw=| ge dunaton ei)=nai to ou)k a)dunaton

ei)=nai a)kolouqei= toutw| de to mh a)nagkai=on ei)=nai w(ste sumbainei to

a)nagkai=on ei)=nai mh a)nagkai=on ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn ou)de to

a)nagkai=on ei)=nai a)kolouqei= tw=| dunaton ei)=nai ou)de to a)nagkai=on mh

ei)=nai tw=| men gar a)mfw e)ndecetai sumbainein toutwn d o(poteron a)n

a)lhqej h)=| ou)keti e)stai e)kei=na a)lhqh= a(ma gar dunaton ei)=nai kai mh

ei)=nai ei) d a)nagkh ei)=nai h) mh ei)=nai ou)k e)stai dunaton a)mfw

leipetai toinun to ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqei=n tw=| dunaton

ei)=nai tou=to gar a)lhqej kai kata tou= a)nagkai=on ei)=nai kai gar au(th

gignetai a)ntifasij th=| e(pomenh| tw=| ou) dunatw=| ei)=nai e)keinw| gar

a)kolouqei= to a)dunaton ei)=nai kai a)nagkai=on mh ei)=nai ou(= a)pofasij to

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqou=sin a)ra kai au(=tai ai( a)ntifaseij

kata ton ei)rhmenon tropon kai ou)den a)dunaton sumbainei tiqemenwn

ou(twj

)Aporhseie d a)n tij ei) tw=| a)nagkai=on ei)=nai to dunaton ei)=nai e(petai

ei) te gar mh e(petai h( a)ntifasij a)kolouqhsei to mh dunaton ei)=nai

kai ei) tij tauthn mh fhseien ei)=nai a)ntifasin a)nagkh legein to

dunaton mh ei)=nai a(per a)mfw yeudh= kata tou= a)nagkai=on ei)=nai a)lla

82

mhn palin to au)to ei)=nai dokei= dunaton temnesqai kai mh temnesqai

kai ei)=nai kai mh ei)=nai w(ste e)stai to a)nagkai=on ei)=nai e)ndecomenon

mh ei)=nai tou=to de yeu=doj faneron dh o(ti ou) pa=n to dunaton h) ei)=nai

h) badizein kai ta a)ntikeimena dunatai a)ll e)stin e)f w(=n ou)k

a)lhqej prw=ton men e)pi tw=n mh kata logon dunatw=n oi(=on to pu=r

qermantikon kai e)cei dunamin a)logon -ai( men ou)=n meta logou

0086 Int 23 a 1 dunameij ai( au)tai pleionwn kai tw=n e)nantiwn ai( d

a)logoi ou) pa=sai a)ll w(sper ei)rhtai to pu=r ou) dunaton qermainein

kai mh ou)d o(sa a)lla e)nergei= a)ei e)nia mentoi dunatai kai tw=n kata

taj a)logouj dunameij a(ma ta a)ntikeimena a)lla tou=to men toutou

carin ei)rhtai o(ti ou) pa=sa dunamij tw=n a)ntikeimenwn ou)d o(sai

legontai kata to au)to ei)=doj- e)niai de dunameij o(mwnumoi ei)sin to

gar dunaton ou)c a(plw=j legetai a)lla to men o(ti a)lhqej w(j e)nergeia|

o)n oi(=on dunaton badizein o(ti badizei kai o(lwj dunaton ei)=nai o(ti h)dh

e)sti kat e)nergeian o( legetai dunaton to de o(ti e)nerghseien

a)n oi(=on dunaton badizein o(ti badiseien a)n kai au(th men e)pi toi=j

kinhtoi=j e)sti monoij h( dunamij e)keinh de kai e)pi toi=j a)kinhtoij

a)mfw de a)lhqej ei)pei=n to mh a)dunaton ei)=nai badizein h) ei)=nai kai to

badizon h)dh kai e)nergou=n kai to badistikon to men ou)=n ou(tw dunaton

ou)k a)lhqej kata tou= a)nagkaiou a(plw=j ei)pei=n qateron de a)lhqej

w(ste e)pei tw=| e)n merei to kaqolou e(petai tw=| e)x a)nagkhj o)nti e(petai

to dunasqai ei)=nai ou) mentoi pa=n kai e)sti dh a)rch i)swj to a)nag-

kai=on kai mh a)nagkai=on pantwn h) ei)=nai h) mh ei)=nai kai ta a)lla w(j

83

toutoij a)kolouqou=nta e)piskopei=n dei=

Faneron dh e)k tw=n ei)rhmenwn o(ti to e)x a)nagkhj o)n kat e)nergeian

e)stin w(ste ei) protera ta a)idia kai e)nergeia dunamewj protera kai

ta men a)neu dunamewj e)nergeiai ei)sin oi(=on ai( prw=tai ou)siai ta de

meta dunamewj a( th=| men fusei protera tw=| cronw| de u(stera ta de

ou)depote e)nergeiai ei)sin a)lla dunameij monon

Poteron de e)nantia e)stin h( katafasij th=| a)pofasei h) h( katafasij

th=| katafasei kai o( logoj tw=| logw| o( legwn o(ti pa=j a)nqrwpoj dikaioj

tw=| ou)deij a)nqrwpoj dikaioj h) to pa=j a)nqrwpoj dikaioj tw=| pa=j

a)nqrwpoj a)dikoj oi(=on e)sti Kalliaj dikaioj-ou)k e)sti Kalliaj

dikaioj-Kalliaj a)dikoj e)stin potera e)nantia toutwn- ei) gar ta

men e)n th=| fwnh=| a)kolouqei= toi=j e)n th=| dianoia| e)kei= d e)nantia doxa h(

tou= e)nantiou oi(=on o(ti pa=j a)nqrwpoj dikaioj th=| pa=j a)nqrwpoj

a)dikoj kai e)pi tw=n e)n th=| fwnh=| katafasewn a)nagkh o(moiwj e)cein ei)

de mhde e)kei= h( tou= e)nantiou doxa e)nantia e)stin ou)d h( katafasij th=|

katafasei e)stai e)nantia a)ll h( ei)rhmenh a)pofasij w(ste skepteon

poia doxa a)lhqhj yeudei= doxh| e)nantia poteron h( th=j a)pofasewj h) h(

to e)nantion ei)=nai doxazousa legw de w(=de e)sti tij doxa a)lhqhj tou=

a)gaqou= o(ti a)gaqon a)llh de 0086 Int 24 1 o(ti ou)k a)gaqon yeudhj

e(tera de o(ti kakon potera dh toutwn e)nantia th=| a)lhqei= kai ei) e)sti

mia kata poteran e)nantia to men dh toutw| oi)esqai taj e)nantiaj

doxaj w(risqai tw=| tw=n e)nantiwn ei)=nai yeu=doj tou= gar a)gaqou= o(ti

a)gaqon kai tou= kakou= o(ti kakon h( au)th i)swj kai a)lhqhj ei)te

84

pleiouj ei)te mia e)stin e)nantia de tau=ta a)ll ou) tw=| e)nantiwn ei)=nai

e)nantiai a)lla ma=llon tw=| e)nantiwj$

Ei) dh e)sti men tou= a)gaqou= o(ti e)stin a)gaqon doxa e)sti d o(ti ou)k

a)gaqon e)sti de o(ti a)llo ti o( ou)c u(parcei ou)d oi(=on te u(parxai tw=n

men dh a)llwn ou)demian qeteon ou)q o(sai u(parcein to mh u(parcon

doxazousin ou)q o(sai mh u(parcein to u(parcon -a)peiroi gar

a)mfoterai kai o(sai u(parcein doxazousi to mh u(parcon kai o(sai mh

u(parcein to u(parcon- a)ll e)n o(saij e)stin h( a)path au(=tai de e)x w(=n

ai( geneseij e)k tw=n a)ntikeimenwn de ai( geneseij w(ste kai ai(

a)patai$ ei) ou)=n to a)gaqon kai a)gaqon kai ou) kakon e)stin kai to

men kaq au(to to de kata sumbebhkoj sumbebhke gar 0086 Int 23 b

17 au)tw=| ou) kakw=| ei)=nai$ ma=llon d e(kastou a)lhqhj h( kaq au(to kai

yeudhj ei)per kai a)lhqhj -h( men ou)=n o(ti ou)k a)gaqon to a)gaqon tou=

kaq au(to u(parcontoj yeudhj h( de tou= o(ti kakon tou= kata

sumbebhkoj w(ste ma=llon a)n ei)h yeudhj tou= a)gaqou= h( th=j a)pofasewj

h) h( tou= e)nantiou dieyeustai de malista peri e(kaston o( thn

e)nantian e)cwn doxan ta gar e)nantia tw=n plei=ston diaferontwn peri

to au)to ei) ou)=n e)nantia men toutwn h( e(tera e)nantiwtera de h( th=j

a)ntifasewj dh=lon o(ti au(th a)n ei)h h( e)nantia h( de tou= o(ti kakon to

a)gaqon sumpeplegmenh e)stin kai gar o(ti ou)k a)gaqon a)nagkh i)swj

u(polambanein ton au)ton

)Eti d ei) kai e)pi tw=n a)llwn o(moiwj dei= e)cein kai tauth| a)n doxeie

kalw=j ei)rh=sqai h) gar pantacou= to th=j a)ntifasewj h) ou)damou= o(soij

85

de mh e)stin e)nantia peri toutwn e)sti men yeudhj h( th=| a)lhqei=

a)ntikeimenh oi(=on o( ton a)nqrwpon mh a)nqrwpon oi)omenoj dieyeustai

ei) ou)=n au(=tai e)nantiai kai ai( a)llai ai( th=j a)ntifasewj

)Eti o(moiwj e)cei h( tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon kai h( tou= mh a)gaqou= o(ti

ou)k a)gaqon kai proj tautaij h( tou= a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon kai h( tou=

mh a)gaqou= o(ti a)gaqon th=| ou)=n tou= mh a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon a)lhqei=

ou)sh| doxh| tij e)nantia ou) gar dh h( legousa o(ti kakon a(ma gar a)n

pote ei)h a)lhqhj ou)depote de a)lhqhj a)lhqei= e)nantia e)sti gar ti mh

a)gaqon kakon w(ste e)ndecetai a(ma a)lhqei=j ei)=nai ou)d au)= h( o(ti ou)

kakon [a)lhqhj gar kai au(th] a(ma gar kai tau=ta a)n ei)h leipetai dh

th=| tou= mh a)gaqou= 0086 Int 24 a 1 o(ti ou)k a)gaqon e)nantia h( tou= mh

a)gaqou= o(ti a)gaqon [yeudhj a)lhqhj gar au(th] w(ste kai h( tou=

a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon th=| tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon

Faneron de o(ti ou)den dioisei ou)d a)n kaqolou tiqw=men thn

katafasin h( gar kaqolou a)pofasij e)nantia e)stai oi(=on th=| doxh| th=|

doxazoush| o(ti pa=n a)gaqon a)gaqon h( o(ti ou)den tw=n a)gaqw=n a)gaqon h(

gar tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon ei) kaqolou to a)gaqon h( au)th e)sti th=| o(

ti a)n h)=| a)gaqon doxazoush| o(ti a)gaqon tou=to de ou)den diaferei tou= o(ti

pa=n o( a)n h)=| a)gaqon a)gaqon e)stin o(moiwj de kai e)pi tou= mh 0086 Int

25 1 a)gaqou=

(Wst ei)per e)pi doxhj ou(twj e)cei ei)si de ai( e)n th=| fwnh=| katafaseij

kai a)pofaseij sumbola tw=n e)n th=| yuch=| dh=lon o(ti kai katafasei

e)nantia men a)pofasij h( peri tou= au)tou= kaqolou oi(=on tamph=| o(ti pa=n

86

a)gaqon a)gaqon h) o(ti pa=j a)nqrwpoj a)gaqoj h( o(ti ou)den h) ou)deij

a)ntifatikw=j de o(ti h) ou) pa=n h) ou) pa=j faneron de kai o(ti a)lhqh=

a)lhqei= ou)k e)ndecetai e)nantian ei)=nai ou)te doxan ou)te a)ntifasin

e)nantiai men gar ai( peri ta a)ntikeimena peri tau=ta d e)ndecetai

a)lhqeuein ton au)ton a(ma de ou)k e)ndecetai ta e)nantia u(parcein tw=|

au)tw=|

87

TRADUCcedilAtildeO

[Sobre a Expressatildeo]

Em primeiro lugar eacute preciso colocar o que eacute nome e o que eacute predicado

Depois o que eacute negaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo e declaraccedilatildeo e discurso

Satildeo certamente as coisas na voz das afecccedilotildees na alma e as coisas

escritas das afecccedilotildees na voz siacutembolos E como precisamente nem as coisas

escritas satildeo para todas as coisas nem as mesmas vozes das coisas primeiras

que contudo essas satildeo primeiramente sinais as mesmas coisas satildeo para todas

as afecccedilotildees da alma e das que essas coisas satildeo semelhanccedilas jaacute satildeo as mesmas

coisas A respeito dessas estaacute dito no ldquoDa almardquo --- pois eacute de outra obra--- e eacute

possiacutevel como precisamente na alma quando por um lado um pensamento

sem ser verdadeiro ou falso e quando por outro jaacute por meio disso eacute

necessidade subsistir desses a coisa outra assim tambeacutem na voz pois sobre a

junccedilatildeo e a separaccedilatildeo eacute a coisa verdadeira e a coisa falsa Certamente as

mesmas coisas nomeadas e as coisas predicadas parecem para o pensamento

sem junccedilatildeo e separaccedilatildeo tal como o homem ou a coisa branca quando algo

natildeo eacute acrescentado pois de alguma maneira nem eacute falsa nem verdadeira E eacute

sinal desta coisa pois o bode-cervo (Tragelaphos) sinaliza algo ainda natildeo eacute

coisa verdadeira ou falsa se natildeo eacute posto diante o ser ou natildeo ser ou de maneira

simples ou com o tempo

A coisa nomeada certamente eacute voz significativa segundo o conjunto

junto sem tempo da qual nenhuma parte eacute coisa significativa separada pois

em o cavalo bonito cavalo em nada sinaliza por si mesmo como

precisamente no discurso para algueacutem o cavalo eacute bonito De fato natildeo em nada

88

como precisamente nomes simples assim eacute tambeacutem nos que satildeo tranccedilados

pois naqueles de nenhuma maneira a parte eacute significativa e a parte quer

nesses de fato mas separada de nenhuma parte tal como em epaktrokeles

(pequeno navio pirata) o keles E segundo o pocircr conjunto porque nenhum dos

nomes eacute por natureza mas ao contraacuterio quando vier a ser coisa simboacutelica uma

vez que pelo menos evidenciam algo tambeacutem os ruiacutedos iletrados tal como das

feras dos quais em nada eacute coisa nomeada E o natildeo homem natildeo eacute coisa

nomeada portanto nem mesmo coisa nomeada jaz em relaccedilatildeo agrave coisa

nomeada eacute preciso chamaacute-la algo Pois nem eacute discurso nem eacute negaccedilatildeo Mas

seja a coisa nomeada indefinida E o nome de Fiacutelon ou para Fiacutelon e quantos

desses tipos natildeo satildeo coisas nomeadas mas casos de nomes E o discurso eacute

dele as outras coisas com as coisas mesmas e que com o nome natildeo era ou natildeo

seraacute verdadeiro ou falso E a coisa nomeada sempre tal com de Fiacutelon eacute ou natildeo

eacute pois em relaccedilatildeo a nada de alguma maneira nem eacute verdadeira nem eacute falsa

E o predicado eacute coisa significante que acrescenta tempo da qual a parte

significa nada em separado e o predicado eacute um sinal das coisas ditas de outro

E digo que significa que acrescenta tempo tal como a sauacutede eacute um nome e ele

tem sauacutede predicado pois significa subsistir em relaccedilatildeo ao agora E sempre eacute

sinal dos que subsistem tal como dos que subsistem do sujeito E eu digo natildeo

tem sauacutede e natildeo estaacute doente natildeo eacute predicado embora ele signifique por um

lado o que acrescenta tempo e subsista sempre de algueacutem mas por outro lado

um nome natildeo subjaz para a diferenccedila mas seja coisa indeterminada

predicado que de maneira semelhante subsiste de qualquer um tambeacutem do que

eacute ou do que natildeo eacute E de maneira semelhante tambeacutem foi saudaacutevel ou haacute de ser

natildeo eacute predicado mas casos de predicado e difere do predicado por um lado

o tempo que estaacute presente que acrescenta tempo e os outros por outro lado o

tempo externo Os predicados mesmos que satildeo ditos segundo eles mesmos satildeo

89

coisas nomeadas e significam algo pois o que diz coloca em peacute o raciociacutenio e

o que ouviu se mantem calmo mas se eacute ou natildeo eacute ainda nem mesmo significa

pois o ser ou natildeo ser nem eacute significante da coisa nem quando tu disseres agrave

coisa que eacute simples Pois a coisa mesma natildeo eacute e significa em relaccedilatildeo a

alguma composiccedilatildeo a que sem dos cojazentes natildeo eacute possiacutevel pensar

E o discurso eacute voz significativa da que das partes algo eacute significante

separado como ato da fala mas natildeo como afirmaccedilatildeo E digo tal como

homem significa algo mas natildeo que eacute ou natildeo eacute (mas seraacute afirmaccedilatildeo ou

negaccedilatildeo se algo for acrescentado) mas natildeo a uma uacutenica siacutelaba do homem

pois nem na palavra rato o a eacute significante mas eacute unicamente voz E nos

duplos significa mas natildeo por si mesmo como estaacute dito E eacute possiacutevel um uacutenico

discurso por um lado significativo mas natildeo por outro lado como um

organon mas de maneira que precisamente estaacute dito em relaccedilatildeo ao depoacutesito e

natildeo eacute todo declarativo pois que subsiste o ser verdadeiro ou ser falso natildeo

subsiste em todos tal como uma prece eacute um discurso mas nem coisa

verdadeira ou falsa Os outros certamente sejam afastados pois o ato de

examinar eacute mais proacuteprio da retoacuterica ou da poeacutetica e o declarativo da teoria

agora

E primeiro em relaccedilatildeo ao discurso declarativo eacute afirmaccedilatildeo e depois

negaccedilatildeo E os outros por conectivo satildeo um E a necessidade eacute todo discurso

declarativo ser a partir do predicado ou da flexatildeo Pois tambeacutem se natildeo for

acrescentado ao discurso do homem eacute ou seraacute ou era ou algo desse tipo ainda

natildeo eacute um enunciado declarativo (E por isso eacute uma coisa mas natildeo muitas

coisas o vivente pedestre biacutepede pois natildeo pelo fato de estar dito um junto do

outro seraacute um discurso uacutenico E falar essa coisa eacute de um outro tratado) E um

discurso declarativo eacute ou o que revela um ou o um por conectivo e muacuteltiplos

os que revelam coisas muacuteltiplas e natildeo um ou os natildeo conectados Entatildeo seja o

90

nome e o predicado somente o ato da fala uma vez que natildeo eacute possiacutevel dizer

assim o que revela algo pela voz como precisamente fazer uma declaraccedilatildeo

quer o que pergunta algo quer natildeo mas ele mesmo o que escolhe E dessas

por um lado eacute declaraccedilatildeo simples tal como algo de algo ou algo a partir de

algo e por outro disposta a partir dessas tal como um enunciado jaacute composto

E eacute declaraccedilatildeo simples o som significativo a respeito da coisa se algo

subsiste ou natildeo subsiste conforme os tempos estatildeo divididos e a afirmaccedilatildeo eacute

uma declaraccedilatildeo de algueacutem de algo e eacute a negaccedilatildeo uma declaraccedilatildeo de algueacutem

de algo E uma vez que eacute possiacutevel tambeacutem se declarar agrave coisa que subsiste

como o que natildeo subsiste e o que natildeo subsiste como o que subsiste e o que

subsiste como o que subsiste e o que natildeo subsiste como o que natildeo subsiste e

em torno dos tempos fora do agora de igual maneira tudo seria aceito tanto o

que algueacutem afirmou negar como o que algueacutem negou afirmar de modo que eacute

evidente que negaccedilatildeo eacute para toda afirmaccedilatildeo o que estaacute em situaccedilatildeo oposta e

afirmaccedilatildeo para toda negaccedilatildeo E seja contradiccedilatildeo isso afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo as

que estatildeo em situaccedilotildees opostas e digo estarem em situaccedilatildeo opostas

declaraccedilotildees do mesmo do mesmo e natildeo o mesmo nome e quantas outras

coisas desse tipo noacutes jaacute definimos antes contra os atos de importunar

sofiacutesticos

E uma vez que umas satildeo de modo universal das coisas e outras

segundo cada uma e digo de modo universal o que sobre a maioria nascida eacute

predicada e segundo cada um o que natildeo eacute predicado sobre a maioria nascida

tal como o homem por um lado eacute das coisas de modo universal e Caacutelias eacute por

outro das coisas segundo cada um e eacute necessidade declarar como algo

subsiste ou natildeo quer em algo das coisas de modo universal quer das coisas

segundo cada um Se certamente do modo universal seja declarado sobre o

universal que subsiste ou natildeo seratildeo contraacuterias as declaraccedilotildees e eu digo

91

declarar de modo universal sobre o universal tal como todo homem eacute branco

nenhum homem eacute branco e quando por um lado sobre o universal das coisas e

por outro lado natildeo de modo universal das coisas natildeo satildeo contraacuterias contudo

as coisas que satildeo reveladas satildeo possiacuteveis de serem contraacuterias e digo o

declarar natildeo de modo universal sobre as coisas do universal tal como um

homem eacute branco e um homem natildeo eacute branco pois o que eacute de modo universal

do homem natildeo se utiliza como declaraccedilatildeo universal pois o todo natildeo significa

o de modo universal mas que eacute de modo universal E predicar de modo

universal sobre o que eacute predicado de modo universal natildeo eacute verdadeiro pois

natildeo haveraacute nenhuma afirmaccedilatildeo na qual o que eacute predicado de modo universal

seraacute predicado de modo universal por exemplo todo homem eacute todo animal

Eu digo contraditoriamente estar em situaccedilotildees opostas certamente uma

afirmaccedilatildeo agrave negaccedilatildeo ao que significa de modo universal pelo mesmo em que

natildeo eacute de modo universal tal como todo homem eacute branco nem todo homem eacute

branco nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco e contrariamente a

afirmaccedilatildeo de modo universal e a negaccedilatildeo de modo universal tal como todo

homem eacute justo nenhum homem eacute justo por isso a essas por um lado natildeo satildeo

capazes de ser ao mesmo tempo verdadeiras e as que estatildeo em situaccedilatildeo

opostas a elas admite-se sobre a mesma coisa tal como nem todo homem eacute

branco e eacute possiacutevel algum homem ser branco Quantas contradiccedilotildees por um

lado das coisas de modo universal satildeo de modo universal eacute necessidade ser o

outro verdadeiro ou falso e quantas individuais tal como existe Soacutecrates

branco natildeo existe Soacutecrates branco e quantas por outro lado sobre as coisas

de modo universal natildeo de modo universal nem sempre ou uma verdadeira ou

uma falsa Pois ao mesmo tempo eacute verdadeiro dizer que existe homem branco

e que natildeo existe homem branco e eacute homem belo e natildeo eacute homem belo pois se eacute

feio natildeo eacute bonito e se torna-se algo e natildeo existe algo E poderia aparecer

92

subitamente ser estranho pelo aparecer significar o natildeo eacute possiacutevel homem

branco ao mesmo tempo tambeacutem que nenhum homem eacute branco Pois isto nem

significa a mesma coisa nem ao mesmo tempo a partir da necessidade E

tambeacutem eacute evidente que eacute uma negaccedilatildeo de uma afirmaccedilatildeo pois eacute preciso a

negaccedilatildeo negar a mesma coisa que precisamente o ato de afirmar afirmou e a

partir da mesma coisa ou das coisas de algum segundo cada um ou a partir das

coisas de algum todo ou como todo ou como natildeo todo tal como Soacutecrates eacute

branco Soacutecrates natildeo eacute branco (se algo outro ou a mesma coisa a partir de

outro natildeo eacute a oposta mas seraacute diferente dela) para todo homem eacute branco a

nem todo homem eacute branco para algum homem eacute branco a nenhum homem eacute

branco para existe homem branco para natildeo existe homem branco

Que afinal contraditoriamente um (uno) ato de afirmar eacute contraditoacuterio a

um (uno) ato de negar e quais satildeo esses estaacute dito e que as outras satildeo

contraacuterias e quais satildeo essas e que nem toda verdadeira ou falsa eacute contradiccedilatildeo

tanto pelo que quanto quando eacute verdadeira ou falsa E satildeo uma afirmaccedilatildeo e

negaccedilatildeo as que significam o uno pelo uno ou de modo universal o que eacute de

modo universal ou que natildeo seja semelhante tal como todo homem eacute branco

natildeo eacute todo homem branco um homem eacute branco um homem natildeo eacute branco

nenhum homem eacute branco algum eacute homem branco se branco significa o uno

E se o nome uno cabe para a dualidade a partir das coisas que natildeo seja uno

natildeo eacute uma afirmaccedilatildeo tal como se algueacutem pusesse o nome ldquomantordquo para

cavalo e homem tal como em o manto eacute branco essa natildeo eacute uma afirmaccedilatildeo

una [nem uma negaccedilatildeo] pois em nada difere o dizer em relaccedilatildeo a essa coisa

ou eacute cavalo e homem branco e essa coisa difere em relaccedilatildeo a nada do dizer

um cavalo eacute branco e um homem eacute branco Se afinal essas significam muitas

coisas e satildeo muitas eacute evidente que tambeacutem a primeira ou significam muitas

coisas ou nenhuma pois natildeo eacute algum homem um cavalo como precisamente

93

nem eacute necessaacuterio nessas ser a contradiccedilatildeo por um lado agrave coisa verdadeira e

por outro lado coisa falsa

Eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo sobre as coisas que satildeo e

tendo se tornado a coisa verdadeira ou falsa e sobre as coisas de modo

universal como universalmente sempre por um lado a coisa verdadeira e por

outro a coisa falsa e sobre as coisas segundo cada uma como precisamente foi

dito e natildeo eacute necessidade tendo sido dito sobre as coisas de modo universal

que natildeo seja de modo universal E foi dito tambeacutem a respeito dessas E natildeo de

modo semelhante sobre as coisas segundo cada uma e sobre as coisas que

estatildeo a ponto de Pois se toda afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa

tudo eacute necessaacuterio ou subsistir ou que natildeo subsista Pois que se diga por um

lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa mesma coisa eacute evidente que eacute

necessaacuterio dizer a verdade ao outro delas se toda afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou

falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao mesmo tempo sobre esses tipos Pois

se dizer a verdade que eacute branco ou natildeo eacute branco eacute necessidade ser branco ou

natildeo branco e se eacute possiacutevel branco ou natildeo branco era verdade dizer ou negar

E se natildeo subsiste eacute falsa e se eacute falsa natildeo subsiste de maneira que eacute

necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo verdadeira Portanto nem eacute em

relaccedilatildeo a nada nem vem a ser nem pela sorte nem se encontrou por acaso das

duas maneiras nem seraacute ou natildeo seraacute mas a partir de toda necessidade e natildeo se

encontrou por acaso (pois o que diz ou fala a verdade ou o que nega) Pois de

modo semelhante viria a ser ou natildeo viria a ser pois se encontrou por acaso

das duas maneiras em relaccedilatildeo a nada mais assim do que natildeo tem ou natildeo teraacute

assim Se ainda eacute branco agora verdadeiro era dizer antes que seraacute branco de

maneira que sempre verdadeiro era dizer que certamente das que tendo vindo

a ser que seratildeo E se sempre verdadeiro era dizer que eacute ou seraacute e natildeo eacute capaz

de ser e nem seraacute E o que natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser eacute privado de

94

possibilidade de natildeo vir a ser E o que eacute privado de possibilidade de natildeo vir a

ser eacute necessaacuterio vir a ser certamente eacute necessidade vir a ser todas as coisas

que haveratildeo de ser Portanto em nada se encontrou por acaso das duas

maneiras nem seraacute a partir da sorte Pois se a partir da sorte natildeo a partir da

necessidade Mas em nada como nem um outro pelo menos a verdade admite-

se dizer tal como que nem seraacute nem natildeo seraacute Pois primeiramente a negaccedilatildeo

natildeo eacute verdadeira do que eacute da falsa afirmaccedilatildeo e dessa que eacute falsa acontece natildeo

ser verdadeira a negaccedilatildeo e depois dessas coisas se verdadeiro eacute dizer que

branco eacute preto eacute preciso subsistir ambas e se a fim de subsistir em direccedilatildeo a

amanhatilde haveraacute de subsistir em direccedilatildeo a amanhatilde E se nem seraacute nem natildeo seraacute

amanhatilde natildeo seria o que se encontrou por acaso das duas maneiras tal como

um combate naval Pois seria preciso nem ter vindo a ser um combate naval

nem natildeo ter vindo

Essas coisas estranhas que andam junto tambeacutem a outros desses tipos

se precisamente de toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo ou das coisas ditas a respeito das

coisas universais como universalmente ou a respeito das coisas segundo cada

uma eacute necessidade ser das opostas por um lado verdadeiras e por outro

falsas e em nada se encontrou por acaso ser das duas maneiras nas quais

vieram a ser mas todas ser e vir a ser a partir da necessidade De maneira que

nem precisaria deliberar nem estar ocupado como se fizermos para isto seraacute

para isto e se natildeo para isto natildeo seraacute Pois esse impede em nada em dez mil

anos por um lado dizer isso haver de ser e por outro lado natildeo dizer como era

verdade dizer entatildeo haver de ser a partir da necessidade das duas maneiras

delas Mas natildeo difere isso em nada se algueacutem disse o contraacuterio ou natildeo disse

pois eacute evidente que assim satildeo as coisas e natildeo afirmaria por um lado e por

outro negaria pois natildeo atraveacutes do afirmar ou negar seraacute ou natildeo seraacute nem em

mais dez mil anos ou em quatildeo grande seja o tempo De maneira que se era

95

assim em todo tempo assim tambeacutem o outro ser verdadeiro era necessaacuterio vir

a ser isso e cada uma das coisas que tendo vindo a ser sempre assim ter como

vir a ser a partir da necessidade pois que algueacutem que disse de modo

verdadeiro que seraacute natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser E o que vem a ser verdadeiro

era dizer sempre que seraacute

De fato se essas coisas satildeo privadas de possibilidade pois vejamos que

eacute possiacutevel um princiacutepio das coisas que havendo de ser tanto a partir do

deliberar como a partir de fazer algo e que em resumo eacute possiacutevel nos que natildeo

ativam sempre o possiacutevel ser e natildeo ser nos quais ambos o ser e o natildeo ser

tambeacutem eacute admitido como tambeacutem o vir a ser e o natildeo vir a ser e muitas coisas

claras para noacutes satildeo assim as que satildeo tal como que esse manto eacute possiacutevel de

ser cortado e natildeo haveraacute de ser cortado mas antes haveraacute de ser consumado e

de modo semelhante tambeacutem natildeo ser cortado pois natildeo o subsistiria o ser

consumado antes pelo menos se natildeo era possiacutevel o natildeo ser cortado Como

sobre os outros gerados quantos segundo a possibilidade satildeo ditos desses

tipos Portanto eacute evidente que natildeo tudo a partir da necessidade nem eacute nem

vem a ser mas por um lado se encontrou por acaso das duas maneiras e em

nada mais ou a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo eacute verdadeira e por outro lado mais

tambeacutem como muitas vezes o outro mas natildeo admite vir a ser tambeacutem o outro

e o outro natildeo

Eacute necessidade ser afinal a coisa que eacute quando for e o natildeo ser a coisa que

natildeo eacute quando natildeo for natildeo eacute necessidade certamente nem ser toda coisa que eacute

nem natildeo ser a coisa que natildeo eacute pois natildeo eacute a mesma coisa ser toda a coisa que eacute

a partir da necessidade quando eacute e o ser de maneira simples a partir da

necessidade e de modo semelhante sobre o que natildeo eacute E sobre a contradiccedilatildeo o

mesmo discurso Ser ou natildeo ser cada coisa e pelo menos haver de ser ou natildeo eacute

necessidade Um dizer natildeo eacute necessario certamente pelo menos tendo dividido

96

o outro E digo tal como haver de ser a batalha naval amanhatilde ou natildeo haver de

ser eacute necessidade natildeo eacute necessaacuterio certamente vir a ser a batalha naval

amanhatilde nem natildeo vir a ser Eacute necessidade vir a ser ou natildeo vir a ser Como

precisamente uma vez que os discursos de modo semelhante satildeo verdades

como precisamente as coisas eacute evidente que quantas assim satildeo como

precisamente encontrou por acaso das duas maneiras e admite as coisas

contraacuterias eacute necessaacuterio de modo semelhante ter tambeacutem a contradiccedilatildeo

Exatamente que anda junto sobre as coisas que nem sempre satildeo ou natildeo sempre

natildeo satildeo pois dessas eacute necessidade ser a verdade ou falsidade uma outra parte

da contradiccedilatildeo mas encontrou por acaso das duas maneiras natildeo certamente

esta ou esta e mais uma outra verdade natildeo certamente jaacute a verdade ou a

falsidade De maneira que precisamente eacute evidente que natildeo eacute necessidade de

toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo das oposiccedilotildees ser por um lado verdade e por outro

falsidade pois natildeo como precisamente sobre as coisas que satildeo assim satildeo

tambeacutem sobre as que natildeo satildeo eacute possiacutevel ser e natildeo ser mas como precisamente

foi dito

E uma vez que a afirmaccedilatildeo eacute a que significa algo de algo e isso eacute ou o

nome ou o inominaacutevel e eacute preciso ser um e de um na afirmaccedilatildeo (e o nome foi

dito tambeacutem o inominaacutevel antes pois natildeo digo o nome natildeo homem mas um

nome indeterminado pois um de certa maneira indica um indeterminado como

precisamente tambeacutem o predicado natildeo tem sauacutede natildeo eacute) seraacute toda afirmaccedilatildeo

ou a partir do nome e do predicado ou a partir do nome indeterminado e do

predicado E nenhuma afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo sem o predicado pois eacute ou seraacute

ou era ou vem a ser ou quantos outros desses tipos satildeo predicados a partir das

coisas que jazem Pois acrescenta tempo Como a primeira afirmaccedilatildeo e

negaccedilatildeo eacute o homem natildeo eacute o homem depois eacute natildeo homem natildeo eacute natildeo homem

de novo eacute todo homem natildeo eacute todo homem eacute todo natildeo homem natildeo eacute todo natildeo

97

homem E sobre os tempos de fora o mesmo discurso

E quando eacute possiacutevel seja predicado o terceiro duplamente as oposiccedilotildees

satildeo ditas E digo tal como eacute possiacutevel um homem justo eacute possiacutevel digo o

terceiro jazer um nome ou predicado na afirmaccedilatildeo Como atraveacutes disso seratildeo

esses quatro dos quais uns dois segundo a afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo teratildeo segundo

os elementos como as privaccedilotildees e outros dois natildeo E digo que eacute ou haveraacute de

ser ligado ao homem justo ou para o natildeo justo como tambeacutem a negaccedilatildeo

Quatro certamente seratildeo E noacutes pensamos o que diz a partir das coisas

descritas eacute possiacutevel um homem justo negaccedilatildeo disso natildeo eacute possiacutevel um

homem justo Eacute possiacutevel um homem natildeo justo e disso a negaccedilatildeo natildeo eacute

possiacutevel um homem natildeo justo Pois eacute possiacutevel laacute tanto o natildeo eacute possiacutevel para o

justo como eacute ligado para o natildeo justo Como eacute dito nos analiacuteticos afinal assim

eacute ordenada E de modo semelhante eacute igualmente a afirmaccedilatildeo seja de modo

universal do nome tal como todo eacute homem justo natildeo todo homem eacute justo

todo eacute homem natildeo justo natildeo todo eacute homem natildeo justo Mas natildeo mais de modo

semelhante agraves afirmaccedilotildees admitem ser igualmente verdadeiras juntas segundo

a diagonal e admitem certa vez Essas duas certamente sendo opostas e

outras em relaccedilatildeo agrave natildeo homem como tendo sido acrescentado um certo

sujeito eacute possiacutevel um justo natildeo homem natildeo eacute possiacutevel um justo natildeo homem

eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo homem natildeo eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo homem

E mais dessas natildeo seratildeo opostas E essas fora daquelas elas satildeo por si mesmas

como os que usam para o nome para algueacutem natildeo homem

E sobre quantos por exemplo o eacute natildeo harmoniza tal como sobre ter

sauacutede e andar sobre esses o mesmo faz assim as coisas que estatildeo postas como

se o eacute fosse atribuido Tal como todo homem tem sauacutede natildeo tem sauacutede todo

homem tem sauacutede todo natildeo homem natildeo tem sauacutede todo natildeo homem pois o

que deve ser dito natildeo eacute natildeo todo homem mas o natildeo eacute que deve ser

98

acrescentado agrave negaccedilatildeo para o homem Pois o todo natildeo significa de modo

universal mas que eacute de modo universal E eacute evidente a partir disto o homem

tem sauacutede natildeo tem sauacutede natildeo homem pois essas diferem daqueles para algo

natildeo de modo universal Como todo ou nenhum acrescenta outro significado

em nada ou que eacute de modo universal do nome afirma ou nega as outras

mesmas eacute preciso acrescentar

E uma vez que a negaccedilatildeo contraacuteria eacute para alguma todo animal eacute justo o

que indica que nenhum animal eacute justo essas satildeo evidentes que jamais seratildeo

nem verdade ao mesmo tempo nem sobre a mesma e as opostas dessas seratildeo

certa vez tal como natildeo todo animal eacute justo e algum animal eacute justo E essas

acompanham para por um lado todo homem natildeo eacute justo o contraacuterio nenhum

homem eacute justo e para outro eacute possiacutevel algum homem justo a oposiccedilatildeo que

natildeo todo homem natildeo eacute justo pois eacute necessidade ser algueacutem Eacute evidente que

tambeacutem sobre as coisas segundo o singular se a coisa verdadeira nega tendo

sido perguntado que tambeacutem afirma a verdade tal como portanto pelo

menos seraacute que Soacutecrates eacute saacutebio Natildeo Portanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio Sobre

as coisas de modo universal o que eacute dito de modo semelhante natildeo eacute verdade e

a negaccedilatildeo tal como a verdade seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio Natildeo

logo todo homem natildeo eacute saacutebio pois essa eacute falsa mas a coisa verdadeira

portanto natildeo todo homem eacute saacutebio e essa eacute a oposta e aquela a contraacuteria

E as opostas segundo os nomes e predicados indeterminados tal como a

respeito do natildeo homem e natildeo justo como precisamente as negaccedilotildees

pareceriam ser sem nome e predicado e natildeo satildeo pois sempre eacute necessidade

ser verdadeiro ou falso agrave negaccedilatildeo e o que tendo dito natildeo homem nada mais do

homem mas tambeacutem algo menos falou a verdade ou mentiu se natildeo

acrescentar algo E significa eacute todo natildeo homem justo a mesma daqueles para

nenhum a oposta em nada para essa eacute a oposta natildeo eacute todo natildeo homem justo e

99

todo natildeo justo natildeo homem para algueacutem significa a mesma nenhum justo natildeo

homem

E os nomes e os predicados as coisas que satildeo trocadas significam a

mesma coisa tal como eacute possiacutevel um homem branco eacute possiacutevel um branco

homem pois se natildeo eacute isso dela existiratildeo mais negaccedilotildees mas tinha sido

indicado que um de um Pois de um eacute um homem branco a negaccedilatildeo natildeo eacute

possiacutevel um homem branco e do eacute possiacutevel um branco homem se natildeo eacute a

mesma negaccedilatildeo para eacute possiacutevel um homem branco Seraacute negaccedilatildeo certamente

natildeo eacute possiacutevel natildeo homem branco ou natildeo eacute possiacutevel homem branco Mas uma

outra negaccedilatildeo por um lado eacute negaccedilatildeo do natildeo eacute possiacutevel homem branco e a

negaccedilatildeo outra por outro lado do eacute possiacutevel um branco homem de maneira

que haveratildeo de ser dois uns Eacute evidente que transportante o nome e o

predicado vem a ser a afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo mesma E o um de muitas ou

muitas coisas eacute o afirmar ou negar de um se natildeo seja um certo um o fato a

partir de muitos o que estaacute jazendo junto natildeo eacute possiacutevel uma afirmaccedilatildeo nem

negaccedilatildeo E digo o um se natildeo for o nome um o que jaz e natildeo seja o um certo

um a partir daqueles tal como o homem de modo igual eacute tambeacutem animal e

biacutepede e manso mas tambeacutem uma certa unidade vem a ser a partir desses e a

partir do branco e do homem e do andar natildeo eacute um De maneira que nem que

algueacutem uma afirmaccedilatildeo afirme uma certa unidade de muitas mas uma voz por

um lado e por outro muitas afirmaccedilotildees nem se essas coisas de um mas de

modo semelhante muitas Se afinal o ato de perguntar a dialeacutetica do ato de

responder eacute o ato de pedir ou da proposiccedilatildeo ou de outra parte da contradiccedilatildeo

e a afirmaccedilatildeo eacute parte de uma certa contradiccedilatildeo natildeo seria um ato de responder

em relaccedilatildeo a essas coisas pois nem seria uma questatildeo nem a verdade E foi

dito nos Toacutepicos a respeito deles Ao mesmo tempo eacute evidente que nem que eacute

ato de questionar eacute dialeacutetico Pois eacute preciso ser dado a partir do ato de

100

questionar ser tomado qualquer um dos dois que quer declarar uma parte da

contradiccedilatildeo Mas eacute preciso definir ao que pergunta qual dos dois eacute este o

homem ou natildeo esse

E uma vez que uns combinados satildeo predicados de modo que uma

unidade eacute todo predicamento dos que satildeo predicados fora e outros

combinados natildeo o que eacute a diferenccedila Pois dizer a verdade do homem tanto

fora o animal como fora o biacutepede e como unidade tanto homem como branco

e isso como unidade mas natildeo se sapateiro e bom tambeacutem sapateiro bom Pois

se que cada um dos dois tambeacutem ambos ao mesmo tempo seratildeo tambeacutem

muitas estranhezas Pois do homem tanto o homem verdadeiro como o branco

como tambeacutem o todo de novo se o branco e o todo como seraacute o homem

branco branco e isso em direccedilatildeo ao indeterminado e de novo muacutesico branco

o que anda e essas muitas coisas misturadas Ainda se Soacutecrates tambeacutem

homem tambeacutem Soacutecrates homem e se homem e biacutepede tambeacutem homem

biacutepede

Eacute evidente que afinal muitas estranhezas andam junto ao dizer se

algueacutem de modo simples haveraacute de colocar as ligaccedilotildees que vem a ser E noacutes

dizemos agora como deve ser posto De fato das coisas que satildeo predicadas

tambeacutem sobre aquelas o predicar anda junto quantas satildeo ditas segundo o

ocorrido ou do mesmo ou o outro do outro essas natildeo seratildeo unas tal como

homem branco eacute tambeacutem muacutesico mas natildeo una o branco e o muacutesico Pois lhes

satildeo por acidente ambas Nem se dizer o muacutesico branco eacute verdadeiro contudo

natildeo seraacute o muacutesico branco algo uno Pois segundo o acidente o branco muacutesico

assim natildeo seraacute o muacutesico branco Por isso nem o sapateiro bom de modo

simples mas animal biacutepede Pois natildeo por acidente Ainda nem quantos

subsistem no outro por isso nem muitas vezes o branco nem o homem

homem animal ou biacutepede pois subsiste no homem o biacutepede e o animal E eacute

101

verdadeiro dizer de algo e de modo simples tal como o homem eacute algum

homem ou branco algum homem branco e natildeo sempre mas quando no que

insiste das oposiccedilotildees algo subsiste dentro para os quais acompanha a

contradiccedilatildeo mas natildeo a verdade mas falsidade tal como dizer o homem

morto eacute homem e quando natildeo subsiste dentro verdade Ou quando subsiste

dentro sempre natildeo verdade e quando natildeo subsiste dentro natildeo sempre a

verdade como precisamente Homero eacute algo tal como poeta Seraacute que tambeacutem

eacute possiacutevel ou natildeo Pois por acidente eacute predicado o eacute de Homero pois que eacute

poeta mas natildeo por si mesmo eacute predicado o eacute de Homero De maneira que

quantos predicados nem estaacute presente um contraacuterio se as palavras satildeo ditas

em lugar dos nomes e satildeo predicadas por elas mesmas e natildeo por acidente

sobre essas o que tambeacutem de modo simples seraacute dizer a verdade E o que natildeo

eacute que eacute opinaacutevel natildeo o que eacute verdade dizer algo Pois opiniatildeo dela natildeo eacute que

eacute mas o que natildeo eacute

E devem-se examinar dessas que estatildeo delimitadas como as negaccedilotildees e

afirmaccedilotildees satildeo umas com as outras as do ser possiacutevel e do natildeo possiacutevel e do

eventual e o natildeo eventual e a respeito do privado de possibilidade e do

necessaacuterio Pois haacute algumas aporias Pois se a partir das combinadas essas

contradiccedilotildees se opotildeem umas agraves outras quantas segundo ser e o natildeo ser se

ordenam tal como a negaccedilatildeo do ser homem eacute o natildeo ser homem e natildeo o ser

natildeo homem e a negaccedilatildeo do ser homem branco eacute o natildeo ser homem branco

mas natildeo o ser natildeo homem branco Pois se a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo de tudo

seraacute verdadeiro dizer a madeira ser um homem natildeo branco E se assim

tambeacutem em quantas o ser natildeo se acrescenta pois faraacute a mesma coisa ou o que

eacute dito em lugar do ser tal como da negaccedilatildeo de homem caminha natildeo o natildeo

homem caminha mas o homem natildeo caminha pois em nada difere dizer o

homem caminha ou o homem eacute o que caminha de maneira que se assim em

102

toda parte tambeacutem a negaccedilatildeo do ser possiacutevel o natildeo ser possiacutevel mas natildeo o

natildeo possiacutevel ser E parece o mesmo possiacutevel tanto ser como natildeo ser Pois cada

coisa que eacute possiacutevel ser cortado ou caminhar tambeacutem eacute possiacutevel natildeo caminhar

e natildeo ser cortado e o discurso que assim todo o possiacutevel natildeo sempre se ativa

de forma que tambeacutem nele subsistiraacute a negaccedilatildeo pois eacute possiacutevel o que

concerne ao caminhar natildeo caminhar e o possiacutevel de ver tambeacutem natildeo ser visto

Mas na verdade eacute privado de possibilidade da mesma serem verdadeiras as

asserccedilotildees opostas Natildeo portanto essa negaccedilatildeo pois anda junto a partir dessas

ou dizer o mesmo e negar ao mesmo tempo dela ou natildeo em relaccedilatildeo ao ser e

natildeo ser as coisas que se acrescentam virem a ser asserccedilotildees e negaccedilotildees Se

afinal aquilo eacute privado de possibilidade isso seria possiacutevel de escolher

Portanto eacute a negaccedilatildeo do ser possiacutevel o natildeo ser possiacutevel E o mesmo discurso

tambeacutem eacute a respeito do eventual pois tambeacutem desse a negaccedilatildeo eacute natildeo ser

eventual E tambeacutem sob os outros do mesmo tipo tal como do necessaacuterio e do

privado de possibilidade Pois vem a ser assim como precisamente os atos de

acrescentar sobre aqueles o ser e o natildeo ser e as coisas subjazentes por um

lado branco e por outro homem assim laacute o ser vir a ser como sujeito e o ser

possiacutevel e ser eventual os que separam os atos de acrescentar como

precisamente sobre aqueles o ser e o natildeo ser a verdade de modo semelhante

essas sobre o ser possiacutevel e o ser natildeo possiacutevel E do eacute possiacutevel natildeo ser a

negaccedilatildeo o natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Por isso tambeacutem pareceria acompanhar uns para os outros as asserccedilotildees

possiacuteveis natildeo ser natildeo possiacutevel natildeo ser Pois eacute possiacutevel mesmo ser e natildeo ser

pois as desses tipos natildeo satildeo as contradiccedilotildees de uns para os outros Mas

possiacutevel ser e natildeo possiacutevel ser jamais ao mesmo tempo Pois satildeo opostas Pelo

menos em nada possiacutevel natildeo ser e natildeo possiacutevel natildeo ser jamais ao mesmo

tempo E de maneira semelhante tambeacutem a negaccedilatildeo do eacute necessaacuterio ser natildeo

103

eacute eacute necessaacuterio natildeo ser mas o natildeo eacute necessaacuterio ser E do eacute necessaacuterio natildeo ser

o natildeo eacute necessaacuterio natildeo ser E do ser privado de possibilidade natildeo privado de

possibilidade natildeo ser mas natildeo privado de possibilidade ser E do privado de

possibilidade natildeo ser o natildeo privado de possibilidade natildeo ser E de modo

universal como precisamente foi dito o ser e o natildeo ser eacute preciso colocar como

as coisas subjazentes e em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo conjugar essas

coisas que fazem em relaccedilatildeo ao ser e ao natildeo ser E eacute bom julgar ser essas

asserccedilotildees que correspondem eacute possiacutevel natildeo possiacutevel eventual natildeo eventual

privado de possibilidade natildeo privado de possibilidade necessaacuterio natildeo

necessaacuterio verdade natildeo verdade

E tambeacutem as consequumlecircncias vecircm a ser segundo a razatildeo assim para as

que satildeo colocadas pois para o possiacutevel ser como para o ser eventual pois isso

vira ao contraacuterio para aquilo tanto o natildeo privado de possibilidade ser como

tambeacutem o natildeo necessaacuterio ser E para o possiacutevel ser natildeo e para o eventual natildeo

ser e natildeo necessaacuterio natildeo ser e natildeo privado de possibilidade natildeo ser e para o

natildeo possiacutevel ser e natildeo eventual ser o necessaacuterio natildeo ser e o privado de

possibilidade ser e para o natildeo possiacutevel natildeo ser e para o natildeo eventual natildeo ser o

necessaacuterio ser e o privado de possibilidade natildeo ser E examine a partir do

plano como noacutes dizemos

possiacutevel ser natildeo possiacutevel ser

eventual ser natildeo eventual ser

natildeo privado de possibilidade ser ser privado de possibilidade ser

natildeo necessaacuterio ser necessaacuterio natildeo ser

possiacutevel natildeo ser- natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Eventual natildeo ser natildeo eventual natildeo ser

104

Natildeo privado de possibilidade natildeo ser privado de possibilidade natildeo ser

Natildeo necessaacuterio natildeo ser necessaacuterio ser

Acompanha afinal por um lado de modo contraditoacuterio e por outro lado

de modo contraacuterio o privado de possibilidade e natildeo privado de possibilidade

para o eventual e para o possiacutevel e para o natildeo eventual como para o natildeo

possiacutevel pois para o possiacutevel ser a negaccedilatildeo do privado de possibilidade e a

afirmaccedilatildeo para a negaccedilatildeo pois para o natildeo possiacutevel ser privado possibilidade

ser pois a privaccedilatildeo de possibilidade ser eacute afirmaccedilatildeo e a natildeo privaccedilatildeo de

possibilidade a negaccedilatildeo

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim

mas as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute

necessidade natildeo ser o eacute necessidade ser pois admite ser verdadeiro sob o

mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio E a causa do

natildeo acompanhar de modo semelhante para os outros que de modo contraacuterio o

privado de possibilidade atribui para o necessaacuterio o que mesmo pode pois se

privado de possibilidade ser eacute necessaacuterio natildeo isso ser mas natildeo ser e se eacute

privado de possibilidade natildeo ser isso eacute necessidade ser de maneira que se

aquelas de modo semelhante para o possiacutevel e para o natildeo possiacutevel essas a

partir da contraacuteria uma vez que significa a mesma e o necessaacuterio e o privado

de possibilidade mas como precisamente foi dito de modo contraacuterio

Certamente eacute privado de possibilidade assim jazer as contradiccedilotildees do

necessaacuterio Pois o necessaacuterio eacute possiacutevel ser pois se natildeo a negaccedilatildeo

acompanha pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se natildeo possiacutevel

ser privado de possibilidade ser logo eacute privado de possibilidade ser

necessaacuterio ser o qual precisamente eacute descabido Mas de fato para o que pelo

menos possiacutevel ser acompanha o natildeo privado de possibilidade ser e para esse

105

o natildeo eacute necessaacuterio De maneira que anda junto o eacute necessaacuterio e o natildeo eacute

necessaacuterio o que eacute descabido Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser acompanha

para o possiacutevel ser nem o necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos admitem

andarem juntos e desses qual dos dois seja verdade nenhum seraacute aquela

verdade pois ao mesmo tempo possiacutevel ser e possiacutevel natildeo ser e se eacute

necessidade ser ou natildeo ser natildeo seraacute possiacutevel ambos Ele abandona certamente

o natildeo necessaacuterio natildeo ser para acompanhar o possiacutevel ser pois essa verdade

tambeacutem do necessaacuterio ser Pois tambeacutem essa contradiccedilatildeo ver a ser para o que

acompanha para o natildeo possiacutevel ser pois para aquele o privado de

possibilidade ser acompanha o ser e o necesaacuterio natildeo ser do qual o natildeo

necessaacuterio natildeo ser eacute negaccedilatildeo Logo acompanham tambeacutem essas as

contradiccedilotildees segundo o modo que foi dito e assim o que estaacute sendo colocado

anda junto a nada privado de possibilidade

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o possiacutevel

ser Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo

possiacutevel ser E se algum natildeo declarasse essa ser contradiccedilatildeo eacute necessidade

dizer o possiacutevel natildeo as quais exatamente ambas falsas satildeo do necessaacuterio ser

Mas de fato de novo o mesmo parece ser possiacutevel ser cortado e natildeo ser

cortado e ser e natildeo ser de maneira que seraacute o necessaacuterio ser eventual natildeo ser

E isso eacute falso Eacute evidente de fato que natildeo todo possiacutevel ou ser ou andar

tambeacutem as coisas opostas satildeo possiacuteveis mas estaacute sobre as quais natildeo eacute

verdade Em primeiro lugar sobre as possiacuteveis natildeo segundo a razatildeo tal como

o fogo eacute teacutermico tambeacutem tem possibilidade privada de razatildeo as possibilidades

por um lado com razatildeo agraves mesmas de muitas e das contraacuterias e as

possibilidades por outro lado privadas de razatildeo natildeo todas mas como

precisamente foi dito o fogo natildeo eacute possiacutevel aquecer e natildeo aquecer nem

quantas outras sempre ativam algumas certamente satildeo possiacuteveis tambeacutem das

106

coisas segundo as possibilidades privadas de razatildeo ao mesmo tempo as

opostas mas essa foi dita graccedilas dessa que natildeo toda possibilidade das

opostas nem quantas satildeo ditas segundo o mesmo aspecto e algumas

possibilidades satildeo homocircnimas pois o possiacutevel eacute dito natildeo de modo simples

mas a coisa verdadeira como sendo atividade tal como eacute possiacutevel andar que

anda e em resumo possiacutevel ser que jaacute eacute segundo a atividade o que eacute dito eacute

possiacutevel e o que seria atividade tal como eacute possiacutevel andar o que se andassem

Tambeacutem essa possibilidade somente eacute sobre os moacuteveis e aquela tambeacutem

sobre os privados de movimento em ambas eacute verdadeiro dizer o natildeo privado

de possibilidade andar ou ser e jaacute tanto o que anda e o que ativa e o possiacutevel

de andar Assim afinal o possiacutevel por um lado natildeo eacute verdadeiro dizer de modo

simples do necessaacuterio e por outro eacute verdadeiro De maneira que uma vez que

por meio do em parte acompanha o de modo universal por meio a partir da

necessidade para o que eacute acompanha o ser possiacutevel natildeo certamente tudo E eacute

de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio e o natildeo necessaacuterio de todos ou ser ou

natildeo ser e as outras coisas como eacute preciso examinar as coisas que

acompanham para essas

Eacute evidente de fato a partir das coisas ditas que o que eacute a partir da

necessidade eacute segundo a atividade de maneira que se primeiras satildeo as sempre

tempo tambeacutem a atividades primeiras de modo possiacutevel E umas satildeo a

atividades sem do modo possiacutevel tal como as primeiras essecircncias e outras

com o modo possiacutevel as quais primeiras satildeo pela natureza e as uacuteltimas pelo

tempo e outras jamais satildeo atividades mas somente possibilidades

E qual dos dois eacute contraacuterio agrave afirmaccedilatildeo pela negaccedilatildeo ou a afirmaccedilatildeo

pela afirmaccedilatildeo e a razatildeo pela razatildeo para o que diz que todo homem eacute justo

para nenhum homem eacute justo ou para todo homem eacute justo todo homem eacute

injusto Tal como Caacutelias eacute justo natildeo eacute Caacutelias justo Caacutelias eacute injusto qual

107

dessas coisas eacute contraacuteria Pois se umas acompanham na voz para outras no

pensamento imediato e laacute a opiniatildeo contraacuteria eacute do contraacuterio tal como que

todo homem eacute justo para todo homem eacute injusto tambeacutem eacute necessaacuterio ter de

modo semelhante sobre as afirmaccedilotildees na voz E se nem laacute a opiniatildeo do

contraacuterio eacute contraacuteria nem a afirmaccedilatildeo para a afirmaccedilatildeo seraacute contraacuteria mas a

negaccedilatildeo que foi dita De maneira que deve ser examinada qual opiniatildeo

verdadeira por meio da opiniatildeo falsa eacute contraacuteria qual das duas a da negaccedilatildeo

ou a contraacuteria eacute a que se pensa E digo assim eacute alguma opiniatildeo verdadeira do

bem que eacute bem e outra que natildeo eacute bem falsa e outra que eacute mal qual das duas

dessas satildeo contraacuterias para a verdade E se eacute uma eacute contraacuteria a qual (Falso de

fato julgar para isso dividir as opiniotildees contraacuterias das que satildeo contraacuterias pois

do bem que eacute bem e do mal que eacute mal a mesma talvez tambeacutem verdade quer

a muitos quer a um e essas satildeo contraacuterias mas natildeo as contraacuterias satildeo das

contraacuterias mas mais de modo contraacuterio)

Se de fato eacute do bem que eacute a opiniatildeo boa e eacute que o natildeo bem e eacute que algo

outro que natildeo subsiste nem a tal subsistir (de fato das outras nem deve ser

colocado nem quantas pensam subsistir o que natildeo subsiste nem quantas natildeo

subsistir o que subsiste pois infinitos ambos tambeacutem quantos pensam

subsistir o que natildeo subsiste e quantos natildeo subsistir o que subsiste mas em

quantos o engano eacute e essas a partir das quais as geraccedilotildees e a partir das

oposiccedilotildees as geraccedilotildees como tambeacutem os enganos) se certamente o bem tanto

eacute bem como natildeo mal e o por si mesmo e o pelo ocorrido (pois ocorrido natildeo eacute

para o mal mesmo) e mais a verdade de cada um por si mesmo e o falso se

precisamente tambeacutem verdade O falso certamente que o bem natildeo eacute o bem do

que subsiste por si mesmo e o falso do que eacute mal do segundo acidente como

mais seria falso do bem o falso da negaccedilatildeo ou o falso do contraacuterio E

enganado mais a respeito daquele o que tem por opiniatildeo o contraacuterio pois as

108

coisas contraacuterias da maioria diferem a respeito do mesmo E se as contraacuterias

dessas satildeo certamente outras e mais contraacuterias a da contradiccedilatildeo eacute evidente

que essa seria a contraacuteria E a de que mal estaacute misturada ao mal pois tambeacutem

que eacute necessaacuterio um natildeo bem considerar o mesmo

E ainda se eacute preciso ter tambeacutem sobre os outros de modo semelhante

tambeacutem pareceria ser dito bem para essa Pois ou em toda parte da contradiccedilatildeo

ou de nenhuma E para quantos natildeo satildeo contraacuterias a respeito desses eacute falsa a

oposta para a verdade tal como estaacute falseado a que julga o homem natildeo

homem Se certamente essas satildeo contraacuterias tambeacutem as outras as da

contradiccedilatildeo

Ainda de modo semelhante tem a do bem que eacute bem e a do natildeo bem que

natildeo eacute bem e para essas acrescentando a do bem que natildeo eacute bem e a do natildeo bem

que eacute bem Certamente para a do natildeo bem que natildeo eacute bem para a opiniatildeo que eacute

verdadeira que eacute contraacuteria Pois natildeo de fato a que diz que eacute mal pois ao

mesmo tempo seria de algum modo verdade e jamais a verdade seria contraacuteria

agrave verdade Pois eacute algo natildeo bom mau como admite ao mesmo tempo ser as

verdades Nem por sua vez a que natildeo eacute mal [pois a verdade tambeacutem eacute essa]

pois ao mesmo tempo natildeo bem eacute contraacuteria a do natildeo bem que eacute bem [pois

falsa verdade eacute essa] Como tambeacutem a do bem que natildeo eacute bem para do bem que

eacute bem

E eacute evidente que nem haverei de diferenciar nem que honremos de

modo universal a afirmaccedilatildeo pois a negaccedilatildeo de modo universal seraacute contraacuteria

tal como para o que opina a opiniatildeo que todo bem eacute bem a que nenhum dos

bens eacute bem Pois a do bem que eacute bem se o bem de modo universal ela eacute para

o que opina que algo seja bem que eacute bem e essa nem difere do que tudo o que

seja bem eacute bem E de modo semelhante tambeacutem sobre o natildeo bem

109

Como se precisamente sobre a opiniatildeo assim tem e satildeo as afirmaccedilotildees

na voz e negaccedilotildees siacutembolos das afecccedilotildees na alma eacute evidente que tambeacutem por

meio da afirmaccedilatildeo contraacuteria a negaccedilatildeo a respeito do mesmo de modo

universal tal como para que todo bem eacute bem ou que todo homem eacute bem a que

nenhum ou para nenhum e de modo contraditoacuterio que natildeo toda coisa ou natildeo

todo homem E eacute evidente tambeacutem que as coisas verdadeiras para a verdade

natildeo admitem ser contraacuterias nem em relaccedilatildeo a opiniatildeo nem em relaccedilatildeo a

contradiccedilatildeo pois contraacuterias satildeo as referentes as opostas e referentes a essas

admitem ser verdadeiras o mesmo e ao mesmo tempo natildeo admitem subsistir

as contraacuterias para o mesmo

110

Comentaacuterio- PERI ERMHNEIAS

bull Capiacutetulo I A relaccedilatildeo entre a ausecircncia de movimento da alma por

si mesma e alma como possibilidade e as vozes e enunciados

simples

A dificuldade de compor um meacutetodo seguro para avanccedilar nos caminhos

da alma na expressatildeo aristoteacutelica decorre da falta de ordem significativa e o

que isto significa enquanto categoria e enunciado Por outro lado significa um

certo encontro entre as coisas materiais e a alma assim como a contemplaccedilatildeo

eacute tambeacutem um encontro deste tipo ou a irritaccedilatildeo Certamente eacute dificiacutelimo

segundo Aristoacuteteles falar da alma mas eacute muito mais difiacutecil sem um meacutetodo

que contenha ordenaccedilatildeo e tempo Nas Categorias ele exemplifica que sem a

ligaccedilatildeo da diferenccedila com a igualdade se torna impossiacutevel qualquer

significaccedilatildeo pois equivaleria a dizer que algueacutem distingue algo sem

diferenccedila32 e sem loacutegica33

32 The Stranger has said that not being is one of the kinds of being that are and not

something that does exist at all [267b7-8] All kinds of being ldquoarerdquo or have existence Yet

these kinds of beings ldquoare notrdquo being itself He seeks to or have existence Yet these kinds

of beings ldquoare notrdquo being itself He seeks to show the consistency of this position through

appealing to participation in various forms ldquoNotrdquo or negation in general signifies

participation in the Form of the other or Difference Moreover for something to participate

in Difference requires it to participate in yet more Forms For Difference is ldquoDifference

fromrdquo and so requires an additional object from which to differ Eg lsquoSocrates is not

beautifulrdquo asserts that Socrates is other than beautiful

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 40)

111

Die Einheit und Abgegrenztheit der Wortbedeutungen bildet den Kerngehalt aller

transzendentalpragmatischen Argumente in Met IV Aristoacuteteles rechtfertigt die

Bedeutungsgrenzen durch den Aufweis daB Worte mit nicht definiter Bedeutung nicht

mehr als Instrumente von Kommunikation Verwendung finden koumlnnen Ein Wort muB

etwas Bestimmtes bedeuten und dies kann es nur wenn es die formale Bedingung erfuumlllt

nicht alles zu bedeuten Es muB also zumindest einen weiteren Begriff geben gegen den

die Bedeutung dieses Wortes different ist Folglich muumlsse ein Wort-so Aristoteles-

entweder ein ldquoSordquo oder ein ldquoNicht Sordquo bedeuten

A unidade e delimitaccedilatildeo da significaccedilatildeo da palavra constroacutei o conteuacutedo central de todo

argumento transcendental pragmaacutetico na Metafiacutesica IV Aristoacuteteles explica as delimitaccedilotildees

do significado atraveacutes da demonstraccedilatildeo que a palavra com uma significaccedilatildeo natildeo definida

natildeo mais pode encontrar aplicaccedilatildeo como instrumento de comunicaccedilatildeo Uma palavre deve

significar alguma coisa determinada e essa pode isso somente se isso preencher a condiccedilatildeo

formal de significar natildeo tudo Isso deve dar no miacutenimo um conceito alargado em direccedilatildeo

ao qual a significaccedilatildeo dessa palavra eacute diferente

(Hafemann- Aristotelesrsquo Tranzendentaler Realismus- paacutegina 59)

33 Ein Spezifikum der Ordnung logisch-semantischer Grundkategorien des Aristoteles

besteht darin daB die Negation anders als in den modernen Logik nicht uumlber

Warheitswerttabelle definiert ist Statt dessen findet sich hier die Konzeption einer

praumldikativen Negation bei der das negative Praumldikat (zB ldquoist nicht hellrdquo) eine formale

Klammer fuumlr alternative Bestimmungen bildet (Zu sagen daB ein Subjekt nicht hell ist

kann dann zB besagen daB es im Sinne eines differenten Begriffs etwa ldquodunkelrdquo

bestimmt ist) Um especiacutefico da ordem loacutegico-semacircntica das categorias fundamentais de Aristoacuteteles

consiste em que a negaccedilatildeo eacute outra daquela que na loacutegica moderna pois natildeo eacute definida sobre

uma tabela de valor de verdade Ao contraacuterio dessa se encontra aqui uma concepccedilatildeo de uma

negaccedilatildeo predicativa (por exemplo natildeo eacute claro) constroacutei-se um parenteses formal para

determinaccedilotildees alternativas (Para dizer que um sujeito natildeo eacute claro pode-se por exemplo

dizer que isto num sentido de um conceito diferente alguma coisa eacute determinada ldquoescurardquo)

(Hafemann- Aristotelesrsquo Tranzendentaler Realismus- p 3)

112

ndashπρῶτον microὲν οὖν δῆλον ὡς τοῦτό γ αὐτὸ ἀληθές ὅτι σηmicroαίνει τὸ ὄνοmicroα τὸ

εἶναι ἢ microὴ εἶναι τοδί ὥστ οὐκ ἂν πᾶν οὕτως καὶ οὐχ οὕτως ἔχοιmiddot ἔτι εἰ τὸ

ἄνθρωπος σηmicroαίνει ἕν ἔστω τοῦτο τὸ ζῷον δίπουν λέγω δὲ τὸ ἓν σηmicroαίνειν

τοῦτοmiddot εἰ τοῦτ ἔστιν ἄνθρωπος ἂν ᾖ τι ἄνθρωπος τοῦτ ἔσται τὸ ἀνθρώπῳ

εἶναι

Em primeiro lugar afinal eacute evidente que assim como pelo menos isso eacute a

coisa verdadeira mesma que o nome significa o ser e o natildeo ser desse de

maneira que natildeo tudo seria assim ou natildeo assim ainda se o homem significa

unidade seja isso animal biacutepede E digo a unidade significar isso E se isso eacute

o homem seja algum homem Isso seraacute o ser para o homem

(Metafiacutesica-1006a30-34)

Tambeacutem enfatiza que esta relaccedilatildeo se constitui enquanto nome e

predicado Quando Aristoacuteteles apresenta as trecircs possibilidades de

significacircncia homocircnimos sinocircnimos e parocircnimos e na sequumlecircncia a

possibilidade de ligaccedilatildeo e da natildeo ligaccedilatildeo e antes de apresentar as categorias

desenvolve mais duas propostas de significacircncia ou seja a de natildeo dizer do

sujeito e natildeo estar no sujeito e a de se ter uma razatildeo da essecircncia para todos os

nomes Na verdade demonstra a impossibilidade das duas uacuteltimas porque natildeo

estaria presente justamente a diferenccedila por meio do nuacutecleo loacutegico A

possibilidade de ser outro jaacute estaacute presente enquanto alimento e crescimento e

estaacute especificada em vaacuterias passagens do Peri Yuxh=j como por exemplo

416b12

113

e)pei d ou)qen trefetai mh metecon zwh=j to e)myucon a)n ei)h sw=ma to

trefomenon h(=| e)myucon w(ste kai h( trofh proj e)myucon e)sti kai ou)

kata sumbebhkoj e)sti d e(teron trofh=| kai au)xhtikw=| ei)=nai

E uma vez que nada se nutre natildeo participando da vida o animado seria um

corpo que eacute nutrido pelo que animado como precisamente tambeacutem o

alimento eacute em relaccedilatildeo ao animado e natildeo segundo o ocorrido Eacute possiacutevel ser

outro com o alimento e com o crescimento

Ou ainda em outra passagem

œoike d oUgrave mOgravenon tOtilde thellip tradesti gnicircnai crraquosimon enai prOtildej tOtilde qewrAacutesai

tbrvbarj abdquothellipaj ticircn sumbebhkOgravetwn talsaquoj oUgraveshellipaij (eacutesper traden tolsaquoj maqraquomasi thellip

tOtilde eUgraveqYacute kaˆ tOtilde kampUacutelon Agrave thellip grammfrac34 kaˆ tradephellippedon prOtildej tOtilde katidelsaquon

pOgravesaij Ntilderqalsaquoj aƒ toagrave trigegravenou gwnhellipai Daggersai) centllbrvbar kaˆ centnpoundpalin tbrvbar

sumbebhkOgraveta sumbpoundlletai mšga mšroj prOtildej tOtilde ebdquodšnai tOtilde thellip tradestinmiddot tradepeidbrvbarn gbrvbarr œcwmen centpodidOgravenai katbrvbar tfrac34n fantashellipan perˆ ticircn

sumbebhkOgravetwn Agrave ppoundntwn Agrave ticircn plehellipstwn tOgravete kaˆ perˆ tAacutej oUgraveshellipaj

rsaquoxomen lšgein kpoundllistamiddot ppoundshj gbrvbarr centpodehellipxewj centrcfrac34 tOtilde thellip tradestin eacuteste

kaq Oacutesouj ticircn ETHrismicircn mfrac34 sumbahellipnei tbrvbar sumbebhkOgraveta gnwrhellipzein centllbrvbar

mhd ebdquokpoundsai perˆ aUgraveticircn eUgravemaršj dAacutelon Oacuteti dialektikicircj eDaggerrhntai kaˆ

kenicircj currenpantej centporhellipan d œcei kaˆ tbrvbar ppoundqh tAacutej yucAacutej pOgraveterOgraven tradesti

ppoundnta koinbrvbar kaˆ toagrave œcontoj Agrave œsti ti kaˆ tAacutej yucAacutej Daggerdion aUgravetAacutejmiddot

toagraveto gbrvbarr labelsaquon mn centnagkalsaquoon oUgrave =regdion dš fahellipnetai d ticircn mn

plehellipstwn oUgraveqn yenneu toagrave segravematoj ppoundscein oUgraved poielsaquon oŒon

114

Ntilderghellipzesqai qarrelsaquon tradepiqumelsaquon Oacutelwj abdquosqpoundnesqai mpoundlista d œoiken

bdquodhellipJ tOtilde noelsaquonmiddot ebdquo d tradestˆ kaˆ toagraveto fantashellipa tij Agrave mfrac34 yenneu fantashellipaj

oUgravek tradendšcoit umln oUgraved toagravet yenneu segravematoj enai

E parece natildeo somente uacutetil o conhecer o que eacute em relaccedilatildeo a contemplar as

causas das atribuiccedilotildees das essecircncias (como precisamente nas matemaacuteticas o

que eacute a coisa reta e a coisa curva e o que eacute a linha e a superfiacutecie em relaccedilatildeo a

conhecer a fundo a quantos retos os acircngulos do triangulo satildeo iguais) mas

tambeacutem em sentido contraacuterio as coisas ocorridas contribuem em grande parte

em relaccedilatildeo a conhecer o que eacute Pois quando noacutes temos transmitir a respeito

das coisas ocorridas conforme a fantasia ou de todas ou da maioria entatildeo

tambeacutem a respeito da essecircncia noacutes diremos muitiacutessimo bem Pois o princiacutepio

de toda a demonstraccedilatildeo eacute o que eacute de maneira que as coisas ocorridas natildeo

contribuem para conhecer segundo quantas das definiccedilotildees mas nem imaginar

a respeito deles de modo faacutecil eacute evidente que todas foram ditas de modo

dialeacutetico e vazio As afecccedilotildees da alma tambeacutem tecircm uma dificuldade seraacute que

todas as coisas satildeo comuns tambeacutem do que eacute ou eacute alguma coisa proacutepria da

proacutepria alma Pois eacute necessaacuterio tomar isso mas natildeo eacute faacutecil E parece da

maioria nem sofrer sem o corpo nem fazer tal como se irritar ter coragem

desejar em resumo sentir e sobretudo parece o pensar de modo proacuteprio e se

alguma fantasia eacute tambeacutem isso ou natildeo sem a fantasia isso natildeo se admitiria

ser em nada sem o corpo

(Peri Yuxh=j- 402b19)

Ou ainda em Peri Yuxh=j 425b4

115

tpara d centllordflwn aacutedia katpara sumbebhkrsquoj aNtildesqpoundnontai aEacute aNtildesqordfseij oŸc

Œ aŸtaOuml centll Œ mOumla rdquotan sectma genhtai π aaacutesqhsij ocircpagrave toDagger aŸtoDagger oaringon

coliexclj rdquoti pikrpara kaagrave xanqh oŸ gparar daelig e)teraj ge trsquo eNtildepeatilden rdquoti bullmfw

e(n dirsquo kaagrave centpatcopytai kaagrave e(an œ xanqldquon colaelign oaacuteetai e=i)nai zhthseie

d a)n tij tinoj e(neka pleiouj e)comen ai)sqhseij a)ll ou) mian monhn

h) o(pwj h(=tton lanqanh| ta a)kolouqou=nta kai koina oi(=on kinhsij kai

megeqoj kai a)riqmoj ei) gar h)=n h( o)yij monh kai au(th leukou=

e)lanqanen a)n ma=llon ka)n e)dokei tau)ton ei)=nai panta dia to

a)kolouqei=n a)llhloij a(ma crw=ma kai megeqojnu=n d e)pei kai e)n

e(terw| ai)sqhtw=| ta koina u(parcei dh=lon poiei= o(ti a)llo ti e(kaston

au)tw=n

E as sensaccedilotildees sentem os proacuteprios umas das outras segundo o ocorrido natildeo

enquanto essas mas enquanto unidade quando junto ocorre uma sensaccedilatildeo

sobre o mesmo tal como a bile que eacute amarga e amarela (pois de fato natildeo

outras pelo menos cabe o dizer que ambas satildeo um) e por isso tambeacutem se

engana se pelo amarelo supotildee ser bile Poder-se-ia investigar porque temos

um nuacutemero maior de sensaccedilotildees mas natildeo somente uma Certamente de modo

que natildeo passem menos desapercebidos os sensiacuteveis que acompanham tambeacutem

os comuns tal como a movimentaccedilatildeo tanto a magnitude como o nuacutemero pois

se existisse soacute a visatildeo e essa eacute do branco mais desapercebido ainda

pareceria ser o mesmo pelo acompanhar umas as outras cor e magnitude E

agora jaacute que tambeacutem os comuns subsistem em outro dos sensiacuteveis torna

claro que cada um deles eacute algo diferente

116

Ou ainda em 426a1

ei) dh e)stin h( kinhsij kai h( poihsij kai to paqoj$ e)n tw=| kinoumenw|

a)nagkh kai ton yofon kai thn a)kohn thn kat e)nergeian e)n tw=| kata

dunamin ei)=nai h( gar tou= poihtikou= kai kinhtikou= e)nergeia e)n tw=|

pasconti e)gginetai dio ou)k a)nagkh to kinou=n kinei=sqai h( men ou)=n

tou= yofhtikou= e)nergeia e)sti yofoj h) yofhsij h( de tou= a)koustikou=

a)koh h) a)kousij

Se de fato o ato de mover (tambeacutem o ato de fazer e a afecccedilatildeo) estaacute no que estaacute

se movimentando eacute necessaacuterio tambeacutem o som e a audiccedilatildeo ser segundo a

atividade na possibilidade pois o ato do concernente ao fazer e do

concernente ao movimento vem a ser no que eacute afetado por isso natildeo eacute

necessaacuterio o que move mover-se34 O ato do concernente ao som eacute som ou

ato de soar e do concernente ao ouvir eacute o que se ouve ou ato de ouvir

Ou em 426a15

e)pei de mia men e)stin e)nergeia h( tou= ai)sqhtou= kai tou= ai)sqhtikou=

to d ei)=nai e(teron a)nagkh a(ma fqeiresqai kai swzesqai thn ou(tw

legomenhn a)kohn kai yofon kai cumon dh kai geu=sin kai ta a)lla

o(moiwj

E uma vez que eacute uma a atividade do possiacutevel de sentir e do concernente agrave 34 O negrito eacute meu

117

sensaccedilatildeo o ser eacute outro eacute necessidade perder-se e conservar-se a assim

chamada audiccedilatildeo e som e as demais sensaccedilotildees de modo similar

Assim acontece tambeacutem na Fiacutesica 185a32-b4

Μέλισσος δὲ τὸ ὂν ἄπειρον εἶναί φησιν ποσὸν ἄρα τι τὸ ὄν τὸ γὰρ ἄπειρον

ἐν τῷ ποσῷ οὐσίαν δὲ ἄπειρον εἶναι ἢ ποιότητα ἢ πάθος οὐκ ἐνδέχεται εἰ microὴ

κατὰ συmicroβεβηκός εἰ ἅmicroα καὶ ποσὰ ἄττα εἶεν ὁ γὰρ τοῦ ἀπείρου λόγος τῷ

ποσῷ προσχρῆται ἀλλ᾽ οὐκ οὐσίᾳ οὐδὲ τῷ ποιῷ εἰ microὲν τοίνυν καὶ οὐσία ἔστι

καὶ ποσόν δύο καὶ οὐχ ἓν τὸ ὄν εἰ δ᾽ οὐσία microόνον οὐκ ἄπειρον οὐδὲ

microέγεθος ἕξει οὐδέν ποσὸν γάρ τι ἔσται

E Melisso diz ser o que eacute indeterminado Portanto o que eacute um quanto pois

indeterminado no quanto e essecircncia ser indeterminada ou qualidade ou

afecccedilatildeo natildeo aceita se natildeo segundo o ocorrido se ao mesmo tempo tambeacutem

quantos fossem algumas coisas pois o discurso do indeterminado serve-se

pelo quanto mas natildeo pela essecircncia e nem pela qualidade Se tambeacutem com

certeza a essecircncia eacute tambeacutem quantidade dois e natildeo um satildeo o que eacute e se

essecircncia somente natildeo eacute indeterminado nem teraacute grandeza nenhuma Pois

que seraacute um quanto

Do meu ponto de vista existe uma correspondecircncia entre os enunciados e o

mundo tanto real como o de conceitos Toda a filosofia grega estaacute baseada

nesta correspondecircncia Dentro da fiosofia grega Aristoacuteteles eacute quem soube

melhor compor e estabelecer a partir da incerteza visando agrave estrutura de

118

mateacuteria e forma Eacute digno de nota que Aristoacuteteles utiliza expressotildees como o(j

tij ou tode ti ou to ti h)=n e outras que estabelecem o princiacutepio do certo

incerto que por sua vez se conectam diretamente com a relaccedilatildeo da incerteza

que se torna clara e por sua vez ordenada pela razatildeo Esta incerteza vem a ser

posteriormente atualizada e realizada Na verdade estaacute em jogo a questatildeo da

relaccedilatildeo com as coisas que existem35

35 A respeito do tode ti diz Hicks no seu comentaacuterio do Peri yuxh=j A determinate something A technical expression for a concrete particular thing From this

man this house this tree this stone we generalize ldquothis somethingrdquo The importance of the

technical term consists in the Aristotelian doctrine that it is in such concrete particulars and

not in the universals that reality primarily resides Matter considered in itself is

indeterminate unless and until it is determined by union with form

(Hicks-De Anima p 307- nota a7)

Like the ldquoti mh o)nrdquo construction the ldquoo(per o)n tirdquo construction suggests that ldquoo)nrdquo

(being) or ldquoe)stinrdquo (is) can and should be qualified further to be is to be something and

that more than one qualification is possible

(Back- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 57)

For lsquotode tirsquo suggests a specification being lsquoa this there somewhatrsquo of what has being per

se or real existence

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 92)

Moreover matter cannot be specified further as being in one or another particular way

(tode ti)

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 90)

119

Tanto nas Categorias como no Peri ( Ermeneiaj as coisas ocorridas

foram descartadas como se fossem natildeo essenciais e tratadas como meros

acidentes dentro da tradiccedilatildeo formalista Na verdade elas satildeo possibilidades e

atuam como o movimento na alma Os meios atualizam este movimento

enquanto eles satildeo possibilidades As vozes simples e os enunciados simples soacute

podem se concretizar a partir das afecccedilotildees na alma Jaacute que natildeo eacute possiacutevel

comungar do eterno e do divino de maneira contiacutenua mas em aspecto isso

permanece natildeo o mesmo mas tal qual o mesmo Para essa expressatildeo de

atualizaccedilatildeo Aristoacuteteles utiliza uma linguagem particular que junta as duas

possibilidades a do semelhante pelo semelhante pela do contraacuterio pelo

contraacuterio

dittw=j de to ou(= e(neka to te ou(= kai to w(=|

Nach Aristoteles haben bereits die Vorsokratiker (implizit) und Platon (explizit) die ldquoUsiardquo

gesucht In diesem allgemeinem Sinne bedeutet ldquoUsiardquo lediglich soviel wie

Urspruumlngliches unabgeleitet-selbstaumlndiges Seiendes Noch nicht notwendig im Begriff der

Usia in diesem allgemeinsten Sinne ist etwa enthalten ob diese eine individuelle Substanz

(tode ti) und ein Subjekt von Eigenschaften ist

Conforme Aristoacuteteles os Preacute-Socraacuteticos (impliacutecito) e Platatildeo (expliacutecito) acharam a ldquoUsiardquo

Nesse sentido geral ldquoUsiardquo significa tal como ente natildeo derivado independente geral Natildeo eacute

necessaacuterio neste conceito de ldquoUsiardquono sentido geral que esteja contido alguma coisa se

essa eacute uma substacircncia individual (tode ti) e um sujeito de propriedades

(Hafemann- Aristotelesrsquo Tranzendentaler Realismus- paacutegina 22)

120

E de dois modos o que eacute em razatildeo de um o de que e outro o em que

(Peri Yuxh=j-415 b20)

Aristoacuteteles indica com essas expressotildees que natildeo existe dualidade ao

falar de corpo e alma quando olhamos o movimento enquanto causa e

enquanto lugar Causa e lugar indica alma e corpo Propriamente a

movimentaccedilatildeo enquanto deslocamento didaticamente estaacute no corpo mas

enquanto causa na alma

w(sper gar kai h( poihsij kai h( paqhsij e)n tw=| pasconti a)ll ou)k e)n

tw=| poiou=nti ou(tw kai h( tou= ai)sqhtou= e)nergeia kai h( tou= ai)sqhtikou=

e)n tw=| ai)sqhtikw=|

Pois como precisamente tambeacutem o ato de fazer e o ato de afetar no que eacute

afetado mas natildeo no fazente assim tambeacutem a atividade do sensiacutevel e do

sensitivo no sensitivo

(Peri Yuxh=j-426a9)

Assim como diz no Peri Yuxh=j 413a11

)Epei d e)k tw=n a)safw=n men fanerwterwn de ginetai to safej kai

kata ton logon gnwrimwteron peirateon palin ou(tw g e)pelqei=n peri

au)th=j

121

E uma vez que a partir das coisas privadas de claridade embora mais

evidentes vem a ser o claro tambeacutem segundo o discurso mais cognosciacutevel

deve-se tentar novamente assim pelo menos percorrer a respeito dela

Ou quando explicita que a alma se movimenta pelo corpo

ταῦτα δὲ πάντα κινήσεις εἶναι δοκοῦσιν ὅθεν οἰηθείη τις ἂν αὐτὴν

κινεῖσθαιmiddot τὸ δ οὐκ ἔστιν ἀναγκαῖον εἰ γὰρ καὶ ὅτι microάλιστα τὸ λυπεῖσθαι ἢ

χαίρειν ἢ διανοεῖσθαι κινήσεις εἰσί καὶ ἕκαστον κινεῖσθαί τι τούτων τὸ δὲ

κινεῖσθαί ἐστιν ὑπὸ τῆς ψυχῆς οἷον τὸ ὀργίζεσθαι ἢ φοβεῖσθαι τὸ τὴν

καρδίαν ὡδὶ κινεῖσθαι τὸ δὲ διανοεῖσθαι ἤ τι τοιοῦτον ἴσως ἢ ἕτερόν τι

τούτων δὲ συmicroβαίνει τὰ microὲν κατὰ φοράν τινων κινουmicroένων τὰ δὲ κατ

ἀλλοίωσιν (ποῖα δὲ καὶ πῶς ἕτερός ἐστι λόγος) τὸ δὴ λέγειν ὀργίζεσθαι

τὴν ψυχὴν ὅmicroοιον κἂν εἴ τις λέγοι τὴν ψυχὴν ὑφαίνειν ἢ οἰκοδοmicroεῖνmiddot βέλτιον

γὰρ ἴσως microὴ λέγειν τὴν ψυχὴν ἐλεεῖν ἢ microανθάνειν ἢ διανοεῖσθαι ἀλλὰ τὸν

ἄνθρωπον τῇ ψυχῇmiddot τοῦτο δὲ microὴ ὡς ἐν ἐκείνῃ τῆς κινήσεως οὔσης ἀλλ ὁτὲ

microὲν microέχρι ἐκείνης ὁτὲ δ ἀπ ἐκείνης οἷον ἡ microὲν αἴσθησις ἀπὸ τωνδί ἡ δ

ἀνάmicroνησις ἀπ ἐκείνης ἐπὶ τὰς ἐν τοῖς αἰσθητηρίοις κινήσεις ἢ microονάς

E que todas essas coisas parecem ser movimentaccedilotildees De onde algueacutem

pensaria ela mover-se e natildeo eacute necessaacuterio Pois que tambeacutem sobretudo o

magoar-se ou alegrar-se ou pensar imediatamente satildeo movimentaccedilotildees e

cada um desses mover-se em algo e o movimentar-se eacute sob o efeito da alma

tal como o se irritar ou temer o coraccedilatildeo move-se deste modo e o pensar

discursivamente ou eacute certamente algo desse tipo ou algo outro e desses

andam junto de um lado coisas segundo a alteraccedilatildeo de lugar dos que satildeo

movidos e outras coisas segundo a alteraccedilatildeo de qualidade (e quais e como eacute

122

de outro discurso) e o dizer de fato a alma irritar-se eacute semelhante se algueacutem

dissesse a alma tecer ou construir uma casa pois eacute melhor talvez natildeo dizer a

alma ter piedade de ou aprender ou pensar imediatamente mas o homem na

alma e isso natildeo como se existisse movimentaccedilatildeo naquela mas ora que

aquela ora a partir aquela tal como a sensaccedilatildeo a partir destes e a

recordaccedilatildeo a partir daquela sobre as movimentaccedilotildees ou paradas nos

sentidos

(Peri Yuxh=j-408b08)

Aristoacuteteles de maneira indubitaacutevel mostra em uma expressatildeo genial o

que significa e como se constitui o movimento na alma

ἀλλὰ τὸν ἄνθρωπον tOtilde yucOtildemiddot

(Peri Yuxh=j 408b-14)

O acusativo eacute o deslocamento espacial e exprime o movimento

enquanto corpo e alma eacute o locativo sem movimento Assim estaacute colocado o

conceito de atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) A alma eacute a atualizaccedilatildeo do corpo O

corpo movimenta a alma e eacute a partir daiacute que podemos entender o que

significam as afecccedilotildees da alma

Por isso chega agrave conclusatildeo que

ὅτι microὲν οὖν οὐχ οἷόν τε κινεῖσθαι τὴν ψυχήν φανερὸν ἐκ τούτωνmiddot εἰ δ ὅλως

microὴ κινεῖται δῆλον ὡς οὐδ ὑφ ἑαυτῆς πολὺ δὲ τῶν εἰρηmicroένων ἀλογώτατον

τὸ λέγειν ἀριθmicroὸν εἶναι τὴν ψυχὴν κινοῦνθ ἑαυτόνmiddot ὑπάρχει γὰρ αὐτοῖς

123

ἀδύνατα πρῶτα microὲν τὰ ἐκ τοῦ κινεῖσθαι συmicroβαίνοντα ἴδια δ ἐκ τοῦ legein

au)thn a)riqmon pw=j gar crh noh=sai monada kinou menhn kai

u(potinoj kai pw=j a)merh= kai a)diaforon ou)=san h(=| gar e)sti kinhtikh

kai kinhth diaferein dei= e)ti d e)pei fasi kinhqei=san grammhn

e)pipedon poiei=n stigmhn de grammhn kai ai( tw=n monadwn kinhseij

grammai e)sontai h( gar stigmh monaj e)sti qesin e)cousa o( d

a)riqmoj th=j yuch=j h)dh pou e)sti kai qesin e)cei e)ti d a)riqmou= men

e)an a)felh| tij a)riqmon h) monada leipetai a)lloj a)riqmoj

Que natildeo eacute capaz de estar em movimento a alma eacute evidente a partir dessas

coisas e se de modo total natildeo se movimenta eacute evidente como em relaccedilatildeo a

nada sob o efeito de si mesma E das muitas coisas que estatildeo ditas o mais sem

razatildeo eacute o dizer ser a alma nuacutemero se movente a si mesma Pois subsistem

neles impossibilidades em primeiro lugar as que andam juntas a partir do

estar em movimento e em particular a partir do dizer a ela nuacutemero Pois de

maneira que eacute bom pensar que eacute unidade estando em movimento e sob o quecirc

e como em que eacute sem partes e sem diferenccedila Pois pelo que eacute concernente ao

movimento e moacutevel eacute preciso diferenciar E ainda uma vez que dizem uma

linha tendo sido colocada em movimento faz uma superfiacutecie e um ponto faz

uma linha tambeacutem as movimentaccedilotildees das unidades seratildeo linhas Pois o ponto

eacute unidade que tem posiccedilatildeo e o nuacutemero da alma jaacute eacute onde estaacute e tem tambeacutem

posiccedilatildeo E ainda quando se subtrai do nuacutemero algum nuacutemero ou unidade

resta outro nuacutemero

(Peri Yuxh=j-409 a1)

124

Poderia parecer que no Peri Yuxh=j 415b10 Aristoacuteteles afirmaria o

contraacuterio mas se formos verificar cuidadosamente Aristoacuteteles afirma ser a

alma movimento mas pela causa e essecircncia aos corpos aniacutemicos ou seja

como causa Desta maneira situa que a alma move A partir do 423a15

Aristoacuteteles investiga o que significa dizer que a alma move

)Epei de h( yuch kata duo w(ristai dunameij h( tw=n zw|wn tw=| te

kritikw=| o( dianoiaj e)rgon e)sti kai ai)sqhsewj kai e)ti tw=| kinei=n thn

kata topon kinhsin peri men ai)sqhsewj kai nou= diwrisqw tosau=ta

peri de tou= kinou=ntoj ti pote e)sti th=j yuch=j skepteon poteron e(n

ti morion au)th=j cwriston o)n h) megeqei h) logw| h) pa=sa h( yuch kai

ei) morion ti poteron i)dion ti para ta ei)wqota legesqai kai ta

ei)rhmena h) toutwn e(n ti

E uma vez que a alma a dos animais define-se segundo duas possibilidades

pelo que pode julgar o que eacute obra do pensamento discursivo e da sensaccedilatildeo e

ainda pelo mover a movimentaccedilatildeo local a respeito da sensaccedilatildeo e do intelecto

esteja definido essas tantas coisas a respeito do que move o que por acaso eacute

da alma deve-se investigar se eacute uma certa parte dela sendo separaacutevel pela

grandeza ou pela razatildeo ou toda a alma e se uma certa parte se algo proacuteprio

aleacutem do que eacute haacutebito ser dito e das ditas ou dessas algo uno

125

Assim tambeacutem investiga no texto Peri (Ermeneiaj a respeito do

movimento da linguagem e que comeccedila com a seguinte sentenccedila

Prw=ton dei= qesqai ti o)noma kai ti r(h=ma e)peita ti e)stin a)pofasij

kai katafasij kai a)pofansij kai logoj36

Em primeiro lugar eacute preciso colocar o que eacute nome e o que eacute predicado

Depois o que eacute negaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo e declaraccedilatildeo e discurso

(Peri E(rmeneiaj- 16a1)

Stephanus no seu comentaacuterio sobre o Peri (Ermeneiaj faz

observaccedilotildees sobre a palavra inicial dessa sentenccedila

Πρῶτον τοῦ πρώτου πενταχῶς λεγοmicroένου ὡς ἤδη φθάσαντες ἐν ταῖς

36 Gli elementi enucleati da Aristotelemdashil cui inventario programmatico sembrerebbe

posto a coprire esaustivamente lrsquointera materia trattata nel Peri hermeneiasmdashscanditi in

disposizione ascendente e partiti daiacute due avverbi in costituenti semplici e complessi si

revelano invecemdashanche a seguito dello spostamento per cui il ldquodiscorsordquo (in generale)

viene esaminato immediatamente dopo il ldquonomerdquo e il ldquoverbordquomdashsuddivisi nel corso

dellrsquoopera in due gruppi bem distinti E mentre il secondo gruppo constituito da

ldquonegazionerdquo ldquoaffermazionerdquo ed ldquoenunciazionerdquo (ovvero discorso enunciativo) godraacute di

piena cittadinanza nel Peri hermeneias il primo gruppo constituito da ldquonomerdquo ldquoverbordquo e

ldquodiscorsordquo (in generale) egrave trattato in modo per piugrave versi marginale

(Montanari-La Sezione Linguumliacutestica del PERI HERMENEIAS di Aristoteli-p11)

126

Κατηγορίαις microεmicroαθήκαmicroεν ἐνταῦθα τὸ πρῶτον ληπτέον ἢ κατὰ χρόνον ἢ

κατὰ τάξιν οὕτως γὰρ τάξις τις φυλάττεται προορισθέντων τούτων περὶ ὧν

microέλλει διαλέγεσθαι ἐν τῷ α τmicroήmicroατι δῆλον δε´ ὅτι καὶ ὁ χρόνος προηγεῖται

ἐν ᾧ περὶ τούτων διαλέγεται τοῦ χρόνου ἐν ᾧ περὶ τῶν ἄλλων διαλέγεται

Em primeiro lugar o que estaacute dito primeiro de cinco maneiras como jaacute tendo

antecipado noacutes aprendemos nas Categorias laacute o primeiro que se pode

aprender eacute ou segundo o tempo ou segundo a ordenaccedilatildeo pois assim alguma

ordenaccedilatildeo estaacute guardada dessas tendo sido predeterminadas a respeito das

quais estaacute a ponto de discorrer na seccedilatildeo primeira E eacute evidente que o tempo

tambeacutem conduz antes em que se discorre a respeito dessas coisas do tempo

no que se discorre a respeito dos outros

(Stephanus-In Aristotelis De Interpretatione Commentarius-p1-linha4t )

O tempo do ser e do natildeo ser estrutura a ordenaccedilatildeo Na medida em que

lsquonatildeo eacutersquo eacute A ordenaccedilatildeo se daacute pelo princiacutepio da natildeo contradiccedilatildeo e pela exclusatildeo

do meio ou seja que afirmar e negar natildeo podem ser meacutedios Por outro lado a

relaccedilatildeo das coisas com a linguagem tambeacutem pode se constituir assim As

coisas podem ser entendidas natildeo soacute pela afirmaccedilatildeo mas tambeacutem pela

negaccedilatildeo Por outro lado a exclusatildeo natildeo permite um ser o outro Tanto a coisa

que eacute uma como a coisa que eacute separada se une atraveacutes da ordenaccedilatildeo que se

realiza no tempo Consequumlentemente seria o que se primeiro expotildee o nome e

o predicado pois que os outros satildeo anafoacutericos a esses Mas esta visatildeo natildeo eacute

correta de certa maneira

Stephanus se refere agrave passagem das Categorias (14 a linha 26)

127

Proteron e(teron e(terou legetai tetracw=j prw=ton men kai kuriwtata

kata cronon kaq o( presbuteron e(teron e(terou kai palaioteron

legetai -tw=| gar ton cronon pleiw ei)=nai kai presbuteron kai

palaioteron legetai- deuteron de to mh a)ntistrefon kata thn tou=

ei)=nai a)kolouqhsin oi(=on to e(n tw=n duo proteron duei=n men gar o)ntwn

a)kolouqei= eu)quj to e(n ei)=nai e(noj de o)ntoj ou)k a)nagkai=on duo ei)=nai

w(ste ou)k a)ntistrefei a)po tou= e(noj h( a)kolouqhsij tou= ei)=nai to

loipon proteron de dokei= to toiou=ton ei)=nai a)f ou(= mh a)nti-strefei h(

tou= ei)=nai a)kolouqhsij triton de kata tina taxin proteron legetai

kaqaper e)pi tw=n e)pisthmw=n kai tw=n logwn e)n te gar tai=j

a)podeiktikai=j e)pisthmaij u(parcei to proteron kai to u(steron th=|

taxei -ta gar stoicei=a protera tw=n diagrammatwn th=| taxei kai

e)pi th=j grammatikh=j ta stoicei=a protera tw=n sullabw=n- e)pi te tw=n

logwn o(moiwj -to gar prooimion th=j dihghsewj proteron th=| taxei

e)stin - e)ti para ta ei)rhmena to beltion kai to timiwteron proteron

ei)=nai th=| fusei dokei= ei)wqasi de kai oi( polloi touj e)ntimoterouj kai

ma=llon a)gapwmenouj u(p au)tw=n proterouj faskein ei)=nai e)sti men dh

scedon a)llotriwtatoj tw=n tropwn ou(=toj Oi( men ou)=n legomenoi tou=

proterou tropoi tosou=toi ei)sin doxeie d a)n kai para touj

ei)rhmenouj e(teroj ei)=nai proterou tropoj tw=n gar a)ntistrefontwn

kata thn tou= ei)=nai a)kolouqhsin to ai)tion o(pwsou=n qaterw| tou= ei)=nai

proteron ei)kotwj fusei legoit a)n o(ti d e)sti tina toiau=ta dh=lon to

gar ei)=nai a)nqrwpon a)ntistrefei kata thn tou= ei)=nai a)kolouqhsin

128

proj ton a)lhqh= peri au)tou= logon ei) gar e)stin a)nqrwpoj a)lhqhj o(

logoj w(=| legomen o(ti e)stin a)nqrwpoj kai a)ntistrefei ge -ei) gar

a)lhqhj o( logoj w(=| legomen o(ti e)stin a)nqrwpoj e)stin a)nqrwpoj- e)sti

de o( men a)lhqhj logoj ou)damw=j ai)tioj tou= ei)=nai to pra=gma to

mentoi pra=gma fainetai pwj ai)tion tou= ei)=nai a)lhqh= ton logon tw=|

gar ei)=nai to pra=gma h) mh a)lhqhj o( logoj h) yeudhj legetai w(ste

kata pente tropouj proteron e(teron e(terou legoit a)n

Um outro de outro eacute dito anterior de quatro maneiras em primeiro lugar e

mais fundamental segundo o tempo segundo o que o outro do outro eacute dito

mais velho e mais antigo por ser maior o tempo e eacute dito mais velho e mais

antigo em segundo lugar o que natildeo retorna segundo o ato de acompanhar do

ser tal como o um eacute primeiro do que o dois pois o que eacute dois acompanha

direto ser o um e o que eacute um natildeo eacute necessaacuterio ser dois de maneira que o ato

de acompanhar do ser natildeo retorna em relaccedilatildeo ao restante a partir do um e

anterior o desse tipo parece ser a partir do qual o ato de acompanhar do ser

natildeo retorna E em terceiro lugar eacute dito anterior segundo alguma ordem

conforme sobre as ciecircncias e discursos pois nas demonstraccedilotildees cientiacuteficas

subsiste o anterior e o posterior pela ordem pois os elementos satildeo anteriores

das figuras geomeacutetricas pela ordem e sobre a gramaacutetica os elementos

primeiros das siacutelabas e sobre os discursos de modo semelhante porque o

proecircmio eacute anterior pela ordem do que a narraccedilatildeo Ainda o melhor e mais

honrado parece ser anterior por natureza junto agraves coisas que estatildeo ditas E

muitos costumam tambeacutem dizer os primeiros serem os mais honrados e mais

amados por esses esse eacute quase o mais heterogecircneo dos modos E os modos

ditos do anterior satildeo por um lado desses tipos E de outro pareceria tambeacutem

129

junto agraves coisas ditas ser um outro modo de anterior pois as coisas que

retornam segundo o ato de acompanhar do ser o causador de qualquer modo

diria provavelmente por natureza antes do ser para o outro E que eacute algo

desse tipo eacute evidente pois o ser retorna ao homem segundo o ato de

acompanhar do ser em relaccedilatildeo ao discurso verdadeiro a respeito desse pois

se eacute homem o discurso eacute verdadeiro pelo qual noacutes dizemos que eacute homem e

retorna pelo menos pois se o discurso eacute verdadeiro pelo qual noacutes dizemos que

eacute homem eacute homem-e o discurso verdadeiro jamais eacute causador do ser a coisa

a coisa com certeza parece de alguma maneira causadora do ser verdadeiro o

discurso pois o discurso natildeo como verdadeiro ou falso eacute dito a coisa pelo

ser De maneira que o anterior diria o outro do outro segundo cinco modos

(Aristoacuteteles ndashCategorias 14 a26)

Nesse trecho das Categorias Aristoacuteteles expotildee a relaccedilatildeo do tempo do

ato de ordenar e da natureza primeira em cinco partes A primeira o tempo a

segunda que vem primeiro no tempo a terceira a ordenaccedilatildeo a quarta que

vem primeiro na ordenaccedilatildeo e a quinta a natureza primeira a que todas se

remetem Stephanus comenta cada uma dessas partes Stephanus natildeo por

acaso cita essa passagem jaacute que a funccedilatildeo das categorias estaacute certamente

relacionada com essa relaccedilatildeo A coisa (pragma) eacute o primeiro a natureza a

que todos se remetem Pois o discurso verdadeiro jamais eacute causador do ser

Sendo as categorias o primeiro em relaccedilatildeo agrave ordem e o primeiro em relaccedilatildeo ao

tempo estaacute presente no discurso como o centro ordenador Evidente eacute que sem

as vozes simples coisas simples pensamentos simples como significaccedilotildees

simples fica impossiacutevel o enunciado mas por outro lado se natildeo enunciarmos

algo que conteacutem as categorias fica tambeacutem impossiacutevel o significado

130

declarativo Claro que sem a coisa fica impossiacutevel o enunciado mas se natildeo

enunciarmos algo tambeacutem natildeo saberemos da coisa Daiacute a questatildeo se foi

possiacutevel uma primeira voz simples sem o enunciado nos primoacuterdios da criaccedilatildeo

da linguagem Fica a impressatildeo de que isso eacute apenas uma divisatildeo didaacutetica e

que apesar de alguns comentadores como Philoponos se colocarem na posiccedilatildeo

que isso admite ser possiacutevel natildeo considero essa posiccedilatildeo vaacutelida Uma

comunicaccedilatildeo apenas com vozes simples seria impossiacutevel Assim sendo

embora as categorias sejam o primeiro passo do Organon e as coisas a

natureza primeira a que tudo se remete considero o Peri (Ermeneiaj o

nuacutecleo desse E isto significa que ali se encontram em uma unidade todos os

elementos muito embora na sua forma proacutepria de discurso o proacuteprio discurso

natildeo possa se remeter agrave natureza primeira das coisas Como o proacuteprio

Aristoacuteteles demonstra nada existiria sem que antes houvesse as afecccedilotildees na

alma Desta forma as categorias seriam os predicados que permitem na

expressatildeo de muacuteltiplas maneiras uma unificaccedilatildeo do sentido mas que soacute se

manifestam declarantes como enunciado

a coisa com certeza parece de alguma maneira causadora do ser

verdadeiro o discurso pois o discurso eacute dito natildeo como verdadeiro ou falso a

coisa pelo ser De maneira que o anterior diria o outro do outro segundo

cinco modos

(Categorias-14b-linha 22)

Assim tambeacutem no Peri Yuxh=j 414 a28

paraplhsiwj d e)cei tw=| peri tw=n schmatwn kai ta kata yuchn a)ei

131

gar e)n tw=| e)fexh=j u(parcei dunamei to proteron e)pi te tw=n schmatwn

kai e)pi tw=n e)myucwn oi(=on e)n tetragwnw| men trigwnon e)n

ai)sqhtikw=| de to qreptikon$ w(ste kaq e(kaston zhthteon tij

e(kastou yuch oi(=on tij futou= kai tij a)nqrwpou h) qhriou

(E estatildeo de modo proacuteximo ao discurso sobre as figuras e as coisas segundo a

alma pois sempre na ordem subsiste em possibilidade o primeiro sobre as

figuras e sobre os animados tal como o triangulo no quadrado o concernente

agrave nutriccedilatildeo no concernente a sensaccedilatildeo) De maneira que segundo o singular

deve-se investigar o que eacute a alma de cada um tal como o que eacute da planta e o

que eacute do homem ou da fera

Aristoacuteteles se refere agrave ordem de uma maneira que sem a nutriccedilatildeo o que

concerne agrave sensaccedilatildeo natildeo existe e sem o taacutetil nenhuma das outras sensaccedilotildees

existe mas o tato subsiste sem as outras

Portanto deve ser desenvolvido o Organon a partir das consideraccedilotildees de

Peri Yuxh=j

a)nagkai=on a)ra thn yuchn ou)sian ei)=nai w(j ei)=doj swmatoj fusikou=

dunamei zwhn e)contoj h( d ou)sia e)nteleceia toioutou a)ra swmatoj

e)nteleceia

Eacute necessaacuterio portanto ser a alma a essecircncia como aspecto do corpo natural

que tem a vida como possibilidade E a essecircncia eacute a enteleacutequia portanto a

132

entelequia do corpo desse tipo

(Peri Yuxh=j-412a3)

Continuando o estudo Stephanus segue com sua anaacutelise do texto

Θέσθαι ἰστέον ὅτι τὸ θέσθαι ἑξαχῶς λέγεται λέγεται γὰρ θέσις καὶ ἡ

παράδοξος ὑπόληψίς τινος τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ γνωρίmicroων ὡς ἔλεγεν ὁ

῾Ηράκλειτος πάντα τὰ ὄντα ἐν κινήσει εἶναι καὶ στάσεως microηδεmicroιᾶς

microετέχεινmiddotπάλιν Παρmicroενίδης ἓν ἐδόκει εἶναι τὸ ὄν λέγεται θέσις καὶ ἡ

ὑπόθεσις ὡς λέγοmicroεν lsquoὑποκείσθω ἡ γῆ σηmicroείου τε καὶ κέντρου λόγον

ἐπέχουσα πρὸς τὴν ἡλιακὴν σφαῖρανrsquo λέγεται θέσις καὶ ἡ ἔκθεσις ὡς τὸ

lsquoἐκκείσθω ἡ γραmicromicroὴ microῆκος ἔχουσα τόσονrsquo λέγεται θέσις καὶ τὰ θετικὰ

ἐπιρρήmicroατα ἃ παρὰ τοῖς ῥήτορσιν ὡς τὸ γαmicroητέον πλευστέον παρὰ τοῖς

ῥήτορσι δὲ εἴποmicroεν ἐπειδὴ διαφέρουσι τὰ ῥητορικὰ τῶν διαλεκτικῶν τῷ

καθολικῷ καὶ microερικῷ ὁ microὲν γὰρ διαλεκτικὸς φιλόσοφος τὸ καθόλου φησίν

lsquoἐὰν ἄρα δεῖ γαmicroεῖν ἢ πολεmicroεῖν ἢ πλεῖνrsquo ὁ δὲ ῥήτωρ lsquoεἰ δέοι τόνδε ἢ τόνδε

γῆmicroαι γυναῖκαrsquo λέγεται θέσις καὶ ἡ ὁmicroολογία ἀmicroέλει γοῦν ἀναθέσθαι

λέγοmicroεν τὸν ἀναπαλαίσαντα τὴν ὁmicroολογίαν ὡς ὁ Πλάτων ἐν τῷ Γοργίᾳ

φησίνmiddot lsquoεἰ βούλῃ ἀναθέσθαι ὦ Καλλίκλεις ἀνάθουmiddot δίκαιος γὰρ εἶrsquomiddot τοῦτό

ἐστιν lsquoεἰ βούλῃ τὴν ὁmicroολογίαν ἀναπαλαῖσαι καὶ τὰς προτάσεις

ἀναπάλαισονrsquo λέγεται θέσις καὶ ἐπὶ τῶν ὁρισmicroῶνmiddot οὗτοι γὰρ ὡς τῶν

ἀποδείξεων προυποκείmicroενοι λέγονται θέσεις δεῖ γὰρ φέρε εἰπεῖν τὸ

τρίγωνον ὁρίσασθαι καὶ microετὰ ταῦτα δεῖξαι τί καθ αὑτὸ πέφυκεν τῷ τριγώνῳ

ὑπάρχειν τοῦτ ἔστιν ὅτι τὰς γωνίας δυσὶν ὀρθαῖς ἴσας ἔχει καὶ πάλιν τὸν

ἄνθρωπον πρότερον ὁρίσασθαι δεῖ καὶ οὕτως γνῶναι τί πέφυκεν τῷ

ἀνθρώπῳ ὑπάρχειν ἐνταῦθα δὲ δῆλον ὅτι τὸ θέσθαι ἐπὶ τοῦ ὁρίσασθαι

ἔλαβεν ἐπειδὴ πρόκειται αὐτῷ εἰπεῖν τί ἐστιν ὄνοmicroα ἢ ῥῆmicroα καὶ τὰ λοιπά τὸ

133

δὲ τί ἐστιν ὡς πολλάκις ἡmicroῖν εἴρηται εἰ microὴ δι ὁρισmicroοῦmiddot οὐ γὰρ ἡmicroῖν

δῆλον

Colocar deve-se saber que o colocar eacute dito de seis maneiras Pois a

colocaccedilatildeo e a consideraccedilatildeo paradoxal de alguma coisa dizem-se das coisas

conhecidas na filosofia como Heraacuteclito dizia serem todas as coisas no

movimento e nenhuma participar do ato estar de peacute e em sentido contraacuterio

Parmecircnides pensava ser um o que eacute E a fundamentaccedilatildeo (hypothesis) eacute dita

colocaccedilatildeo como dizemos ldquojaz embaixo a terra que sustenta a razatildeo do sentido

e do centro em relaccedilatildeo agrave esfera concernente ao solrdquo E a exposiccedilatildeo eacute dita

colocaccedilatildeo como ldquoexponha a letra que tem alguma grandezardquo E os adjetivos

verbais e a colocaccedilatildeo os quais junto aos oradores como o que deve casar e o

que deve navegar E junto aos oradores noacutes dizemos uma vez os retoacutericos

diferem dos dialeacuteticos pela universalidade e pela divisatildeo Pois por um lado o

filoacutesofo dialeacutetico diz de modo universal ldquoLogo se eacute preciso casar lutar ou

navegarrdquo e o orador por outro lado ldquose precisasse isto ou aquilo para casar

em relaccedilatildeo agrave mulherrdquo E a concordacircncia eacute dita tambeacutem posiccedilatildeo Pois noacutes

dizemos sem duacutevida apoiar o que restabelece a luta em relaccedilatildeo a

concordancia Como Platatildeo diz no Goacutergias ldquose tu queres apoiar oacute Caacutelicles

apoacuteia tu pois tu eacutes justordquo Isso eacute ldquose tu queres restabelecer a luta em relaccedilatildeo

agrave concordacircncia e agraves proposiccedilotildees restabelece turdquo A colocaccedilatildeo eacute dita tambeacutem

sobre as definiccedilotildees Pois essas como das demonstraccedilotildees que servem de

fundamento satildeo ditas colocaccedilotildees Pois eacute preciso dizer conduza as divisotildees em

relaccedilatildeo ao triangulo e depois indicar o que eacute por si mesmo por natureza

subsistir para o triangulo isto eacute que satildeo iguais a dois acircngulos retos E eacute

preciso primeiro dividir e assim conhecer por natureza o que eacute para o homem

subsistir E laacute eacute evidente que tomou o colocar sobre o dividir uma vez que

134

estaacute proposto dizer com o dividir o que eacute nome e predicado e as coisas

restantes E o que eacute como muacuteltiplo acabou de ser dito para noacutes a natildeo ser pela

divisatildeo pois natildeo eacute evidente para noacutes

(Stephanus ndashIn Aristotelis Peri Yuxh=j Commentaria)

O mesmo de forma resumida se encontra nas Categorias Indica-se aiacute

como se estabeleceria o tempo dentro de um colocar pontual37

37 What does Aristotle mean by saying ldquowhen lsquobersquo or lsquonot bersquo is attached or detached

(diairoumenou) A parallel passage may help ldquoI mean that eg man signifies something

but not that [he] is or not (but it will be an affirmation or denial if something were

attached)rdquo [Prior Analytics 16b 28-30 cf 16 a4] Once more Aristotle says that a name

becomes a statement when lsquoisrsquo or lsquois notrsquo is added to it On my view the disputed piece of

text ldquoor detachedrdquo is pleonastic but harmless Negation can be described as a type of

detachement or division Plato had already used division is a method of dividing a group of

items in two types P and not P For the texr under consideration the attachment of lsquobersquo

yelds lsquoisrsquo in the proposition and hence affirmation Its detachment yelds lsquois notrsquo and hence

the denial The appearance in the text of ldquonot berdquoand ldquodetachedrdquo just makes the some point

twice

I see another interpretation giving lsquois notrsquo a different role All premises require the presence

of lsquoisrsquo When lsquoisrsquois attached as the simple affirmation it makes as assertion of existence

When lsquoisrsquois present in the statement but is not said of the subject so as to make a assertion

tha subject exists it mmight be said that lsquoisrsquois detached from subject lsquoIs notrsquo indicates this

detachment Ie lsquoisrsquoappears in a simple denial (lsquonot(S is P)rsquo) bur here does not attach to the

terms so as to make an existential claim (lsquothere is an S-Prsquo) However Aristotle in his

syllogistic is generally inclined to a ldquoprivativerdquo reading of denials where denials assert

existence like metathetic statementsrdquo

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 115)

135

ou)de ta tou= cronou u(pomenei gar ou)den tw=n tou= cronou moriwn o( de

mh e)stin u(pomenon pw=j a)n tou=to qesin tina e)coi a)lla ma=llon

taxin tina ei)poij a)n e)cein tw=| to men proteron ei)=nai tou= cronou to d

u(steron

Nem as partes do tempo pois nenhuma das partes do tempo permanece e o

que permanece natildeo eacute como isso teria alguma posiccedilatildeo Mas tu dirias mais ter

alguma ordem pelo ser anterior do tempo por um lado e por outro o posterior

(Aristoacuteteles- Categorias 5a)

Desta forma Aristoacuteteles encara a colocaccedilatildeo (qesij) com uma

definiccedilatildeo que estabelece a diferenccedila e a igualdade juntas tanto como

homocircnima e consequumlentemente sinocircnima Desta maneira ela perde o seu

caraacuteter aleatoacuterio e passa a ganhar natildeo um caraacuteter definitivo mas um caraacuteter

meacutedio

Esta criacutetica tambeacutem eacute feita por Aristoacuteteles a Platatildeo na Eacutetica a

Nicocircmaco livro 1 capiacutetulo sexto em que o autor afirma que a noccedilatildeo de

nuacutemero natildeo foi estabelecida com o princiacutepio do tempo no qual existe o

anterior e o posterior Situar entre o anterior e o posterior eacute certamente colocar

a posiccedilatildeo meacutedia

Τὸ δὲ καθόλου βέλτιον ἴσως ἐπισκέψασθαι καὶ διαπορῆσαι πῶς λέγεται

καίπερ προσάντους τῆς τοιαύτης ζητήσεως γινοmicroένης διὰ τὸ φίλους

ἄνδρας εἰσαγαγεῖν τὰ εἴδη δόξειε δ ἂν ἴσως βέλτιον εἶναι καὶ δεῖν ἐπὶ

σωτηρίᾳ γε τῆς ἀληθείας καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν ἄλλως τε καὶ φιλοσόφους

ὄνταςmiddot ἀmicroφοῖν γὰρ ὄντοιν φίλοιν ὅσιον προτιmicroᾶν τὴν ἀλήθειαν οἱ δὴ

136

κοmicroίσαντες τὴν δόξαν ταύτην οὐκ ἐποίουν ἰδέας ἐν οἷς τὸ πρότερον καὶ

ὕστερον ἔλεγον διόπερ οὐδὲ τῶν ἀριθmicroῶν ἰδέαν κατεσκεύαζον

E talvez o investigar e problematizar como eacute dito de modo universal eacute melhor

e mesmo se vem a ser escarpada a procura desse tipo por conduzir as ideacuteias

em direccedilatildeo a um homem amigo E pareceria talvez ser melhor e ser preciso

sobre a salvaccedilatildeo da verdade tambeacutem fazer desaparecer as coisas familiares

sobretudo os que satildeo filoacutesofos pois para ambos que satildeo amigos eacute sagrado

honrar a verdade Pois tendo trazido essa opiniatildeo de fato natildeo faziam ideacuteia

nos quais diziam o anterior e o posterior por isso nem dos nuacutemeros preparar

a ideacuteia

(Eacutetica a Nicomaco-1096a12)

Em primeiro lugar e depois assinalam justamente o conceito de tempo

que estaacute associado agrave ordem Dividido em duas partes Primeira com nome e

predicado e a segunda com negaccedilatildeo afirmaccedilatildeo declaraccedilatildeo e discurso38

Stephanus acrescenta de maneira importante que a noccedilatildeo de divisatildeo eacute

preponderante neste trecho e evidencia como esta divisatildeo estaacute associada ao

conceito de Qesij (posiccedilatildeo) Stephanus constata que os outros constituintes

que tornam o discurso completo satildeo anafoacutericos ao nome por isso dentro da

divisatildeo proposta eles se encontram primeiro O tempo e o colocar

pontualmente significam justamente a posiccedilatildeo do tempo O que diferencia as 38 Per quanto riguarda il primo aspetto lrsquoopinione quase universalmente accreditata presso

i commentatori antichi e medievali affermi che eacute necessaacuterio definire gli elementi semplici

ovvero il nome e il verbo prima de poter passare alla definizione degli elementi da essi

stessi composti Tale quadro esegetico appare tuttavia senzrsquoaltro sforzato

(Montanari-La Sezione Linguumliacutestica del Peri Hermeneias di Aristotele-p30)

137

filosofias aristoteacutelica e platocircnica das anteriores eacute que elas se incumbem da

tarefa de estabelecer a integraccedilatildeo da essecircncia e da palavra juntas natildeo como o

dogmatismo e nem como uma filosofia aleatoacuteria de nomes Em primeiro lugar

eacute preciso colocar O tempo e a ordenaccedilatildeo natildeo satildeo aleatoacuterios nem necessaacuterios

mas integram-se em uma forma que deve se realizar Eacute preciso natildeo delimitar

nem de forma necessaacuteria absoluta nem de forma aleatoacuteria mas levando em

conta que o movimento essencial se daacute obrigatoriamente dentro do enunciado

isto significa que a voz simboacutelica natildeo eacute qualquer uma mas aquela que

questiona Esse verbo tem na sua raiz o aspecto verbal pontual aoristo e isso

significa colocar como um ato isolado por um lado colocar o tempo e por

outro estar subdividido em nome predicado e depois negaccedilatildeo afirmaccedilatildeo

declaraccedilatildeo e por uacuteltimo discurso Note-se a sequumlecircncia Em primeiro lugar

nome e predicado Em segundo lugar a accedilatildeo de dizer contrariamente e

afirmativamente do verbo fhmi e a accedilatildeo de mostrar a partir de um ponto de

origem do verbo fainw e por uacuteltimo o conjunto de enunciados o discurso o

logoj A siacutentese entre o dizer que tem sentido ldquogramaacuteticardquo e a loacutegica

constituem a essecircncia do nome e do predicado A relaccedilatildeo entre dizer e mostrar

no sentido de significar eacute aquilo que primordialmente eacute a accedilatildeo do logoj mas

anafoacuterica ao nome e ao predicado Estaacute diretamente vinculada a posiccedilatildeo ao

local e ao tempo das coisas que afetam a alma Sendo assim a linguagem

perfaz de modo semelhante a mesma trajetoacuteria

Dando continuidade no texto Peri (Ermeneiaj e estabelecendo a

relaccedilatildeo com o Peri Yuxh=j (414 a4) Aristoacuteteles explicita

e)pei de w(=| zw=men kai ai)sqanomeqa dicw=j legetai kaqaper w(=|

138

e)pistameqa legomen de to men e)pisthmhn to de yuchn e(katerw| gar

toutwn famen e)pistasqai$ o(moiwj de kai []w(=| u(giainomen to men

u(gieia| to de moriw| tini tou= swmatoj h) kai o(lw| toutwn d h( men

e)pisthmh te kai u(gieia morfh kai ei)=doj ti kai logoj kai oi(=on

e)nergeia tou= dektikou= h( men tou= e)pisthmonikou= h( de tou= u(giastou=

dokei= gar e)n tw=| pasconti kai diatiqemenw| h( tw=n poihtikw=n

u(parcein e)nergeia$ h( yuch de tou=to w(=| zw=men kai ai)sqanomeqa kai

dianooumeqa prwtwj-w(ste logoj tij a)n ei)h kai ei)=doj a)ll ou)c u(lh

kai to u(pokeimenon

E uma vez que eacute dito pelo que vivemos e sentimos de modo duplo de acordo

com que conhecemos (noacutes dizemos por um lado o conhecimento e por outro a

alma pois por cada uma dessas noacutes dizemos saber) e de modo similar

tambeacutem pelo que noacutes estamos saudaacuteveis pois por um lado pela sauacutede e por

outro alguma parte do corpo ou por todo e desses o conhecimento e a sauacutede

satildeo alguma forma e aspecto e razatildeo e tal como atividade do capaz de

receber ou por um lado do concernente a conhecer e por outro do ter sauacutede

(pois parece a atividade de subsistir dos produtivos no que tem afecccedilatildeo e

disposiccedilatildeo) e a alma eacute isso pelo que vivemos e sentimos e raciocinamos

primeiramente - de maneira que alguma razatildeo seria e um aspecto mas natildeo

mateacuteria e sujeito

Tanto o nome quanto o predicado estatildeo presentes enquanto o que eacute

aspecto e forma e razatildeo como capacidade de recepccedilatildeo e o que eacute afecccedilatildeo e

disposiccedilatildeo

139

Stephanus passa entatildeo a explicar as subdivisotildees A primeira

aparentemente eacute o nuacutecleo como enunciado

τί ὄνοmicroα καὶ τί ῥῆmicroα ἐζήτησάν τινες περὶ τῆς τάξεως τούτων διότι

προέταξεν τὸ ὄνοmicroα τοῦ ῥήmicroατος καὶ λέγοmicroεν ὅτι ὡς κοινότερον

ἰδικωτέρου προέθηκεν αὐτό τὸ microὲν γὰρ ῥῆmicroα λέγεται ὄνοmicroα τὸ δὲ ὄνοmicroα

ῥῆmicroα οὐ λέγεται αὐτὸς γὰρ ᾽Αριστοτέλης παρακατιὼν λέγει lsquoαὐτὰ δὲ τὰ

ῥήmicroατα καθ ἑαυτὰ λεγόmicroενα ὀνόmicroατά εἰσινrsquo πολλάκις γοῦν ἡmicroεῖς φαmicroεν

Πλάτωνα καλοῖς ὀνόmicroασι κεχρῆσθαι microὴ microόνον ὀνόmicroασιν ἀλλὰ καὶ ῥήmicroασιν

καὶ ἄλλοις microέρεσι τοῦ λόγου χρωmicroένου αὐτοῦ καὶ ὅτι τὸ microὲν ὄνοmicroα τῆς

ὑπάρξεως καὶ τῆς οὐσίας ἐστὶν σηmicroαντικόν τὸ δὲ ῥῆmicroα τῆς οὐσίας

ἐνέργειαν σηmicroαίνει προτερεύει δὲ ἡ οὐσία τῆς ἐνεργείας εἰκότως καὶ τὸ

ὄνοmicroα τοῦ ῥήmicroατος προταχθήσεταιmiddot ὡς γὰρ ἔχουσι τὰ πράγmicroατα οὕτως καὶ

οἱ περὶ αὐτῶν ἔχουσι λόγοι ἠπόρησαν δέ τινες διὰ τί η microερῶν ὄντων τοῦ

λόγου microόνον τῶν δύο τούτων ἐmicroνηmicroόνευσεν ὀνόmicroατός τέ φηmicroι καὶ ῥήmicroατος

καὶ εἰ microὲν εἴποι τις ὅτι ταῦτα microόνα ἀλλήλοις συmicroπλεκόmicroενα τὸν λόγον

αὐτοτελῆ ποιοῦσι τὰ δὲ ἄλλα οὔ ψεύδεταιmiddot καὶ γὰρ καὶ microετοχὴ καὶ τὸ

καλούmicroενον ἀπαρέmicroφατον καὶ ἀντωνυmicroία συmicroπλέκονται καὶ ποιοῦσι λόγον

αὐτοτελῆ οἷον ἀντωνυmicroία καὶ ῥῆmicroα lsquoἐγὼ περιπατῶrsquo lsquoὁ τρέχων βαδίζειrsquo

ὅλα ἀπαρέmicroφατα ῥήmicroατα lsquoτὸ φιλοσοφεῖν εὐδαιmicroονεῖν ἐστινrsquo λέγοmicroεν οὖν ὅτι

πάντα ταῦτα εἰς ὄνοmicroα καὶ ῥῆmicroα ἀναφέρειmiddot καὶ εἰ microὲν ἐπέχουσι τόπον

ὑποκειmicroένου ταῦτα καλεῖ ὀνόmicroατα εἴτε ῥήmicroατα ὦσιν εἴτε microετοχαὶ εἴτε

ἀντωνυmicroίαι εἴτε καὶ τὰ παρὰ γραmicromicroατικοῖς ὀνόmicroατα οἷον ἐὰν ᾖ ὄνοmicroα τοῦ

ὑποκειmicroένου τάξιν ἐπέχον ὡς τὸ lsquoΣωκράτης δίκαιός ἐστινrsquo τὸ Σωκράτης

ὄνοmicroα καλεῖ ἐπειδὴ τόπον ἔχει ὑποκειmicroένουmiddot εἰ δὲ ῥῆmicroα ὡς lsquoτὸ φιλοσοφεῖν

εὐδαιmicroονεῖν ἐστινrsquo τὸ φιλοσοφεῖν ὄνοmicroα καλεῖν ἀξιοῖ εἰ δὲ microετοχὴ ὥσπερ lsquoὁ

τρέχων βαδίζειrsquo καὶ ἡ microετοχὴ ὄνοmicroα παρ αὐτῷ λέγεται καὶ εἰ ἀντωνυmicroία

140

λαmicroβάνεσθαι συmicroβαίη ὀνόmicroατος προσηγορίας τυγχάνει ὡς τὸ lsquoἐγὼ

περιπατῶrsquo ἐπειδὴ ὑποκειmicroένου τάξιν ἐπέχει πάντα δὲ τὰ κατηγορουmicroένου

τάξιν ἐπέχοντα ῥήmicroατα καλεῖν εἴωθεν ὁποῖον ἂν εἴη microέρος τοῦ λόγου ὡς

lsquoτὸ ζῷον οὐσίαrsquomiddot τὸ οὐσία ῥῆmicroά φησιν καίπερ ὄνοmicroα ὄν ἐπειδὴ κατηγορεῖται

τοῦ ζῴου τῶν δὲ παρὰ γραmicromicroατικοῖς ἄλλων microερῶν τοῦ λόγου microνήmicroην οὐκ

ἐποιήσατο διότι οὐκ εἰσὶν κυρίως microέρη λόγου ἀλλὰ τὰ microὲν ἐξ αὐτῶν ὡς ἐπὶ

τῶν ἐπιρρηmicroάτων σχέσιν microόνως σηmicroαίνουσι τοῦ κατηγορουmicroένου πρὸς τὸ

ὑποκείmicroενον ὡς τοlsquoκαλῶς βαδίζειrsquo καὶ lsquoεὖ διαλέγεταιrsquo καὶ lsquoἀναγκαίως

ἀναπνεῖrsquo ὥσπερ γὰρ ἐπὶ τοῦ πλοίου φαmicroὲν τὰς microὲν σανίδας microέρη τὴν δὲ

κόλλαν καὶ τοὺς ἥλους καὶ τοὺς γόmicroφους microέρη γε οὔ ἀλλὰ συmicroβαλλόmicroενα

πρὸς τὰ microέρη οὕτως καὶ ταῦτα microέρη microὲν οὐκ εἰσὶν λόγου ἀλλὰ λέξεως microέρη

ἧς καὶ ὁ λόγος microέρος

O que eacute nome e predicado alguns pesquisaram a respeito da ordem

porque colocou o nome diante do predicado E noacutes dizemos que o nome ele o

transmitiu como o mais comum do mais especial Pois por um lado predicado

quer dizer nome e por outro o nome natildeo quer dizer predicado Pois

Aristoacuteteles mesmo diz havendo de colocar ldquoos predicados mesmos ditos

segundo satildeo nomesrdquo E muitas vezes noacutes dizemos Platatildeo se servir de nomes

bons natildeo somente de nomes mas tambeacutem de predicados e outras partes do

discurso que ele usa E que por um lado o nome do ato de subsistir e da

essecircncia eacute significativo e por outro o predicado significa a atividade da

essecircncia e a essecircncia precede a atividade e convenientemente o nome seraacute

colocado antes do predicado pois como tecircm as coisas assim tambeacutem os

discursos tecircm a respeito delas E alguns caiacuteram em dificuldade porque se

lembraram porque sendo oito as partes do discurso soacute de duas partes que satildeo

do discurso digo do nome e do predicado E se por um lado algueacutem dissesse

141

algo que essas somente tranccediladas juntas umas com as outras fazem o discurso

completo e as outras coisas por outro lado natildeo ele estaacute falseando Pois

tambeacutem tanto o particiacutepio como o chamado infinitivo e o pronome satildeo

tranccedilados juntos e fazem o discurso completo tal qual pronome e predicado

ldquoeu passeiordquo ldquoo que corre andardquo todos os infinitivos satildeo predicados ldquoo

filosofar eacute alegrar-serdquo Noacutes dizemos com certeza que todas essas se

relacionam com o nome e predicado e se manteacutem o lugar do sujeito essas

coisas se chamam nomes seja quando lanccedilam os predicados seja particiacutepios

seja pronomes tambeacutem os nomes junto aos gramaacuteticos Tal como quando for o

nome do sujeito a coisa que manteacutem a ordem como por exemplo ldquoSoacutecrates eacute

justordquo ldquoSoacutecratesrdquo se chama nome uma vez que tem o lugar de sujeito e se o

predicado ldquoo filosofar eacute alegrar-serdquo o filosofar eacute digno de se chamar nome E

se eacute particiacutepio como ldquoo que corre andardquo tambeacutem o particiacutepio eacute dito nome E

se um pronome ocorresse ser tomado ele obteria por acaso um chamamento

do nome ldquocomo eu passeiordquo uma vez que manteve a ordem do sujeito E

todas as coisas que costumam ser chamadas de predicados manteacutem a ordem

do que estaacute sendo atribuiacutedo qual fosse a parte do discurso como ldquoo vivente eacute

essecircnciardquo o predicado diz essecircncia mesmo que seja nome uma vez que eacute

atribuiacuteda do animal E das outras partes do discurso junto aos gramaacuteticos

natildeo se lembrou porque natildeo satildeo partes do discurso propriamente mas umas a

partir deles como sobre os adveacuterbios significam somente a maneira de ser da

coisa atribuiacuteda em relaccedilatildeo ao sujeito como por exemplo ldquoele anda de modo

belordquo e ldquodialoga bemrdquo e ldquoele retoma o focirclego de maneira necessaacuteriardquo Pois

como noacutes dizemos sobre o barco que pranchas satildeo as partes por um lado por

outro pelo menos a cola e os pregos e as traversas natildeo dizemos partes mas

o que se enumera junto agraves partes assim tambeacutem essas partes natildeo satildeo do

discurso mas partes da palavra a qual tambeacutem o discurso eacute parte

142

(Stephanus- In Aristoacutetelis Peri (Ermeneiaj 2-20 Commentaria)

Aristoacuteteles diz nas Categorias que o discurso e o nuacutemero fazem parte

do que estaacute se separando ao contraacuterio do contiacutenuo da linha da superfiacutecie e do

corpo tempo e lugar

e)sti de diwrismenon men oi(=on a)riqmoj kai logoj sunecej de grammh

e)pifaneia sw=ma e)ti de para tau=ta cronoj kai topoj

E estaacute separado tal qual o nuacutemero e o discurso e contiacutenuo a linha a

superfiacutecie corpo e ainda aleacutem dessas coisas o tempo e o lugar

(Aristoacuteteles- Categorias- 4b)

Justifica-se portanto a palavra como tendo suas partes e o discurso

sendo uma parte da palavra mas esta subdivisatildeo cai por terra quando

observamos que a negaccedilatildeo vem antes da afirmaccedilatildeo dentro da divisatildeo

subsequumlente feita por Aristoacuteteles muito embora na continuaccedilatildeo do texto se

afirme o contraacuterio quando Aristoacuteteles muda de plano

o(ti men gar poson e)stin o( logoj faneron katametrei=tai gar

sullabh=| makra=| kai braceia| legw de au)ton ton meta fwnh=j logon

gignomenon$ proj ou)dena gar koinon o(ron au)tou= ta moria sunaptei

ou) gar e)sti koinoj o(roj proj o(n ai( sullabai sunaptousin a)ll

e(kasth diwristai au)th kaq au(thn

143

Pois que o discurso eacute um quanto eacute evidente pois eacute medido em siacutelabas longa e

breve e eu digo que ele vem a ser mesmo como voz pois as partes em

relaccedilatildeo a nenhum termo comum se conjugam dele pois natildeo o limite comum

em relaccedilatildeo ao que as siacutelabas se unem mas cada uma estaacute dividida ela

mesma segundo si mesma

(Aristoacuteteles- Categorias-4b)

Stephanus passa a explicar as subdivisotildees subsequumlentes

ἔπειτα τί ἐστιν ἀπόφασις καὶ κατάφασις εἰκότως τὸ ὄνοmicroα καὶ τὸ ῥῆmicroα

τούτων προέταξενmiddot ὡς ἁπλούστερόν φησιν διὰ τί δὲ τὰ χείρω προέταξε τῶν

κρειττόνων οἷον τὴν ἀπόφασιν τῆς καταφάσεως τὴν κατάφασιν τῆς

ἀποφάνσεως καὶ ταύτην τοῦ λόγου φαmicroὲν οὖν εἰκότως τοῦτο πεποίηκεν

διότι τὸ πέρας τῶν φθασάντων ἀρχὴν τῶν microελλόντων πεποίηκε ἐπειδὴ γὰρ

κατήντησεν εἰς τὸν λόγον ἄρχεται περὶ αὐτοῦ διαλέγεσθαι πρῶτον microὲν ἵνα

συνεχῆ ποιήσει τὴν διδασκαλίαν ἔπειτα δὲ ὅτι καὶ ἐν τῷ λόγῳ τῆς

ἀποφάνσεως microέmicroνηται τοῦ λόγου καὶ τῆς ἀποφάνσεως πάλιν microέmicroνηται ἐν

τῷ τῆς καταφάσεως καὶ ἀποφάσεως λόγῳ τὰ δὲ λαmicroβανόmicroενα ἐν τῷ ὁρισmicroῷ

τινος γνωριmicroώτερα βούλονται εἶναι τοῦ ἐν ᾧ λαmicroβάνονται

Depois o que eacute negaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo Provavelmente o nome e o predicado se

ordenaram antes desses por que diz coisa mais simples E por que as coisas

inferiores se ordenam antes das coisas mais poderosas Tal como a negaccedilatildeo

antes da afirmaccedilatildeo e a afirmaccedilatildeo antes da declaraccedilatildeo e essa antes do

discurso Noacutes dizemo entatildeo ele fez isso porque o limite das coisas

precedentes desfez o princiacutepio das coisas que estatildeo a ponto de ser Pois uma

vez que chegou ao discurso comeccedila a dialogar a respeito dele primeiro por

144

um lado a fim de que faccedila de maneira contiacutenua o ensinamento e depois por

outro lado que no discurso da declaraccedilatildeo ele se lembra do discurso e da

declaraccedilatildeo de novo ele se lembra no discurso da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo E

as coisas que estatildeo sendo tomadas no limite de algo querem ser mais

conhecidas do que no qual se tomam

Sobre a divisatildeo do enunciado ou declaraccedilatildeo em afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo diz

Stephanus In Aristotelis Peri (Ermeneiaj (04-11)

῞Οτι microὲν τῶν διαιρέσεων κυριώτατοι τρεῖς εἰσιν τρόποι microεmicroαθήκαmicroεν ὡς

γένος εἰς εἴδη ὡς ὅλον εἰς microέρος ὡς ὁmicroώνυmicroος φωνὴ εἰς διάφορα

σηmicroαινόmicroενα καὶ ὅτι ἡ ἀπόφανσις καθολικωτέρα ἐστὶν καὶ διαιρεῖται εἰς

κατάφασιν καὶ ἀπόφασιν καὶ ὡmicroολόγηταιmiddot ζητητέον δὲ κατὰ ποῖον τρόπον

διαιρεῖται ὅτι microὲν οὖν ὡς ὅλον εἰς microέρη ἀδύνατον τοῦτο αὐτόθεν ὡmicroο-

λόγηταιmiddot ἐρρέθη γὰρ ὅτι τὰ τεmicroνόmicroενα ὡς ὅλον εἰς microέρη ἢ εἰς ὁmicroοιοmicroερῆ

διαιρεῖται ὡς σὰρξ εἰς σάρκας καὶ ὀστοῦν εἰς ὀστοῦν ἢ εἰς ἀνοmicroοιοmicroερῆ ὡς

Σωκράτης εἰς χεῖρας πόδας κεφαλήνmiddot καὶ ὅτι τὰ ὁmicroοιοmicroερῆ καὶ τὸ ὄνοmicroα

καὶ τὸν ὁρισmicroὸν οὐ microόνον τοῦ ὅλου δέχονται ἀλλὰ καὶ ἀλλήλων τὰ δ

ἀνοmicroοιοmicroερῆ οὐκέτι ἡ οὖν ἀπόφανσις οὐ δύναται διαιρεῖσθαι ὡς ὅλον εἰς

microέρη οὔτε ὡς ὁmicroοιοmicroερῆ οὔτε ὡς ἀνοmicroοιοmicroερῆ ὡς ὁmicroοιοmicroερῆ microὲν οὐ

δύναται ἐπειδὴ τὰ τmicroηθέντα εἰ καὶ τὸ ὄνοmicroα τοῦ ὅλου δέχονται (καλεῖται

γὰρ καὶ ἡ κατάφασις καθ ἑαυτὴν ἀπόφανσις καὶ ἡ ἀπόφασις ὁmicroοίως) ἀλλ

οὖν τὸ ὄνοmicroα καὶ τὸν ὁρισmicroὸν ἀλλήλων οὐκ ἐπιδέχονταιmiddot οὔτε γὰρ ἡ

ἀπόφασις καὶ κατάφασις λέγεται οὔτε πάλιν ἡ κατάφασις ἀπόφασις ἀλλὰ

microὴν οὐδὲ ὁρισmicroὸν ἀλλήλων ἐπιδέχονται οὔτε δὲ ὡς εἰς ἀνοmicroοιοmicroερῆ

τέmicroνεται ἐρρέθη γὰρ ὅτι τὰ ἀνοmicroοιοmicroερῆ οὐκ ἐπιδέχονται τοῦ ὅλου τὸ

ὄνοmicroαmiddot οὐδεὶς γὰρ λέγει τὸν πόδα ἢ τὴν κεφαλὴν ἢ τὴν χεῖρα Σωκράτους

145

Σωκράτην ἐνταῦθα δέ ὡς εἴποmicroεν καὶ ἡ ἀπόφασις καὶ ἡ κατάφασις τῷ τοῦ

ὅλου ὀνόmicroατι λέγονται ἀποφάνσεις οὕτως microὲν οὖν οὐ δύναται ὡς ὅλον εἰς

microέρη διαιρεῖσθαι ἡ ἀπόφανσις εἰς κατάφασιν καὶ ἀπόφασιν ἀmicroφιβάλλονται

δὲ λοιπόν εἰ ἄρα ὡς γένος εἰς εἴδη ὡς δοκεῖ τῷ Πορφυρίῳ ἢ ὡς ὁmicroώνυmicroος

φωνὴ εἰς διάφορα σηmicroαινόmicroενα ὡς ὁ ᾽Αλέξανδρος ἐπέστησεν ἡmicroεῖς δὲ

ἡνίκα ᾽Αριστοτέλης ὁρίζεται ἕκαστον αὐτῶν προφέροντες ἑκατέρων τῶν

ἐξηγητῶν τὰς ἐπιχειρήσεις κατὰ δύναmicroιν διακρίνοmicroεν

Que satildeo trecircs modos mais soberanos das divisotildees noacutes lembramos como gecircnero

visando o aspecto como totalidade visando a parte como voz homocircnima

visando a diferenccedila em relaccedilatildeo agraves coisas significadas E como a declaraccedilatildeo eacute

mais universal e se divide e agrave afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo se estaacute acordado e deve-

se procurar segundo qual modo se separa Que certamente eacute impossiacutevel como

totalidade visando a parte isso por si mesmo estaacute acordado pois foi dito que

as coisas que satildeo divididas como todo visando agrave parte ou se dividem como

partes iguais como a carne visando agraves carnes e o osso visando ao osso ou

como todo visando agrave privaccedilatildeo de partes iguais como Soacutecrates visando matildeos

peacutes e cabeccedila E que as partes iguais recebem tanto o nome como a limitaccedilatildeo

natildeo somente do todo mas aceitam umas das outras e as partes privadas de

semelhanccedila ainda natildeo Com certeza a declaraccedilatildeo natildeo eacute possiacutevel ser dividida

como todo visando a parte nem como partes iguais nem com partes natildeo

iguais Como partes iguais natildeo eacute possiacutevel uma vez que as coisas que foram

divididas mesmo recebem se o nome do todo (pois tanto a afirmaccedilatildeo eacute

chamada segundo si mesma declaraccedilatildeo quanto a negaccedilatildeo de modo

semelhante) mas natildeo recebem certamente o nome e o limite uns dos outros

Pois nem a negaccedilatildeo eacute dita tambeacutem afirmaccedilatildeo nem de novo a afirmaccedilatildeo eacute

negaccedilatildeo Mas nenhuma limitaccedilatildeo recebe umas das outras E natildeo satildeo cortadas

146

como visando agraves partes privadas de semelhanccedila Pois foi dito que as partes

privadas de semelhanccedila natildeo recebem o nome do todo pois ningueacutem diz em os

peacutes ou a cabeccedila ou a matildeo de Soacutecrates E laacute como noacutes dissemos tambeacutem a

negaccedilatildeo e a afirmaccedilatildeo pelo nome do todo satildeo ditas declaraccedilotildees Assim natildeo eacute

possiacutevel com o todo ser dividido em partes a declaraccedilatildeo se divide em

afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo E elas envolvem o restante se portanto como gecircnero

para aspecto como parece para Porfiacuterio ou como som homocircnimo para

significaccedilotildees diferentes como propocircs Alexandre E noacutes no tempo quando

Aristoacuteteles limita cada uma delas noacutes distiguimos na medida do possiacutevel as

tentativas de cada um dos interpretes e pesquisadores

Boeacutecio afirma da mesma forma a supremacia do nome e do verbo sobre

os outros itens

E em relaccedilatildeo a quanto a voz mesma certamente significa intelecto

(como estaacute dito) em duas partes estaacute separada nome e verbo e em relaccedilatildeo a

quanto a voz demonstra as coisas sujeitas verdadeiramente pela mediaccedilatildeo das

capacidades intelectuais para o intelecto Aristoacuteteles dividiu em dez as

categorias das vozes significantes 39

(Boeacutecio- livro 1- De Anima- p 07)

Isto certamente significa que antes da negaccedilatildeo do existente como natildeo

excluido e afirmaccedilatildeo como demonstrativos das coisas subjazentes existem o 39 Et in quantum uox ipsa quidem intellectus significat in duas (ut dictum est) secatur

partes nomen et uerbum in quantum uero uox per intellectuum medietatem subiectas

intellectui res demonstrat significantium uocum Aristoteles numerum in decem

praedicamenta partitus est

147

nome e o predicado como condiccedilatildeo fundamental Seguramente o nome e o

predicado satildeo os representantes do intelecto portanto coisas simples mas

coisas simples do ponto meacutedio do intelecto Este ponto meacutedio eacute por um lado

precedido das categorias e por outro seguido do silogismo Mas por outro

lado como condiccedilatildeo de possibilidade os princiacutepios da contradiccedilatildeo e da

exclusatildeo do meio satildeo primeiros40 e antes desses justifica-se a negaccedilatildeo natildeo

como negaccedilatildeo do existente mas como condiccedilatildeo de possibilidade das coisas

que existem e portanto antes dos nomes e predicados Eacute a possibilidade do

natildeo Assim dessa forma o nome e o predicado seriam anafoacutericos agrave negaccedilatildeo

40 Die prinzipien bilden fuumlr Aristoacuteteles als Moumlglichkeitsbedingungen des Denkens bereits

den Ermoumlglichungsgrund jeglicher Art von Untersuchung und Diskurs

Os princiacutepios constroem para Aristoacuteteles como condiccedilotildees de possibilidade do pensamento

jaacute o fundamento de possibilidade daquele modo de investigaccedilatildeo e discurso

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p45)

Im Kontext der Verteidigung des NWS verteidigt Aristoteles das sprachliche Zeichen

gegen ein ldquoVielheitrdquobzw ldquogrenzenlose Vielheitrdquo von Bedeutungsgehalten Im Zuge der

Verteidigung des SAM hingegen gegen das begriffliche ldquoNichtsrdquo d h gegen eine

ldquogrezenlose Auscheidungrdquovon Inhaltichkeit

No contexto da defesa do princiacutepio de natildeo contradiccedilatildeo defende Aristoacuteteles o sinal

linguumliacutestico contra uma multiplicidade respectivamente ldquomultiplicidade sem fronteirasrdquo de

conteuacutedo significativo Em virtude da defesa do princiacutepio da exclusatildeo do meio em

contrapartida contraacuteria do ldquonadardquo conceitual isto eacute contra uma ldquoeliminaccedilatildeo sem fronteirardquo

de conteuacutedo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p62)

148

Mas tambeacutem da mesma maneira que os outros elementos seria impossiacutevel o

reconhecimento disso a natildeo ser pelo proacuteprio enunciado

w(sautwj de kai e)pi tw=n a)llwn o(sa toiau=ta -ou)k e)pi pantwn de tw=n

proj ti a)lhqej dokei= to a(ma th=| fusei ei)=nai to gar e)pisthton th=j

e)pisthmhj proteron a)n doxeien ei)=nai w(j gar e)pi to polu

prouparcontwn tw=n pragmatwn taj e)pisthmaj lambanomen e)p

o)ligwn gar h) e)p ou)denoj i)doi tij a)n a(ma tw=| e)pisthtw=| thn e)pisthmhn

gignomenhn

E do mesmo modo tambeacutem sobre os outros quantos desses tipos Natildeo sobre

todas as coisas desse tipo a relaccedilatildeo parece ser verdadeira ao mesmo tempo

por natureza pois o que se pode conhecer pareceria ser anterior da ciecircncia

pois como muitas vezes subsistindo antes as coisas noacutes tomamos as ciecircncias

pois sobre poucos ou sobre nenhum algueacutem veria mentalmente ao mesmo

tempo com o cognosciacutevel a ciecircncia vindo a ser

(Categorias 7b-25)

O exposto ateacute aqui assinala que existem trecircs instacircncias atuando conjuntas

que estavam expostas nas Categorias

1) τῶν λεγοmicroένων τὰ microὲν κατὰ συmicroπλοκὴν λέγεται τὰ δὲ ἄνευ

συmicroπλοκῆς

Das coisas ditas umas satildeo ditas segundo a ligaccedilatildeo e outras sem ligaccedilatildeo

2) τῶν ὄντων τὰ microὲν καθ ὑποκειmicroένου λέγεται-

149

Das coisas que satildeo umas satildeo ditas do sujeito

3) ὑπὲρ microὲν οὖν τῶν προτεθέντων γενῶν ἱκανὰ τὰ εἰρηmicroένα

Em favor dos gecircneros que foram acrescentados satildeo suficientes as coisas que

foram ditas

As coisas que satildeo ditas satildeo as vozes em segundo lugar as coisas

propriamente e em terceiro lugar as coisas que estatildeo ditas dos gecircneros que

foram lanccedilados aleacutem de modo suficiente os pensamentos

Diz Simpliacutecio

καὶ ἡ microὲν λέξις κατηγορία λέγεται ὡς κατὰ τοῦ πράγmicroατος ἀγορευοmicroένη τὸ

δὲ πρᾶγmicroα κατηγόρηmicroα τῆς οὖν κατηγορίας ἤτοι πράγmicroατος ὄντος microετὰ

τῆς σηmicroαινούσης αὐτὸ λέξεως ἢ τῆς σηmicroαντικῆς λέξεως καθόσον ἐστὶν

σηmicroαντική ἑκατέρως ἔχεται καὶ τῶν πραγmicroάτων ἡ κατηγορία ἀπείρων δὲ

ὄντων τῶν κατὰ microέρος καὶ ἀκαταλήπτων εἰς δέκα γένη τὰ ἄπειρα ἀνήγαγεν

ὁ ᾽Αριστοτέλης τὰς microὲν οὐσίας πάσας εἰς microίαν συνελὼν τὴν ἀνωτάτω

οὐσίαν ἧς ἐστι καὶ λέξις σηmicroαντικὴ αὐτὴ ἡ οὐσία σύmicroβολον οὖσα τῆς ἐν

τοῖς οὖσιν οὐσίας εἴτε ὑποστάσεως οὔσης εἴτε ἄχρι ἐπινοίας ὑφεστώσηςmiddot

οὐδὲν γὰρ τοῦτο τῇ κατηγορίᾳ διενήνοχενmiddot

(Simpliacutecio- in Aristotelis Categorias commentaria p 11)

A palavra eacute dita categoria como a que estaacute sendo predicada de coisa e a coisa eacute

o resultado da predicaccedilatildeo da categoria Sendo a coisa a categoria com a

palavra significando a coisa significativa a categoria tem tambeacutem das coisas

de cada um dos lados As coisas que satildeo sem limites inalcanccedilaacuteveis segundo

150

uma parte as coisas sem limites Aristoacuteteles definiu dez gecircneros tendo

retirado as essecircncias todas visando agrave unidade a essecircncia mais anterior de qual

essecircncia tambeacutem eacute palavra significativa sendo mesmo siacutembolo da essecircncia nas

que satildeo

151

bull Capiacutetulo II A alma como E)ntelexeia (atualizaccedilatildeo) do diaacutefano em

relaccedilatildeo as vozes e os discursos simples como declaraccedilatildeo e passagem

da primeira para a segunda essecircncia

Aristoacuteteles afirma que a alma natildeo eacute a atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) do

corpo mas de algum corpo A alma natildeo eacute sem corpo nem eacute algum corpo

Sendo assim a dualidade separada de corpo e alma natildeo existe para Aristoacuteteles

Importa dizer que como nas Categorias ao se referir a expressotildees como algum

homem e homem Aristoacuteteles utiliza da mesma forma o indefinido para

designar a generalidade

OUgraveshellipa dš tradestin sup1 kuriegravetatpound te kaˆ pregravetwj kaˆ mpoundlista legomšnh iquest

mraquote kaq Oslashpokeimšnou tinOtildej lšgetai mraquote traden OslashpokeimšnJ tinhellip tradestin

oŒon ETH tˆj yennqrwpoj Agrave ETH tˆj daggerppoj deUacuteterai d oUgraveshellipai lšgontai traden oŒj

eDaggerdesin aƒ pregravetwj oUgraveshellipai legOgravemenai Oslashppoundrcousin taagravetpound te kaˆ tbrvbar ticircn

ebdquodicircn toUacutetwn gšnhmiddot oŒon ETH tˆj yennqrwpoj traden eDaggerdei mn Oslashppoundr-cei tugrave

centnqregravepJ gšnoj d toagrave eDaggerdouj tradestˆ tOtilde zugraveonmiddot deUacute-terai oacircn aaacutetai

lšgontai oUgraveshellipai oŒon Oacute te yennqrwpoj kaˆ tOtilde zugraveon ndashfanerOtilden d tradek ticircn

ebdquorhmšnwn Oacuteti ticircn kaq Oslashpokeimšnou legomšnwn centnagkalsaquoon kaˆ toUumlnoma

kaˆ tOtilden lOgravegon kathgorelsaquosqai toagrave Oslashpokeimšnoumiddot oŒon yennqrwpoj kaq Oslashpo-

keimšnou lšgetai toagrave tinOtildej centnqregravepou kaˆ kathgorelsaquotahellip ge toUumlnoma ndash

tOtilden gbrvbarr yennqrwpon katbrvbar toagrave tinOtildej centnqregravepou kathgorraquoseijmiddotndash kaˆ ETH

lOgravegoj d toagrave centnqregravepou katbrvbar toagrave tinOtildej centnqregravepou kathgorhqraquosetai ndashETH

gbrvbarr tˆj yennqrwpoj kaˆ yennqrwpOgravej tradestinmiddotndash eacuteste kaˆ toUumlnoma kaˆ ETH lOgravegoj

152

katbrvbar toagrave Oslashpokeimšnou kathgorhqraquosetai ticircn d traden OslashpokeimšnJ Ocircntwn

tradepˆ mn ticircn plehellipstwn oUumlte toUumlnoma oUumlte ETH lOgravegoj kathgorelsaquotai toagrave

Oslashpokeimšnoumiddot tradep tradenhellipwn d toUumlnoma mn oUgravedn kwlUacuteei kathgorelsaquosqai

toagrave Oslashpokeimšnou tOtilden d lOgravegon centdUacutenatonmiddot oŒon tOtilde leukOtilden traden OslashpokeimšnJ

timesn tugrave segravemati kathgorelsaquotai toagrave Oslashpokeimšnou ndashleukOtilden gbrvbarr sicircma

lšgetaindash ETH d lOgravegoj toagrave leukoagrave oUgravedšpote katbrvbar toagrave segravematoj

kathgorhqraquosetai ndashtbrvbar d yenlla ppoundnta frac12toi kaq Oslashpokeimšnwn lšgetai

ticircn pregravetwn oUgravesiicircn Agrave traden Oslashpokeimšnaij aUgravetalsaquoj tradesthellipn toagraveto d fanerOtilden

tradek ticircn kaq rsaquokasta proceirizomšnwnmiddot oŒon tOtilde zugraveon katbrvbar toagrave centnqregravepou

kathgorelsaquotai oUgravekoagraven kaˆ katbrvbar toagrave tinOtildej centnqregravepou ndashebdquo gbrvbarr katbrvbar

mhdenOtildej ticircn tinicircn centnqregravepwn oUgraved katbrvbar centnqregravepou Oacutelwjmiddotndash ppoundlin tOtilde

cricircma traden segravemati oUgravekoagraven kaˆ traden tinˆ segravematimiddot ebdquo gbrvbarr mfrac34 traden tinˆ ticircn

kaq rsaquokasta oUgraved traden segravemati Oacutelwjmiddot eacuteste tbrvbar yenlla ppoundnta frac12toi kaq Oslashpokeimšnwn ticircn pregravetwn oUgravesiicircn lšgetai Agrave traden Oslashpokeimšnaij aUgravetalsaquoj

tradesthellipn mfrac34 oUgravesicircn oacircn ticircn pregravetwn oUgravesiicircn centdUacutenaton ticircn yenllwn ti enaimiddot

ppoundnta gbrvbarr tbrvbar yenlla frac12toi kaq Oslashpokeimšnwn toUacutetwn lšgetai Agrave traden

Oslashpokeimšnaij aUgravetalsaquoj tradesthellipnmiddot eacuteste mfrac34 oUgravesicircn ticircn pregravetwn oUgravesiicircn

centdUacutenaton ticircn yenllwn ti enai

E a que eacute dita a mais soberana e primeiramente e maacutexima eacute a essecircncia ou

nem eacute dita de algum sujeito nem estaacute em algum sujeito tal como o definido

indefinido homem ou o definido indefinido cavalo E as essecircncias segundas

satildeo ditas em quais aspectos as essecircncias que satildeo ditas de modo primeiro

subsistem esses aspectos e os gecircneros desses aspectos tal como o definido

indefinido homem subsiste no aspecto para o homem e o animal eacute o gecircnero

do aspecto essas segundas satildeo ditas essecircncias certamente tal como o homem

e o animal E eacute evidente a partir das coisas que estatildeo ditas que as coisas que

153

satildeo ditas do sujeito eacute necessaacuterio ser predicado tanto o nome como a razatildeo do

sujeito Tal como o homem eacute dito segundo o sujeito de algum homem e eacute

predicado pelo menos um nome pois tu haveraacute de predicar pelos menos o

homem de algum homem e a razatildeo do homem de algum homem seraacute

predicada Pois algum homem tambeacutem eacute homem De maneira que tanto o

homem como a razatildeo seraacute predicada do sujeito As coisas que satildeo no sujeito

por um lado as mais afastadas nem o nome nem a razatildeo eacute predicada do

sujeito E sobre algumas por outro lado o nome em nada impede ser atribuiacutedo

do sujeito e eacute impossiacutevel a razatildeo Tal como o que eacute o branco no sujeito por

meio do corpo eacute atribuiacutedo do sujeito Pois o branco eacute dito corpo e a razatildeo do

branco jamais seraacute predicada do corpo E todas as outras coisas ou satildeo ditas

das primeiras essecircncias dos sujeitos ou satildeo nos proacuteprios sujeitos E isso eacute

evidente a partir das que se tecircm na matildeo segundo o individual tal como o

animal eacute predicado do homem por conseguinte tambeacutem de algum homem

pois se de nenhum dos homens totalmente natildeo do homem De novo a cor estaacute

no corpo por conseguinte em algum corpo pois se natildeo em alguma das coisas

segundo o individual nem totalmente no corpo

De maneira que todas as outras coisas ou satildeo ditas das essecircncias primeiras

do sujeito ou satildeo nos sujeitos mesmos Eacute impossiacutevel das que natildeo satildeo das

primeiras essecircncias ser algo das outras Pois as outras coisas todas ou satildeo

ditas dessas do sujeito ou satildeo nos sujeitos mesmos de maneira que eacute

impossiacutevel precisamente das que natildeo satildeo as primeiras essecircncias ser algo das

outras

(Categorias-1b-4)

Esse indefinido-definido eacute a expressatildeo sob a qual subsiste o aspecto a forma

externa A ligaccedilatildeo das primeiras essecircncias com as segundas existe mas

154

enquanto ligaccedilatildeo do sujeito com o predicado e do predicado com o sujeito

Assim tambeacutem no Peri Yuxh=j

e(kastou gar h( e)nteleceia e)n tw=| dunamei u(parconti kai th=| oi)keia| u(lh|

pefuken e)gginesqai o(ti men ou)=n e)nteleceia tij e)sti kai logoj tou=

dunamin e)contoj ei)=nai toioutou faneron e)k toutwn Tw=n de dunamewn

th=j yuch=j ai( lecqei=sai toi=j men u(parcousi pa=sai kaqaper ei)pomen

toi=j de tinej au)tw=n e)nioij de mia monh

Pois de cada um a atualizaccedilatildeo vem a ser engendrada por natureza na

possibilidade que subsiste tambeacutem na mateacuteria familiar Que certamente eacute uma

certa atualizaccedilatildeo e razatildeo do que tem possibilidade de ser desse tipo eacute

evidente a partir dessas E todas as coisas que foram ditas das possibilidades

da alma subsistem para uns como dissemos e para outros algumas dessas e

alguns somente uma

(Peri Yuxh=j 414a 25)

A alma vem a ser em aspecto por natureza na possibilidade ou seja ela

natildeo se confunde enquanto corpo e o corpo natildeo se confunde enquanto alma

mas a alma eacute a atualizaccedilatildeo do corpo E se natildeo fosse assim ou seria a verdade

totalmente vaacutelida (a)ciwj dunaqai qigei=n) ou seria totalmente fechada

(pantwj a)potugxanein)41

41 Ver Metafiacutesica 993a 30

155

e)ti tou= dunamei o)ntoj logoj h( e)nteleceia faneron d w(j kai ou(=

e(neken h( yuch ai)tia w(sper gar o( nou=j e(neka tou poiei= ton au)ton

tropon kai h( fusij kai tou=t e)stin au)th=j teloj

Ainda a atualizaccedilatildeo eacute a razatildeo para a possibilidade E eacute evidente como

tambeacutem em razatildeo do que a alma eacute causa pois como precisamente o intelecto

faz em razatildeo de tambeacutem do mesmo modo a natureza e isso eacute um fim dela

(Peri Yuxh=j-415b14)

)Esti men ou)=n ta e)n th=| fwnh=| tw=n e)n th=| yuch=| paqhmatwn42 sumbola

kai ta grafomena tw=n e)n th=| fwnh=|

Satildeo certamente as coisas na voz das afecccedilotildees na alma e as coisas escritas

das afecccedilotildees na voz siacutembolos

(Peri (Ermeneiaj- 16a2)

Aristoacuteteles indica no plano metafiacutesico a alma como apreensatildeo simples

da totalidade das coisas Mas estaacute totalidade como totalidade natildeo se daacute no

plano do concreto pois desse modo cessaria o movimento Aristoacuteteles

estabelece primeiro algo intemporal que tem por analogia nas coisas tambeacutem

algo do mesmo tipo depois trata do sempre tempo e imortal de cuja eacutepoca noacutes

42 A expressatildeo e)n th=| yuch=| paqhma Aristoacuteteles retirou da Repuacuteblica de Platatildeo Cf

Repuacuteblica II 382b9 e VI 511d7

156

natildeo temos lembranccedila embora afetado e finalmente o intelecto que eacute duplo

como incomensurabilidade e a diagonal e assim afetado Portanto o pensar soacute

acontece com imagem Tratar do plano da alma sozinha diz Aristoacuteteles eacute

ridiacuteculo assim como tambeacutem do corpo sozinho Assim como dos dois em

possibilidade Aqui teremos de trataacute-la a partir do concreto pois estamos

vivos Quando se usa o locativo na alma isto significa algum tipo de alteraccedilatildeo

na alma mas natildeo da alma pois a alma natildeo pode ser segmentada portanto o

lugar onde isso ocorre Isto estaacute expresso de forma clara nas Categorias

capiacutetulo 08 onde Aristoacuteteles trata da diferenccedila entre a qualidade e a afecccedilatildeo

As qualidades satildeo as afecccedilotildees retas que satildeo duradouras e permanecem

e as afecccedilotildees as que se alteram rapidamente

O pensamento na alma quer dizer ligado a alma mas natildeo misturado

ou tendo uma relaccedilatildeo enquanto possibilidade O que era possibilidade se

transforma em atividade O intelecto eacute duplo Uma parte ligada agraves coisas

sensiacuteveis e outra ligada agrave alma Pensamento simples na alma Portanto na voz

a alma se encontra no som como nome e predicado gerado pela possibilidade

do natildeo Natildeo satildeo simplesmente vozes mas na voz Por isso Aristoacuteteles natildeo diz

que as vozes satildeo siacutembolos das afecccedilotildees na alma mas as coisas na voz ou seja

o nome e o predicado como possibilidade do natildeo Na verdade alma eacute a causa

como fim

A alma no plano metafiacutesico tem ocorrecircncias proacuteprias como totalidade

das coisas Como a alma natildeo tem movimento sendo ela mesma por si mesma

natildeo pode sofrer alteraccedilotildees por ela mesma Sendo assim com as afecccedilotildees

altera-se o plano de si mesma para o plano do corpo e alma A alma eacute

atividade e possibilidade como enteleacutequia do corpo O Corpo eacute possibilidade

157

e movimento A possibilidade do corpo move os aspectos e formas na alma

que enquanto causa os constituem como fim e atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) As

plantas e muitos animais vivem sendo divididos e parecem ter a mesma alma

por aspecto ou seja a alma funciona dividida mas a alma do homem eacute

diferente por ser indiferenciada Ela eacute o fim Siacutembolos significam afecccedilotildees

enquanto relaccedilatildeo com as coisas na alma enquanto atividade43 Eacute possiacutevel fazer

uma analogia entre a alma em si mesma e a alma em atividade como lei da

cidade e escrita e leis natildeo escritas divinas44 Os coacutedigos morais os ritos a

ordem do mundo estabelecidos pelas divindades representam as leis natildeo

escritas e satildeo a tentativa de estabelecer o conteuacutedo da alma em si e remontam

ao periacuteodo homeacuterico e a Hesiacuteodo enquanto as leis escritas satildeo a alma em

atividade Eacute claro que essas leis natildeo escritas satildeo apenas tentativas de voltar a

43 Im Fall des o)noma=fwnh semantikh kata sunqhkhn von 16 a 26ff sind dies die

Eigenschaften der Artikulation und Konventionalitaumlt denn das o)noma repraumlsentiert im

Vergleich mit den a)grammatoi yofoi zugleich auch eine artikulierte LautaumluBerung

Wir koumlnnen also gemaumlB 16 a 26ff definieren Die a)grammatoi yofoi sind nicht

artikulierte und fusei bedeutsame Laute also keine sumbola das o)noma ist dagegen

ein artikulierter und gemaumlB Vereinbarung bedeutsamer Laut also ein sumbolon

No caso do nome= voz semacircntica segundo o conjuntojunto de 16 a 26ff satildeo essas

caracteriacutesticas da articulaccedilatildeo e convencionalidade pois o nome representa em comparaccedilatildeo

com os ruiacutedos natildeo articulados igualmente tambeacutem uma expressatildeo de som articulada Noacutes

podemos definir tambeacutem conforme 16 a 26 ff Os ruiacutedos natildeo articulados natildeo satildeo articulados

e sons significativos pela natureza e assim nenhum siacutembolo o nome ao contraacuterio eacute um som

articulado significativo e conforme acordo isto eacute um siacutembolo

(Wolfram Ax Laut Stimme und Sprache P134)

44 Ver Jacqueline de Romilly- La loi dans la penseacutee grecque- paacutegina 28 e 29

158

alma em si pois se mostra impossiacutevel voltar a alma em si enquanto

possibilidade As tentativas de formalizaccedilatildeo na verdade podem ser vistas por

esse acircngulo de retomada da alma em si Na verdade essas tentativas satildeo como

invocaccedilotildees primitivas Heraacuteclito no seu fragmento 114 diz que as leis

humanas sempre satildeo nutridas pela lei da divindade mas isto natildeo significa de

forma alguma que essas se estabeleccedilam enquanto conteuacutedo real Dentro da

Antiacutegona de Soacutefocles esta contradiccedilatildeo eacute estabelecida enquanto o estado tem

uma exigecircncia e a lei moral outra Aristoacuteteles estabelece outra lei natildeo escrita

o ser indulgente com as fraquezas humanas e assim o campo da solidariedade

humana mas dessa forma ele a equipara agraves accedilotildees humanas a lei natildeo escrita

w(sper gar e)pi tw=n futw=n e)nia diairoumena fainetai zw=nta kai

cwrizomena a)p a)llhlwn w(j ou)shj th=j e)n au)toi=j yuch=j e)nteleceia|

men mia=j e)n e(kastw| futw=| dunamei de pleionwn ou(twj o(rw=men kai

peri e(teraj diaforaj th=j yuch=j sumbai=non e)pi tw=n e)ntomwn e)n toi=j

diatemnomenoij

Pois assim como sobre as plantas algumas parecem as que vivem divididas e

estatildeo separadas umas das outras como a alma que eacute nelas com atualizaccedilatildeo

em cada planta por um lado e em possibilidade por outro lado mais que uma

assim vemos tambeacutem a respeito outras diferenccedilas da alma coisa que anda

junto nas que estatildeo divididas sobre os insetos

( Peri Yuxh=j- 413-b8)

Indiferenciada pode ser entendida na acepccedilatildeo de que a totalidade anda

junto agrave percepccedilatildeo pelos sentidos assim como estaacute na memoacuteria ou seja a arte e

159

o conhecimento dependem da experiecircncia como alma indiferenciada ativa ou

seja diferenciada A participaccedilatildeo das coisas na alma se constitui enquanto

memoacuteria plaacutestica

A unidade do ponto eacute diferente da unidade da alma A unidade do

ponto o nuacutemero de pontos no corpo eacute diferente da unidade da alma Ela eacute

indiferenciada sem partes e privada de afecccedilotildees A alma natildeo tem razotildees e

nem proporccedilotildees Esta eacute alma enquanto plano metafiacutesico e enquanto plano

concreto se manifesta enquanto atividade Nos dois planos a alma se mostra

enquanto enteleacutequia do corpo ou seja o corpo natural que eacute na verdade um

corpo final atualizado como aspecto e eacute alma a maior possibilidade do corpo

O corpo tem uma relaccedilatildeo com a totalidade mas natildeo com a totalidade da alma

enquanto impassiacutevel mas enquanto alma ativa Isso se expressa enquanto

sujeito e predicado unidos pelo ser A alma natildeo eacute um corpo e natildeo eacute algo do

corpo mas o indiferenciado que pode ser pensado enquanto atividade da

totalidade enquanto diferenccedila O intelecto que eacute fundado pelo concernente ao

apetite de conhecer pode pensar o indiferenciado porque ele eacute ora atividade

ora possibilidade do corpo enquanto apetite (o)recij) Quando o corpo soacute

tem possibilidade e Aristoacuteteles assim situa essa situaccedilatildeo nas Categorias

quando diz daquelas que satildeo atribuiccedilotildees do sujeito sendo poreacutem para a razatildeo

uma situaccedilatildeo impossiacutevel assim como o branco atribuiacutedo do sujeito pelo corpo

e deste modo a razatildeo jamais poderaacute ser atribuiacuteda pelo corpo e sim pela alma

Contudo tambeacutem natildeo eacute possiacutevel a atividade da alma sem a possibilidade da

alma Junccedilatildeo de corpo e alma A figura aleacutem do triacircngulo seria impossiacutevel e a

alma estaria aleacutem das coisas ditas pois o discurso geral estaria sobre a figura e

desse modo se ajustaria a todas e a nenhuma e da mesma maneira a alma

Sendo assim nenhuma figura seria proacutepria

A respeito da palavra siacutembolo Waitz (Organon p 325 nota 16a4) diz

160

que o siacutembolo eacute uma significaccedilatildeo subjetiva e a semelhanccedila eacute uma imitaccedilatildeo

objetiva e indica as seguintes citaccedilotildees para o significado dessa palavra

Elencos Sofiacutesticos 165a6

ἐπεὶ γὰρ οὐκ ἔστιν αὐτὰ τὰ πράγmicroατα διαλέγεσθαι φέροντας ἀλλὰ τοῖς

ὀνόmicroασιν ἀντὶ τῶν πραγmicroάτων χρώmicroεθα ὡς συmicroβόλοις

Pois uma vez que as mesmas coisas natildeo satildeo possiacuteveis discorrer portando

mas noacutes utilizamos os nomes como siacutembolos no lugar das coisas

De Sensu et sensibus 437a15

τῶν δ ὀνοmicroάτων ἕκαστον σύmicroβολόν ἐστιν

E dos nomes cada um eacute siacutembolo

Retoacuterica 1404a21

τὰ γὰρ ὀνόmicroατα microιmicroήmicroατα ἐστίν

Pois os nomes satildeo imitaccedilotildees

Poliacutetica 1340 a linha 32 e linha 39

161

ἔτι δὲ οὐκ ἔστι ταῦτα ὁmicroοιώmicroατα τῶν ἠθῶν ἀλλὰ σηmicroεῖα microᾶλλον τὰ

γιγνόmicroενα σχήmicroατα καὶ χρώmicroατα τῶν ἠθῶν

E ainda natildeo satildeo possiacuteveis essas semelhanccedilas dos caraacuteteres mas as figuras e

pinturas tornam-se significaccedilotildees dos caraacuteteres

ἐν δὲ τοῖς microέλεσιν αὐτοῖς ἔστι microιmicroήmicroατα τῶν ἠθῶν

E nos cantos mesmos satildeo possiacuteveis imitaccedilotildees dos caraacuteteres

Metafiacutesica 985 b27

πρῶτοι ἐν δὲ τούτοις ἐδόκουν θεωρεῖν ὁmicroοιώmicroατα πολλὰ τοῖς οὖσι καὶ

γιγνοmicroένοις

Os primeiros e nesses pareciam contemplar muitas semelhanccedilas com o que eacute

o com o que vem a ser

De Generatione et Corruptione 33a24 e linha 34 e 333a19

῞Οσα microὲν γὰρ ἔχει σύmicroβολα πρὸς ἄλληλα ταχεῖα τούτων ἡ microετάβασις ὅσα

δὲ microὴ ἔχει βραδεῖα

Quantos por um lado satildeo siacutembolos uns com os outros a mudanccedila desses eacute

raacutepida quantos por outro lado natildeo tecircm eacute lenta

162

Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ ἐξ ὕδατος γῆ καὶ ἐκ γῆς πῦρmiddot ἔχει γὰρ ἄmicroφω πρὸς

ἄmicroφω σύmicroβολαmiddot

E do mesmo modo tambeacutem a terra a partir do fogo e o fogo a partir da terra

pois ambos em relaccedilatildeo a ambos siacutembolos

Θαυmicroάσειε δ ἄν τις τῶν λεγόντων πλείω ἑνὸς τὰ στοιχεῖα τῶν σωmicroάτων

ὥστε microὴ microεταβάλλειν εἰς ἄλληλα καθάπερ ᾽Εmicroπεδοκλῆς φησι πῶς ἐνδέχεται

λέγειν αὐτοῖς εἶναι συmicroβλητὰ τὰ στοιχεῖα

E algueacutem se espantaria muito das coisas ditas de algo em relaccedilatildeo aos

elementos dos corpos de maneira a natildeo transformar uns visando os outros

conforme disse Empeacutedocles como admite dizer para eles serem os elementos

comparaacuteveis

w(ste kaq e(kaston zhthteon tij e(kastou yuch oi(=on tij futou= kai

tij a)nqrwpou h) qhriou

De maneira que segundo o singular deve-se investigar o que eacute a alma de cada

um tal como o que eacute da planta e o que eacute do homem ou da fera

(Peri Yuxh=j- 414b linha 33)

Assim sendo trata Aristoacuteteles de chegar agraves afecccedilotildees na alma como

atividades e possibilidades na alma a que concerne agrave nutriccedilatildeo a que concerne

ao apetite a que concerne agrave sensaccedilatildeo a que concerne agrave movimentaccedilatildeo e a que

concerne ao raciociacutenio como as que vecircm em primeiro lugar e as suas

163

respectivas atividades sendo essa uacuteltima concernente agraves operaccedilotildees do intelecto

que satildeo caracterizadas nas afecccedilotildees na alma

dio sterhqen trofh=j ou) dunatai ei)=nai [e)pei d e)sti tria to

trefomenon kai w(=| trefetai kai to trefon to men trefon e)stin h(

prwth yuch to de trefomenon to e)con tauthn sw=ma w(=| de trefetai

h( trofh] e)pei de a)po tou= telouj a(panta prosagoreuein dikaion teloj

de to gennh=sai oi(=on au)to ei)h a)n h( prwth yuch gennhtikh oi(=on

au)toe)pei d e)sti tria to trefomenon kai w(=| trefetai kai to trefon

to men trefon e)stin h( prwth yuch to de trefomenon to e)con tauthn

sw=ma w(=| de trefetai h( trofhamp e)sti de w(=| trefei ditton w(sper kai w(=|

kuberna=| kai h( ceir kai to phdalion to men kinou=n kai kinoumenon

to de kinoumenon monon pa=san d a)nagkai=on trofhn dunasqai

pettesqai e)rgazetai de thn peyin to qermon

Por isso natildeo pode ser privado de alimento E uma vez que satildeo trecircs o que eacute

nutrido e com que eacute nutrido e o que nutre o que nutre eacute a alma primeira e o

que eacute nutrido eacute o que tem esse corpo e com o que eacute nutrido o alimento E

uma vez que eacute justo designar tudo a partir do fim e o fim eacute o gerar tal como

o mesmo seria a primeira alma o possiacutevel de gerar tal como um mesmoE com

o que nutre eacute duplo como precisamente tambeacutem com o que dirige tanto a matildeo

como o leme uma movente e sendo movida e outra somente sendo movida Eacute

necessaacuterio todo alimento poder ser digerido e o quente faz a digestatildeo

(Peri Yuxh=j-417 25a)

164

Este trecho eacute perfeitamente interpretado por Hicks (De Anima-paacutegina

348 b 26) onde estabelece que satildeo trecircs as partes da teoria do movimento em

Aristoacuteteles 1) O primeiro movimento ele mesmo imoacutevel 2) Um agente de

transmissatildeo do movimento movido pelo primeiro movente e sucessivamente

colocando em movimento 3) O instrumento proacuteprio o qual eacute meramente

movido e natildeo eacute causa do movimento

Dizendo de outra maneira existem as afecccedilotildees na alma como

intelecto os predicados e os nomes em contato com a alma que estatildeo na voz

e nas coisas escritas Contudo tanto as coisas escritas como as vozes remetem

ao nome e ao predicado que por sua vez remetem a possibilidade de dizer natildeo

Os nomes e os predicados ligados agrave alma tecircm como possibilidade os siacutembolos

dos nomes coisas escritas Portanto natildeo satildeo letras mas a possibilidade de

escrever como siacutembolos de nomes O homem natildeo eacute um ser errante mas

diferente O particiacutepio presente ta grafomena indica de forma contudente

que as coisas satildeo escritas continuamente como possibilidade de anunciaccedilatildeo e

que estatildeo ligadas agrave voz Da mesma maneira quando Aristoacuteteles estabelece nas

Categorias que os homocircnimos tecircm o mesmo nome e a razatildeo da essecircncia

diferente ele estabelece em relaccedilatildeo ao animal o homem e a coisa escrita Essa

por sua vez eacute um particiacutepio que estaacute ligado ao homem como possibilidade da

diferenccedila

E Boeacutecio diz

O nome e o verbo os quais evidentemente por si proacuteprios tecircm significaccedilatildeo

constituem neste livro as partes da interpretaccedilatildeo e natildeo menos ateacute o discurso o

165

qual tambeacutem ele proacuteprio visto que seja voz atrelada desde partes

significativas natildeo carece de significaccedilatildeo 45

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 06-linha 20)

Boeacutecio se equivoca na medida em que o nome pode natildeo ser a parte primeira

O enunciado eacute possibilidade de dizer sim mas com certeza junto estaacute a de

dizer natildeo e as duas soacute podem existir na medida em que o diferente estaacute

acessiacutevel ao homem

Como Aristoacuteteles diz nas Categorias

œti aƒ pricirctai oUgraveshellipai dibrvbar tOtilde tolsaquoj yenlloij currenpasin Oslashpokelsaquosqai kuriegravetata

oUgraveshellipai lšgontaimiddot (Categorias 2b-15)

Ainda as primeiras essecircncias satildeo ditas essecircncias principais atraveacutes do

subjazer para todas as outras

E diz Simpliacutecio

καὶ ἡ microὲν λέξις κατηγορία λέγεται ὡς κατὰ τοῦ πράγmicroατος ἀγορευοmicroένη τὸ

δὲ πρᾶγmicroα κατηγόρηmicroα τῆς οὖν κατηγορίας ἤτοι πράγmicroατος ὄντος microετὰ

τῆς σηmicroαινούσης αὐτὸ λέξεως ἢ τῆς σηmicroαντικῆς λέξεως καθόσον ἐστὶν

σηmicroαντική ἑκατέρως ἔχεται καὶ τῶν πραγmicroάτων ἡ κατηγορία ἀπείρων δὲ

45 Interpretationis uero partes hoc libro constituit nomen et uerbum quae scilicet per se

ipsa significant nihil ominus quoque orationem quae et ipsa cum uox sit ex significatiuis

partibus iuncta significatione non caret

166

ὄντων τῶν κατὰ microέρος καὶ ἀκαταλήπτων εἰς δέκα γένη τὰ ἄπειρα ἀνήγαγεν

ὁ ᾽Αριστοτέλης τὰς microὲν οὐσίας πάσας εἰς microίαν συνελὼν τὴν ἀνωτάτω

οὐσίαν ἧς ἐστι καὶ λέξις σηmicroαντικὴ αὐτὴ ἡ οὐσία σύmicroβολον οὖσα τῆς ἐν

τοῖς οὖσιν οὐσίας εἴτε ὑποστάσεως οὔσης εἴτε ἄχρι ἐπινοίας ὑφεστώσηςmiddot

οὐδὲν γὰρ τοῦτο τῇ κατηγορίᾳ διενήνοχενmiddot

E a palavra eacute dita categoria como a que estaacute sendo reclamada da coisa e a

coisa eacute o resultado do ato da categoria Sendo coisa certamente da categoria

a coisa mesma com o que estaacute significando da palavra contanto que eacute

significativa a categoria tem tambeacutem das coisas de cada um dos lados E as

coisas que satildeo sem limites e das privadas de serem tomadas segundo a parte

Aristoacuteteles conduziu as coisas sem limites em direccedilatildeo a dez gecircneros tendo

tirado a todas as essecircncias visando agrave essecircncia mais anterior agrave unidade da

qual a essecircncia tambeacutem eacute palavra significativa sendo siacutembolo mesmo da

essecircncia nas que satildeo seja sendo fundamento seja ateacute colocada como

princiacutepio baacutesico da reflexatildeo Pois esse diferiu em nada com a categoria

(Simpliacutecio ndashsobre as Categorias p 11)

E diz Aristoacuteteles

centpOtilde mn gbrvbarr tAacutej pregravethj oUgraveshellipaj oUgravedemhellipa tradestˆ kathgorhellipa ndashkat oUgravedenOtildej

gbrvbarr Oslashpokeimšnou lšgetaimiddotndash ticircn d deutšrwn oUgravesiicircn tOtilde mn edoj katbrvbar

toagrave centtOgravemou kathgorelsaquotai tOtilde d gšnoj kaˆ katbrvbar toagrave eDaggerdouj kaˆ katbrvbar

toagrave centtOgravemoumiddot aeligsaUacutetwj d kaˆ aƒ diaforaˆ kaˆ katbrvbar ticircn ebdquodicircn kaˆ katbrvbar

ticircn centtOgravemwn kathgoroagraventai kaˆ tOtilden lOgravegon d tradepidšcontai aƒ pricirctai

oUgraveshellipai tOtilden ticircn ebdquodicircn kaˆ tOtilden ticircn genicircn kaˆ tOtilde edoj d tOtilden toagrave

gšnouj ndashOacutesa gbrvbarr katbrvbar toagrave kathgoroumšnou lšgetai kaˆ katbrvbar toagrave

167

Oslashpokeimšnou `rhqraquosetaimiddotndash aeligsaUacutetwj d kaˆ tOtilden ticircn diaforicircn lOgravegon

tradepidšcetai tpound te eDaggerdh kaˆ tbrvbar yentomamiddot sunegravenuma dš ge Atilden iumln kaˆ

toUumlnoma koinOtilden kaˆ ETH lOgravegoj ETH aUgravetOgravej eacuteste ppoundnta tbrvbar centpOtilde ticircn oUgravesiicircn

kaˆ ticircn diaforicircn sunwnUacutemwj lšgetai

Pois a partir (afastando-se) da primeira essecircncia de maneira nenhuma eacute

predicado pois eacute dita de nenhum sujeito e o aspecto das essecircncias segundas

por um lado eacute predicado do indivisiacutevel e por outro o gecircnero tanto do aspecto

como do indivisiacutevel da mesma maneira tambeacutem as diferenccedilas satildeo predicadas

tanto dos aspectos como dos indivisiacuteveis E as primeiras essecircncias admitem a

razatildeo tanto dos aspectos como dos gecircneros e o aspecto a razatildeo do gecircnero

Pois quantos satildeo ditos do predicado tambeacutem seratildeo ditos do sujeito e da

mesma maneira tambeacutem os aspectos e os indivisiacuteveis admitem a razatildeo das

diferenccedilas E pelo menos os nomes iguais eram dos que tambeacutem o nome

comum e a mesma razatildeo De maneira que todas as coisas satildeo ditas a partir

(afastando-se) das essecircncias e das diferenccedilas de modo sinocircnimo

(Categorias-3b-4)

Afastar-se das essecircncias significa que natildeo podem ser alcanccediladas enquanto

forma universal sendo somente encontraacuteveis enquanto diferenccedilas homocircnimas

Assim se explica que a voz (fwnh) se bifurca em dois elementos A fwnh

a(diairetoj e o sunqeth A primeira eacute privada de possibilidade de divisatildeo e

a segunda eacute a possibilidade de colocaccedilatildeo ou posiccedilatildeo junta A fwnh

a(diairetoj se subdivide em vozes de animais e elementos (fonemas) Por

sua vez a segunda se subdivide em fwnh a)semoj (privada de sentido) e

semantikh Essa uacuteltima por sua vez o)noma r(h=ma logoj

168

kai w(sper ou)de grammata pa=si ta au)ta ou)de fwnai ai( au)tai

e de maneira que precisamente nem as mesmas letras para todos nem as

mesmas vozes

(Peri (Ermeneiaj-16 a5)

Natildeo podem ser como letra e como voz em relaccedilatildeo ao som as mesmas

para todos pois a referecircncia aqui natildeo satildeo os nomes e predicados mas

justamente o seu caraacuteter diferenciativo e mutaacutevel a pronunciaccedilatildeo e maneira de

escrever Aqui Aristoacuteteles estaacute no campo do dito pronunciado do escrito com

letras O afastamento da essecircncia primeira permite que as condiccedilotildees de

possibilidade se tornem formas concretas

w(=n mentoi tau=ta shmei=a prwtwn46 tau)ta pa=si paqhmata th=j yuch=j

kai w(=n tau=ta o(moiwmata pragmata h)dh tau)ta

Das coisas primeiras quais contudo essas satildeo sinais as mesmas coisas satildeo

para todas as afecccedilotildees da alma e das que essas satildeo coisas semelhantes jaacute satildeo

as mesmas coisas

(Peri (Ermeneiaj-16a7) 46 Three main interpretations have been advanced Proponents of all tree agree that the

sentiment contained in the clause is lsquowords are primarily signs of affections in the soulrsquo

The disagreement come as to whether lsquoprimarilyrsquo qualifies lsquowordsrsquo lsquosignsrsquo or lsquoaffections

in the soulrsquo According to Ammonius lsquoprimarilyrsquo qualifies lsquoaffections in the soulrsquo

(Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p18)

169

O periacuteodo eacute composto por um paralelismo de relativas Os dois periacuteodos

satildeo iniciados por w(n tau=ta No entanto a partiacutecula mentoi da primeira

frase intensiva-confirmativa mas com aspecto restritivo estabelece uma

ligaccedilatildeo com a segunda frase e um distanciamento com a frase anterior Deve-

se enfatizar que o uso de prwtwn eacute duvidoso e eacute substituiacutedo em outras

versotildees por prwtwj A primeira alternativa que foi escolhida leva o

prwtwn a se ligar com o relativo enquanto a segunda se torna um adveacuterbio e

enfatizaria o modo pela qual as coisas primeiras seriam posteriormente sinais

Enquanto que na primeira alternativa o que seria enfatizado seriam as

proacuteprias coisas primeiras As mesmas coisas para todas as afecccedilotildees da alma e

que se tornam coisas semelhantes como mesmas coisas O genitivo da alma eacute

significativo na medida em que natildeo eacute mais da perspectiva do locativo anterior

das coisas ocorridas na alma mas da alma para as coisas ocorridas Mais uma

vez Aristoacuteteles estabelece uma unidade de ordem A partir da ordem do

conhecimento e do exerciacutecio do conhecimento se coloca em posiccedilatildeo primeira

o da alma para as coisas ocorridas 47 Satildeo a partir dessas semelhanccedilas que os

pensamentos se tornam pensamentos mas com certeza ainda natildeo satildeo

pensamentos mas semelhanccedilas de pensamentos

47 Jene geistigen Gehalte bilden fuumlr Aristoacuteteles wiederum ldquoAngleichungenrdquo (o(moiwmata)

an Bestimmtheiten der Dinge (pragmata)

(Cada conteuacutedo espiritual controi para Aristoacuteteles de novo ldquosemelhanccedilasrdquo nas

determinaccedilotildees da coisa (pragmata))

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p51)

170

Os siacutembolos vieram a ser a partir de operaccedilotildees do intelecto e antes

dessas operaccedilotildees eram indiferenciados vozes simples como algum homem ou

algum cavalo A razatildeo da essecircncia de um homem Aqui haacute uma diferenccedila

fundamental entre o que modernamente se diz da liacutengua como algo distinto

das operaccedilotildees do intelecto coisa que na Greacutecia eacute expresso pela palavra logoj

como uma uniatildeo inseparaacutevel entre as duas coisas

His enim quidquid est in animi intellectibus designatur his namque totus

ordo orationis efficitur

Pois eacute designado com estas faculdades intelectivas tudo aquilo que eacute na alma

pois toda ordem eacute efetuada com estas oraccedilotildees

πρώτως εἶπεν σηmicroεῖα εἶναι τὰ ὀνόmicroατα καὶ τὰ ῥήmicroατα τῶν νοηmicroάτων διότι

δευτέρως καὶ τῶν πραγmicroάτων σηmicroεῖά ἐστιν τῶν γὰρ δ τούτων τὰ microὲν microόνως

ἐξαγγέλλουσιν ὥσπερ τὰ γραφόmicroενα τὰ δὲ microόνως ἐξαγγέλλονται ὥσπερ τὰ

πράγmicroατα τὰ δὲ καὶ ἐξαγγέλλουσι καὶ ἐξαγγέλλονται ὥσπερ τὰ νοήmicroατα

καὶ αἱ φωναί ἐξαγγέλλουσι microὲν τὰ πρὸ αὐτῶν ἐξαγγέλλονται δὲ ὑπὸ τῶν

microετ αὐτά οἷον τὰ νοήmicroατα ἐπειδὴ δεύτερα microέν εἰσιν τῶν πραγmicroάτων πρῶτα

δὲ τῶν φωνῶν καὶ τῶν γραmicromicroάτων ἐξαγγέλλουσι microὲν τὰ πράγmicroατα

ἐξαγγέλλονται δὲ ὑπὸ τῶν φωνῶν ltκαὶgt τῶν γραφοmicroένων πάλιν αἱ φωναὶ

κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ἐξαγγέλλουσι microὲν τὰ πράγmicroατα καὶ τὰ νοήmicroατα

ἐξαγγέλλονται δὲ ὑπὸ τῶν γραφοmicroένων τὰ microέντοι πράγmicroατα οὔτε

ἐξαγγέλλουσί ποτε ἐπειδὴ οὐδέν ἐστιν πρὸ αὐτῶν οὐδὲ τὰ γραφόmicroενα

ἐξαγγέλλονται ὑπό τινος ἐπειδὴ οὐκ ἔχουσί τι microετ αὐτά καὶ ἔστιν φύσει

microὲν πρότερον τὸ πρᾶγmicroα τῶν ἄλλωνmiddot δεῖ γὰρ πρότερον εἶναι φέρε εἰπεῖν τὸν

171

ἵππον καὶ οὕτως τὸ περὶ αὐτὸν νόηmicroα microετὰ δὲ τὸ νόηmicroα τοῦ ἵππου καὶ τὸ

ὄνοmicroα microετὰ δὲ τὸ ὄνοmicroα τὰ γράmicromicroατα εἴπερ ὅλως εἰσὶν γράmicromicroατα

Em primeiro lugar disse ser as significaccedilotildees os nomes e os predicados das

coisas do intelecto porque em segundo lugar satildeo tambeacutem significados das

coisas E pois dessas umas somente anunciam como as coisas escritas e

outras somente satildeo anunciadas como as coisas e outros tanto enunciam como

satildeo enunciados assim como as coisas intelectuais e as vozes E anunciam

umas antes dessas e outras sob efeito dessas depois Tal como as coisas

intelectuais uma vez que as coisas segundas por um lado satildeo das coisas e as

coisas primeiras por outro lado satildeo das vozes e das letras anunciam as

coisas e satildeo anunciadas sob o efeito das vozes e das coisas escritas E em

sentido inverso as vozes segundo o modo proacuteprio anunciam as coisas e as

coisas intelectuais por um lado e por outro satildeo anunciadas sob o efeito das

coisas escritas As coisas com certeza nem anunciam de algum modo uma vez

que nada eacute antes delas nem as coisas escritas satildeo anunciadas sob o efeito de

algo uma vez que natildeo tem algo depois delas E existem por meio da natureza

as coisas das outras Pois eacute preciso ser primeiro supor o cavalo e assim o

pensamento em torno a ele e depois do pensamento do cavalo tambeacutem o nome

e depois do nome as letras se precisamente totalmente satildeo letras

(Stephanus 520)

A partir do 417a14 do Peri Yuxhj Aristoacuteteles comeccedila a fazer distinccedilotildees

mais precisas quanto agraves sensaccedilotildees e as divide em trecircs o concernente ao sentir

(a)isqetikon) o sentir (a)isqanesqai) e o ato de sentir (ai)sqesij) A

ai)sqesij eacute o sentido e o ai)sqetoj eacute o objeto Os objetos se dividem em

172

proacuteprios e ocorridos e os proacuteprios se dividem em objetos proacuteprios e comuns

O que concerne ao sentir natildeo funciona por si mesmo pois soacute existe em

possibilidade portanto necessita do externo para que possa se atualizar O

combustiacutevel natildeo queima sem a combustatildeo Jaacute o sentir e a sensaccedilatildeo existem

tanto como possibilidade como atividade Da mesma maneira o possiacutevel de

sentir (ai)sqetoj) eacute tanto por possibilidade como por atividade Aristoacuteteles

faz a analogia entre sofrer alteraccedilatildeo (pasxein) e se movimentar

(kinei=sqai) com ter atividade (e)nergei=n) Pois a movimentaccedilatildeo eacute alguma

atividade todavia privada de fim

Desse modo reforccedila-se a tese que o autor sustenta dois princiacutepios ao

mesmo tempo tanto o semelhante pelo semelhante como o contraacuterio pelo

contraacuterio jaacute que o possiacutevel de sentir eacute dessemelhante ao sentir e a sensaccedilatildeo

por sua vez eacute semelhante ao sofrer afecccedilatildeo e movimentar-se como atividade

Tambeacutem da atualizaccedilatildeo e da possibilidade faz distinccedilotildees mais precisas Nesse

ponto Aristoacuteteles esclarece como eacute o processo de obtenccedilatildeo do conhecimento

peri men ou)=n toutwn ei)rhtai e)n toi=j peri yuch=j -a)llhj gar

pragmateiaj- e)sti de w(sper e)n th=| yuch=| o(te men nohma a)neu tou=

a)lhqeuein h) yeudesqai o(te de h)dh w(=| a)nagkh toutwn u(parcein

qateron ou(tw kai e)n th=| fwnh=| peri gar sunqesin kai diairesin e)sti

to yeu=doj te kai to a)lhqej ta men ou)=n o)nomata au)ta kai ta

r(hmata e)oike tw=| a)neu sunqesewj kai diairesewj nohmati oi(=on to

a)nqrwpoj h) leukon o(tan mh prosteqh=| ti ou)te gar yeu=doj ou)te

a)lhqej pw shmei=on d e)sti tou=de kai gar o( tragelafoj shmainei

men ti ou)pw de a)lhqej h) yeu=doj e)an mh to ei)=nai h) mh ei)=nai

173

prosteqh=| h) a(plw=j h) kata cronon

A respeito dessas estaacute dito no ldquoDa almardquo --- pois eacute de outra obra-e eacute

possiacutevel como precisamente na alma quando por um lado um pensamento

sem ser verdadeiro ou falso e quando por outro jaacute por meio disso eacute

necessidade subsistir desses a coisa outra assim tambeacutem na voz pois sobre a

junccedilatildeo e a separaccedilatildeo eacute a coisa verdadeira e a coisa falsa pois sobre a junccedilatildeo

e a separaccedilatildeo eacute a coisa verdadeira e a coisa falsa Certamente as mesmas

coisas nomeadas e as coisas predicadas parecem para o pensamento sem

junccedilatildeo e separaccedilatildeo tal como o homem ou a coisa branca quando algo natildeo eacute

acrescentado pois de alguma maneira nem eacute falsa nem verdadeira E eacute sinal

desta coisa pois o Tragelaphos sinaliza algo ainda natildeo eacute coisa verdadeira

ou falsa se natildeo eacute posto diante o ser ou natildeo ser ou de maneira simples ou com

o tempo

(Peri (Ermeneiaj-16 a8)

O falso e o verdadeiro estatildeo em torno da siacutentese e da diferenciaccedilatildeo

que foram criadas pelas afecccedilotildees na alma O espaccedilo e o tempo foram divididos

no comprimento e em passado presente e futuro de modo pertinente agrave divisatildeo

do enunciado Os nomes e os predicados mesmos para o pensamento

aparecem sem a siacutentese e a divisatildeo tal como homem e branco quando natildeo se

acrescenta algo do ser ou natildeo ser quer dizer indiferenciados portanto ainda

fazem parte das operaccedilotildees do intelecto que natildeo se concretizaram em realidade

O uso do aoristo eventual indica um aspecto e consequumlente enquadramento

modal que vem do concreto mas que natildeo eacute mais concreto assim eventual

Poderiacuteamos dizer que sunqesij kai diairesij significam afirmaccedilatildeo e

174

negaccedilatildeo e os dois soacute surgem realmente quando se posicionam no sentido de

acrescentar sentido que eacute possibilitado pelo poder dizer sim e natildeo como

declaraccedilatildeo loacutegica

A passagem remete ao Peri Yuxh=j 416a23 na qual Aristoacuteteles

divide entre os processos do conhecimento aqueles que satildeo por possibilidade

e aqueles que satildeo por atualizaccedilatildeo

Aqueles que satildeo por possiblidade foram afetados pelo gecircnero que eacute a

mateacuteria e possivelmente tem conhecimento e aqueles que satildeo por atualizaccedilatildeo

satildeo capazes de exercitar o conhecimento que adquiriram se as coisas externas

permitirem Este uacuteltimo Aristoacuteteles chama de gramaacutetico ou do que se exercita

pela aritmeacutetica O que exercita o seu conhecimento dependente das causas

externas Mas existe um terceiro que exercita jaacute o que eacute O que eacute pela

atualizaccedilatildeo Nas Categorias Aristoacuteteles se refere a razatildeo da essecircncia (logoj

th=j ou)siaj) como o que delimita os conceitos atraveacutes da sunqesij kai

diairesij Isso implica num acrescentar (prostiqhmi) e subtrair

(a)fairew)48

qewrou=n gar ginetai to e)con thn e)pisthmhn o(per h) ou)k e)stin

a)lloiou=sqai ei)j au(to gar h( e)pidosij kai ei)j e)nteleceian$ h) e(teron

genoj a)lloiwsewj dio ou) kalw=j e)cei legein to fronou=n o(tan fronh=|

a)lloiou=-sqai w(sper ou)de ton oi)kodomon o(tan oi)kodomh=|

Pois o que especula vem a ser o que tem ciecircncia que certamente ou natildeo eacute ser

alterado qualitativamente (pois a acrescentaccedilatildeo eacute para um mesmo e em

48 Ver Metafiacutesica 1043b36-1044a2

175

direccedilatildeo a enteleacutequia) ou um outro gecircnero de alteraccedilatildeo por isso natildeo eacute bom

dizer o que tem entendimento quando entende ser alterado como

precisamente nem o construtor quando constroacutei

(Peri Yuxh=j-417b6)

A passagem remete tambeacutem as Categorias 1b 25-26

Τῶν κατὰ microηδεmicroίαν συmicroπλοκὴν λεγοmicroένων ἕκαστον ἤτοι οὐσίαν σηmicroαίνει ἢ

ποσὸν ἢ ποιὸν ἢ πρός τι ἢ ποὺ ἢ

Das coisas ditas sem nenhuma ligaccedilatildeo cada uma com certeza significa

essecircncia ou quantidade ou qualidade ou relaccedilatildeo ou onde ou

Portanto o enunciado remete agraves condiccedilotildees loacutegicas do verdadeiro e do

falso e isso significa que um (por possibilidade) tem a mera posse possiacutevel do

conhecimento e o segundo (por atualizaccedilatildeo) estaacute separado da opiniatildeo falsa

pela verdadeira o natildeo atualizar em direccedilatildeo ao atualizar Por isso Aristoacuteteles

fala do concernente ao sentir e do que natildeo eacute concernente ao sentir

A diferenccedila didaacutetica entre a divisatildeo do sensiacutevel e do entendimento se

estabelece na atualizaccedilatildeo do externo como particular e do universal como do

conhecimento

ai)tion d o(ti tw=n kaq e(kaston h( kat e)nergeian ai)sqhsij h( d

e)pisthmh tw=n kaqolou

E eacute causador que a sensaccedilatildeo eacute segundo a atividade das coisas segundo o

partiacutecular e a ciecircncia das coisas de modo universal

176

(Peri Yuxh=j- 417b22)

Esses universais estatildeo na alma propriamente pois eles satildeo

propriamente a alma

tau=ta d e)n au)th=| pwj e)sti th=| yuch=| dio noh=sai men e)p au)tw=| o(potan

boulhtai ai)sqanesqai d ou)k e)p au)tw=| a)nagkai=on gar u(parcein to

ai)sqhton

E essas coisas de algum modo estatildeo na alma mesmo Por isso pensar por um

lado sobre o causador quando quer e sentir natildeo sobre o causador Pois eacute

necessaacuterio subsistir o possiacutevel de sentir

(Peri Yuxh=j- 417b25)

Sendo assim o concernente agrave sensaccedilatildeo eacute dito pelo ser afetado e pelo

ser alterado Satildeo duas possibilidades Logo passa-se para o possiacutevel de sentir

que por sua vez eacute dividido em trecircs Duas das coisas mesmas e uma do

ocorrido Das coisas mesmas uma eacute proacutepria da sensaccedilatildeo e a outra comum a

todas As proacuteprias ele explica no Peri Yuxh=j a11

legw d i)dion men o( mh e)ndecetai e(tera| ai)sqhsei ai)sqanesqai kai

peri o( mh e)ndecetai a)pathqh=nai oi(=on o)yij crwmatoj kai a)koh

yofou kai geu=sij cumou= h( d a(fh pleiouj [men] e)cei diaforaj a)ll

e(kasth ge krinei peri toutwn kai ou)k a)pata=tai o(ti crw=ma ou)d o(ti

yofoj a)lla ti to kecrwsmenon h) pou= h) ti to yofou=n h) pou=

177

E digo proacuteprio o que natildeo admite sentir por outra sensaccedilatildeo e sobre o que natildeo

admite estar enganada a visatildeo da cor audiccedilatildeo de som gustaccedilatildeo do sabor E

o tato tem um maior nuacutemero de diferenccedilas mas cada uma julga a respeito

desses e natildeo se engana que eacute cor e natildeo som mas o que eacute colorido ou onde

ou o que eacute o sonoro ou onde

E as comuns no 418a16

ta men ou)=n toiau=ta legetai i)dia e(kasthj koina de kinhsij h)remia

a)riqmoj sch=ma megeqoj

E coisas desse tipo entatildeo satildeo ditas proacuteprias de cada um e comuns

movimento repouso nuacutemero figura magnitude

Passa entatildeo a explicar o ocorrido no 418a20

kata sumbebhkoj de legetai ai)sqhton oi(=on ei) to leukon ei)h Diarouj

ui(oj kata sumbebhkoj gar toutou ai)sqanetai o(ti tw=| leukw=|

sumbebhke tou=to ou(= ai)sqanetai dio kai ou)den pascei h(=| toiou=ton u(po

tou= ai)sqhtou= tw=n de kaq au(ta ai)sqhtw=n ta i)dia kuriwj e)stin

ai)sqhta kai proj a( h( ou)sia pefuken e(kasthj ai)sqhsewj

E segundo o ocorrido eacute dito um possiacutevel de sentir tal como se este branco

fosse filho de Diares Pois sente isso segundo o ocorrido porque ocorreu isso

178

ao branco do que sente por isso em nada eacute afetado enquanto tal sob o efeito

do possiacutevel de sentir E das sensaccedilotildees segundo elas mesmas as proacuteprias de

modo proacuteprio satildeo possiacuteveis de sentir e em relaccedilatildeo as quais a essecircncia por

natureza de cada sensaccedilatildeo

A partir da essecircncia a visatildeo eacute visiacutevel agrave cor que eacute possiacutevel dizer com a

palavra que ainda natildeo tem nome Dessa forma Aristoacuteteles descreve esse

processo como anterior agrave palavra

to gar o(raton e)sti crw=ma tou=to d e)sti to e)pi tou= kaq au(to o(ratou=

kaq au(to de ou) tw=| logw| a)ll o(ti e)n e(autw=| e)cei to ai)tion tou= ei)=nai

o(raton pa=n de crw=ma kinhtikon e)sti tou= kat e)nergeian diafanou=j

kai tou=t e)stin au)tou= h( fusij dioper ou)c o(raton a)neu fwtoj a)lla

pa=n to e(kastou crw=ma e)n fwti o(ra=tai dio peri fwtoj prw=ton

lekteon ti e)stin e)sti dh ti diafanej

Pois o visiacutevel eacute cor e isso eacute a coisa sobre o visiacutevel por si mesmo

E por si mesmo natildeo pela palavra mas que tem o visiacutevel causador do ser em si

mesmo E toda cor eacute concernente agrave movimentaccedilatildeo do diaacutefano segundo a

atividade E a natureza dele eacute isso Por isso natildeo eacute visiacutevel sem luz mas toda a

cor de cada um eacute visiacutevel na luz Por isso a respeito da luz primeiramente deve

ser dito o que eacute Eacute possiacutevel de fato algo diaacutefano

(Peri yuxh=j-419a1)

179

A incerteza se atualiza pela luz A incerteza eacute o diaacutefano transparente

Por isso natildeo se torna visiacutevel sem luz O diaacutefano soacute eacute visiacutevel por uma cor

alheia Segundo Aristoacuteteles a luz natildeo seria um movimento segundo o lugar

(fora) mas mudanccedila qualitativa (a)lloiwsij) do meio transparente Desse

modo o diaacutefano em possibilidade eacute o obscuro e o diaacutefano em atualizaccedilatildeo eacute a

luz Aristoacuteteles interpotildee a presenccedila de um meio para que exista a possibilidade

tanto da visatildeo quanto do som Para a luz este meio eacute o diaacutefano Para o som o

ar Aristoacuteteles passa entatildeo a explicar o som

o( men gar e)nergeia tij o( de dunamij ta men gar ou) famen e)cein

yofon oi(=on spoggon e)ria ta d e)cein oi(=on calkon kai o(sa sterea

kai lei=a o(ti dunatai yofh=sai tou=to d e)stin au)tou= metaxu kai th=j

a)koh=j e)mpoih=sai yofon e)nergeia$ |

Pois por um lado uma certa atividade e por outro uma possibilidade pois

umas coisas natildeo dizemos ter som tal como uma esponja latilde e outras ter tal

como bronze e quantos soacutelidos e lisos porque podem soar (e isso eacute fazer dele

um intermediaacuterio e da audiccedilatildeo um som em atividade)

(Peri Yuxh=j-419b4)

Aristoacuteteles diz que o som vem a ser sempre contra algo e em algo

pois eacute um golpe e por isso eacute impossiacutevel o que eacute um vir a ser som Assim o

som eacute segundo a atividade O som natildeo pode vir a ser sem a mudanccedila de

movimento de um local para outro (fora) e o uno natildeo pode mudar de local

180

Diz Aristoacuteteles no Peri Yuxh=j livro 02 420 b05

peri men ou)=n yofou tauth| diwrisqw h( de fwnh yofoj tij e)stin

e)myucou tw=n gar a)yucwn ou)qen fwnei= a)lla kaq o(moiothta legetai

fwnei=n oi(=on au)loj kai lura kai o(sa a)lla tw=n a)yucwn a)potasin

e)cei kai meloj kai dialekton

A respeito do som dessa esteja determinado E a voz eacute um certo som do

animado pois dos inanimados nenhum tem voz mas segundo uma

semelhanccedila se diz emitirem som tal como o flauta e a lira e quantas outras

dos inanimados tem alongamento melodia e som articulado

ldquoA voz eacute um certo som do animadordquo Isto significa que o ar natildeo se

dissipou e tocou o sensiacutevel Mais uma vez natildeo eacute possiacutevel ser o som mas

somente um certo som por atuar no plano da alma e corpo Daiacute se tornar claro

em que lugar se situa e o que eacute a noccedilatildeo de siacutembolo O siacutembolo ocorre junto agraves

operaccedilotildees agraves afecccedilotildees da alma mas somente enquanto nome e predicado

Segundo Aristoacuteteles as caracteriacutesticas da voz satildeo o alongamento a melodia e

o som articulado

e)oike gar o(ti kai h( fwnh tau=t e)cei polla de tw=n zw|wn ou)k e)cousi

fwnhn oi(=on ta te a)naima kai tw=n e)naimwn i)cquej kai tou=t

eu)logwj ei)per a)eroj kinhsij tij e)stin o( yofoj$ a)ll oi( legomenoi

fwnei=n oi(=on oampi( e)n tw=| )Acelw|w| yofou=si toi=j bragcioij h) tini

e(terw| toioutw| fwnh d e)sti zw|ou yofoj ou) tw=| tuconti moriw|

181

Pois parece que a voz tem essas coisas E muitos dos animais natildeo tecircm voz tal

como os natildeo sanguumliacuteneos e dentre os sanguumliacuteneos os peixes (e isso de modo

expresso se precisamente som eacute uma certa movimentaccedilatildeo do ar) mas os que

dizemos emitirem som tal como os no Aqueloo emitem som com os brocircnquios

ou como alguma outra coisa desse tipo e voz eacute o som do animal natildeo como

uma parte aleatoacuteria

(Peri Yuxh=j-420 b13)

ldquoE a voz eacute o som do animal natildeo como uma parte aleatoacuteriardquo ou seja

qualquer parte do corpo mas uma parte determinada Na verdade a voz serve

para a subsistecircncia do bem enquanto a expressatildeo (e(rmeneia) serve em vista

do bem O som articulado eacute a expressatildeo em vista do bem A voz simples eacute a

voz das categorias a partir da qual o aspecto e o gecircnero se tornam

determinados No indiferenciado natildeo existe o erro mas no discurso

declarativo existe jaacute a possibilidade do falso ou do verdadeiro e portanto a

diferenciaccedilatildeo

o)rganon de th=| a)napnoh=| o( farugx ou(= d e(neka to morion e)sti tou=to

pneumwn toutw| gar tw=| moriw| pleon e)cei to qermon ta peza tw=n

a)llwn dei=tai de th=j a)napnoh=j kai o( peri thn kardian topoj prw=toj

dio a)nagkai=on ei)sw a)na-pneomenon ei)sienai ton a)era w(ste h( plhgh

tou= a)napneomenou a)eroj u(po th=j e)n toutoij toi=j morioij yuch=j proj

thn kaloumenhn a)rthrian fwnh e)stin ou) gar pa=j zw|ou yofoj fwnh

kaqaper ei)pomen-e)sti gar kai th=| glwtth| yofei=n kai w(j oi(

182

bhttontej-a)lla dei= e)myucon te ei)=nai to tupton kai meta fantasiaj

tinoj

E o instrumento para a respiraccedilatildeo eacute a faringe E o pulmatildeo em vista de que

essa parte existe pois tem mais calor por essa parte do que pelas outras os

animais terrestres e precisa da respiraccedilatildeo tambeacutem primeiramente o lugar o

em torno do coraccedilatildeo Por isso eacute necessaacuterio entrar no interior o ar respirado

De maneira que o golpe do ar respirado sob o efeito da alma nessas tais

partes contra a chamada arteacuteria eacute voz (pois natildeo todo som do animal eacute voz

como dissemos pois existe tambeacutem o emitir som com a liacutengua e como os que

tossem mas eacute preciso ser animado o que bate tambeacutem com alguma fantasia49

(Peri Yuxh=j-420 b22)

49 No Peri Yuxh=j a palavra fantasia aparece

No nominativo 403 a8 415 a11 427b14 427b28 428 a1 428 a9 428 a18 428 a24 428

a26 428 a29 428 b09 428b 11 428 b30 429 a01 432 a10 433 a12 433 a20 433 a27

433 b29 434 a4

No acusativo singular

402b23 413b22427b23 428 a10 433 a10 434 a2

No genitivo singular

403 a9 414b16 420b32 427b29 429 a8 432b16 433b29

No nominativo plural

425b25 428 a11

No dativo plural

433 a12

183

shmantikoj gar dh tij yofoj e)stin h( fwnh) kai ou) tou=

a)napneomenou a)eroj w(sper h( bhx a)lla toutw| tuptei ton e)n th=|

a)rthria| proj au)thn

Pois a voz eacute um certo som significativo e natildeo do ar respirado como a tosse

mas com esse bate na arteacuteria para a tosse

(Peri Yuxh=j 421a1)

A fantasia tem relaccedilatildeo com a significaccedilatildeo e se diferencia de um

barulho qualquer como o da tosse que eacute meramente algo percutindo no sistema

respiratoacuterio

Para Boeacutecio o conceito de voz eacute o que se deve determinar primeiro

pois primeiro certamente a voz eacute o que deve ser definido

Pois a intenccedilatildeo de todo livro se torna patente com esta clareza e de modo

manifesto 50

Logo em seguida Boeacutecio daacute a sua definiccedilatildeo de voz

ldquoVoz eacute do ar atraveacutes da liacutengua a percussatildeo que atraveacutes de algumas partes da

garganta as quais se chamam arteacuterias eacute proferida pelo ser vivo Pois alguns

50 Hoc enim perspicuo et manifesto omnis libri pate fiet intentio

184

sons outros existem os quais por meio do mesmo satildeo executados com a

respiraccedilatildeo aos quais a liacutengua natildeo percute como eacute o da tosse Pois esta vem a

ser com a respiraccedilatildeo saindo de certa maneira atraveacutes as traqueias mas com

nenhuma impressatildeo da liacutengua e por isso nem pertence para nenhum dos

elementos pois de nenhum modo eacute capaz de ser escritordquo 51

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 04-linha 18)

E segue a sua definiccedilatildeo alargando o seu significado

Aquela (percussatildeo) tambeacutem eacute possiacutevel ser a definiccedilatildeo de voz como quando a

dizemos ser o som do que deve significar com uma certa imaginaccedilatildeo Daiacute a

diferenccedila estipulada por Boeacutecio entre dicccedilatildeo e locuccedilatildeo Sendo a primeira

meramente uma voz desarticulada e a segunda uma voz articulada52

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 04-linha 26)

51 Vox est aeris per linguam percussio quae per quasdam gutturis partes quae arteriae

uocantur ab animali profertur Sunt enim quidam alii soni qui eodem perficiuntur flatu

quos lingua non percutit ut est tussis Haec enim flatu fit quodam per arterias egrediente

sed nulla linguae impressione formatur atque ideo nec ullis subiacet elementis scribi enim

nullo modo potest Quocirca uox haec non dicitur sedtantum sonus

52 Illa quoque potest esse definitio uocis ut eam dicamus sonum esse cum quadam

imaginatione significandi Vox namque cum emittitur significationis alicuius causa

profertur Tussis uero cum sonus sit nullius significationis causa subrepit 5 potius quam

profertur

185

Mas que esta locuccedilatildeo seja significativa em relaccedilatildeo a aquela tambeacutem eacute

necessaacuterio ser posto que a imaginaccedilatildeo do que deve significar seja alguma

pela qual isto eacute que seja manifestada na voz ou na locuccedilatildeo que seja sem

duacutevida assim o que deve ser dito se neste sopro noacutes emitimos atraveacutes

traqueias em relaccedilatildeo a quem a percussatildeo somente seja da liacutengua eacute voz mas

tal percussatildeo verdadeiramente seja o que reconduza o som em letras

locuccedilatildeo que se alguma forccedila da imaginaccedilatildeo seja posta tambeacutem aquela voz

significativa eacute reconduzida 53

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 05-linha 22)

Para que portanto haja locuccedilatildeo eacute preciso vozmdashisto eacute aquele som que a

liacutengua percute e que tambeacutem a proacutepria voz tenha sido determinada atraveacutes

da liacutengua naquele som que se possa inscrever com letras 54

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 05-linha 19)

Aristoacuteteles esclarece a diferenccedila da voz (fwnh) o som (yofoj) e a

linguagem articulada (dialektoj)55 em ΤΩΝ ΠΕΡΙ ΤΑ ΖΩΙΑ ΙΣΤΟΡΙΩΝ I

488a31 e IV 535a 27

53 Sed ut haec locutio significatiua sit illud quoque addi oportet ut sit aliqua significandi

imaginatio per quam id quod in uoce uel inlocutione est proferatur ut certe ita dicendum

sit si in hoc flatu quem per arterias emittimus sit linguae sola percussio uox est sin uero

talis percussio sit ut in litteras redigat sonum locutio quod si uis quoque quaedam

imaginationis addatur 6 illa significatiua uox redditur

54 Ut igitur sit locutio uoce opus est -- id est eo sono quem percutit lingua ut et uox ipsa

sit per linguam determinata in eum sonum qui inscribi litteris possit

55 Ver Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p46

186

Καὶ τὰ microὲν ψοφητικά τὰ δ ἄφωνα τὰ δὲ φωνήεντα καὶ τούτων τὰ microὲν

διάλεκτον ἔχει τὰ δ ἀγράmicromicroατα καὶ τὰ microὲν κωτίλα τὰ δὲ σιγηλά τὰ δ

ᾠδικὰ τὰ δ ἄνῳδαmiddot πάντων δὲ κοινὸν τὸ περὶ τὰς ὀχείας microάλιστα ᾄδειν καὶ

λαλεῖν E as coisas sonoras e as privadas de som e as das expressotildees de discurso e

dessas as que tecircm linguagem articulada e as privadas de letra tambeacutem por

um lado agraves palradoras e por outro as silenciosas e as que gostam de cantar e

as privadas de canto E de todas eacute comum sobretudo o agradar e falar a

respeito da eacutepoca de procriaccedilatildeo

Φωνὴ καὶ ψόφος ἕτερόν ἐστι καὶ τρίτον διάλεκτος Φωνεῖ microὲν οὖν οὐδενὶ

τῶν ἄλλων microορίων οὐδὲν πλὴν τῷ φάρυγγιmiddot διὸ ὅσα microὴ ἔχει πλεύmicroονα οὐδὲ

φθέγγεταιmiddot διάλεκτος δ ἡ τῆς φωνῆς ἐστι τῇ γλώττῃ διάρθρωσις Τὰ microὲν

οὖν φωνήεντα ἡ φωνὴ καὶ ὁ λάρυγξ ἀφίησιν τὰ δ ἄφωνα ἡ γλῶττα καὶ τὰ

χείληmiddot ἐξ ὧν ἡ διάλεκτός ἐστιν ∆ιὸ ὅσα γλῶτταν microὴ ἔχει ἢ microὴ

ἀπολελυmicroένην οὐ διαλέγεται Ψοφεῖν δ ἔστι καὶ ἄλλοις microορίοις Τὰ microὲν οὖν

ἔντοmicroα οὔτε φωνεῖ οὔτε διαλέγεται ψοφεῖ δὲ τῷ ἔσω πνεύmicroατι οὐ τῷ

θύραζεmiddot οὐδὲν γὰρ ἀναπνεῖ αὐτῶν ἀλλὰ τὰ microὲν βοmicroβεῖ οἷον microέλιττα καὶ τὰ

πτηνὰ αὐτῶν τὰ δ ᾄδειν λέγεται οἷον οἱ τέττιγες Πάντα δὲ ταῦτα ψοφεῖ

τῷ ὑmicroένι τῷ ὑπὸ τὸ ὑπόζωmicroα ὅσων διῄρηται οἷον τῶν τεττίγων τι γένος τῇ

τρίψει τοῦ πνεύmicroατος Καὶ αἱ microυῖαι δὲ καὶ αἱ microέλιτται καὶ τἆλλα πάντα τῇ

πτήσει αἴροντα καὶ συστέλλονταmiddot ὁ γὰρ ψόφος τρῖψις τοῦ ἔσω πνεύmicroατός

ἐστιν Αἱ δ ἀκρίδες τοῖς πηδαλίοις τρίβουσαι ποιοῦσι τὸν ψόφον

187

Voz e som satildeo diferentes e um terceiro eacute a linguagem articulada Afinal

produz um som em nenhuma das outras partes tatildeo pleno como na garganta

Por isso quantos natildeo tecircm pulmotildees nem pronuncia um som E a linguagem

articulada da voz eacute flexiacutevel pela liacutengua A voz e a laringe lanccedilam afinal as

expressotildees de discurso e a liacutengua as privadas de som e as labiais a partir

das quais existe a linguagem articulada Por isso quantas natildeo tecircm liacutengua ou

natildeo estatildeo soltas natildeo conversam E soar satildeo tambeacutem outras partes umas por

um lado cortadas nem soa nem conversa e soa no interior com a respiraccedilatildeo

natildeo para fora Pois respira nenhuma delas de novo mas vibra tal como por

um lado a abelha e as aladas delas e o agradar tal como as cigarras E essas

todas soam por uma membrana sob o diafragma de quantas dividiram tal

como algum gecircnero das cigarras pela fricccedilatildeo da respiraccedilatildeo E as moscas e as

abelhas e todos os outros tambeacutem pelo ato de voar levantando e se reunindo

Pois o som eacute a fricccedilatildeo da respiraccedilatildeo de dentro E os gafanhotos fricccedilionantes

para os comandos fazem o som

Aristoacuteteles segue no texto investigando o olfato e sua semelhanccedila com o

odor e da mesma forma que os outros sentidos determina que existe um meio

um intermediaacuterio que os possibilita No caso do olfato do homem o ar

Diferentemente o gosto e o sabor satildeo objetos tangiacuteveis por isso natildeo

necessitam de intermediaacuterios e do tato o corpo seria o intermediaacuterio

dokou=men gar nu=n au)tw=n a(ptesqai kai ou)den ei)=nai dia mesou a)lla

diaferei to a(pton tw=n o(ratw=n kai tw=n yofhtikw=n o(ti e)keinwn men

ai)sqanomeqa tw=| to metaxu poiei=n ti h(ma=j tw=n de a(ptw=n ou)c u(po tou=

metaxu a)ll a(ma tw=| metaxu w(sper o( di a)spidoj plhgeij

188

Pois agora temos desses a opiniatildeo de tocaacute-los e de nada estar no meio Mas o

taacutectil difere do visiacutevel e do sonoro por que deles temos sensaccedilatildeo por produzir

algo em noacutes o intermediaacuterio dos taacuteteis natildeo sob o efeito do intermediaacuterio mas

junto ao intermediaacuterio como o golpeado atraveacutes de um escudo

(Peri Yuxh=j-423 b11)

Desta maneira Aristoacuteteles define a carne como sendo o intermediaacuterio

do tato Taacuteteis satildeo as diferenccedilas dos corpos enquanto corpos Na verdade

enquanto possibilidade que estaacute em atividade produz a possibilidade enquanto

meacutedia dos excessos Por isso ele consegue discernir pois ele eacute meacutedio

e)ti d w(sper o(ratou= kai a)oratou h)=n pwj h( o)yij o(moiwj de kai ai(

loipai tw=n a)ntikeimenwn ou(tw kai h( a(fh tou= a(ptou= kai a)naptou

a)napton d e)sti to te mikran e)con pampan diaforan tw=n a(ptw=n oi(=on

peponqen o( a)hr kai tw=n a(ptw=n ai( u(perbolai w(sper ta fqartika

kaq e(kasthn men ou)=n tw=n ai)sqhsewn ei)rhtai tupw|

E mais como a visatildeo que era de certo modo do visiacutevel e do privado de

visibilidade e de modo semelhante tambeacutem as restantes coisas contrapostas

assim tambeacutem o tacto eacute do taacutectil e do natildeo taacutectil e natildeo taacutectil eacute tanto o que tem

uma absolutamente pequena diferenccedila dos taacutecteis como o ar foi afetado e os

excessos dos taacutecteis como os destrutivos Estaacute dito entatildeo de maneira

esquemaacutetica segundo cada uma das sensaccedilotildees

189

(Peri Yuxh=j-424 a10)

Assim sendo diz Aristoacuteteles o oacutergatildeo sensorial natildeo recebe a mateacuteria

mas os aspectos da mateacuteria Isto se pode verificar com aquele sentido

correspondente a cada elemento sensiacutevel natildeo enquanto cada um deles eacute dito

mas enquanto tal qualidade segundo a razatildeo

Com certeza surge um problema comum a todos os sentidos pois como

Aristoacuteteles afirma que na voz natildeo existe somente a parte mecacircnica do som

mas alguma fantasia tambeacutem dentro dos outros sentidos isso se repetiria

Logo trata-se de esclarecer o que significa tal fantasia e sua relaccedilatildeo com o

intelecto pois segundo Aristoacuteteles haacute uma meacutedia dos sentidos que eacute julgada

pela razatildeo

a)ll e)kei=noi a(plw=j e)legon peri tw=n legomenwn ou)c a(plw=j ei) d h(

fwnh sumfwnia tij e)stin h( de fwnh kai h( a)koh e)stin w(j e(n e)sti

[kai e)stin w(j ou)c e(n to au)to] logoj d h( sumfwnia a)nagkh kai thn

a)kohn logon tina ei)=nai kai dia tou=to kai fqeirei e(kaston

u(perballon kai to o)xu kai to baru thn a)kohn o(moiwj de kai e)n

cumoi=j thn geu=sin kai e)n crwmasi thn o)yin to sfodra lampron h)

zoferon kai e)n o)sfrhsei h( i)scura o)smh kai glukei=a kai pikra w(j

logou tinoj o)ntoj th=j ai)sqhsewj dio kai h(dea men o(tan ei)likrinh=

kai a)mikta o)nta a)ghtai ei)j ton logon oi(=on to o)xu h) gluku h)

a(lmuron h(dea gar tote o(lwj de ma=llon to mikton sumfwnia h) to

o)xu h) baru a(fh=| de to qermanton h) yukton h( d ai)sqhsij o(

190

logoju(perballonta de luei h) fqeirei e(kasth men ou)=n ai)sqhsij tou=

u(pokeimenou ai)sqhtou= e)stin u(parcousa e)n tw=| ai)sqhthriw| h(=|

ai)sqhthrion kai krinei taj tou= u(pokeimenou ai)sqhtou= diaforaj oi(=on

leukon men kai melan o)yij gluku de kai pikron geu=sij o(moiwj d

e)cei tou=to kai e)pi tw=n a)llwn e)pei de kai to leukon kai to gluku kai

e(kaston tw=n ai)sqhtw=n proj e(kaston krinomen tini kai

ai)sqanomeqa o(ti diaferei a)nagkh dh ai)sqhsei ai)sqhta gar e)stin h(=|

kai dh=lon o(ti h( sarx ou)k e)sti to e)scaton ai)sqhthrion a)nagkh gar

a)n h)=n a(ptomenon au)to krinein to kri=non ou)te dh kecwrismenoij

e)ndecetai krinein o(ti e(teron to gluku tou= leukou= a)lla dei= e(ni tini

a)mfw dh=la ei)=nai ou(tw men gar ka)n ei) tou= men e)gw tou= de su ai)sqoio

dh=lon a)n ei)h o(ti e(tera a)llhlwn dei= de to e(n legein o(ti e(teron

e(teron gar to gluku tou= leukou=legei a)ra to au)to w(ste w(j legei ou(tw

kai noei= kai ai)sqanetai-o(ti men ou)=n ou)c oi(=on te kecwrismenoij

krinein ta kecwrismena dh=lon o(ti d ou)d e)n kecwrismenw| cronw|

e)nteu=qen

(Peri Yuxh=j-425a 26)

Mas aqueles disseram de maneira simples sobre as coisas ditas natildeo de

maneira simples E se a voz eacute uma certa consonacircncia e a voz e a audiccedilatildeo satildeo

como um (e eacute possiacutevel como natildeo um o mesmo) e a consonacircncia eacute uma razatildeo

eacute necessidade tambeacutem a audiccedilatildeo ser uma certa razatildeo E por isso tambeacutem

cada excesso destroacutei tanto agudo como grave a audiccedilatildeo E de modo

semelhante tambeacutem nos sabores a gustaccedilatildeo e nas cores a visatildeo demasiado

191

brilhante ou o tenebroso e no olfato o odor forte tanto doce quanto picante

como o que eacute uma certa razatildeo da sensaccedilatildeoPelo que tambeacutem satildeo agradaacuteveis

quando as que satildeo sem mistura e pura levam a razatildeo tal como o acre o doce

ou salgado pois entatildeo satildeo agradaacuteveis e em geral mais o misto e a

consonacircncia do que o agudo ou grave E o tato o esquentaacutevel ou esfriaacutevel E a

sensaccedilatildeo eacute uma razatildeo56 E as coisas que excedem doem ou destroem

Cada sensaccedilatildeo eacute do sujeito possiacutevel de sentir subsistindo no oacutergatildeo sensiacutevel

enquanto oacutergatildeo sensiacutevel e julga as diferenccedilas do sujeito sensiacutevel tal como

uma visatildeo branca e preta e uma gustaccedilatildeo doce e amarga e de modo

semelhante tambeacutem isso sobre as outras E uma vez que tambeacutem o branco e o

doce e cada um dos possiacuteveis de sentir em relaccedilatildeo a cada um julgamos pelo

que tambeacutem sentimos que diferem Eacute necessidade de fato pela sensaccedilatildeo pois

satildeo coisas possiacuteveis de sentir De onde tambeacutem eacute evidente que a carne natildeo eacute o

oacutergatildeo sensiacutevel extremo pois seria uma necessidade o que julga julgar

tocando E nem de fato pelos separados admite julgar que o doce eacute diverso do

branco mas eacute preciso ambos serem por algo uacutenico coisas evidentes-pois

assim ainda que se eu sentisse do eu por um lado e do tu por outro lado eacute

evidente seria que outras coisas de uns e outros e eacute preciso dizer um que eacute

outro pois o doce eacute diverso do branco Portanto eacute o mesmo que diz tal como

diz assim tambeacutem pensa e sente que certamente natildeo eacute capaz pelos

separados julgar as coisas separadas eacute evidente Que tampouco em tempos

separados de laacute

Assim Aristoacuteteles pensa por meio do tempo indivisiacutevel e inseparaacutevel o

julgar e o pensar e o entrar em contato com objetos sensiacuteveis Por outro lado

56 O negrito eacute meu

192

tambeacutem estabelece a carne natildeo como o orgatildeo uacuteltimo o que remete para a

questatildeo do intelecto

Noacutes soacute podemos julgar o diferente pelo mesmo Aristoacuteteles pergunta se

satildeo possiacuteveis de se separar pelo ser Ou seja se separar logicamente A

ldquofoacutermulardquo aplicada por Aristoacuteteles eacute a divisatildeo entre possibilidade e atividade

pois em possibilidade estaacute cada um dos opostos sensiacuteveis No entanto natildeo eacute o

caso em atividade Logo a uacutenica maneira na qual a mesma coisa possa

simultaneamente ser ou receber os aspectos de dois opostos tais como branco

e preto eacute se tornando divisiacutevel e cessando de ser indivisiacutevel em possibilidade

h) ou)c oi(=on te dunamei men gar to au)to kai a)diaireton ta)n-

antia tw=| d ei)=nai ou) a)lla tw=| e)nergei=sqai diaireton kai

ou)c oi(=on te a(ma leukon kai melan ei)=nai w(st ou)de ta ei)dh

pascein au)tw=n ei) toiou=ton h( ai)sqhsij kai h( nohsij

Ou natildeo eacute capaz Pois o mesmo em possibilidade tambeacutem por um lado eacute

indivisiacutevel em relaccedilatildeo aos contraacuterios e por outro lado natildeo pelo ser mas eacute

divisiacutevel pelo estar atuando e natildeo eacute capaz ser ao mesmo tempo branco e

preto tampouco ser afetado em relaccedilatildeo os aspectos deles se a sensaccedilatildeo e o

ato de pensar satildeo desses tipos

(Peri Yuxh=j -427 a19)

᾽Εντεῦθέν ἐστιν ἡ ἀνατροπὴ τῆς ψευδοῦς λύσεως τῆς ἀπορίας δυνάmicroει

γάρ φησί τὸ αὐτὸ δύναται δέχεσθαι τὰ ἐναντία ἀδιαίρετον ὄν τῷ δὲ εἶναι

οὔ ἀντὶ τοῦ ἐνεργείᾳ δὲ οὐ δύναται δέξασθαι τὰ ἐναντίαmiddot ἐν γὰρ τῷ

193

ἐνεργεῖσθαι διαιρεῖται ἐνεργοῦντος γὰρ φέρε εἰπεῖν τοῦ λευκοῦ καὶ τοῦ

microέλανος διαιρεῖται τὸ ὑποκείmicroενον καὶ διασπᾶται καὶ οὐ microένει ἀδιαίρετον

A refutaccedilatildeo estaacute na libertaccedilatildeo do falso da aporia pois em

possibilidade diz ser possiacutevel admitir o mesmo agraves coisas contraacuterias sendo

indivisiacuteveis Pelo ser no lugar da atividade natildeo eacute possiacutevel admitir as coisas

contraacuterias pois no ser ativo se difere Da atividade deve-se dizer do branco e

do preto divide o sujeito tanto se separa como natildeo permanece indivisiacutevel

(Philoponos- In Aristotelis Peri Yuxh=j Commentaria- 484-18-22)

194

bull Capiacutetulo III A definiccedilatildeo de aoristo A relaccedilatildeo da fantasia e do

intelecto com as vozes simples e enunciado simples e por sua vez em

relaccedilatildeo aos modos eventual optativo e irreal

)Onoma men ou)=n e)sti fwnh shmantikh kata sunqhkhn a)neu cronou

h(=j mhden meroj e)sti shmantikon kecwrismenon e)n gar tw=| Kallippoj

to ippoj ou)den kaq au(to shmainei w(sper e)n tw=| logw| tw=| kaloj

i(ppoj ou) mhn ou)d w(sper e)n toi=j a(ploi=j o)nomasin ou(twj e)cei kai e)n

toi=j peplegmenoij e)n e)keinoij men gar ou)damw=j to meroj

shmantikon e)n de toutoij bouletai men a)ll ou)denoj kecwrismenon

oi(=on e)n tw=| e)paktrokelhj to kelhj

O nome certamente eacute voz significativa segundo o conjuntojunto sem tempo

da qual nenhuma parte eacute coisa significativa separada pois em o cavalo

bonito cavalo em nada sinaliza por si mesmo como precisamente no

discurso para algueacutem o cavalo eacute bonito De fato natildeo em nada como

precisamente nomes simples assim eacute tambeacutem nos que satildeo tranccedilados pois

naqueles de nenhuma maneira a parte eacute significativa e a parte quer nesses de

fato mas separada de nenhuma parte tal como em epaktrokeles (pequena

embarcaccedilatildeo ligeira de piratas) o keles (pequeno barco)

(Peri (Ermeneiaj-16 a19)

195

Esta passagem remete a passagem da Poeacutetica 1457 a10

Nenhuma parte eacute significativa fora do conjuntojunto O contraacuterio equivaleria

a dizer que os nomes simples ou tranccedilados estariam foram do contexto de

compreensatildeo no entanto o significantesignificado estaacute presente dentro de um

contexto coletivo de entendimento Estaacute fora do tempo pois ainda natildeo eacute um

enunciado jaacute que natildeo tem o eacute era ou seraacute

ὄνοmicroα δέ ἐστι φωνὴ συνθετὴ σηmicroαντικὴ ἄνευ χρόνου ἧς microέρος οὐδέν ἐστι

καθ αὑτὸ σηmicroαντικόνmiddot ἐν γὰρ τοῖς διπλοῖς οὐ χρώmicroεθα ὡς καὶ αὐτὸ καθ

αὑτὸ σηmicroαῖνον οἷον ἐν τῷ Θεόδωρος τὸ οὐ σηmicroαίνει

E o nome eacute voz significativa possiacutevel de ser posta junto sem tempo a qual

nenhuma parte eacute significativa por si mesma Pois nos duplos natildeo nos

servimos de modo que tambeacutem eacute significativo o em si mesmo por si mesmo tal

como em Θεόδωρος natildeo significa o dw=ron (presente)

E no 1457 a 31

᾽Ονόmicroατος δὲ εἴδη τὸ microὲν ἁπλοῦν ἁπλοῦν δὲ λέγω ὃ microὴ ἐκ σηmicroαινόντων

σύγκειται οἷον γῆ τὸ δὲ διπλοῦνmiddot τούτου δὲ τὸ microὲν ἐκ σηmicroαίνοντος καὶ

ἀσήmicroου πλὴν οὐκ ἐν τῷ ὀνόmicroατι σηmicroαίνοντος καὶ ἀσήmicroου τὸ δὲ ἐκ

σηmicroαινόντων σύγκειται εἴη δ ἂν καὶ τριπλοῦν καὶ τετραπλοῦν ὄνοmicroα καὶ

E os aspectos do nome por um lado simples e digo simples o que natildeo jaz

junto a partir das coisas significativas tal como terra e por outro lado duplo

e desse um a partir da significaccedilatildeo e privado de significaccedilatildeo a menos que

196

natildeo no nome do que significa e privado de significaccedilatildeo o outro jaz junto a

partir das coisas que significam E fosse nome tanto triplo como quaacutedruplo

como

Os nomes simples e tranccedilados apenas significam alguma coisa mas natildeo

declaram nada A voz semacircntica sem tempo eacute segundo o conjunto junto

(Sunqhkh) da liacutengua mas ainda natildeo foi acrescentado um predicado que

consiste no eacute era ou seraacute Ali natildeo existe tempo dividido em presente passado e

futuro o tempo eacute inseparaacutevel As unidades fundamentais da linguagem satildeo

para Aristoacuteteles aqueles construccedilotildees sonoras de significaccedilatildeo cujas partes por

si natildeo declaram nada Estas construccedilotildees satildeo formadas por um lado de

unidades que satildeo um simples dizer (fasij) Satildeo pensadas com estas unidades

as palavras que entatildeo suportam a expressatildeo da miacutenima significaccedilatildeo conforme

satildeo ordenadas num conteuacutedo singular de significaccedilatildeo por outro lado essas

unidades satildeo sequumlecircncias de sons delimitados que por si ainda natildeo tem

significaccedilatildeo Estas unidades se diferenciam tanto das construccedilotildees sonoras de

significaccedilatildeo como de estruturas de palavras mais complexas como a de um

discurso declarativo ou de um discurso que eacute declarativo (e)uxh) mas natildeo

afirmativo ou negativo A diferenccedila entre voz simples e conceito estaacute

estabelecida aqui como signo sonoro linguumliacutestico e conceito57 Esta passagem

57 Die begriffliche der abstraktion zugaumlngliche Struktur (Formalitaumlt) ist fuumlr Aristoteles

demnach nichts unmitttelbar Reales wie die Substanz sondern gehoumlrt einem anderen

Seinsmodus zu der ldquoideelrdquogenannt werden koumlnnte Erst die Praumldikation von einem realem

Seiendem (ens reale) restituiert den Begriff dem konkreten realen Gegenstand dessen

Eigenschaft er dann beschreibt

197

remete a outra passagem no Peri Yuxh=j 427b 11

h( men gar ai)sqhsij tw=n i)diwn a)ei a)lhqhj kai pa=sin u(p-arcei toi=j

zw|oij dianoei=sqai d e)ndecetai kai yeudw=j kai ou)deni u(parcei w(=| mh

kai logoj fantasia gar e(teron kai ai)sqhsewj kai dianoiaj au(th te

ou) gignetai a)neu ai)sqhsewj kai a)neu tauthj ou)k e)stin u(polhyij

Pois a sensaccedilatildeo dos proacuteprios eacute sempre verdadeira e subsiste para todos os

animais e pensar discursivamente admite tambeacutem o modo falso e natildeo

subsiste em nenhum que natildeo tem a razatildeo pois fantasia eacute algo diverso tanto

da sensaccedilatildeo como do pensamento discursivo e essa (fantasia) natildeo vem a ser

sem sensaccedilatildeo e sem essa (sensaccedilatildeo) natildeo existe consideraccedilatildeo(u(polhyij)

Aristoacuteteles utiliza uma palavra diferente para julgar da que ele vinha

utilizando em passagens anteriores Ele vinha utilizando o verbo krinw e

agora passa a utilizar fronew O primeiro tem sentido de escolher separar

enquanto o segundo pensar no sentido de ter sentimento

Aristoacuteteles afirma que o pensar e o sentir natildeo satildeo a mesma coisa

embora digam pelo mesmo pois existem animais que sentem mas poucos que A estrutura conceitual acessiacutevel da abstraccedilatildeo (Formalidade) eacute para Aristoacuteteles assim

nenhum real imediato como a substacircncia mas sim pertence a um putro modo de ser o qual

poderiacuteamos nomear ldquoidealrdquo Somente a predicaccedilatildeo de um ente real (ens reale) restitui o

conceito para um objeto real concreto cuja propriedade ele entatildeo descreve

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p53-54)

198

pensam Portanto um som como voz eacute modelado como voz material com um

significado Neste ponto Aristoacuteteles introduz a noccedilatildeo de fantasia como que

especificando de forma mais clara o que eacute do sentir e o que eacute do pensar

Introduz assim tambeacutem alguns conceitos importantes 1) fantasia eacute distinto

tanto de sensaccedilatildeo como do pensamento discursivo 2) sem sensaccedilatildeo natildeo existe

fantasia 3) sem sensaccedilatildeo natildeo existe consideraccedilatildeo o pensamento discursivo eacute

o processo pelo qual a consideraccedilatildeo eacute o resultado 4) o ato de pensar natildeo eacute a

mesma coisa que a consideraccedilatildeo Note-se tambeacutem no trecho traduzido que o

ponto e viacutergula depois da palavra razatildeo indica um outro plano da mesma

coisa Na verdade a ecircnfase estaacute na partiacutecula gar como se a fantasia fosse um

tipo especial de sensaccedilatildeo que natildeo se encontra em todo o tipo de animal Assim

como consideraccedilatildeo eacute um tipo especial de pensamento

Remeto a visatildeo de Freudenthal

De Anima III 3 A conexatildeo deste capiacutetulo o uacutenico no qual Aristoacuteteles trata a

fantasia como tal em maiores detalhes eacute o seguinte No capiacutetulo 12 do Livro

II tal como nos dois primeiros capiacutetulos do 03 foi tratada a percepccedilatildeo de

maneira geral No comeccedilo do terceiro capiacutetulo torna-se refutado o aspecto

pensar natildeo eacute nada mais do que um modo de percepccedilatildeo (e)pei de-kai logoj

427 a17-b14) Entatildeo aparece uma digressatildeo para a fantasia a qual em sua

diferenciaccedilatildeo para o pensamento principalmente torna-se demonstrado a

partir da doca atraveacutes de muitos fundamentos (fantasia gar qarralea

b24) Aristoacuteteles dirige-se ao pensamento de volta daacute uma curta preacutevia da

divisatildeo citada por ele mesmo divide entatildeo a regiatildeo inteira do pensamento em

fantasia e u(polhyij e se dirige primeiramente a discussatildeo da

199

fantasia (--lekteon b29) Ela natildeo eacute a)isqhsij (--o(ramata 428 a16)

nem e)pisthmh ou nou=j (--kai yeudhj a18) nem doca (--h( fantasia

b10) A indicaccedilatildeo de sua essecircncia real e de seu fundamento fisioloacutegico (--

gignomenh 429 a2) segue uma deduccedilatildeo de seu nome e uma curta observaccedilatildeo

sobre sua significaccedilatildeo para animais e homens Como aponta este resumo se

coloca tudo em real conexatildeo ateacute a posiccedilatildeo 427 b 14-24 Essa falta de conexatildeo

mostra-se tambeacutem linguumlisticamente Fantasia gar e(teron kai

ai)sqhsewj kai dianoiaj deve fundamentar a determinaccedilatildeo precedente

ou mesmo esclarecer que a percepccedilatildeo e o pensamento satildeo diferentes

1)Porque h( ai)sqhsij tw=n i)diwn sempre satildeo verdadeiros mas o

pensamento tambeacutem eacute falso 2) Porque a percepccedilatildeo a todos os animais

pensar vem somente ao homem Mas como isso pode ser possiacutevel Eacute claro e

inteligiacutevel quando Brandis no mesmo lugar paacutegina 1125 traduz ldquotambeacutem eacute a

percepccedilatildeo de todos os objetos caracteriacutesticos naquele sentido sempre eacute

verdadeira e a todos os animais de modo comum o pensar verdadeiro ou

falso tambeacutem somente se encontram em tais animais os quais parcialmente a

razatildeo pois de ambos devem diferenciar a representaccedilatildeo e assim por dianterdquo

Julius Pacius em seu comentaacuterio para o De Anima daacute o seguinte

esclarecimento do gar ldquoprobat enim distinctionem inter sensum et

ratiocinationem ex eo quod inter utrumque colocatur phantasia quae ab

utroque separatur nam si ambo extrema differunt a meacutedio multo magis

differunt inter serdquo

ldquoPois prova a distinccedilatildeo entre a sensaccedilatildeo e o raciociacutenio a partir dessa coisa

que tambeacutem entre os dois eacute colocada a fantasia que dos dois eacute separada

200

porque se ambos extremos diferem pelo meio muito mais diferem entre sirdquo

Mas esta explicaccedilatildeo eacute muito artificial para poder ter valor de verdade pois

de modo melhor noacutes poderiamos procurar esclarecer da seguinte maneira

ldquopercepccedilatildeordquo assim significava previamenteldquoaparece para todos os animais

pensar somente para poucosrdquo porque natildeo nos eacute permitido objetar que seja a

fantasia um modo de a)isqesij e assim como o pensar natildeo apareccedila a

todos os animais58

Pacius tem uma visatildeo diferente da apresentada como se a fantasia fosse

um tipo diferente tanto da sensaccedilatildeo como do pensamento na medida em que

sensaccedilatildeo eacute diferente de pensamento e presume-se entatildeo que a fantasia seria

um terceiro tipo intermediaacuterio entre eles mas distinto dos dois Esse

argumento natildeo procede totalmente na medida em que Aristoacuteteles utiliza a

palavra outro e natildeo intermediaacuterio depois de fantasia Natildeo eacute verdade que duas

coisas satildeo distintas uma da outra por que uma terceira eacute distinta de ambas

Remeto a uma citaccedilatildeo anterior para poder obter um signifcado mais preciso do

termo

a)ll ou)de to noei=n e)n w(=| e)sti to o)rqw=j kai to mh o)rqw=j to men

o)rqw=j fronhsij kai e)pisthmh kai doxa a)lhqhj to de mh o)rqw=j

ta)nantia toutwn-ou)de tou=to e)sti tau)to tw=| ai)sqanesqai

(Peri yuxh=j- 427b9-11)

Mas nem o pensar em que estaacute o modo correto e o natildeo correto um por lado a 58 (Freudenthal-Uumlber den Begriff des Wortes Phantasia Bei Aristoacuteteles-paacuteg 8 910)

201

distinccedilatildeo correta tanto a inteligecircncia como a ciecircncia como a opiniatildeo

verdadeira e de outro o natildeo correto os contraacuterios dessas coisas e isso natildeo eacute

o mesmo que sentir

Aristoacuteteles parece estabelecer uma visatildeo mais completa de todo o

processo com termos mais especiacuteficos Ao pensar estaacute associado o modo

correto e incorreto e natildeo ao sentir enquanto correto e natildeo correto

h( men gar ai)sqhsij tw=n i)diwn a)ei a)lhqhj kai pa=sin u(parcei toi=j

zw|oij dianoei=sqai d e)ndecetai kai yeudw=j kai ou)deni u(parcei w(=| mh

kai logoj

Pois a sensaccedilatildeo dos proacuteprios eacute sempre verdadeira e subsiste para todos os

animais e pensar discursivamente admite tambeacutem o modo falso e natildeo

subsiste em nenhum que natildeo tem a razatildeo

(peri yuxh=j-427b11)

Parece haver uma ligaccedilatildeo da fantasia com um tipo especial de sensaccedilatildeo

A clara denominaccedilatildeo do conceito de fantasia implica no claro entedimento do

conceito de voz assim como do conceito de intelecto que ele desenvolve

posteriormente Mas Aristoacuteteles diz que fantasia natildeo eacute sensaccedilatildeo embora a

sensaccedilatildeo esteja sempre presente A fantasia natildeo subsiste nem na atividade e

nem na possibilidade da sensaccedilatildeo e natildeo estaacute sempre presente Se a fantasia

fosse sensaccedilatildeo noacutes so poderiacuteamos ver um homem na medida em que parecesse

um homem A fantasia pode ser falsa ou verdadeira Assim sua proximidade

com a opiniatildeo A fantasia tambeacutem natildeo eacute opiniatildeo pois a opiniatildeo acompanha a

feacute e dentre as feras muitas tecircm fantasia mas natildeo feacute Opiniatildeo supotildee persuasatildeo e

202

persuasatildeo supotildee razatildeo portanto natildeo pode ser fantasia Jaacute que muitos animais

tecircm fantasia mas natildeo tecircm razatildeo fantasia natildeo seria nem combinaccedilatildeo de

opiniatildeo com sensaccedilatildeo e nem atraveacutes da sensaccedilatildeo Aristoacuteteles estabelece o

movimento da sensaccedilatildeo como originaacuterio da fantasia e pode ser desta forma

dependente do movimento como a) i))dion (proacutepria) b) kata sumbebhkoj

(segundo o ocorrido) c) koinon (comum)

o(ti men gar leukon ou) yeudetai ei) de tou=to to leukon h) a)llo ti

yeudetai triton de tw=n koinw=n kai e(pomenwn toi=j sumbebhkosin oi(=j

u(parcei ta i)dia legw d oi(=on kinhsij kai megeqoj$ [a( sumbebhke

toi=j ai)sqhtoi=j] peri a( malista h)dh e)stin a)pathqh=nai kata thn

ai)sqhsin

Pois o que eacute branco natildeo se engana mas se isso branco eacute isso ou algo outro

engana-se E terceiro eacute dos comuns que acompanham agraves ocorrecircncias para as

quais subsistem as coisas proacuteprias (e digo tal como a movimentaccedilatildeo e a

magnitude) [as quais ocorre para os sensiacuteveis] a respeito de que jaacute eacute

possiacutevel ser enganado em relaccedilatildeo agrave sensaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-428b21)

Aristoacuteteles diz que a fantasia eacute uma movimentaccedilatildeo sob o efeito da sensaccedilatildeo

do que vem a ser segundo uma atividade E estabelece que a sensaccedilatildeo eacute uma

visatildeo que natildeo existe sem luz dessa forma propotildee que fantasia se derivaria de

faoj

203

Por sua vez Chantraine diz que

La plupart de mots de cette familie reposent sur um radical fan- drsquoougrave est

tire avec lecirc suffixe -ye--yo- fainomai quelques autres son bacirctis sur lecirc

thegraveme alternant fa -fa- dans le futur hapax pefesetai ldquoil apparaitrardquo

fa- dans fasij et ses composeacutes dans ndashfatoj et -fatikoj dans les

adverbes comme a)mfadon La base est lrsquoi-e bh(e)- qui signifie ldquoeacuteclairer

brillerrdquo (skr bhaacute-ti ldquoil luit il eacuteclairerdquo etc voir s u fae Et) et ldquoexpliquer

parlerrdquo (fhmi lat fari etc) lrsquoambivalence seacutemantique de bh(e)- apparait

clairement em grec mecircme par ex dans fasij ldquoapparencerdquo et

ldquodeacutenonciationrdquo dans profasij ldquopremiere manifestation drsquoune maladierdquo et

ldquopretexterdquo dans a)pofainein (faire apparaitre) et ldquodeacuteclarerrdquo

(Dictionnaire Eacutetymologique de Langue Grecque- Pierre Chantraine p 1172)

Que a linguagem grega vem a ser luz ao contraacuterio de muitas filosofias que

pretendem a escuridatildeo se percebe de maneira evidente nos textos A luz eacute a

finalidade da linguagem Desta maneira a sua origem natildeo eacute a obscuridade

mas a incerteza

Peri de tou= moriou tou= th=j yuch=j w(=| ginwskei te h( yuch kai fronei=

ei)te cwristou= o)ntoj ei)te mh cwristou= kata megeqoj a)lla kata

logon skepteon tin e)cei diaforan kai pw=j pote ginetai to noei=n ei)

dh e)sti to noei=n w(sper to ai)sqanesqai h) pascein ti a)n ei)h u(po tou=

204

nohtou= h) ti toiou=ton e(teron a)paqej a)ra dei= ei)=nai dektikon de tou=

ei)douj kai dunamei toiou=ton a)lla mh tou=to kai o(moiwj e)cein w(sper

to ai)sqhtikon proj ta ai)sqhta ou(tw ton nou=n proj ta nohta

A respeito da parte da alma pela qual conhece e julga seja o que eacute separaacutevel

seja natildeo separaacutevel segundo a grandeza mas segundo a razatildeo deve-se

examinar que diferenccedila tem e como entatildeo ocorre o pensar Se de fato eacute o

pensar como precisamente o sentir ou seria afetar seria algo sob o efeito

inteligiacutevel ou algo outro desse tipo Portanto eacute preciso ser coisa impassiacutevel e

eacute possiacutevel de receber do aspecto e em possibilidade desse tipo mas natildeo isso

tambeacutem ser de modo semelhante como precisamente o concernente agrave

sensaccedilatildeo em relaccedilatildeo aos sensiacuteveis assim como o intelecto em relaccedilatildeo aos

inteligiacuteveis

(Peri Yuxh=j-429a10)

A partir do 429a10 Aristoacuteteles passa a definir o intelecto E estabelece que

o intelecto natildeo pode ser afetado mas pode ser receptivo em aspecto e por

possibilidade isto quer dizer o intelecto natildeo existe por semelhanccedila da mesma

maneira como o sensiacutevel pelo sensiacutevel nem como o intelecto para os

inteligiacuteveis ou seja o intelecto recebe formas natildeo idecircnticas dele mas em

aspecto e possibilidade O objeto intelectual eacute caracterizado somente como o

possiacutevel (dunatoj) Com isso Aristoacuteteles pensa o intelecto como natildeo

misturado ao corpo e portanto natildeo pode estar misturado ao corpo enquanto

intelecto natildeo possiacutevel O intelecto eacute uma espeacutecie de capacidade imoacutevel e natildeo

existe enquanto receptiva antes da atividade do pensar A atividade do pensar

eacute anaacuteloga agrave divisatildeo do tempo

205

o( au)toj dh logoj kai peri th=j ta panta decomenhj swmata fusewj

tau)ton au)thn a)ei prosrhteon e)k gar th=j e(auth=j to parapan ou)k

e)xistatai dunamewj-decetai te gar a)ei ta panta kai morfhn

ou)demian pote ou)deni tw=n ei)siontwn o(moian ei)lhfen ou)damh=| ou)damw=j

e)kmagei=on gar fusei panti kei=tai kinoumenon te kai

diaschmatizomenon u(po tw=n ei)siontwn fainetai de di e)kei=na a)llote

a)lloi=on-ta de ei)sionta kai e)xionta tw=n o)ntwn a)ei mimhmata

tupwqenta a)p au)tw=n tropon tina dusfraston kai qaumaston o(n ei)j

au)=qij metimen

De fato a mesma palavra tambeacutem a respeito da natureza que recebe todos os

corpos O mesmo a ela sempre se deve saudar pois natildeo se altera a partir da

possibilidade dela mesma totalmente - e aceita sempre a totalidade das

coisas e nenhuma forma certa vez para nada das que vatildeo tomou semelhante

de nenhuma maneira e para nenhuma circunstacircncia pois por natureza o que

porta a marca jaz para tudo eacute movimentada e habilitada sob o efeito das que

vatildeo e parece outra ou outra por aquelas ndash e as que vatildeo e saem das coisas satildeo

sempre possiacuteveis de imitar tendo sido modeladas a partir deles algum modo

difiacutecil de explicar e maravilhoso o qual por sua vez estaacute a seguir

(Platatildeo- Timeu-50b)

a)nagkh a)ra e)pei panta noei= a)migh= ei)=nai w(sper fhsin )Anaxagoraj

i(na krath=| tou=to d e)stin i(na gnwrizh|paremfainomenon gar kwluei

to a)llotrion kai a)ntifrattei$ w(ste mhd au)tou= ei)=nai fusin

206

mhdemian a)ll h) tauthn o(ti dunatoj o( a)ra kaloumenoj th=j yuch=j

nou=j legw de nou=n w(=| dianoei=tai kai u(polambanei h( yuch$ ou)qen

e)stin e)nergeia| tw=n o)ntwn prin noei=n dio ou)de memi=cqai eu)logon

au)ton tw=| swmati poioj tij gar a)n gignoito h) yucroj h) qermoj ka)n

o)rganon ti ei)h w(sper tw=| ai)sqhtikw=| nu=n d ou)qen e)stin kai eu)= dh oi(

legontej thn yuchn ei)=nai topon ei)dw=n plhn o(ti ou)te o(lh a)ll h(

nohtikh ou)te e)nteleceia| a)lla dunamei ta ei)dh o(ti d ou)c o(moia h(

a)paqeia tou= ai)sqhtikou= kai tou= nohtikou= faneron e)pi tw=n

ai)sqhthriwn kai th=j ai)sqhsewj h( men gar ai)sqhsij ou) dunatai

ai)sqanesqai e)k tou= sfodra ai)sqhtou= oi(=on yofou e)k tw=n megalwn

yofwn ou)d e)k tw=n i)scurw=n crwmatwn kai o)smw=n ou)te o(ra=n ou)te

o)sma=sqai a)ll o( nou=j o(tan ti nohsh| sfodra nohton ou)c h(=tton noei=

ta u(podeestera a)lla kai ma=llon to men gar ai)sqhtikon ou)k a)neu

swmatoj o( de cwristoj o(tan d ou(twj e(kasta genhtai w(j o(

e)pisthmwn legetai o( kat e)nergeian tou=to de sumbainei o(tan

dunhtai e)nergei=n di au(tou=$ e)sti men kai tote dunamei pwj ou) mhn

o(moiwj

kai prin maqei=n h) eu(rei=n kai au)toj di au(tou= tote dunatai noei=n

e)pei d a)llo e)sti to megeqoj kai to megeqei ei)=nai kai u(dwr kai

u(dati ei)=nai ou(tw de kai e)f e(terwn pollw=n a)ll ou)k e)pi pantwn e)p

e)niwn gar tau)ton e)sti$ to sarki ei)=nai kai sarka h) a)llw| h) a)llwj

e)conti krinei h( gar sarx ou)k a)neu th=j u(lhj a)ll w(sper to simon

tode e)n tw=|de tw=| men ou)=n ai)sqhtikw=| to qermon kai to yucron krinei

207

kai w(=n logoj tij h( sarx

Eacute necessidade portanto uma vez que pensa todas as coisas ser sem mistura

como disse Anaxaacutegoras a fim de que domine e isto eacute a fim de que tome

conhecimento (pois estaacute a aparecer no meio o alheio impede e se antepotildee) a

ponto de nem existir nenhuma outra natureza dele a natildeo ser em relaccedilatildeo a

essa que eacute possiacutevel Portanto o chamado intelecto da alma (e digo intelecto

pelo que a alma pensa discursivamente concebe) em nada estaacute em atividade

das coisas que satildeo antes de pensar Por isso nem eacute razoaacutevel a ele estar

misturado no corpo pois viria a ser algum qual quente ou frio ainda que

fosse algum instrumento como precisamente agora com o concernente agrave

sensaccedilatildeo e agora nada eacute E os que de fato bem dizem ser a alma um lugar

dos aspectos exceto que nem a alma total mas do concernente ao intelecto e

os aspectos nem em enteleacutequia mas em possibilidade E que a

impassibilidade do concernente agrave sensaccedilatildeo e do concernente ao pensamento

natildeo satildeo semelhantes eacute evidente sobre os oacutergatildeos sensiacuteveis e da sensaccedilatildeo Pois

a sensaccedilatildeo natildeo eacute possiacutevel sentir a partir do possiacutevel de sentir intenso tal

como de som a partir de sons altos nem ver e ou cheirar a partir de cores ou

cheiros fortes mas o intelecto quando pensa algo intelegiacutevel forte natildeo pensa

menos os inferiores mais ainda mais pois o sensitivo natildeo eacute sem o corpo e o

intelecto eacute separado E quando cada um se vier a ser assim como o que sabe eacute

dito o que sabe segundo a atividade (e isso ocorre quando pode atuar por si

mesmo) eacute de algum modo entatildeo em possibilidade e natildeo de modo semelhante

tambeacutem antes do aprender e perceber pontualmente e entatildeo ele mesmo59

59 O negrito foi colocado para escalarecer um aspecto importante e natildeo estaacute em Aristoacuteteles

208

pode pensar a ele mesmo E uma vez que eacute outra coisa a grandeza e o ser

grandeza tambeacutem a aacutegua e o ser aacutegua (e assim tambeacutem sobre muitos outros

mas natildeo sobre todos pois sobre alguns eacute o mesmo) julga ser o que eacute carne e

julga a carne ou por outro ou o que estaacute de outro modo pois a carne natildeo eacute

sem a mateacuteria mas como o de nariz chato este naquele Pelo sensitivo julga o

quente e o frio dos quais a carne eacute uma certa razatildeo

(Peri Yuxh=j-429 a18)

Aristoacuteteles mostra como a atividade plaacutestica da alma como aquela que se

molda para a totalidade das coisas sem se misturar e ao mesmo tempo

recebendo todas Mas ele faz a diferenciaccedilatildeo do que eacute possibilidade como

capacidade e posteriormente como capacidade que se tornou atividade e assim

duas capacidades diferentes Aristoacuteteles demonstra como o intelecto estaacute

separado do corpo como possiacutevel e como ele eacute capaz de pensar tendo os

pensamentos mais fortes e tambeacutem os fracos ao contraacuterio da capacidade da

sensaccedilatildeo pois esta natildeo eacute capaz de recebendo sensaccedilotildees fortes sentir as fracas

e nem como o intelecto pensar a si mesmo depois de se tornar atividade Com

esta delimitaccedilatildeo estaacute colocada a possibilidade em dois campos o do possiacutevel

por si mesmo e o do possiacutevel por si mesmo depois da ativaccedilatildeo do possiacutevel e

seu retorno como aspecto Dois campos diferentes Pois o possiacutevel por si

mesmo natildeo eacute o mesmo do possiacutevel dos aspectos O possiacutevel por si mesmo eacute

anterior a conhecer e perceber A seguir Aristoacuteteles faz a distinccedilatildeo entre a

grandeza e a possibilidade que podem ser diferentes ou iguais A grandeza e o

ser grandeza a aacutegua e o ser aacutegua Na Metafiacutesica 1037b Aristoacuteteles demonstra

quais satildeo os que tecircm igualdade entre o ser e a grandeza e quais natildeo tecircm e

explicita sobre este assunto Portanto Aristoacuteteles define trecircs instacircncias a

209

primeira sendo a linha reta a segunda da sensaccedilatildeo que define uma certa

proporccedilatildeo e a terceira que nas linhas curvas as extendem e proporcionam a

linha reta na mateacuteria

No Peri Yuxh=j 429 b10 Aristoacuteteles estabelece a ligaccedilatildeo do que eacute por si

mesmo com o que eacute outro e conclui com algumas questotildees

to de ti h)=n ei)=nai ei) e)stin e(teron to eu)qei= ei)=nai kai to eu)qu a)llo

e)stw gar duaj e(terw| a)ra h) e(terwj e)conti krinei o(lwj a)ra w(j

cwrista ta pragmata th=j u(lhj ou(tw kai ta peri ton nou=n

a)porhseie d a)n tij ei) o( nou=j a(plou=n e)sti kai a)paqej kai mhqeni

mhqen e)cei koinon w(sper fhsin )Anaxagoraj pw=j nohsei ei) to

noei=n pascein ti e)stin h(=| gar ti koinon a)mfoi=n u(parcei to men

poiei=n dokei= to depascein$ e)ti d ei) nohtoj kai au)toj h) gar toi=j

a)lloij nou=j u(parxei ei) mh kat a)llo au)toj nohtoj e(n de ti to

nohton ei)dei h) memigmenon ti e(xei o( poiei= nohton au)ton w(sper

ta)=lla

E o que era ser se eacute possiacutevel o outro ser reto e o reto seja pois uma diacuteade

Julga portanto pelo diverso ou pelo que eacute de modo diverso Portanto

inteiramente como as coisas separadas em relaccedilatildeo agrave mateacuteria assim tambeacutem a

respeito do intelecto E haveria uma certa dificuldade se o intelecto eacute simples

e impassiacutevel e nada tem em comum com nada como diz Anaxaacutegoras de que

modo pensaraacute se o pensar eacute algum ser afetado (pois pelo que algo comum

subsiste em ambos um parece fazer e o outro ser afetado) e ainda se

inteligiacutevel tambeacutem eacute o proacuteprio Pois ou o intelecto subsistiraacute em outros se

natildeo segundo outro ele mesmo eacute inteligiacutevel e o inteligiacutevel eacute algo uno pela

210

espeacutecie ou teraacute algo misturado o que o faz inteligiacutevel como precisamente os

demais

(Peri Yuxh=j 429 b21)

Aristoacuteteles define o possiacutevel como as coisas sem a mateacuteria e assim o

mesmo eacute o pensante e o que estaacute pensando E os inteligiacuteveis estatildeo presentes na

mateacuteria em possibilidade e a mateacuteria natildeo estaacute presente nesses E da mesma

maneira para a alma subsiste essa diferenccedila Desta forma o intelecto subsiste

nos seus proacuteprios objetos sem mateacuteria e natildeo subsiste nos objetos com mateacuteria

Portanto existe o princiacutepio de possibilidade de todas as coisas por um lado e

por outro lado o princiacutepio causal e ativo de todas as coisas Aristoacuteteles faz a

analogia com a mateacuteria da mesma forma existe mateacuteria para cada gecircnero de

coisas e aquilo que constitui em possibilidade toda a mateacuteria assim tambeacutem

na alma Mas essa proposiccedilatildeo nos levaria a um objeto mesmo do intelecto que

natildeo tem atividade Portanto trata Aristoacuteteles de introduzir um intelecto ativo

Assim Aristoacuteteles estabelece que um sem o outro natildeo eacute possiacutevel

kai e)stin o( men toiou=toj nou=j tw=| panta ginesqai o( de tw=| panta

poiei=n w(j e(xij tij oi(=on to fw=j tropon gar tina kai to fw=j poiei= ta

dunamei o)nta crwmata e)nergeia| crwmata kai ou(=toj o( nou=j cwristoj

kai a)paqhj kai a)mighj th=| ou)sia| w)n e)nergeia

E existe por um lado tambeacutem o intelecto desse tipo pelo qual vem a ser pelo

todo e por outro pelo tornar-se tudo como uma certa disposiccedilatildeo tal como a

luz pois de certa maneira tambeacutem a luz faz das cores que satildeo em

possibilidade cores em atividade E este intelecto eacute separado sem mistura e

211

impassiacutevel sendo a atividade pela essecircncia

(Peri Yuxh=j 430 a14)

O intelecto segundo Aristoacuteteles eacute passiacutevo e ativo Passivo porque eacute

impassiacutevel e natildeo se mistura com nada mas ativo por que se torna atividade

essencial60 60 Hicks na nota a18 paacutegina 502 sobre a passagem th=| ou)sia| w)n e)nergeia

Diz que By e)nergeia must be understood actual thinking which is nou= e)nergeia cf407

a 20 It is of its very essence to be activity potentiality is altogether excluded This

characteristic is distintive of the active as compared with the receptive intellect The

former is in Zabarelarsquos words ldquosubstancia vere separata per essentiam a materiardquo for to

such substances alone does it belong that they are identical with their own activity and they

are so of their own essence and not through something else Nothing material is in its

essence its own activity or operation The passive intellect can also be said to be identical

with its own operation but it is not e)nergeia ldquosecundum suam substantiamrdquo but because

it was brought to this perfection and made such by another its own essence being pure

potentiality in relation to all intelligibles Cf Metaph 1071 b17 ei) gar mh e)nerghsei

ou)k e)stai kinhsij e)ti ou)d ei) e)nerghsei h( d ou)sia au)th=j dunamij ou) gar e)stai

kinhsij a)i˛dioj e)ndecetai gar to dunamei o)n mh ei)=nai dei= a)ra ei)=nai a)rchn

toiauthn h(=j h( ou)sia e)nergeia 1074 b18 ei)te noei= toutou d a)llo kurion ou) gar

e)sti tou=to o( e)stin au)tou= h( ou)sia nohsij a)lla dunamij ou)k a)n h( a)risth ou)sia

ei)h dia gar tou= noei=n to timion au)tw=| u(parcei 1072 b26 h( gar nou= e)nergeia zwh

e)kei=noj de h( e)nergeia said of the deity I have followed Torstrik Belger and Biehl in

substituting the nominative e)nergeia with Simplicius (243 15 27 37) for the dative

e)nergei with Simplicius (24315 27 37) for the dative e)nergeia of all the MSS of

Them give citing eg for the nominative Metaph a)idion kai ou)sia kai e)nergei

ou)=sa 1072 b 27 cited above Alex Aphr De An 89 16 a)paqhj de w)n kai mh

212

memigmenoj u(lh tini kai a)fqartoj e)stin e)nergeia w)n kai ei)=doj cwrij

dunamewj te kai u(lhj for the dative Metaph 1051 b 28 1071 b 22 29 1072 a 5 sq

b8 417 a 29 b13 431 a 3 e)ntelexeia o)ntoj after Torstrik 99 33 H 183 28 sq Sp

100 6H 184 15 Sp Cf 100 10 sq Sp where Them appeals to the Express testimony of

Arsquos own words ou(tw gar monwj a)n ei)h kaqa fhsin A)r tau)ton h( te ou)sia

au)tou= kai h( e)nergeia There are plenty os instances of both forms of the expression

Die Reduktion des Von-sich-her-Seienden auf die Substanz macht also deutlich daB den

Gegenstand der Meta physik das Seiende bildet sofern es definitorisch nicht ldquorelationalrdquo

sondern eigenstaumlndig ist Diesem Verstaumlndnis der Metaphysik entspricht auch eine

Definition der per-se-Bestimmung in Met V 18 ldquoper serdquosei diejnige Bestimmung die

einem einzelnen Ding zukomme sofern es ldquoalleinigrdquo (mon $(= monon) sei

Dementsprechend ist es das ldquoAbgegrenzterdquo ldquoSeparaterdquo (kexwrismenon) welches von

sich her existiert (vgl 1022a35-36) Denn indem etwas aus sich selbst heraus gegen anderes

abgegrenzt ist gehoumlrt nichts ldquoAumluBeresrdquo zu seinem Konstitutiva Folglich untersucht die

Metaphysik das Seiende insofern seine Bestimmungen ihm aufgrund seiner selbst

zukommen und nicht in Relation zu Wesensfremden Gegenstand der Metaphysik ist also

die Struktur des ldquoAn sich Seinsrdquo

A reduccedilatildeo do ente-por-si para a substacircncia torna claro que o objeto da Metafiacutesica do ente

constroacutei enquanto definidor natildeo ldquorelacionalrdquo mas sim eacute independente Este entendimento

da metafiacutesica corresponde tambeacutem uma definiccedilatildeo da determinaccedilatildeo por si na MetV 18

ldquoPor si eacute aquela determinaccedilatildeo a qual chega uma coisa enquanto ldquouacutenicardquo (mon $(=

monon) Em conformidade com isso eacute ldquodelimitadardquo ldquoseparadardquo (kexwrismenon) a qual

existe por si (compare 1022a35-36) Pois enquanto alguma coisa por si mesma para fora

estaacute delimitada em direccedilatildeo a outra pertence nada ldquode forardquo para o seu constitutivo Por

consequumlecircncia investiga a Metafiacutesica o ente enquanto suas determinaccedilotildees para ele em

funccedilatildeo de si mesmo chegam e natildeo em relaccedilatildeo a essecircncias estranhas Objeto da Metafiacutesica eacute

tambeacutem a estrutura do ldquoser em sirdquo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p24)

213

Ao que vem a ser tudo Aristoacuteteles corresponde com o que faz tudo O

primeiro sendo intelecto passivo e o segundo ativo A analogia com a luz eacute

significativa na medida em que a luz ativa as cores em possibilidade o

intelecto que faz ativa o intelecto possiacutevel A natureza essencial do intelecto

possiacutevel eacute ser atividade Aristoacuteteles entatildeo estabelece que intelecto em

atividade eacute o mesmo que a coisa conhecida e que o intelecto passivo eacute

ininterrupto enquanto o ativo ora pensa ora natildeo pensa Portanto o intelecto

passivo eacute imortal e sempre tempo enquanto o intelecto ativo eacute pereciacutevel

Dessa forma seratildeo trecircs etapas 1) A primeira sem tempo e anaacuteloga a

totalidade das coisas e impassiacutevel 2) A que jaacute eacute sempre tempo e eterna que

noacutes natildeo lembramos 3)E a terceira que conteacutem a subdivisatildeo do tempo e eacute

afetada

(H men ou)=n tw=n a)diairetwn nohsij e)n toutoij peri a( ou)k e)sti to

yeu=doj e)n oi(=j de kai to yeu=doj kai to a)lhqej sunqesijtij h)dh

nohmatwn w(sper e(n o)ntwn-kaqaper )Empedoklh=j e)fh h(=| pollw=n men

korsai a)naucenej e)blasthsan e)peita suntiqesqai th=| filia| ou(tw

kai tau=ta kecwrismena suntiqetai oi(=on to a)summetron kai h(

diametroj-a)n de genomenwn h) e)somenwn ton cronon prosennow=n [kai]

suntiqhsi to gar yeu=doj e)n sunqesei a)ei kai gar a)n to leukon mh

leukon fh=| to leukon kai to mh leukon suneqhken e)ndecetai de kai

diairesin fanai panta a)ll ou)=n e)sti ge ou) monon to yeu=doj h) a)lhqej

214

o(ti leukoj Klewn e)stin a)lla kai o(ti h)=n h) e)stai

O ato de pensar afinal dos indivisiacuteveis nesses em torno das coisas o falso natildeo

existe Mas para os quais tambeacutem o falso e o verdadeiro uma certa

composiccedilatildeo jaacute dos pensamentos como precisamente das coisas que satildeo uma

unidademdashconforme disse Empeacutedocles ldquopor onde de muitos nasceram cabeccedilas

privadas de pescoccedilordquo e em seguida satildeo compostas pela amizade assim esses

que satildeo separados se compotildee tal como o incomensuraacutevel e a diagonal e se

dos que aconteceram ou viratildeo a ser o que se pensa em acreacutescimo compotildee o

tempo Pois o falso eacute sempre na composiccedilatildeo pois tambeacutem o branco eacute dito

natildeo branco juntou-se o natildeo branco E admite tambeacutem dizer que tudo eacute

divisatildeo Mas entatildeo existe natildeo somente o falso e o verdadeiro porque Cleacuteon

eacute branco mas porque era ou porque seraacute

(Peri Yuxh=j 430 a26)

Aristoacuteteles estabelece o intelecto passivo como ausente de verdade e

falsidade assim como o intelecto ativo tendo a presenccedila dos dois elementos

Tambeacutem o acreacutescimo do tempo e o conceito de divisatildeo e junccedilatildeo jaacute

especificados anteriormente estatildeo estabelecidos neste trecho como parte do

que eacute intelecto ativo Estabelecendo uma analogia com os conceitos de

negaccedilatildeo que Aristoacuteteles difere noacutes teriacuteamos o primeiro conceito de negaccedilatildeo

enquanto categorias61 e como separaccedilatildeo diairesij62 O segundo enquanto

61 Ver Metafiacutesica 1089a26 e 1051a34

62 Ibidem 1067b25 e 1051a34

215

negaccedilatildeo no sentido de falsidade (mh o)n w(j yeu=doj)63 E o terceiro no

sentido de natildeo ser no sentido de possibilidade (Dunamij)64 que eacute o oposto ao

primeiro

Para Aristoacuteteles o conceito de negaccedilatildeo expressa um natildeo ser65 quer dizer a

ausecircncia do negado como algo que necessariamente natildeo tem a presenccedila de

uma determinaccedilatildeo positiva66 Portanto trata-se de uma carecircncia que expressa

o optativo Portanto aqui parece existir uma identidade entre o conceito de

negativo e a negaccedilatildeo predicativa

E)sti de dunaton tou=to (= e)an u(parc$ h( e)nergeia ou(= legetai

e)xein thn dunamin ou)den e)stai a)dunaton

63 Ibidem 1026a35

64 Ibidem 1069b271089a261051a341067b25

65 Ibidem 1012a16-17 1014a14-15 66 Die ldquoNegation gemaumlB den Kategorienrdquo druumlckt im Gegensatz zum ldquoNichtsein im Sinne

der Potenzrdquo in der Regel ein ldquoanders seinrdquo aus dh sie steht fuumlr andere positive Gehalte die

dem Negierten gegenuumlber different sind (vgl 1007a16-20) Wird gesagt daB ein

Gegenstand nicht weiB ist so liegt dies zB darin begruumlndet daB er schwarz ist

A ldquonegaccedilatildeo conforme as Categoriasrdquo expressa em oposiccedilatildeo ao ldquonatildeo ser em sentido de

possibilidaderdquo em regra um ldquooutro serrdquo isto eacute ela se posiciona para outros conteuacutedos

positivos os quais satildeo diferentes perante ao negado (compare 1007 a16-20) Torna-se dito

que um objeto natildeo eacute branco isso signifca que por exemplo junto a isso fundamenta-se que

ele eacute preto

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p86)

216

E isso eacute possiacutevel para que se subsiste a atividade que eacute dito ter a

possibilidade que nada seraacute privado de possibilidade

(Metafiacutesica-1047 a24)

to de e(n poiou=n e(kaston tou=to o( nou=j to d a)diaireton e)pei dicw=j h)

dunamei h) e)nergeia| ou)qen kwluei noei=n to diaireton amph(=| a)diaireton

oi(=onamp o(tan noh=| to mh=koj a)diaireton gar e)nergeia|$ kai e)n cronw|

a)diairetw| o(moiwj gar o( cronoj diairetoj kai a)diairetoj tw=| mhkei

ou)koun e)stin ei)pei=n e)n tw=| h(misei ti e)noei e(katerw| ou) gar e)stin a)n

mh diaireqh=| a)ll h) dunamei

E o que faz a unidade em relaccedilatildeo a cada um o intelecto eacute isso E uma vez

que o possiacutevel do privado de divisatildeo eacute dito de dois modos ou em

possibilidade ou em atividade nada impede pensar o privado de divisatildeo

quando pensa o comprimento (pois eacute privado de divisatildeo em atividade)

tambeacutem em um tempo indivisiacutevel pois o tempo eacute divisiacutevel e privado de divisatildeo

de modo semelhante ao comprimento e entatildeo eacute possiacutevel dizer na metade o

que pensava a cada um pois natildeo eacute se natildeo for divisiacutevel de outro modo que em

possibilidade

(Peri Yuxh=j-430 b5)

Portanto indivisiacutevel de dois modos pelo possiacutevel e pela atividade o intelecto

eacute a unidade dos dois Em possibilidade indivisiacutevel quer dizer pelo aspecto

Em atividade e indivisiacutevel unidade de tempo e espaccedilo O intelecto impassiacutevel

estaacute sempre presente sem se misturar pois eacute impassiacutevel enquanto unidade de

tempo e de espaccedilo Comprimento eacute privado de divisatildeo em atividade e ao

217

mesmo tempo eacute pensado como tempo indivisiacutevel Portanto eacute possiacutevel de se

caracterizar o modo enunciativo como o divisiacutevel por possibilidade ou por

incomensurabilidade Portanto em primeiro lugar se estabelece o privado de

divisatildeo pois o dividido na verdade jaacute conteacutem o privado de divisatildeo enquanto o

contraacuterio natildeo eacute verdadeiro67 Assim como Aristoacuteteles diz na Metafiacutesica

1053b25

e)ti drsquoo(moiwj e)pi pantwn a)nagka=iacuteon e)xein legetai drsquoisaxw=j

to o)n kai to e(n

E ainda eacute necessaacuterio ser de modo semelhante sobre todos e o que eacute e o um

eacute dito no mesmo nuacutemero de modos

67 Aristotle himself links ldquoonerdquo and ldquobeingrdquo closely he asserts that ldquohellipbeing (to o)n) and

one are the same and a single nature through following from one another as cause and

principle but not as indicated by a single accounthellipso there must be as many species of

being as of onerdquo[1003b22-34]

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 63)

In Met IV4 formuliert Aristoteles die Moumlglichkeitsbedingung dafuumlr daB stimmliche

Laute etwas bedeuten koumlnnen Der Begriff (logoj) der die Bedeutung eines einfachen

Wortes bildet muB (fuumlr sich betrachtet) ein ldquoEinesrdquo (e(n) sein etwas Ungeteiltes

Na Met IV4 formula Aristoacuteteles a condiccedilatildeo de possibilidade que a concordacircncia

possa significar algo O conceito (logoj) o qual constroacutei a significaccedilatildeo de uma simples

palavra deve ser (considera por si) um ldquoumrdquo (e(n) isto eacute alguma coisa natildeo divisiacutevel

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p55)

218

h( de stigmh kai pa=sa diairesij kai to ou(twj a)diaireton dhlou=tai

w(sper h( sterhsij kai o(moioj o( logoj e)pi tw=n a)llwn oi(=on pw=j to

kakon gnwrizei h) to melan tw=| e)nantiw| gar pwj gnwrizei dei= de

dunamei ei)=nai to gnwrizon kaie)nei=nai e)n au)tw=| ei) de tini mhden

e)stin e)nantion [tw=n ai)tiwn] au)to e(auto ginwskei kai e)nergeia e)sti

kaicwriston e)sti d h( men fasij ti kata tinoj w(sper kai h(

a)pofasij kai a)lhqhj h) yeudhj pa=sa

O ponto e toda divisatildeo e assim o privado de divisatildeo eacute mostrado como

privaccedilatildeo E eacute semelhante o discurso sobre os outros tal como em relaccedilatildeo ao

mal se toma conhecimento ou o negro pois de algum modo toma-se

conhecimento pelo contraacuterio Mas eacute preciso ser o que toma conhecimento em

possibilidade e tambeacutem ser dentro nele E se a algo natildeo existe contraacuterio dos

que causam ele conhece a si mesmo e a atividade eacute tambeacutem possiacutevel agrave

separaccedilatildeo E eacute algo de algo como precisamente a afirmaccedilatildeo e toda

verdadeira ou falsa

(Peri yuxh=j-430 b24)

A operaccedilatildeo do intelecto significa algo mas natildeo declara nada de loacutegico

pois que ainda natildeo existe a mediaccedilatildeo com o eacute ou o natildeo eacute seja ela de modo

simples em relaccedilatildeo as indiferenciaccedilotildees ou em relaccedilatildeo ao diferenciado dividido

no tempo O nome eacute o que concerne a uma operaccedilatildeo do intelecto mas ainda

indiferenciada concerne agrave voz significativa e ainda sem tempo passado

presente e futuro A separaccedilatildeo eacute fundamental para que se constitua a voz

219

significativa declarativa Existindo separaccedilatildeo existe a relaccedilatildeo com o outro Agrave

primeira etapa do apetite de saber apenas o conjunto semacircntico isolado eacute

integrado o conjunto junto de relaccedilotildees de uma voz com outra Assim o

enunciado pressupotildee uma outra integraccedilatildeo como unidade de tempo e espaccedilo

A palavra Sunqhkh indica o significado e o significante juntos num

conjunto Eacute o junto conjunto que define o enunciado integrado a divisatildeo de

tempo

Aristoacuteteles se refere aos nomes simples e tranccedilados como natildeo sendo

enunciativos Tanto Epatrokeles como Keles natildeo satildeo significativos separados

to de kata sunqhkhn o(ti fusei tw=n o)nomatwn ou)den e)stin a)ll o(tan

genhtai sumbolon e)pei dhlou=si ge ti kai oi( a)grammatoi yofoi oi(=on

qhriwn w(=n ou)den e)stin o)noma

E segundo o conjunto-junto porque nenhum dos nomes eacute por natureza mas

ao contraacuterio quando vier a ser coisa simboacutelica uma vez que pelo menos

evidenciam algo tambeacutem os ruiacutedos iletrados tal como das feras dos quais em

nada eacute coisa nomeada

(Peri (Ermeneiaj-16 a26)

A voz significativa soacute eacute significativa enquanto siacutembolo Outra

referecircncia eacute a dos ruiacutedos que natildeo tem relaccedilatildeo com as letras como por

exemplo o das feras Esse tambeacutem natildeo eacute voz significativa embora manifeste

algo mas natildeo como coisa nomeada

220

to d ou)k a)nqrwpoj ou)k o)noma ou) mhn ou)de kei=tai o)noma o( ti dei=

kalei=n au)to -ou)te gar logoj ou)te a)pofasij e)stin

E o natildeo homem natildeo eacute coisa nomeada portanto nem mesmo coisa nomeada

jaz em relaccedilatildeo agrave coisa nomeada eacute preciso chamaacute-la algo Pois nem eacute

discurso nem eacute negaccedilatildeo

(Peri (Ermeneiaj-16 a 30)

O natildeo homem tambeacutem natildeo eacute voz significativa pois para secirc-lo eacute preciso

chamar algo pois natildeo eacute discurso pois ele natildeo chama nada e nem nega nada

pois tambeacutem natildeo declara coisa alguma Portanto ou)k a)nqrwpoj

verdadeiramente natildeo eacute um nome nem um logoj nem uma a)pofasij nem

um r(hma68 Tambeacutem natildeo significa um objeto seja particular ou geral

a)ll e)stw o)noma a)oriston

Mas seja a coisa nomeada indefinida

(Peri (Ermeneiaj-16 a 32)

Chamam-se nomes indeterminados nomes isolados porque na verdade

natildeo se relacionam com outro nome enquanto duraccedilatildeo e teacutermino Satildeo pontuais

to de Filwnoj h) Filwni kai o(sa toiau=ta ou)k o)nomata a)lla ptwseij

o)nomatoj logoj de e)stin au)tou= ta men a)lla kata ta au)ta o(ti 68 Ver 19b10 onde ele define o ou)k a)nqrwpoj como nome indefinido

221

demeta tou= e)stin h) h)=n h) e)stai ou)k a)lhqeuei h) yeudetai -to d o)noma

a)ei- oi(=on Filwnoj e)stin h) ou)k e)stin ou)den gar pw ou)te a)lhqeuei

ou)te yeudetai

E o nome de Fiacutelon ou para Fiacutelon e quantos desses tipos natildeo satildeo coisas

nomeadas mas casos de nomes E o discurso eacute dele as outras coisas com as

coisas mesmas e que com o nome natildeo era ou natildeo seraacute verdadeiro ou falso

(Peri (Ermeneiaj-16b1 )

Aristoacuteteles enfatiza tambeacutem a diferenccedila dos nomes significativos e das

flexotildees de nomes A simples flexatildeo de nome natildeo o torna significativo

enunciativo Somente o nome no nominativo eacute um nome O restante satildeo

flexotildees de nomes O discurso eacute dele como as outras coisas segundo as mesmas

coisas e que com o nome eacute ou era ou seraacute natildeo eacute verdadeiro nem falso O

nome sempre eacute ou natildeo eacute Este primeiro indiacutecio relativo ao nome supotildee a natildeo

existecircncia de outra possibilidade aleacutem de ser ou natildeo ser

(Rh=ma de e)sti to prosshmai=non cronon ou(= meroj ou)den shmainei

cwrij e)sti de tw=n kaq e(terou legomenwn shmei=on legw d o(ti

prosshmainei cronon oi(=on u(gieia men o)noma to d u(giainei r(h=ma

prosshmainei gar to nu=n u(parcein kai a)ei tw=n u(parcontwn shmei=on

e)stin oi(=on tw=n kaq u(pokeimenou---to de ou)c u(giainei kai to ou)

kamnei ou) r(h=ma legw prosshmainei men gar cronon kai a)ei kata

tinoj u(parcei th=| diafora=| de o)noma ou) kei=tai a)ll e)stw a)oriston

r(h=ma o(ti o(moiwj e)f o(touou=n u(parcei kai o)ntoj kai mh o)ntoj

222

o(moiwj de kai to u(gianen h) to u(gianei= ou) r(h=ma a)lla ptw=sij

r(hmatoj diaferei de tou= r(hmatoj o(ti to men ton paronta

prosshmainei cronon ta de ton perix - au)ta men ou)=n kaq au(ta

legomena ta r(hmata o)nomata e)sti kai shmainei ti -i(sthsi gar o(

legwn thn dianoian kai o( a)kousaj h)remhsen- a)ll ei) e)stin h) mh

ou)pw shmainei ou) gar to ei)=nai h) mh ei)=nai shmei=on e)sti tou=

pragmatoj ou)d e)an to o)n ei)ph|j yilon au)to men gar ou)den e)stin

prosshmainei de sunqesin tina h(n a)neu tw=n sugkeimenwn ou)k e)sti

noh=sai

E o predicado eacute coisa significante que acrescenta tempo da qual a parte

significa nada em separado e o predicado eacute um sinal das coisas ditas de

outro E digo que significa que acrescenta tempo tal como a sauacutede eacute um

nome e ele tem sauacutede predicado pois significa subsistir em relaccedilatildeo ao

agora E sempre eacute sinal dos que subsistem tal como dos que subsistem do

sujeito E eu digo natildeo tem sauacutede e natildeo estaacute doente natildeo eacute predicado embora

ele signifique por um lado o que acrescenta tempo e subsista sempre de

algueacutem mas por outro lado um nome natildeo subjaz para a diferenccedila mas seja

coisa indeterminada predicado que de maneira semelhante subsiste de

qualquer um tambeacutem do que eacute ou do que natildeo eacute E de maneira semelhante

tambeacutem foi saudaacutevel ou haacute de ser natildeo eacute predicado mas casos de predicado

e difere do predicado por um lado o tempo que estaacute presente que acrescenta

tempo e os outros por outro lado o tempo externo Os predicados mesmos

que satildeo ditos segundo eles mesmos satildeo coisas nomeadas e significam algo

pois o que diz coloca em peacute o raciociacutenio e o que ouviu se mantem calmo mas

223

se eacute ou natildeo eacute ainda natildeo significa pois nem mesmo o ser ou natildeo ser eacute

significante da coisa nem quando tu disseres agrave coisa que eacute simples Pois a

coisa mesma natildeo eacute e significa em relaccedilatildeo a alguma composiccedilatildeo a que sem

dos cojazentes natildeo eacute possiacutevel pensar

(Peri (Ermeneiaj-16b3 )

O predicado eacute o que acrescenta tempo a qual a parte em nada significa

separada O predicado eacute um sinal das coisas ditas de outro Nem o sujeito seja

como composiccedilatildeo de palavras nem o predicado sozinhos satildeo enunciados na

medida em que a unidade de espaccedilo e tempo soacute existe na medida em que

existe imagem Aristoacuteteles tambeacutem fundamenta o que eacute um verbo indefinido

que embora acrescente tempo e pertenccedila a alguma coisa natildeo satildeo estritamente

verbos mas somente de modo indefinido Aristoacuteteles estabece uma

similaridade dos verbos indefinidos com as flexotildees de verbos e desta maneira

tanto um como outro podem ser predicados do sujeito como aquilo que

pertence ao que existe e natildeo existe embora a predicaccedilatildeo seja correta ela natildeo eacute

suficiente para que o sujeito exista as flexotildees do verbo soacute podem pressupor

um sujeito existindo em algum tempo enquanto os verbos indefinidos nem

pressupotildee que um verbo exista ou seja natildeo pressupotildee em tempo algum

embora dentro da ordem o pensar impassiacutevel soacute apareccedila com a atividade e a

atividade soacute venha a ser pela capacidade Portanto Aristoacuteteles faz uma aguda

distinccedilatildeo com relaccedilatildeo ao significado do verbo ser nos seus diferentes niacuteveis

gramatical sintaacutetico funcional e semacircntico69

69 Aristotle says that a verb taken by itself is a name and signifies somethingmdashbut not that

[something] is That is it does not make an assertion of existence outside of a statement

For (If we ignore the implicit subject provided by the verb as Aristotle seems to) the verb

224

A traduccedilatildeo editada pela Oxford leva em conta o manuscrito de Porfiacuterio Neste

manuscrito contempla-se natildeo a passagem ou) gar to ei)=nai h) mh ei)=nai mas

ou)de Portanto teriacuteamos duas alternativas para a traduccedilatildeo deste periacuteodo A

primeira que diz que nem mesmo o verbo ser ou natildeo ser significa alguma

coisa e a segunda que diz que natildeo o verbo ser ou natildeo ser A primeira

alternativa levaria a um ou)deou)de e a segunda um natildeonatildeo A primeira

alternativa leva em conta o aspecto significativo do verbo enquanto a segunda

meramente copulativo A primeira seria relativa agrave preeminecircncia do secundum

adiacens e a segunda seria relativa agrave preeminecircncia do tertium adiacens

by itself has no subject provided about which to assert Aristotle makes a similar point

about the name[16 b 22-25]

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 111)

Denn nur als Praumldikat eines Ausagesatzes kann ein Wort einerseits ldquofuumlr etwas von etwas

anderen Gesagtesrdquo d h fuumlr eine Eigenschaft die mit seiner Hilfe einem

ldquozugrundeliegenden Gegenstandrdquo zugesprochen wird ldquoein Zeichen seinrdquo und andererseits

zu dem was es ein solches Zeichen bedeutet ldquodie Zeit hinzubedeutenrdquo d h mit

hinzubedeuten daB die Eigenschaft fuumlr die es ein Zeichen ist dem Gegenstand dem sie

zugesprochen wird ldquojetzt zukommtrdquo

(Pois somente como predicado de um discurso declarativo pode uma palavra por seu lado

ldquopara alguma coisa de alguma outra coisa ditardquo isto eacute para uma caracteriacutestica a qual torna-

se dita com sua ajuda para um ldquoobjeto fundamentalrdquo ldquoum ser sinalrdquo e por outro lado para o

que o que significa um tal tipo de sinal ldquopara significar o tempordquo isto eacute para significar

que a caracteriacutestica pela qual isso eacute um sinal para o objeto para o qual ela torna-se dita

ldquochega agorardquo

(Weidemann-Aristoteles-p173)

225

Amocircnio utiliza a primeira possibilidade Na verdade o que estaacute em jogo nesta

seccedilatildeo eacute a existecircncia do diaacutelogo de algueacutem que fala e algueacutem que escuta Esta

situaccedilatildeo eacute descrita como pensamento discursivo (dianoia) O que antes

Aristoacuteteles define como Paqhma (16a3) e depois como Nohma (16a10 e

14) satildeo na verdade o que compotildee a dianoia Portanto trata de significar

aquilo que na fala corresponde ao pensar Assim quando se expressa um

predicado sozinho o que fala coloca em peacute o raciociacutenio e o que escuta se

manteacutem calmo70

εἰ γὰρ τὰ ἀρχοειδέστατα καὶ κοινότατα τῶν ῥηmicroάτων καὶ εἰς ἃ πάντα τὰ

70 Im schluBkapitel der Zweiten Analytik (Anal postII 19) wo er sich derselben

bildlichen Redeweise bedient wie in De Int 3 (vgl auch Phys VII 3 247 b 11f 17f 248

a2) beschreibt Ar den von der Wahrnehmung des Einzelnen zur Erfassung des

Allgemeinen fuumlhrenden ErkenntinisprozeB als einen Vorgang bei dem das Allgemeine ldquoin

der Seele zum Stillstandrdquo oder ldquozum Stehen kommtrdquo (100 a 6f 15f) und vergleich diesen

Vorgang mit dem Fall in dem sich ein Heer das bei einer Schlacht die Flucht ergriffen

hat dadurch daB von den fliehenden Soldaten einer nach dem anderem stehenbleibt

schlieBlich dem Kommando seines Befehshabers wieder unterstellt (100 a 12f vgl hierzu

Detel II 1993 833f 873-879)

No capiacutetulo final dos Segundos Analiacuteticos (Anal post II 19) onde ele se serve do mesmo

modo de discurso imageacutetico como em De Int 03 ( compare tambeacutem Phys VII 3 247 b 11f

17f 248 a2) descreve Aristoacuteteles aquilo da percepccedilatildeo do singular para constituiccedilatildeo

processo de conhecimento geral que se conduz como um processo junto do qual o geral

ldquona alma fica quietordquo ou ldquose potildee de peacuterdquo (100 a 6f 15f) e compara este processo com o caso

no qual um exeacutercito o qual junto de uma luta potildee-se em fuga por isso que os soldados que

fogem param um depois do outro para finalmente novamente se subordinar ao comando de

seu comandante (100 a 12f aleacutem disso Detel II 1993 833f 873-879)

(Weidemann- Aristoacuteteles- p 136-137)

226

ἄλλα ἀναλύεται αὐτὸ προσεχῶς τὸ ὑπάρχειν ἢ microὴ ὑπάρχειν σηmicroαίνοντα

καθ ἑαυτὰ λεγόmicroενα microὴ ἀληθεύει ἢ ψεύδεται πολλῷ δήπου microᾶλλον τὰ ἄλλα

ῥήmicroατα οὐκ ἄν τι δέχοιντο τούτωνmiddot ἀλλὰ microὴν εἰ τὸ πρῶτον καὶ τὸ δεύτερον

ἄρα πάντων δὲ λαmicroβάνει τῶν ῥηmicroάτων ἀρχοειδέστατα τὸ ἔστι καὶ τὸ οὐκ

ἔστιν ἅπερ εἶναι καλεῖ καὶ microὴ εἶναι

Pois se os mais principais e comuns aspectos dos predicados e visando as

coisas todas outras se separam de modo proacuteximo a subsistir ou natildeo subsistir

mesmo significantes as coisas dizentes de si mesmas natildeo satildeo verdadeiras ou

falsas com certeza muito mais os outros predicados natildeo admitiriam algo

desses Mas se o primeiro logo tambeacutem o segundo E de todos os predicados

o aspecto o que eacute mais primordial eacute o eacute e o natildeo eacute as coisas quais se chamam

ser ou natildeo ser

(Amonius- In Aristotelis De interpretatione Commentaria 5519-24)

h( gar kinhsij tou= a)telou=j e)nergeia h( d a(plw=j e)nergeia e(tera h( tou=

tetelesmenou--to men ou)=n ai)sqanesqai o(moion tw=| fanai monon kai

noei=n o(tan de h(du h) luphron oi(=on katafa=sa h) a)pofa=sa diwkei h)

feugei kai e)sti to h(desqai kai lupei=sqai to e)nergei=n th=| ai)sqhtikh=|

mesoth ti proj to a)gaqon h) kakon h(=| toiau=ta kai h( fugh de kai h(

o)rexij tau)to h( kat e)nergeian kai ou)c e(teron to o)rektikon kai to

feuktikon ou)t a)llhlwn ou)te tou= ai)sqhtikou= a)lla to ei)=nai a)llo th=|

de dianohtikh=| yuch=| ta fantasmata oi(=on ai)sqhmata u(parcei o(tan

de a)gaqon h) kakon fhsh| h) a)pofhsh| feugei h) diwkei

227

Pois a movimentaccedilatildeo eacute uma atividade privada de fim e a atividade de modo

simples outra a atividade do que foi finalizado O sentir eacute de modo

semelhante somente ao declarar e pensar quando eacute agradaacutevel ou doloroso tal

como tendo afirmado ou negado persegue ou foge e o ter prazer ou dor eacute o

atuar pela meacutedia sensitiva face ao bem e ao mal e enquanto tais E a fuga e o

desejo satildeo o mesmo segundo agrave atividade e o que pode desejar e o que pode

recusar natildeo satildeo outras coisas nem entre si nem do sensitivo mas o ser outro

E para a alma que pode discernir as imagens subsistem tal como sentimentos

e quando eacute bom ou mal afirma ou nega e evita ou persegue

(Peri Yuxh=j-431 a6)

Em suma Aristoacuteteles natildeo separa o eacute dos outros verbos como coacutepula ao

contraacuterio ele toma o lsquoeacutersquo como a forma baacutesica e paradigmaacutetica Na verdade o

equiacutevoco surge na medida em que Platatildeo toma a diferenccedila e a mesmidade

como paradigmas isto eacute dentro do processo de atualizaccedilatildeo das significaccedilotildees

ele estabelece um novo princiacutepio mas ainda estaacute preso agraves formas antigas da

Fusij Para Aristoacuteteles de certa maneira as foacutermulas antigas estatildeo expressas

pelo enunciado secundum adiacens e as novas pelas do tertium adiacens Trata

entatildeo ele de utilizaacute-las na sua forma mais eficiente a que foi citada por uacuteltimo

Logoj de e)sti fwnh shmantikh h(=j tw=n merw=n ti shmantikon e)sti

kecwrismenon w(j fasij a)ll ou)c w(j katafasij legw de oi(=on

a)nqrwpoj shmainei ti a)ll ou)c o(ti e)stin h) ou)k e)stin a)ll e)stai

katafasij h) a)pofasij e)an ti prosteqh=|) a)ll ou)c h( tou= a)nqrwpou

sullabh mia ou)de gar e)n tw=| mu=j to uj shmantikon a)lla fwnh e)sti

228

nu=n monon e)n de toi=j diploi=j shmainei men a)ll ou) kaq au(to w(sper

ei)rhtai e)sti de logoj a(paj men shmantikoj ou)c w(j o)rganon de a)ll

w(sper ei)rhtai kata sunqhkhn a)pofantikoj de ou) pa=j a)ll e)n w(=| to

a)lhqeuein h) yeudesqai u(parcei ou)k e)n a(pasi de u(parcei oi(=on h(

eu)ch logoj men a)ll ou)t a)lhqhj ou)te yeudhj oi( men ou)=n a)lloi

a)feisqwsan -r(htorikh=j gar h) poihtikh=j oi)keiotera h( skeyij- o( de

a)pofantikoj th=j nu=n qewriaj

E o discurso eacute voz significativa da que das partes algo eacute significante

separado como ato da fala mas natildeo como afirmaccedilatildeo E digo tal como

homem significa algo mas natildeo que eacute ou natildeo eacute (mas seraacute afirmaccedilatildeo ou

negaccedilatildeo se algo for acrescentado) mas natildeo a uma uacutenica siacutelaba do homem

pois nem na palavra rato o a eacute significante mas eacute unicamente voz E nos

duplos significa mas natildeo por si mesmo como estaacute dito E eacute possiacutevel um uacutenico

discurso por um lado significativo mas natildeo por outro lado como um

organon mas de modo que precisamente estaacute dito em relaccedilatildeo ao conjunto

junto e natildeo eacute todo declarativo pois que subsiste o ser verdadeiro ou ser

falso natildeo subsiste em todos tal como uma prece eacute um discurso mas nem

coisa verdadeira ou falsa Os outros certamente sejam afastados pois o ato

da visatildeo eacute mais proacuteprio da retoacuterica ou da poeacutetica e o declarativo da

contemplaccedilatildeo agora

(Peri (Ermeneiaj-16b26 )

O discurso eacute a voz significativa que eacute uacutenica mas que se separa como ato da

229

fala mas sem ser enunciado Tal como

Homem eacute

Homem natildeo eacute

Mas o discurso natildeo eacute significativo como uma uacutenica siacutelaba mas eacute somente uma

voz Assim tambeacutem nos duplos tem significado mas natildeo por si mesmo

Podemos ter tambeacutem discursos que satildeo verdadeiros por um lado mas falsos

por outro ou ainda podemos ter discursos que na verdade natildeo se prestam para

afirmaccedilotildees ou negaccedilotildees pois satildeo do acircmbito da feacute Para conectar um

pensamento agrave realidade eacute necessaacuteria uma sentenccedila completa dentro do

contexto Assim se for pronunciado somente o verbo ser nada seraacute enunciado

mas poderaacute sim ser pensado 71

71 Consequently a statement in Aristotlersquos sense is not the grammatical ldquostatementrdquo or

sentence the grammatical type of tokens of words put in a certain order For the same

grammatical sentence can be used to make different subjects as with lsquoSocrates is madrsquo and

lsquosomeone is sittingrsquo in the first lsquomadrsquo can mean lsquoangryrsquo or insanersquo in the second

lsquosomeonersquo (or even Socrates) could name different subjects in different times For Aristotle

each statement oral or written signifies one and only one thought [Int 16 a2-3 16 a9-11]

Aristotle seems to think that the thought that someone is sitting remains the same that is

has the same meaning when it continues to signify the same person as having the attribute

of sitting at present time Furthermore different grammatical sentences sc diferent string

of words can express the same statement An obvious case is to take a sentence and then to

replace one of the terms in it by its definition[21 a 29-30] The two sentences express the

same statement for a thing is identical to its essence and that identity implies that atributes

of the one will be the attributes of the other[Top 139 a 24-25 An Pr I 39 Metaph 1031

b18-22]Again Aristotlersquos statements differ from propositions of modern logic and

philosophy For propositions in the modern sense do not change their truth values but

230

ta men ou)=n ei)dh to nohtikon e)n toi=j fantasmasi noei= kai w(j e)n

e)keinoij w(ristai au)tw=| to diwkton kai feukton kai e)ktoj th=j

ai)sqhsewj o(tan e)pi tw=n fantasmatwn h)=| kinei=tai oi(=on

ai)sqanomenoj ton frukton o(ti pu=r th=| koinh=| o(rw=n kinoumenon

gnwrizei o(ti polemioj

O concernente ao pensamento entatildeo pensa os aspectos nas apariccedilotildees que

aparecem e como naquelas estaacute definido para ele perseguivel e o evitaacutevel

mesmo estando fora da sensaccedilatildeo quando esteja nas imagens que aparecem eacute

movido tal como sentindo a tocha porque fogo toma conhecimento pelo

comum vendo a tocha mover-se porque eacute inimigo

(Peri Yuxh=j-431 b2)

Estas relaccedilotildees existem na medida em que os opostos estatildeo unidos na meacutedia

presume a timeless perspective Moreover they are supposed to be independent of the

circumstances of a particular speech act In short propositions are context-free and

invariant while Aristotlersquos statement are context-dependent and may vary in truth value

although they do not vary intensionaly or semantically

Aristotlersquos conception of statements might be criticized as being inconsistent He does not

think that a statement being made at different times or nowrsquos has to make different claims

about objects Rather it may express the same thought about objects albeit in different

times

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 100-101)

231

ou seja satildeo unos pelo uacuteltimo Portanto o)rganon expressa exatamente esse

significado ou seja satildeo as possibilidades de expressar significado Eacute o

pensamento atuando na imagem E tanto no intelecto praacutetico como na fantasia

a imagem eacute condiccedilatildeo primordial para o pensamento e para a unidade meacutedia

As apariccedilotildees que aparecem sem as sensaccedilotildees satildeo fantasias O toque ou o tato

define a mateacuteria ativada da forma mais proacutexima

-w(sper de o( a)hr thn korhn toiandi e)poihsen au(th d e(teron kai h(

a)koh w(sautwj to de e)scaton e(n kai mia amph( mesothj to d ei)=nai

au)th=| pleiw

E porque precisamente o ar fez a pupila ser de tal qualidade e essa a um

outro tambeacutem a audiccedilatildeo do mesmo modo e o extremo eacute uno e a mediandade

una mas o ser para ela eacute muacuteltiplo

(Peri Yuxh=j-431 a17)

A ordem eacute sustentada por um conjunto de relaccedilotildees do meacutedio uno muacuteltiplo

com o primeiro uno

)Esti de ei(=j prw=toj logoj a)pofantikoj katafasij ei)=ta a)pofasij oi(

de a)lloi sundesmw| ei(=j a)nagkh de panta logon a)pofantikon e)k

r(hmatoj ei)=nai h) ptwsewj kai gar o( tou= a)nqrwpou logoj e)an mh to

e)stin h) e)stai h) h)=n h) ti toiou=to prosteqh=| ou)pw logoj a)pofantikoj

dioti de e(n ti e)stin a)ll ou) polla to zw=|on pezon dipoun -ou) gar dh

232

tw=| sunegguj ei)rh=sqai ei(=j e)stai- e)sti de a)llhj tou=to pragmateiaj

ei)pei=n$ e)sti de ei(=j logoj a)pofantikoj h) o( e(n dhlw=n h) o( sundesmw|

ei(=j polloi de oi( polla kai mh e(n h) oi( a)sundetoi to men ou)=n o)noma

kai to r(h=ma fasij e)stw monon e)pei ou)k e)stin ei)pei=n ou(tw dhlou=nta

ti th=| fwnh=| w(st a)pofainesqai h) e)rwtw=ntoj tinoj h) mh a)ll au)ton

proairoumenon toutwn d h( men a(plh= e)stin a)pofansij oi(=on ti kata

tinoj h) ti a)po tinoj h( d e)k toutwn sugkeimenh oi(=on logoj tij h)dh

sunqetoj

E primeiro em relaccedilatildeo ao discurso declarativo eacute afirmaccedilatildeo e depois

negaccedilatildeo E os outros por conectivo satildeo um E a necessidade eacute todo discurso

declarativo ser a partir do predicado ou da flexatildeo Pois tambeacutem se natildeo for

acrescentado ao discurso do homem eacute ou seraacute ou era ou algo desse tipo ainda

natildeo eacute um enunciado declarativo (E por isso eacute uma coisa mas natildeo muitas

coisas o vivente pedestre biacutepede pois natildeo pelo fato de estar dito um junto do

outro seraacute um discurso uacutenico E falar essa coisa eacute de um outro tratado) E um

discurso declarativo eacute ou o que revela um ou o um por conectivo e muacuteltiplos

os que revelam coisas muacuteltiplas e natildeo um ou os natildeo conectados Entatildeo seja o

nome e o predicado somente o ato da fala uma vez que natildeo eacute possiacutevel dizer

assim o que revela algo pela voz como precisamente fazer uma declaraccedilatildeo

quer o que pergunta algo quer natildeo mas ele mesmo o que escolhe E dessas

por um lado eacute declaraccedilatildeo simples tal como algo de algo ou algo a partir de

algo e por outro disposta a partir dessas tal como um enunciado jaacute

composto

(Peri (Ermeneiaj-17 a8 )

233

A interrelaccedilatildeo dos elementos seja por que eacute afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo seja por

conectivo eacute o que constitui o enunciado declarativo jaacute que o que eacute por si

mesmo eacute apenas o ato da fala O enunciado declarativo eacute algo de algo ou a

partir de algo mas algo uacutenico72 O que junta natildeo por composiccedilatildeo tem vaacuterias

partes mas natildeo eacute um discurso uacutenico O que junta como enunciado declarativo

eacute uniatildeo da atividade real com as coisas A aproximaccedilatildeo dirige agrave afirmaccedilatildeo e o

distanciamento a negaccedilatildeo com as coisas A afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo fazem parte

da categoria de qualidade

A essecircncia de uma coisa eacute um fato (ligado) gerado

(Trendelenburg-Erlaumluterungen zu den Elem der aristotelischen Logik p07)

O enunciado sobre alguma coisa que eacute falso existe e sua forma eacute o lsquonatildeo eacutersquo

assim como a da verdade tambeacutem eacute o ldquonatildeo eacuterdquo Verdade e falsidade satildeo na

verdade qualidades do enunciado O que Platatildeo descobriu como diferenccedila na

verdade estrutura todo o discurso enquanto possibilidade do natildeo e vai aleacutem da

afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo pois estrutura a possibilidade do conhecimento

o(te de toi=j e)n th=| yuch=| fantasmasin h) nohmasin w(sper o(rw=n

logizetai kai bouleuetai ta mellonta proj ta paronta kai o(tan

ei)ph| w(j e)kei= to h(du h) luphron e)ntau=qa feugei h) diwkei- kai o(lwj e(n

praxei kai to a)neu de praxewj to a)lhqej kai to yeu=doj e)n tw=| au)tw=|

genei e)sti tw=| a)gaqw=| kai tw=| kakw=|

72 Ver 8a8 onde o tema eacute retomado

234

E quando pelas apariccedilotildees e pensamentos na alma como o que vecirc calcula e

quer as coisas vindouras em relaccedilatildeo agraves presentes e quando ele diz que laacute estaacute

o agradaacutevel ou doloroso neste ponto foge ou persegue-e de modo total faraacute

uma coisa soacute E o sem accedilatildeo-o verdadeiro e o falso-estaacute no mesmo gecircnero que

o bem e o mal

(Peri Yuxh=j-431 b5)

ta gar fantasmata w(sper ai)sqhmata e)sti plhn a)neu u(lhj e)sti d

h( fantasia e(teron fasewj kai a)pofasewj sumplokh gar nohmatwn

e)sti to a)lhqej h) yeu=doj ta de prw=ta nohmata ti dioisei tou= mh

fantasmata ei)=nai h) ou)de tau=ta fantasmata a)ll ou)k a)neu

fantasmatwn

Pois as apariccedilotildees satildeo como precisamente os resultados das sensaccedilotildees exceto

que sem mateacuteria E a fantasia eacute outra da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo pois eacute uma

combinaccedilatildeo de pensamentos o verdadeiro e o falso E os pensamentos

primeiros em que seratildeo diferentes das apariccedilotildees Certamente nem essas

coisas satildeo apariccedilotildees mas nem sem apariccedilotildees

(Peri Yuxh=j-432 a9)

kai a)topon dh to tou=to diaspa=n e)n te tw=| logistikw=| gar h( boulhsij

ginetai kai e)n tw=| a)logw| h( e)piqumia kai o( qumoj ei) de tria h( yuch

e)n e(kastw| e)stai o)rexij

235

E eacute absurdo segmentaacute-la pois o ato de querer vem a ser na calculativa e mas

o desejo e a emoccedilatildeo no privado de razatildeo e se a alma eacute trecircs em cada parte

existiraacute o apetite

(Peri Yuxh=j-432 b3)

As apariccedilotildees satildeo necessaacuterias na medida em que natildeo seria possiacutevel pensar sem

elas pois natildeo existe o intelecto sem a sensaccedilatildeo nem a partir da sensaccedilatildeo

Aristoacuteteles define a alma como todas as coisas que satildeo Desta forma o sensiacutevel

e o inteligiacutevel fazem parte da totalidade da alma e satildeo inseparaacuteveis no tocante

a fazer um julgamento Mas eacute certo que a alma move e natildeo se move entatildeo o

qual parte da alma move Mas a divisatildeo se torna impossiacutevel diante de que nem

se pensa sem apariccedilatildeo e sem pensamento natildeo existe apariccedilatildeo Aristoacuteteles

estabelece que o que move natildeo eacute a) a nutriccedilatildeo b) a sensaccedilatildeo c) o

concernente ao caacutelculo e o nous d) o apetite e desejo

A nutriccedilatildeo natildeo seria possiacutevel pois as plantas seriam moventes coisa

impossiacutevel A sensaccedilatildeo eacute impossiacutevel pois haacute animais que tecircm sensaccedilatildeo e satildeo

imoacuteveis e sedentaacuterios Ao nouacutes e ao concernente ao caacutelculo tambeacutem eacute

impossiacutevel pois nada contempla ao que pode agir nem diz nada do que se

pode evitar ou perseguir Mas quando contempla e diz algo natildeo se move mas

age segundo o desejo E nem o apetite e o desejo pois natildeo agem por ter

apetite e desejo mas pelo intelecto

shmei=on d o(ti e)sti gennhtika kai a)kmhn e)cei kai fqisin$ -w(st

ei)=cen a)n kai ta o)rganika merh th=j poreiaj a)lla mhn ou)de to

logistikon kai o( kaloumenoj nou=j e)stin o( kinw=n o( men gar

236

qewrhtikoj ou)qen qewrei= prakton ou)de legei peri feuktou= kai

diwktou= ou)qen a)ei de h( kinhsij h) feugontoj ti h) diwkontoj ti e)stin

a)ll ou)d o(tan qewrh=| ti toiou=ton h)dh keleuei feugein h) diwkein oi(=on

pollakij dianoei=tai foberon ti h) h(du ou) keleuei de fobei=sqai h( de

kardia kinei=tai a)n d h(du e(teron ti morion e)tikai e)pitattontoj tou=

nou= kai legoushj th=j dianoiaj feugein ti h)diwkein ou) kinei=tai a)lla

kata thn e)piqumian prattei oi(=on o(a)krathj kai o(lwj de o(rw=men o(ti

o( e)cwn thn i)atrikhn ou)k i)a=tai w(j e(terou tinoj kuriou o)ntoj tou=

poiei=n kata thn e)pisthmhn a)ll ou) th=j e)pisthmhj a)lla mhn ou)d

h( o)rexij tauthj kuria th=j kinhsewj oi( gar e)gkratei=j o)regomenoi kai

e)piqumou=ntej ou) prattousin w(=n e)cousi thn o)rexin a)ll a)kolouqou=si

tw=| nw=| Fainetai de ge duo tau=ta kinou=nta h) o)rexij h) nou=j ei) tij

thn fantasian tiqeih w(j nohsin tina polloi gar para thn

e)pisthmhn a)kolouqou=si tai=j fantasiaij kai e)n toi=j a)lloij zw|oij ou)

nohsij ou)de logismoj e)stin a)lla fantasia a)mfw a)ra tau=ta

kinhtika kata topon nou=j kai o)rexij nou=j de o( e(neka tou

logizomenoj kai o( praktikoj diaferei de tou= qewrhtikou= tw=| telei

kai h( o)rexij damp e(neka tou pa=sa ou(= gar h( o)rexij au(th a)rch tou=

praktikou= nou= to d e)scaton a)rch th=j praxewj w(ste eu)logwj duo

tau=ta fainetai ta kinou=nta o)rexij kai dianoia praktikh to o)rekton

gar kinei= kai dia tou=to h( dianoia kinei= o(ti a)rch au)th=j e)sti to

o)rekton kai h( fantasia de o(tan kinh=| ou) kinei= a)neu o)rexewj e(n dh

ti to kinou=n to o)rektikon ei) gar duo nou=j kai o)rexij e)kinoun kata

237

koinon a)n ti e)kinoun ei)=doj nu=n de o( men nou=j ou) fainetai kinw=n a)neu

o)rexewj h( gar boulhsij o)rexij o(tan de kata ton logismon kinh=tai

kai kata boulhsin kinei=tai$ h( d o)rexij kinei= kai para ton

logismon h( gar e)piqumia o)rexij tij e)stin nou=j men ou)=n pa=j o)rqoj

e)stin o)rexij de kai fantasia kai o)rqh kai ou)k o)rqh dio a)ei kinei=

men to o)rekton a)lla tou=t e)stin h) to a)gaqon h) to fainomenon

a)gaqon ou) pa=n de a)lla to prakton a)gaqon prakton d e)sti to

e)ndecomenon kai a)llwj e)cein

(e o sinal que existe engendrado e tem maturidade e perecimento) dessa

maneira teriam tambeacutem as partes instrumentais da marcha Mas nem o

concernente ao caacutelculo e o chamado intelecto satildeo o que move Pois o

concernente agrave contemplaccedilatildeo nada contempla ao que pode agir nem diz nada

a respeito do que se pode evitar e perseguir e a movimentaccedilatildeo eacute sempre algo

do que pode evitar ou eacute do que pode perseguir Mas nem quando contempla

algo desse tipo jaacute manda evitar ou perseguir tal como muitas vezes raciocina

algo temiacutevel ou agradaacutevel mas natildeo comanda o temer e o coraccedilatildeo eacute movido e

se agradaacutevel alguma outra parte E ainda o intelecto ordenando e o

pensamento discursivo dizendo evitar algo ou perseguir natildeo se move mas

age segundo o desejo tal como o incontinente E em resumo noacutes vemos que o

que tem o concernente agrave arte de curar natildeo cura como o que eacute proacuteprio de algo

outro fazer segundo a ciecircncia mas natildeo da ciecircncia mas nem o apetite eacute

proacuteprio dessa movimentaccedilatildeo pois os continentes tendo apetite e desejo natildeo

agem por aquilo de que tem apetite mas seguem o intelecto E parece pelo

menos serem dois os que movem ou o apetite ou o intelecto se algueacutem

238

pusesse uma certa fantasia como algum pensamento Pois muitos

acompanham para aleacutem do intelecto agraves fantasias e nos outros animais natildeo haacute

ato do intelecto nem caacutelculo mas fantasia Portanto ambos podem mover

segundo o lugar o intelecto e o apetite e o intelecto em vista de algo que

estaacute raciocinando e praacutetico e difere do contemplativo pelo fim E o apetite

tambeacutem com vista a totalidade de algo do qual pois o apetite esse princiacutepio

do intelecto praacutetico e o extremo princiacutepio da accedilatildeo De maneira que parece

razoaacutevel serem os dois essas coisas que movem apetite e pensamento

discursivo praacutetico pois o possiacutevel de ter apetite move e atraveacutes disso o

raciociacutenio move porque eacute o princiacutepio dele o possiacutevel de ter apetite E quando

a fantasia move natildeo move sem apetite De fato eacute algo uno o mover-se o

possiacutevel de ter apetite Pois se os dois intelecto e apetite movessem o

aspecto moveria segundo algo comum e agora o intelecto natildeo parece o que

move sem apetite (pois o ato de querer eacute o apetite e quando move segundo o

caacutelculo tambeacutem segundo o ato de querer) e o apetite move aleacutem do caacutelculo

pois o desejo eacute um certo apetite Por um lado o intelecto eacute todo correto e o

apetite e a fantasia por outro lado tanto correto como natildeo correto Por isso o

possiacutevel de ter apetite sempre move mas isso eacute tanto o bem como o bem

aparente e natildeo todo mas o bem praacutetico E o bem praacutetico eacute o que admite ser

de outro modo

(Peri Yuxh=j-432 b24)

Jaacute no 414b Aristoacuteteles tinha definido o apetite como desejo emoccedilatildeo e

aspiraccedilatildeo ou ato de querer o)rexij men gar e)piqumia kai qumoj kai

boulhsij

239

E o desejo tinha sido definido como o apetite de prazer

kai e)piqumia tou= gar h(deoj o)rexij au(th

E desejo pois apetite mesmo do prazer

Assim como tambeacutem no De Sophisticis Elenchis- 173b

τοῦτο δ ἐστὶν ὄρεξις ἡδέοςmiddot ἔστιν ἄρα ἡ ἐπιθυmicroία ὄρεξις ἡδέος ἡδέος

E isso eacute o apetite do prazer Portanto o desejo eacute o apetite do prazer pelo

prazer

Mas Aristoacuteteles indica que o apetite eacute apetite visando agrave totalidade de algo e o

intelecto visa um fim Portanto o intelecto difere do intelecto em

possibilidade Aristoacuteteles em um primeiro momento parece apontar ao apetite

e de modo subsequumlente o intelecto praacutetico como o que move a alma mas se

fosse assim eles teriam uma parte comum o que eacute uma inverdade Aristoacuteteles

aponta como o que move o concernente de ter apetite o)rektikon que move

o bem praacutetico e todo o bem pois o que concerne ao apetite natildeo admite ser de

outro modo e o apetite admite Assim o apetite na sua forma verbal meacutedia

conduz a esse significado na medida em que atua pelo apetite e portanto o

apetite enquanto apetite o)rektikon Entatildeo o intelecto praacutetico natildeo tem

comunidade com o apetite na medida em que ele eacute sempre reto mas tem com

o que concerne ao apetite pois o apetite tem relaccedilatildeo tambeacutem com o aparente

Aristoacuteteles estabelece a relaccedilatildeo entre o concernente ao apetite e o intelecto

pelo aspecto e natildeo pelas partes da alma pois esta natildeo pode ser segmentada

240

ei)dei men e(n a)n ei)h to kinou=n to o)rektikon h(=| o)rektikon-prw=ton de

pantwn to o)rekton tou=to gar kinei= ou) kinoumenon tw=| nohqh=nai h)

fantasqh=nai-a)riqmw=| de pleiw ta kinou=nta

E pelo aspecto seria uno o mover-se o concernente ao apetite enquanto

concernente ao apetite e primeiro de todas as coisas o concernente ao

apetite pois isso move natildeo sendo movido por ser pensado ou fantasiado e as

coisas que movem satildeo mais numerosas

(Peri Yuxh=j-433 b10)

Aristoacuteteles estabelece que o possiacutevel de ter apetite natildeo pode se desdobrar em

dois aspectos contraacuterios do ponto de vista do desejo e da razatildeo Concernentes

ao imediato e ao futuro Pois a razatildeo tem em vista o futuro coisa que o

imediato tenta impedir Deste ponto de vista portanto teria que ser uno

Como em relaccedilatildeo ao movimento o que move eacute por um lado imoacutevel e por

outro movente haacute entre os dois uma articulaccedilatildeo Onde o fim e o princiacutepio satildeo

o mesmo Por um lado o bem que pode ser praticado e por outro o que

concerne ao apetite

Aristoacuteteles tambeacutem expotildee a fantasia como sendo um elemento do que

concerne ao apetite e dele que concerne ao apetite natildeo pode dispor

Aristoacuteteles entatildeo extende o papel da fantasia que era somente ligado agrave

sensaccedilatildeo agrave parte calculativa

h( men ou)=n ai)sqhtikh fantasia w(sper ei)rhtai kai e)n toi=j a)lloij

zw|oij u(parcei h( de bouleutikh e)n toi=j logistikoi=j poteron gar

241

praxei tode h) tode logismou= h)dh e)stin e)rgon kai a)nagkh e(ni

metrei=n to mei=zon gar diwkei w(ste dunatai e(n e)k pleionwn

fantasmatwn poiei=n$ kai ai)tion tou=to tou= doxan mh dokei=n

e)cein o(ti thn e)k sullogismou= ou)k e)cei au(th de kinei=

A fantasia sensitiva como precisamente estaacute dito subsiste nos outros animais

mas a deliberativa nos racionais (pois por acaso faz isto ou isto jaacute eacute obra

do caacutelculo e eacute necessidade medir com uma coisa pois persegue o maior de

maneira que pode fazer uma a partir de muitas imagens) E isso eacute causa do

natildeo parecer ter opiniatildeo que ela a partir do silogismo natildeo existe mas essa

move

(Peri Yuxh=j-434 a5)

Portanto a fantasia calculativa existe nos seres racionais que se diferem

daqueles que soacute tem a fantasia sensitiva A fantasia calculativa pode fazer de

muitas imagens uma e implica em ser concernente ao querer por isso eacute obra

de caacutelculo e assim o bem que pode ser praticado implica numa medida uacutenica

Por isso a opiniatildeo natildeo existe nos animais que satildeo sensitivos como em um

silogismo Por isso nesses satildeo movidos unicamente pela fantasia sensitiva

mas como eacute preciso existir alguma capacidade de comparaccedilatildeo essa natildeo eacute

movida pela capacidade de deliberaccedilatildeo que forma conceitos mas pela imagem

simples73

73 Die Substanz als Explikat steht dann in Funktion des Begriffs Der Begriff hingegen

bildet als logisches Praumldikat das Explikationsprinzip fuumlr die Substanz die als diesem

Begriff entsprechend im Sinne realer Eigenschaften modifiziert gedacht wird Indem der

242

)Esti d h( men a(plh= a)pofansij fwnh shmantikh peri tou= ei) u(parcei

ti h) mh u(parcei w(j oi( cronoi dih|rhntai katafasij de e)stin

a)pofansij tinoj kata tinoj a)pofasij de e)stin a)pofansij tinoj a)po

tinoj e)pei de e)sti kai to u(parcon a)pofainesqai w(j mh u(parcon kai

to mh u(parcon w(j u(parcon kai to u(parcon w(j u(parcon kai to mh

u(parcon w(j mh u(parcon kai peri touj e)ktoj de tou= nu=n cronouj

w(sautwj a(pan a)n e)ndecoito kai o( katefhse tij a)pofh=sai kai o(

a)pefhse katafh=sai w(ste dh=lon o(ti pash| katafasei e)stin a)pofasij

a)ntikeimenh kai pash| a)pofasei katafasij kai e)stw a)ntifasij

tou=to katafasij kai a)pofasij ai( a)ntikeimenai legw de a)ntikei=sqai

thn tou= au)tou= kata tou= au)tou= -mh o(mwnumwj de kai o(sa a)lla tw=n

proposisionale Gehalt eine Substanz mit einem Begriff verbindet druumlckt er eine Form von

idintitaumlt zwischen beiden (die Einheit einer Vielheit) aus Die Relation logisches Praumldikat-

logisches Subjekt ist also ein Fall der Relation Prinzip- Prinzipiiertes und zwar auf der

Ebene der Explication

A substacircncia como um explicado se potildee em funccedilatildeo do conceito O conceito ao contraacuterio

constroacutei como predicado loacutegico o princiacutepio loacutegico de explicaccedilatildeo para a substacircncia a qual

vem a ser pensada modificada como correspondente no sentido de uma qualidade real

Enquanto o conteuacutedo proposicional liga uma substacircncia com um conceito ele expressa uma

forma de identidade entre ambos (a unidade de uma multiplicidade) A relaccedilatildeo predicado

loacutegico e sujeito loacutegico eacute tambeacutem um caso de relaccedilatildeo princiacutepio-que principia e

verdadeiramente sobre o plano da explicaccedilatildeo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p74)

243

toioutwn prosdiorizomeqa proj taj sofistikaj e)noclhseij

E eacute declaraccedilatildeo simples o som significativo a respeito da coisa se algo

subsiste ou natildeo subsiste conforme os tempos estatildeo divididos e a afirmaccedilatildeo eacute

uma declaraccedilatildeo de algueacutem de algo e eacute a negaccedilatildeo uma declaraccedilatildeo de

algueacutem se afastando de algo E uma vez que eacute possiacutevel tambeacutem se declarar agrave

coisa que subsiste como o que natildeo subsiste e o que natildeo subsiste como o que

subsiste e o que subsiste como o que subsiste e o que natildeo subsiste como o que

natildeo subsiste e em torno dos tempos fora do agora de igual maneira tudo

seria aceito tanto o que algueacutem afirmou negar como o que algueacutem negou

afirmar de modo que eacute evidente que negaccedilatildeo eacute para toda afirmaccedilatildeo o que

estaacute em situaccedilatildeo oposta e afirmaccedilatildeo para toda negaccedilatildeo E seja contradiccedilatildeo

isso afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo as que estatildeo em situaccedilotildees opostas e digo estarem

em situaccedilatildeo opostas declaraccedilotildees do mesmo do mesmo e natildeo o mesmo nome

e quantas outras coisas desse tipo noacutes jaacute definimos antes contra os atos de

importunar sofiacutesticos74

(Peri (Ermeneiaj-17a23 )

Como discurso simples a condiccedilatildeo eacute subsistir ou natildeo subsistir mas como

tempos separados a declaraccedilatildeo substitui o discurso simples como declaraccedilatildeo

significativa afirmaccedilatildeo de algueacutem de algo tinoj kata tinoj e negaccedilatildeo de

algueacutem se afastando de algo tinoj a)po tinoj A traduccedilatildeo latina natildeo

consegue estabelecer o sentido proacuteprio do termo grego quando traduz tal

74 Ver Elenchos Sofistas nuacutemero 5 e Platatildeo-Repuacuteblica IV 436b e 437a)

244

passagem por affirmatio vero est enunciatio alicuius de aliquo negatio vero

enunciatio alicuius ab aliquo enquanto enunciatio dizer e desdizer de algo

Aristoacuteteles estabelece quatro instacircncias

1) To u(parxon w(j mh u(parxon

O subsistente como natildeo subsistente

2) To mh u(parxon w(j u(parxon

O natildeo subsistente como subsistente

3) To u(parxon w(j u(parxon

O subsistente como subsistente

4) To mh u(parxon w(j mh u(parxon

O natildeo subsistente como natildeo subsistente

A partir dessas instacircncias Aristoacuteteles estabelece o que seria oposto Ele

estabelece essa definiccedilatildeo na medida em que conseguiu constituir o enunciado

e assim comeccedilam a surgir possibilidades desse enunciado Aristoacuteteles

estabelece como elenco pares de proposiccedilotildees e natildeo unidades

Portanto os pares seriam S eacute natildeo P e natildeo S eacute P e S eacute P e natildeo S eacute natildeo P

Portanto o que Aristoacuteteles trata nessa seccedilatildeo eacute a definiccedilatildeo de contraditoacuterio ou

seja os pares que estatildeo em situaccedilatildeo opostas Desta forma trata-se de

expressotildees predicativas Deste modo pares opostos satildeo os pares 1 e 3 em

relaccedilatildeo aos nuacutemeros 2 e 4 respectivamente e os pares contraacuterios seriam 1 e 2

em relaccedilatildeo aos pares 3 e 4 Portanto o que algueacutem afirmou negar como o que

algueacutem negou afirmar O Subsistente como natildeo subsistente em relaccedilatildeo ao

subsistente como subsistente e o subsistente como natildeo subsistente em relaccedilatildeo

245

ao natildeo subsistente como natildeo subsistente

A expressatildeo u(parxon h) mh u(parxon remete natildeo mais a palavras mas sim a

coisas75 Deste modo o mesmo do mesmo pode ser adjudicado ou abjudicado

Dos tempos fora do agora e esse agora quer dizer do infectum indicativo ou

do imperfeito ou dos que dele adveacutem como o eventual ou o futuro da mesma

forma satildeo verdadeiros ou falsos Aristoacuteteles utiliza a expressatildeo a(pan a)n

e)ndecoito que representa o optativo quer dizer ldquotudo seria aceitordquo no campo

das possibilidades como o que algueacutem afirmou negar ou que algueacutem negou

afirmar

Thn men ou)=n qreptikhn yuchn a)nagkh pa=n e)cein o(ti per a)n zh=| kai

yuchn e)ch| a)po genesewj kai mecri fqora=j a)nagkh gar to

genomenon au)xhsin e)cein kai a)kmhn kai fqisin tau=ta d a)neu

trofh=j a)dunaton a)nagkh a)ra e)nei=nai thn qreptikhn dunamin e)n

pa=si toi=j fuomenoij kai fqinousin ai)sqhsin d ou)k a)nagkai=on e)n 75 Wie die in 17a35 gemachte Einschraumlnkung ldquonicht in Homonymer Weise freilich ldquo (mh

o(mwnumwj de) zu verstehen ist erhellt aus dem Anfang der Kategorienschrift (vgl Cat

1 1a 1-6) Als homonym (oder aumlquivok) bezeichnet Ar nicht wie wir tun mehrdeutige

Woumlrter sondern die verschiedenartigen Dinge die jeweils von einem mehrdeutigen Wort

bezeichnet werden

Como a limitaccedilatildeo feita em 17a35 ldquonatildeo certamente de modo homocircnimordquo (mh o(mwnumwj

de) eacute entendida esclarece-se a partir do comeccedilo das Categorias (compare Cat 11a 1-6)

Como homocircnimo (ou equiacutevoco) caracteriza Arist natildeo como noacutes fazemos muacuteltiplas

palavras mas as diferentes coisas as quais satildeo caracterizantes de uma palavra muacuteltipla

(Weidemann-Aristoacuteteles-p200)

246

a(pasi toi=j zw=sin ou)te gar o(swn to sw=ma a(plou=n e)ndecetai a(fhn

e)cein [ou)te a)neu tauthj oi(=on te ou)qen ei)=nai zw=|on] ou)te o(sa mh

dektika tw=n ei)dw=n a)neu th=j u(lhj to de zw=|on a)nagkai=on ai)sqhsin

e)cein ou)de a)neu tauthj oi(=on te ou)qen ei)=nai zw=|on ei) mhqen mathn

poiei= h( fusij

Eacute necessidade ter uma alma nutritiva tudo que de fato vive e tenha uma alma

desde o nascimento ateacute o perecimento Pois eacute necessaacuterio o que nasceu ter

crescimento maturidade e perecimento e essas coisas satildeo impossiacuteveis sem

nutriccedilatildeo Portanto eacute necessidade estar agrave possibilidade nutritiva em todos

aqueles que crescem e perecem Mas natildeo eacute necessaacuteria a sensaccedilatildeo em todos

os animais pois nem de quantos o corpo eacute simples admitem ter tato [nem

sem dessa em nada eacute capaz de ser animal] nem quantos natildeo satildeo receptivos

dos aspectos sem a mateacuteria Eacute necessaacuterio por outro lado ter sensaccedilatildeo se em

nada inutilmente faz a natureza

(Peri Yuxh=j-434a22 )

Aristoacuteteles descreve com clareza a dependecircncia da nutriccedilatildeo para todos os

vivos mas da sensaccedilatildeo e do tato apenas para os animais e das imagens sem

mateacuteria estando vinculados a esses uacuteltimos Crescimento maturidade e

perecimento satildeo impossiacuteveis sem a nutriccedilatildeo Mas a sensaccedilatildeo natildeo existe

necessariamente em todos os animais Mas para aqueles que tem fantasia

raciocinativa eacute necessaacuteria agrave fantasia sensitiva A relaccedilatildeo da fantasia

raciocinativa e da fantasia sensitiva eacute de oposiccedilatildeo jaacute que a primeira eacute una e a

uacuteltima eacute muacuteltipla enquanto as duas satildeo as mesmas mas natildeo iguais Na

proacutexima seccedilatildeo Aristoacuteteles passa a discutir o universal e o particular

247

)Epei de e)sti ta men kaqolou tw=n pragmatwn ta de kaq e(kaston -

legw de kaqolou men o( e)pi pleionwn pefuke kathgorei=sqai kaq

e(kaston de o( mh oi(=on a)nqrwpoj men tw=n kaqolou Kalliaj de tw=n

kaq e(kaston- a)nagkh d a)pofainesqai w(j u(parcei ti h) mh o(te men

tw=n kaqolou tini o(te de tw=n kaq e(kaston e)an men ou)=n kaqolou

a)pofainhtai e)pi tou= kaqolou o(ti u(parcei h) mh e)sontai e)nantiai

a)pofanseij -legw de e)pi tou= kaqolou a)pofainesqai kaqolou oi(=on

pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj - o(tan de e)pi tw=n

kaqolou men mh kaqolou de ou)k ei)sin e)nantiai ta mentoi

dhloumena e)stin ei)=nai e)nantia -legw de to mh kaqolou

a)pofainesqai e)pi tw=n kaqolou oi(=on e)sti leukoj a)nqrwpoj ou)k e)sti

leukoj a)nqrwpoj kaqolou gar o)ntoj tou= a)nqrwpoj ou)c w(j kaqolou

crh=tai th=| a)pofansei to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

kaqolou- e)pi de tou= kathgoroumenou to kaqolou kathgorei=n kaqolou

ou)k e)stin a)lhqej ou)demia gar katafasij e)stai e)n h(=| tou= kathgorou-

menou kaqolou to kaqolou kathgorhqhsetai oi(=on e)sti pa=j a)nqrwpoj

pa=n zw=|on

(Peri (Ermeneiaj-17a38 )

E uma vez que umas satildeo de modo universal das coisas outras segundo

cada uma e digo de modo universal o que sobre a maioria nascida eacute

248

predicada e segundo cada um o que natildeo eacute predicado sobre a maioria

nascida tal como o homem por um lado eacute das coisas de modo universal e

Caacutelias eacute por outro das coisas segundo cada um e eacute necessidade declarar

como algo subsiste ou natildeo quer em algo das coisas de modo universal quer

das coisas segundo cada um Se certamente do modo universal seja declarado

sobre o universal que subsiste ou natildeo seratildeo contraacuterias as declaraccedilotildees e eu

digo declarar de modo universal sobre o universal tal como todo homem eacute

branco nenhum homem eacute branco e quando por um lado sobre o universal

das coisas e por outro lado natildeo de modo universal das coisas natildeo satildeo

contraacuterias contudo as coisas que satildeo reveladas satildeo possiacuteveis de serem

contraacuterias e digo o declarar natildeo de modo universal sobre as coisas do

universal tal como um homem eacute branco e um homem natildeo eacute branco pois o

que eacute de modo universal do homem natildeo se utiliza como declaraccedilatildeo universal

pois o todo natildeo significa o universal mas que eacute de modo universal E

predicar de modo universal sobre o que eacute predicado de modo universal natildeo eacute

verdadeiro pois natildeo haveraacute nenhuma afirmaccedilatildeo na qual o que eacute predicado

de modo universal seraacute predicado de modo universal por exemplo todo

homem eacute todo animal

Aristoacuteteles situou nas seccedilotildees anteriores o plano do entendimento no qual se

referia agraves afecccedilotildees da alma (16a9) esse plano corresponde tambeacutem a diversos

tipos de expressatildeo e a diversos tipos de coisa Aristoacuteteles comeccedila o periacuteodo

diferenciando o que eacute universal do que eacute individual em relaccedilatildeo ao que

subsiste O acircmbito satildeo as coisas (pragmata) A essas coisas corresponde o

niacutevel do discurso (16a7) onde muacuteltiplas coisas pertencem a caracteriacutesticas

singulares O universal eacute e)pi pleionwn kathgorei=sqai (sobre a maior

249

parte) e o individual natildeo eacute Posteriormente explica em relaccedilatildeo ao que

subsiste ou natildeo quer dizer em relaccedilatildeo agraves coisas que existem o universal e o

individual O universal e o individual fazem parte da categoria de quantidade

Aristoacuteteles desmembrando as contraacuterias explica o que eacute contraacuterio em relaccedilatildeo

ao que subsiste ou natildeo subsiste como o de modo universal sobre o universal

e)pi tou= kaqolou a)pofainesqai kaqolou assim todo homem eacute branco

nenhum homem eacute branco76 eacute contraacuterio Deste modo o contraacuterio natildeo eacute o

mesmo sobre o mesmo mas eacute o universal sobre o universal Portanto o

contraacuterio natildeo estabelece um gecircnero comum A expressatildeo e)pi tou= kaqolou

estabelece uma relaccedilatildeo metafoacuterica porque natildeo se pode declarar sobre o

universal a natildeo ser metaforicamente E o que natildeo eacute contraacuterio e entatildeo

contraditoacuterio mas assim revelado eacute possiacutevel de ser contraacuterio o universal

sobre o natildeo universal e vice versa assim como um homem eacute branco um

76 Die Klasse derjenigen Ausagenpaare der beschriebene Art deren Glieder in dem Sinne

ldquoetwas Allgemeines in allgemeiner Weiserdquo zum Gegenstand haben daB ihr verneinendes

Glied von einem Allgemeinbegriff von dem ihr bejahendes Glied aussagt daB jedem der

unter ihn fallenden Einzeldinge das und das zukommt aussagt daB dies keinem von ihnen

zukommt (z Bmdash ldquoJeder Mensch ist weiBrdquo-- ldquoKein Mensch ist weiBrdquo 17b6 vgl 17b21f)

(A classe daqueles pares de proposiccedilatildeo do modo descrito cuja articulaccedilatildeo no sentido

ldquoalguma coisa geral de modo geralrdquo tecircm por objeto que ou sua articulaccedilatildeo que nega de um

conceito geral da qual sua articulaccedilatildeo que afirma diz que toda coisa singular que cai sob

ele chega assim e assim diz que isso chega para nenhum deles (por exemplo ldquotodo

homem eacute brancordquomdashldquonenhum homem eacute brancordquo 17 b6 compare 17 b21f)

(Weidemann-Aristoteles-p202)

250

homem natildeo eacute branco77 Novamente temos como possiacutevel de ser natildeo o mesmo

sobre o mesmo pois embora seja universal sobre o natildeo universal

contraditoacuterio eacute possiacutevel vir a ser o mesmo natildeo pelo mesmo contraacuterio ou seja

universal sobre o universal Por uacuteltimo expotildee o que natildeo eacute possiacutevel de ser

verdadeiro Portanto estaacute explicitado primeiro o que eacute contraacuterio depois o que

natildeo eacute contraacuterio mas eacute possiacutevel e terceiro o que natildeo eacute contraacuterio e natildeo eacute

possiacutevel de ser contraacuterio como todo homem eacute todo animal Assim a fantasia

sensitiva e a calculativa que natildeo tem um gecircnero comum podem se tornar

comuns atraveacutes do contraditoacuterio Trata-se da operaccedilatildeo de construir uma

imagem pensada una-muacuteltipla atraveacutes de um gecircnero natildeo comum Na medida

em que o apetite justamente como demanda consegue iniciar essa operaccedilatildeo

constroacutei a partir dos elementos loacutegicos do intelecto uma unidade com a

multiplicidade obtida pelo aparelhamento sensiacutevel Na verdade natildeo existe um

77 Die Klasse derjenigen Aussagenpaare der Beschriebenen Art deren Glieder ldquoetwas

Allgemeines nicht in allgemeiner Weiserdquo zum gegenstand haben d h von einem

Allgemeinbegriff aussagen daB einem unter ihn fallenden Einzelding das und das

zukommt bzw nicht zukommt ohne anzugeben ob gemeint ist daB dies irgendeinem

oder ob gemeint ist daB dies jedem der unter den betreffenden Begriff fallenden Dinge

zukommt bzw nicht zukommt (z B ldquo[Ein] Mensch ist weiBrdquomdashldquo[Ein] Mensch ist nicht

weiBrdquo 17b9f 31f 18ordfa6f)

A classe daqueles pares de proposiccedilotildees de modo descrito cuja articulaccedilatildeo ldquoalguma coisa

em geral natildeo de modo geralrdquo tecircm por objeto isto eacute dizer de um conceito geral que para

uma coisa singular que cai sob ele chega assim o assim respectivamente natildeo chega sem

declarar se eacute pensado que isso seja qual for ou se eacute pensado que isso para cada conceito

sob ele encontrado chega agrave coisa que cai respectivamente natildeo chega (por exemplo ldquo[um]

homem eacute brancordquo-ldquo[um] homem natildeo eacute brancordquo 17b9f 31f 18ordf 6f)

(Weidemann-Aristoteles-p202-203)

251

contato direto com o u(parxein real mas uno Contraacuterio em grego significa

literalmente estar no lugar de Expressatildeo locativa natildeo permite que exista

movimento Portanto em face de Um em face do outro O mesmo em face

do outro afirmando e negando se desdobra na forma que eacute contraacuteria como

universal sobre o universal e o que eacute universal sobre o natildeo universal como

possiacutevel de ser universal Portanto S eacute P e S eacute natildeo-P e S natildeo eacute P e S natildeo eacute

natildeo-P A afirmaccedilatildeo pela afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo pela negaccedilatildeo Aristoacuteteles

expressa de modo claro que o todo natildeo significa o universal mas que eacute de

modo universal78

Assim tambeacutem no Peri yuxh=j

ei) de tini mhden e)stin e)nantion [tw=n ai)tiwn] au)to e(auto ginwskei

kai e)nergeia e)sti kai cwriston e)sti d h( men fasij ti kata tinoj

w(sper kai h( a)pofasij kai a)lhqhj h) yeudhj pa=sa o( de nou=j ou) pa=j

a)ll o( tou= ti e)sti kata to ti h)=n ei)=nai a)lhqhj kai ou) ti kata tinoj

a)ll w(sper to o(ra=n tou= i)diou a)lhqej ei) d a)nqrwpoj to leukon h) mh

ou)k a)lhqej a)ei ou(twj e)cei o(sa a)neu u(lhj To d au)to e)stin h(

kate)nergeian e)pisthmh tw=| pragmati h( de kata dunamin cronw|

protera e)n tw=| e(ni o(lwj de ou)de cronw| e)sti gar e)x e)nteleceia| o)ntoj

panta ta gignomena -fainetai de to men ai)sqhton e)k dunamei o)ntoj

tou= ai)sqhtikou= e)nergeia| poiou=n ou) gar pascei ou)d a)lloiou=tai dio

a)llo ei)=doj tou=to kinhsewj

78 Aristoacuteteles enfatiza a mesma questatildeo em 20 a 9-10

252

E se a algo natildeo existe contraacuterio dos que causam ele conhece a si mesmo e a

atividade eacute tambeacutem possiacutevel agrave separaccedilatildeo E a declaraccedilatildeo eacute algo de algo

como precisamente a afirmaccedilatildeo e toda verdadeira ou falsa e o intelecto natildeo

todo mas o do que eacute segundo o que era ser verdadeiro e natildeo algo de algo

mas de modo a que precisamente o ver do proacuteprio eacute verdadeiro se o branco eacute

o homem ou natildeo natildeo eacute sempre verdadeiro assim satildeo quantos existem sem

mateacuteria A ciecircncia segundo a atividade eacute a mesma para a sua coisa E o

conhecimento segundo possibilidade eacute anterior pelo tempo no indiviacuteduo e em

resumo nem pelo tempo Pois eacute possiacutevel a partir do que eacute em atualizaccedilatildeo que

todas as coisas que vem a ser E parece em relaccedilatildeo ao possiacutevel de sentir a

partir do que eacute concernente ao sentir ao que faz em atividade pois natildeo eacute

afetado nem alterado qualitativamente Por isso eacute um outro aspecto da

movimentaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-431a1)

)Antikei=sqai men ou)=n katafasin a)pofasei legw a)ntifatikw=j thn to

kaqolou shmainousan tw=| au)tw=| o(ti ou) kaqolou oi(=on pa=j a)nqrwpoj

leukoj-ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj-e)sti tij

a)nqrwpoj leukoj e)nantiwj de thn tou= kaqolou katafasin kai thn

tou= kaqolou a)pofasin oi(=on pa=j a)nqrwpoj dikaioj-ou)deij a)nqrwpoj

dikaioj dio tautaj men ou)c oi(=on te a(ma a)lhqei=j ei)=nai taj de

a)ntikeimenaj au)tai=j e)ndecetai e)pi tou= au)tou= oi(=on ou) pa=j a)nqrwpoj

leukoj kai e)sti tij a)nqrwpoj leukoj o(sai men ou)=n a)ntifaseij tw=n

kaqolou ei)si kaqolou a)nagkh thn e(teran a)lhqh= ei)=nai h) yeudh= kai

253

o(sai e)pi tw=n kaq e(kasta oi(=on e)sti Swkrathj leukoj-ou)k e)sti

Swkrathj leukoj o(sai d e)pi tw=n kaqolou mh kaqolou ou)k a)ei h( men

a)lhqhj h( de yeudhj -a(ma gar a)lhqej e)stin ei)pei=n o(ti e)stin

a)nqrwpoj leukoj kai o(ti ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj kai e)stin

a)nqrwpoj kaloj kai ou)k e)stin a)nqrwpoj kaloj ei) gar ai)scroj kai

ou) kaloj kai ei) gignetai ti kai ou)k e)stin- doxeie d a)n e)xaifnhj

a)topon ei)=nai dia to fainesqai shmainein to ou)k e)stin a)nqrwpoj

leukoj a(ma kai o(ti ou)deij a)nqrwpoj leukoj to de ou)te tau)ton

shmainei ou)q a(ma e)x a)nagkhj -faneron d o(ti kai mia a)pofasij

mia=j katafasewj to gar au)to dei= a)pofh=sai thn a)pofasin o(per

katefhsen h( katafasij kai a)po tou= au)tou= h) tw=n kaq e(kasta tinoj

h) a)po tw=n kaqolou tinoj h) w(j kaqolou h) w(j mh kaqolou legw de

oi(=on e)sti Swkrathj leukoj-ou)k e)sti Swkrathj leukoj e)an de a)llo

ti h) a)p a)llou to au)to ou)c h( a)ntikeimenh a)ll e)stai e)keinhj e(tera$

th=| de pa=j a)nqrwpoj leukoj h( ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj th=| de tij

a)nqrwpoj leukoj h( ou)deij a)nqrwpoj leukoj th=| de e)stin a)nqrwpoj

leukoj h( ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj

Eu digo contraditoriamente estar em situaccedilotildees opostas certamente

uma afirmaccedilatildeo agrave negaccedilatildeo ao que significa de modo universal pelo mesmo em

que natildeo eacute de modo universal tal como todo homem eacute branco nem todo

homem eacute branco nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco e

contrariamente a afirmaccedilatildeo de modo universal e a negaccedilatildeo de modo

universal tal como todo homem eacute justo nenhum homem eacute justo por isso a

254

essas por um lado natildeo satildeo capazes de ser ao mesmo tempo verdadeiras e as

que estatildeo em situaccedilatildeo opostas a elas admitem-se sobre a mesma coisa tal

como nem todo homem eacute branco e eacute possiacutevel algum homem ser branco

Quantas contradiccedilotildees por um lado das coisas de modo universal satildeo de modo

universal eacute necessidade ser o outro verdadeiro ou falso e quantas

individuais tal como existe Soacutecrates branco natildeo existe Soacutecrates branco e

quantas por outro lado sobre as coisas de modo universal natildeo de modo

universal nem sempre ou uma verdadeira ou uma falsa Pois ao mesmo

tempo eacute verdadeiro dizer que existe homem branco e que natildeo existe homem

branco e existe homem belo e natildeo existe homem belo pois se eacute feio natildeo eacute

bonito e se torna-se algo tambeacutem natildeo existe algo E poderia aparecer

subitamente ser estranho pelo aparecer significar o natildeo eacute possiacutevel homem

branco ao mesmo tempo tambeacutem que nenhum homem eacute branco Pois isto nem

significa a mesma coisa nem ao mesmo tempo a partir da necessidade E

tambeacutem eacute evidente que eacute uma negaccedilatildeo de uma afirmaccedilatildeo pois eacute preciso a

negaccedilatildeo negar a mesma coisa que precisamente o ato de afirmar afirmou e a

partir da mesma coisa ou das coisas de algum segundo cada um ou a partir

das coisas de algum todo ou como todo ou como natildeo todo tal como Soacutecrates

eacute branco Soacutecrates natildeo eacute branco (se algo outro ou a mesma coisa a partir de

outro natildeo eacute a oposta mas seraacute diferente dela) para todo homem eacute branco a

nem todo homem eacute branco para algum homem eacute branco a nenhum homem eacute

branco para existe homem branco para natildeo existe homem branco

(Peri (Ermeneiaj-17b16)

Mas a relaccedilatildeo do mecanismo de fantasia sensitiva e raciocinativa natildeo

funcionam somente pela unidade contraacuteria ou seja pelo gecircnero comum que

natildeo se faz pelo mesmo mas pela diferenciaccedilatildeo que se faz pelo mesmo

255

)Antikei=mai eacute o conjunto de opostos que define a contradiccedilatildeo

(a)ntifasij)79 Deste modo Aristoacuteteles estabelece as condiccedilotildees para o

conceito de oposto como o de modo universal natildeo pelo universal ou seja pelo

mesmo portanto afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo todo homem eacute branco nem todo

homem eacute branco nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco80

79 ldquoWiderspruumlchlichrdquo koumlnnen fuumlr Aristoteles allgemein propositionale Gehalte oder

Begriffe sein (Vgl X3 1054a23-27) In De Int bezeichnet der Terminus ldquoWiderspruchrdquo

(a)ntifasij) ein Paar widerspruumlchlicher Aussagen

ldquoOpostordquo podem ser para Aristoacuteteles de modo geral conteuacutedos ou conceitos proposicionais

(Compare X3 1054 a23-27) Em De Int caracteriza o termo ldquocontradiccedilatildeordquo (a)ntifasij)

um par de proposiccedilotildees opostas

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p95)

80 Die Klasse derjenigen Aussagenpaare der beschriebenen Art deren Glieder in dem

Sinne ldquoetwas Allgemeines in allgemeiner Weiserdquo zum Gegenstand haben daB entweder ihr

verneinendes Glied von einem Allgemeinbegriff von dem ihr bejahendes Glied aussagt

daB dies nicht jedem von ihnen zukommt aussagt daB dies nicht jedem von ihnen

zukommt oder ihr bejahendes Glied von einem Allgemeinbegriff von dem ihr

verneinendes Glied aussagt daB dies irgendeinem von ihnen zukommt (zB ldquoJeder Mensch

ist weiBrdquomdashldquoNicht jeder Mensch ist weiBrdquo ldquoKein Mensch ist weiBrdquomdashldquoIrgendein Mensch

ist weiBrdquo 17b 18-20 18a 4-6)

A classe daqueles pares de proposiccedilatildeo do modo descrito cuja articulaccedilatildeo no sentido

ldquoalguma coisa geral de modo geralrdquo tecircm por objeto que ou sua articulaccedilatildeo que nega de um

conceito geral do qual sua articulaccedilatildeo que afirma diz que para toda a coisa singular que

cai sobre ele chega assim ou assim diz que natildeo para todo chega deles ou sua articulaccedilatildeo

que afirma para um conceito geral do qual sua articulaccedilatildeo que nega diz que para nenhuma

coisa singular que cai sobre ele chega assim ou assim diz que para alguns deles chega (por

256

Portanto o que o primeiro afirma o segundo nega Da mesma forma nenhum

homem eacute branco algum homem eacute branco e tambeacutem todo homem eacute justo

nenhum homem eacute justo Por isso podem ser verdadeiras simultaneamente e

admitem existir sobre o mesmo Portanto satildeo definidos pela diferenccedila E as

que natildeo admitem sobre o mesmo estatildeo contraacuterias a essas como nem todo

homem eacute branco eacute possiacutevel algum homem ser branco Portanto para a

oposiccedilatildeo eacute necessidade haver um falso e um verdadeiro e assim um mesmo

Assim tambeacutem nas coisas individuais tal como Soacutecrates eacute branco Soacutecrates

natildeo eacute branco81 As coisas universais nem sempre satildeo contraditoacuterias pois no

enunciado existe um homem branco natildeo existe um homem branco natildeo eacute

verdadeiro dizer ao mesmo tempo que existe um homem branco e que natildeo

existe um homem branco assim tambeacutem com relaccedilatildeo existe homem belo natildeo

existe homem belo desta forma tanto o homem branco quanto o homem belo

permanecem os mesmos pois o que eacute negado eacute o verbo e sendo assim natildeo se

nega nem homem branco nem homem belo Aristoacuteteles estabelece que o que

exemplo ldquotodo homem eacute brancordquo-ldquonem todo homem eacute brancordquo ldquonenhum homem eacute brancordquo

ndashalgum homem eacute brancordquo 17b 18-20 18 a 4-6

(Weidemann-Aristoteles-p202)

81 Die Klasse derjenigen Ausagenpaare der beschriebenen Art deren Glieder in dem Sinne

ldquoetwas Eizelnesrdquo zum Gegenstand haben dh von einem Einzelding aussagen daB ihm das

und das zukommt bzw nicht zukommt (zB ldquoSokrates ist weiBrdquomdashldquoSokrates ist nicht

weiBrdquo 17b28f 8a 2f)

A classe daqueles pares de proposiccedilatildeo do modo descrito cuja articulaccedilatildeo no sentido

ldquoalguma coisa singularrdquo tecircm por objeto isto eacute diz de uma coisa singular que para ele chega

assim ou assim respectivamente natildeo chega (por exemplo ldquoSoacutecrates eacute brancordquomdashldquoSoacutecrates

natildeo eacute brancordquo 17b28f 18a 2f

(Weidemann-Aristoteles-p202)

257

vem a ser natildeo existe e desta forma natildeo eacute possiacutevel misturar o vir a ser e o ser

Pois natildeo eacute possiacutevel homem branco e nenhum homem eacute branco jaacute que o

primeiro enunciado eacute um vir a ser e o segundo o ser e estas coisas nem tem

unidade espaccedilo-temporal como mesmo a partir da necessidade e natildeo se

coadunam e assim se trata de uma negaccedilatildeo de afirmaccedilatildeo coisa impossiacutevel

Pois eacute preciso a negaccedilatildeo negar a mesma coisa que o ato de afirmar afirmou

tal como Soacutecrates eacute branco Soacutecrates natildeo eacute branco (se algo outro ou

a mesma coisa a partir de outro natildeo eacute a contraacuteria mas seraacute diferente dela)

para todo homem eacute branco a nem todo homem eacute branco para algum homem

eacute branco a nenhum homem eacute branco para eacute possiacutevel homem branco para

natildeo eacute possiacutevel homem branco

Mas estas possibilidades contemplam uma diferenccedila com a loacutegica moderna O

contexto da palavra contraditoacuterio na loacutegica aristoteacutelica eacute diferente da moderna

pois a moderna define o contraditoacuterio em funccedilatildeo da verdade excluindo se

ambas articulaccedilotildees possam ser verdadeiras ou falsas O contexto das questotildees

e da exortaccedilatildeo natildeo eacute levado em conta pela loacutegica moderna enquanto que pela

arsitoteacutelica sim

Assim os pares contraditoacuterios seratildeo os que tem como exemplos

Soacutecrates eacute branco Soacutecrates natildeo eacute branco

Todo homem eacute branco nem todo homem eacute branco ou nenhum homem eacute

branco algum homem eacute branco

Um homem eacute branco Um homem natildeo eacute branco

258

E o par contraacuterio tem como exemplo

Homem eacute branco homem eacute natildeo branco

Boeacutecio caracteriza o exemplo Soacutecrates eacute Branco Soacutecrates natildeo eacute branco como

singular enquanto o exemplo todo homem eacute branco nenhum homem eacute branco

como universal Os exemplos todo homem eacute branco nem todo homem eacute

branco ou nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco como

particulares e o exemplo Um homem eacute branco um homem natildeo eacute branco

como indefinido82

As expressotildees singular universal e particular satildeo traduccedilotildees do grego e)n

merei kaqolou a)dioristoj

(Oti men ou)=n mia katafasij mia=| a)pofasei a)ntikeitai a)ntifatikw=j

kai tinej ei)sin au(=tai ei)rhtai kai o(ti ai( e)nantiai a)llai kai tinej

ei)sin au(=tai kai o(ti ou) pa=sa a)lhqhj h) yeudhj a)ntifasij kai dia ti

kai pote a)lhqhj h) yeudhj mia de e)sti katafasij kai a)pofasij h( e(n

kaq e(noj shmainousa h) kaqolou o)ntoj kaqolou h) mh o(moiwj oi(=on

pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin-ou)k e)sti pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin

a)nqrwpoj leukoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj

leukoj-e)sti tij a)nqrwpoj leukoj ei) to leukon e(n shmainei ei) de

duei=n e(n o)noma kei=tai e)x w(=n mh e)stin e(n ou) mia katafasij oi(=on ei) 82 Ver Boetii Comentarii in librus Aristoteles Peri E(rmeneiaj- II1477-20 15211f

259

tij qei=to o)noma i(mation i(ppw| kai a)nqrwpw| to e)stin i(mation leukon

au(th ou) mia katafasij [ou)de a)pofasij mia] ou)den gar diaferei

tou=to ei)pei=n h) e)stin i(ppoj kai a)nqrwpoj leukoj tou=to d ou)den

diaferei tou= ei)pei=n e)stin i(ppoj leukoj kai e)stin a)nqrwpoj leukoj

ei) ou)=n au(=tai polla shmainousi kai ei)si pollai dh=lon o(ti kai h(

prwth h)toi polla h) ou)den shmainei -ou) gar e)stin tij a)nqrwpoj

i(ppoj- w(ste ou)d e)n tautaij a)nagkh thn men a)lhqh= thn de yeudh=

ei)=nai a)ntifasin

Que afinal contraditoriamente um (uno) ato de afirmar eacute oposto a um

(uno) ato de negar e quais satildeo esses estaacute dito e que as outras satildeo contraacuterias

e quais satildeo essas e que natildeo toda verdadeira ou falsa eacute contradiccedilatildeo tanto pelo

que quanto quando eacute verdadeira ou falsa E satildeo uma afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo as

que significam o uno pelo uno ou de modo universal o que eacute de modo

universal ou que natildeo seja semelhante tal como todo homem eacute branco natildeo eacute

todo homem branco um homem eacute branco um homem natildeo eacute branco nenhum

homem eacute branco algum eacute homem branco se branco significa o uno E se o

nome uno cabe para a dualidade a partir das coisas que natildeo seja uno natildeo eacute

uma afirmaccedilatildeo tal como se algueacutem pusesse o nome ldquomantordquo para cavalo e

homem tal como em o manto eacute branco essa natildeo eacute uma afirmaccedilatildeo una [nem

uma negaccedilatildeo] pois em nada difere o dizer em relaccedilatildeo a essa coisa ou eacute

cavalo e homem branco e essa coisa difere em relaccedilatildeo a nada do dizer um

cavalo eacute branco e um homem eacute branco Se afinal essas significam muitas

coisas e satildeo muitas eacute evidente que tambeacutem a primeira ou significam muitas

260

coisas ou nenhuma pois natildeo eacute algum homem um cavalo como precisamente

nem eacute necessaacuterio nessas ser a contradiccedilatildeo por um lado agrave coisa verdadeira e

por outro lado coisa falsa

(Peri (Ermeneiaj-18 a8)

Estaacute seccedilatildeo comeccedila com uma condiccedilatildeo para a declaraccedilatildeo que jaacute havia sido

esboccedilada no capiacutetulo 05 e que seraacute desenvolvida tambeacutem no capiacutetulo 11 A

unidade da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo tratada no capiacutetulo 05 como unidade de

significaccedilatildeo seraacute desenvolvida aqui como a mesma unidade de significaccedilatildeo do

sujeito agrave unidade do predicado pelo gecircnero natildeo comum Embora a leitura do

que Aristoacuteteles propotildee seja de fato possiacutevel de ser questionada e exista uma

grande literatura a respeito do que Aristoacuteteles estaria propondo com o

exemplo do homem e do cavalo como significado de manto tenho a

impressatildeo que esta discussatildeo remete para a discussatildeo da multiplicidade-una

que eacute unificada como fantasia calculativa83 como jaacute foi explicada antes A

unidade como igual se desenvolve pela oposiccedilatildeo e pelo contraacuterio

Aristoacuteteles indica as condiccedilotildees jaacute estabelecidas para a oposiccedilatildeo ou seja

situaccedilotildees contraditoacuterias Eacute preciso que uma negaccedilatildeo se oponha a uma

afirmaccedilatildeo Jaacute no caso do contraacuterio embora afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo a negaccedilatildeo

recai sobre o predicado e assim o sujeito e o predicado se estabelecem numa

relaccedilatildeo de natildeo mesmidade e de contraacuterio Esta natildeo eacute suficiente para o

desenvolvimento pois o enunciado soacute se constitue a partir do falso e do

verdadeiro Nem todo enunciado verdadeiro ou falso eacute contradiccedilatildeo mas eacute

verdadeiro ou falso A unidade pela multiplicidade estaacute estabelecida no Peri

yuxh=j 434 a5 e eacute aiacute que Aristoacuteteles diferencia os animados dos natildeo 83 Ver Weidemann-Aristoacuteteles-p218-222

261

animados a unidade a partir de muacuteltiplas imagens diferenciadas Embora essa

unidade se estabeleccedila pelo verdadeiro ou falso a dualidade natildeo permite que

seja verdadeiro ou falso e assim tanto verdadeiro quanto falso ao mesmo

tempo Portanto a unidade de verdadeiro ou falso natildeo pode ser dupla como o

manto para cavalo e homem pois equivaleria a dizer que ao mesmo tempo e

no mesmo existe cavalo branco e homem branco E assim a fantasia sensiacutevel

estaria em um niacutevel de igualdade agrave fantasia raciocinativa Portanto eacute

necessaacuterio que ocorra um enunciado verdadeiro ou falso A forma da oposiccedilatildeo

entatildeo seraacute P e natildeo eacute o caso que seja P mas natildeo eacute P Retoma-se aqui a questatildeo

primeira da negaccedilatildeo que sustenta a construccedilatildeo do enunciado

)Epi men ou)=n tw=n o)ntwn kai genomenwn a)nagkh thn katafasin h) thn

a)pofasin a)lhqh= h) yeudh= ei)=nai kai e)pi men tw=n kaqolou w(j kaqolou

a)ei thn men a)lhqh= thn de yeudh= kai e)pi tw=n kaq e(kasta w(sper

ei)rhtai e)pi de tw=n kaqolou mh kaqolou lecqentwn ou)k a)nagkh

ei)rhtai de kai peri toutwn -e)pi de tw=n kaq e(kasta kai mellontwn

ou)c o(moiwj ei) gar pa=sa katafasij h) a)pofasij a)lhqhj h) yeudhj

kai a(pan a)nagkh h) u(parcein h) mh u(parcein ei) gar o( men fhsei

e)sesqai ti o( de mh fhsei to au)to tou=to dh=lon o(ti a)nagkh a)lhqeuein

ton e(teron au)tw=n ei) pa=sa katafasij a)lhqhj h) yeudhj a)mfw gar

ou)c u(parxei a(ma e)pi toi=j toioutoij ei) gar a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon

h) ou) leukon e)stin a)nagkh ei)=nai leukon h) ou) leukon kai ei) e)sti

leukon h) ou) leukon a)lhqej h)=n fanai h) a)pofanai kai ei) mh u(parcei

yeudetai kai ei) yeudetai ou)c u(parcei w(st a)nagkh thn katafasin

h) thn a)pofasin a)lhqh= ei)=nai ou)den a)ra ou)te e)stin ou)te gignetai ou)te

262

a)po tuchj ou)q o(poter e)tucen ou)d e)stai h) ou)k e)stai a)ll e)x

a)nagkhj a(panta kai ou)c o(poter e)tucen h) gar o( faj a)lhqeuei h) o(

a)pofaj$ o(moiwj gar a)n e)gigneto h) ou)k e)gigneto to gar o(poter

e)tucen ou)den ma=llon ou(twj h) mh ou(twj e)cei h) e(xei -e)ti ei) e)sti

leukon nu=n a)lhqej h)=n ei)pei=n proteron o(ti e)stai leukon w(ste a)ei

a)lhqej h)=n ei)pei=n o(tiou=n tw=n genomenwn o(ti e)stai ei) d a)ei a)lhqej

h)=n ei)pei=n o(ti e)stin h) e)stai ou)c oi(=on te tou=to mh ei)=nai ou)de mh

e)sesqai o( de mh oi(=on te mh genesqai a)dunaton mh genesqai o( de

a)dunaton mh genesqai a)nagkh genesqai a(panta ou)=n ta e)somena

a)nagkai=on genesqai ou)den a)ra o(poter e)tucen ou)d a)po tuchj e)stai

ei) gar a)po tuchj ou)k e)x a)nagkhj - a)lla mhn ou)d w(j ou)deteron ge

a)lhqej e)ndecetai legein oi(=on o(ti ou)t e)stai ou)te ou)k e)stai prw=ton

men gar ou)shj th=j katafasewj yeudou=j h( a)pofasij ou)k a)lhqhj kai

tauthj yeudou=j ou)shj thn katafasin sumbainei mh a)lhqh= ei)=nai kai

proj toutoij ei) a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon kai melan dei= a)mfw

u(parcein ei) de u(parxein ei)j au)rion u(parxei ei)j au)rion ei) de mht

e)stai mhte mh e)stai au)rion ou)k a)n ei)h to o(poter e)tucen oi(=on nau-

macia deoi gar a)n mhte genesqai naumacian mhte mh genesqai Ta

men dh sumbainonta a)topa tau=ta kai toiau=q e(tera ei)per pashj

katafasewj kai a)pofasewj h) e)pi tw=n kaqolou legomenwn w(j

kaqolou h) e)pi tw=n kaq e(kasta a)nagkh tw=n a)ntikeimenwn ei)=nai thn

men a)lhqh= thn de yeudh= mhden de o(poter e)tucen ei)=nai e)n toi=j

gignomenoij a)lla panta ei)=nai kai gignesqai e)x a)nagkhj w(ste ou)te

263

bouleuesqai deoi a)n ou)te pragmateuesqai w(j e)an men todi

poihswmen e)stai todi e)an de mh todi ou)k e)stai ou)den gar kwluei

ei)j murioston e)toj ton men fanai tou=t e)sesqai ton de mh fanai

w(ste e)x a)nagkhj e)sesqai o(poteron au)tw=n a)lhqej h)=n ei)pei=n tote

a)lla mhn ou)de tou=to diaferei ei) tinej ei)=pon thn a)ntifasin h) mh

ei)=pon dh=lon gar o(ti ou(twj e)cei ta pragmata ka)n mh o( men

katafhsh| o( de a)pofhsh| ou) gar dia to katafanai h) a)pofanai e)stai

h) ou)k e)stai ou)d ei)j murioston e)toj ma=llon h) e)n o(posw|ou=n cronw|

w(st ei) e)n a(panti tw=| cronw| ou(twj ei)=cen w(ste to e(teron

a)lhqeuesqai a)nagkai=on h)=n tou=to genesqai kai e(kaston tw=n

genomenwn a)ei ou(twj e)cein w(ste e)x a)nagkhj genesqai o( te gar

a)lhqw=j ei)=pe tij o(ti e)stai ou)c oi(=on te mh genesqai kai to

genomenon a)lhqej h)=n ei)pei=n a)ei o(ti e)stai

Eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo a coisa verdadeira ou

falsa sobre as coisas que satildeo e tendo se tornado e sobre as coisas de modo

universal como universalmente sempre por um lado a coisa verdadeira e por

outro a coisa falsa e sobre as coisas segundo cada uma como precisamente

foi dito e natildeo eacute necessidade tendo sido dito sobre as coisas de modo

universal que natildeo seja de modo universal E foi dito tambeacutem a respeito

dessas E de modo semelhante natildeo sobre as coisas segundo cada uma e sobre

as coisas que estatildeo a ponto de Pois se toda afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo eacute

verdadeira ou falsa tudo eacute necessaacuterio ou subsistir ou que natildeo subsista Pois

264

que se diga por um lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa mesma

coisa eacute evidente que eacute necessidade dizer a verdade ao outro delas se toda

afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao mesmo

tempo sobre esses tipos Pois se disser a verdade que eacute branco ou natildeo eacute

branco eacute necessidade ser branco ou natildeo branco e se eacute possiacutevel branco ou

natildeo branco era verdade dizer ou negar E se natildeo subsiste eacute falsa e se eacute

falsa natildeo subsiste de maneira que eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a

negaccedilatildeo verdadeira Portanto nem eacute em relaccedilatildeo a nada nem vem a ser nem

pela sorte nem se encontrou por acaso das duas maneiras nem seraacute ou natildeo

seraacute mas a partir de toda necessidade e natildeo se encontrou por acaso (pois o

que diz ou fala a verdade ou o que nega) Pois de modo semelhante viria a ser

ou natildeo viria a ser pois se encontrou por acaso das duas maneiras em relaccedilatildeo

a nada mais assim do que natildeo tem ou natildeo teraacute assim Se ainda eacute branco

agora era verdadeiro dizer antes que seraacute branco de maneira que sempre

verdadeiro era dizer que certamente das que tendo vindo a ser que seratildeo E se

sempre verdadeiro era dizer que eacute ou seraacute e natildeo eacute capaz de ser e nem seraacute E

o que natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser eacute privado de possibilidade de natildeo vir a ser

E o que eacute privado de possibilidade de natildeo vir a ser eacute necessaacuterio vir a ser

certamente eacute necessidade vir a ser todas as coisas que haveratildeo de ser

Portanto em nada se encontrou por acaso das duas maneiras nem seraacute a

partir da sorte Pois se a partir da sorte natildeo a partir da necessidade Mas em

nada como nem um outro pelo menos a verdade admite-se dizer tal como que

nem seraacute nem natildeo seraacute Pois primeiramente a negaccedilatildeo natildeo eacute verdadeira do

que eacute da falsa afirmaccedilatildeo e dessa que eacute falsa acontece natildeo ser verdadeira a

negaccedilatildeo e depois dessas coisas se verdadeiro eacute dizer que branco eacute preto eacute

preciso subsistir ambas e se a fim de subsistir em direccedilatildeo a amanhatilde haveraacute

de subsistir em direccedilatildeo a amanhatilde E se nem seraacute nem natildeo seraacute amanhatilde natildeo

265

seria o que se encontrou por acaso das duas maneiras tal como um combate

naval Pois seria preciso nem ter vindo a ser um combate naval nem natildeo ter

vindo Essas coisas estranhas que andam junto tambeacutem a outros desses tipos

se precisamente de toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo ou das coisas ditas a respeito

das coisas universais como universalmente ou a respeito das coisas segundo

cada uma eacute necessidade ser das opostas por um lado verdadeiras e por

outro falsas e em nada se encontrou por acaso ser das duas maneiras nas

quais vieram a ser mas todas ser e vir a ser a partir da necessidade De

maneira que nem precisaria deliberar nem estar ocupado como se fizermos

para isto seraacute para isto e se natildeo para isto natildeo seraacute Pois esse impede em

nada em dez mil anos por um lado dizer isso haver de ser e por outro lado

natildeo dizer como era verdade dizer entatildeo haver de ser a partir da necessidade

das duas maneiras delas Mas natildeo difere isso em nada se algueacutem disse o

contraacuterio ou natildeo disse pois eacute evidente que assim satildeo as coisas e natildeo

afirmaria por um lado e por outro negaria pois natildeo atraveacutes do afirmar ou

negar seraacute ou natildeo seraacute nem em mais dez mil anos ou em quatildeo grande seja o

tempo De maneira que se era assim em todo tempo assim tambeacutem o outro ser

verdadeiro era necessaacuterio vir a ser isso e cada uma das coisas que tendo

vindo a ser sempre assim ter como vir a ser a partir da necessidade pois que

algueacutem que disse de modo verdadeiro que seraacute natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser

E o que vem a ser verdadeiro era dizer sempre que seraacute

(Peri (Ermeneiaj-18 a 28)

Estabelecendo o enunciado como fator da subdivisatildeo do tempo e assim um

mecanismo anaacutelogo agrave contradiccedilatildeo e a diferenccedila junto agrave unidade Aristoacuteteles

conseguiu demonstrar que os pares de expressotildees contraditoacuterios-contraacuterios

enquanto se relacionam com o presente e com o passado tecircm valor de verdade

266

Dessa forma utilizou como pares as coisas que satildeo e tendo se tornado e o de

modo universal como de modo universal e assim a afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo o

verdadeiro e o falso e sobre as coisas que satildeo e tendo se tornado sobre os

singulares Aristoacuteteles enfatiza que as universais como natildeo universais natildeo satildeo

necessaacuterias Com clareza eacute possiacutevel notar o valor de verdade do presente

Quanto a expressotildees junto a pares contraditoacuterios singularesnecessaacuterios

referentes ao futuro ainda natildeo houve uma demonstraccedilatildeo portanto eacute isso o que

ele deseja Para tal comeccedila alterando as expressotildees Assim passamos para o

singular e o que diz estar a ponto de Portanto haacute uma mudanccedila em relaccedilatildeo agraves

coisas que satildeo e tendo se tornado segundo as singulares e as coisas que estatildeo a

ponto de ser segundo as singulares Esse futuro ldquocontingenterdquo eacute o que

Aristoacuteteles quer fundamentar Aqui Aristoacuteteles introduz o subsistir e o natildeo

subsistir Diz Aristoacuteteles que o que haacute de dizer ser para si mesmo e o que natildeo

haacute de dizer ser natildeo podem ser ao mesmo tempo verdadeiro e falso mas estaacute

relaccedilatildeo necessaacuteria se choca com a contingecircncia futura Ateacute aqui fica claro que

no presente e no passado isto se faz mediante as formas contraditoacuterias onde haacute

mesmidade que como processo de abertura possibilitam como fundamentaccedilatildeo

a unidade do contraacuterio e onde o que natildeo eacute o mesmo eacute caracteriacutestica

fundamental que se fundamenta como mesmo Por outro lado se pusermos

natildeo o enunciado mas as categorias como fundamentaccedilatildeo aconteceraacute o

contraacuterio pois ali o mesmo como natildeo mesmidade como capacidade de serem

verdadeiras ao mesmo tempo permitiraacute por um determinado ponto de vista que

o enunciado surja Portanto dependendo do ponto de vista o verdadeiro ou

falso se estabelece sobre verdadeiro e verdadeiro e o falso falso ou de modo

contraacuterio De maneira que a universalidade consiste no universal sobre o

universal ou de outra forma o contraacuterio possibilita a diferenccedila Jaacute foi exposto

que a posiccedilatildeo defendida aqui eacute de que as categorias dependem do enunciado

267

para serem descobertas embora abstratamente elas possibilitem o enunciado

Assim temos de modo anaacutelogo um processo inesgotaacutevel em um processo

perfeito de iniacutecio e termino

Assim sendo Aristoacuteteles considera a hipoacutetese de todas as articulaccedilotildees das

expressotildees de pares contraditoacuterios-contraacuterios necessariamente terem um valor

de verdade no futuro Assim estariam incluiacutedos os pares contraditoacuterios-

contraacuterios no futuro

Pois que se diga por um lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa

mesma coisa eacute evidente que eacute necessidade dizer a verdade ao outro delas se

toda afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao

mesmo tempo sobre esses tipos Pois se disser a verdade que eacute branco ou natildeo

eacute branco eacute necessidade ser branco ou natildeo branco e se eacute branco ou natildeo eacute

branco era verdade dizer ou negar E se natildeo subsiste eacute falsa e se eacute falsa

natildeo subsiste de maneira que eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo

verdadeira

Assim diz Anscombe

But for what is singular and future it isnrsquot like this For if every affirmation

and negation is true or false then is also necessary for everything to be the

case or not to be the case So if one man says something will be and another

says not clearly it is necessary for one and of them to be speaking truly if

every affirmation and negation is true or false For both will not hold at once

in such conditions For if it is true to say that something is white or not white

its being white or not white is necessary and if is white or is not white is true

268

to say or deny it And if is not the case then it is false and if it is false it is not

the case so that it is necessary as regards either the affirmation or the

negation that it is true or false 84

Na verdade em vaacuterias passagens Aristoacuteteles estabelece uma ligaccedilatildeo da

necessidade (a)nagkh) do ser verdadeiro com o futuro de forma que pareceria

natildeo ser possiacutevel uma tal articulaccedilatildeo em funccedilatildeo do futuro com sua

ldquocontingecircnciardquo de ser ou natildeo ser em algum tempo E se assim acontecesse essa

hipoacutetese da necessidade de futuro tudo o que acontece no futuro seria um

acontecer de modo necessaacuterio embora fosse inevitaacutevel que isto esteja

aontecendo no passado e no presente de forma ldquocontingenterdquo

Pois se disser a verdade que eacute branco ou natildeo eacute branco eacute necessidade ser

branco ou natildeo branco e se eacute possiacutevel branco ou natildeo branco era verdade

dizer ou negar

A tentativa de se escapar a essa consequumlecircncia deterministica atraveacutes de

relaccedilotildees singulares com o futuro pode inviabilizar a articulaccedilatildeo verdadeira e

falsa no futuro instaurando uma espeacutecie de relativismo De maneira que

oposta a necessidade do verdadeiro ou falso impotildee um determinismo que natildeo

se coaduna com o futuro portanto o possiacutevel e o necessaacuterio tecircm que conviver

enquanto par que se fundamente enquanto contradiccedilatildeo que gera a mesmidade

provisoacuteria

A impossibilidade de ser e natildeo ser ao mesmo tempo e a necessidade de ser e

84 Anscombe- Aristotle and the Sea Battle- p 3

269

natildeo ser eacute tema tratado por Aristoacuteteles neste trecho com relaccedilatildeo ao futuro

Aristoacuteteles estabelece as coisas verdadeiras e falsas em relaccedilatildeo ao que subsiste

e ao que natildeo subsiste e tambeacutem sobre o universal e o individual As coisas

universais como verdadeiras por um lado e por outro lado as individuais como

falsas jaacute que natildeo seriam necessaacuterias como presente e passado e o futuro que

teria por modo o necessaacuteriocontingente As coisas que foram ditas de modo

universal por sua vez devem ser somente de modo universal e assim falsas ou

verdadeiras mas dessa forma essa condiccedilatildeo eliminaria a metaacutefora que permite

a unidade pois elevaria o contrario agrave verdade Portanto a primeira conclusatildeo

eacute que a necessidadecontingecircncia do futuro seria independente do que se

afirma no presente As articulaccedilotildees do contraditoacuterio que fornece material ao

contraacuterio seriam no futuro diferentes Aristoacuteteles enfatiza a divisatildeo dos modos

verbais gregos entre aquilo que eacute real e subsiste ou natildeo subsiste e aquilo que

estaacute a ponto de subsistir85 ou natildeo subsistir Mas em 18a35

85 Wie Talanga richtig beobachtet hat werden ldquoin De Int 9 mellon und e)somenon nicht

prinzipiell unterschiedenrdquo[1986a 82 vgl 29-33 57 Frede 1985 41f] DaB es sich ldquobei

Einzelnem das noch bevorsteht (mit den Aussagen) nicht so ldquoverhaumllt wierdquo bei dem was

gegenwaumlrtig der Fall ist und dem was bereits geschehen istrdquo wuumlrde dann heiBen daB

nicht alle zukunfts-bezogenen singulaumlren Aussagen einen Wahrheitswert haben muumlssen

sondern nur diejenigen die sich auf Ereignisse beziehen deren zukuumlnftiges Eintreten oder

deren zukuumlnftiges Ausbleiben bereits in der Gegenwart feststeht

Como Talanga observou de modo correto vem a ser em ldquoDe Int 9 mellon e e)somenon

natildeo primariamente diferentesrdquo [1986a compare 29-33 57 Frede 1985 41f] Que ldquojunto

ao singular que ainda eacute iminente (com os predicados) natildeo ldquose relaciona comordquo junto a que

no presente eacute o caso e ao que jaacute aconteceu significaria entatildeo que natildeo todo o futuro- deve

ter um valor de verdade relacionado a enunciados singulares mas sim somente aqueles que

se relacionam ao acontecimento cujo entrar futuro ou cujo sair futuro jaacute se mantem firme

no presente

270

Pois que se diga por um lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa

mesma coisa eacute evidente que eacute necessidade dizer a verdade ao outro delas se

toda afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao

mesmo tempo sobre esses tipos

Portanto a negaccedilatildeo ou afirmaccedilatildeo tem que ser verdadeira e subsistir e se natildeo

subsistir eacute falsa e se eacute falsa natildeo subsiste Desta forma existe uma implicaccedilatildeo

entre verdade e subsistir e falsidade e natildeo subsistir Mas por outro lado essa

natildeo pode ser de modo necessaacuterio eliminado o contingente Portanto natildeo em

relaccedilatildeo a nada ou sorte nem de duas maneiras seraacute ou natildeo seraacute mas por

necessidade86 Se assim fosse ao mesmo tempo seria ou natildeo seria tambeacutem

(Weidemann-Aristoacuteteles-p228)

86 Die grammatikalische Konstruktion der Periode 18a35-38 an deren Beginn die von n

und B bezeugte Leseart w(ste ei) (ldquoso daBhellip wennrdquo) den uumlbrigen Varianten vorzuziehen

istmdashdas w(ste wird in 18b4 wieder aufgegriffenmdashdarf nicht daruumlber hinwegtaumluschen

daB es der durch die beiden ei)-Saumltze der Zeilen 18a35f und 37f einerseits und den von

a)nagkh abhaumlngigen aci o(ti a)nagkh anderseits beschriebene Zusammenhang ist den

Ar mit dem Worten dh=lon o(ti a)nagkh (18a36f) als ldquooffenbar notwendigrdquo bezeichnen

will daB er also sagen will es sei offenbar notwendig daB dann wenn jede Aussage wahr

oder falsch ist von zwei kontradiktorisch entgegengesetzen singulaumlren Aussagen uumlber

Zukunft entweder die eine oder die andere wahr ist

A construccedilatildeo gramatical do periacuteodo 18a35-38 em cujo comeccedilo do modo de ler de n e B

w(ste ei) (ldquoassim quequandordquo) eacute preferiacutevel agraves outras variantesmdasho w(ste torna-se em

18b4 novamente apanhadomdashnatildeo eacute permitido se enganar que isso atraveacutes de ambos ei)-As

271

viria a ser ou natildeo viria a ser de forma contraacuteria Essa uacuteltima proposta

apresentada indicaria a impossibilidade do pensamento na medida em que para

ele natildeo funciona o contraacuterio mas sim o contraditoacuterio quer dizer sabemos que

o pensamento soacute funciona por existir contrariedade no pensamento de forma

que entatildeo ele estabelece proposiccedilotildees contraditoacuterias e assim a verdade mesma

Assim o natildeo vir a ser natildeo negaria o ser e desse modo estaria junto ao vir a ser

como o mesmo Assim dessa forma percebemos a negaccedilatildeo mas teremos que

perguntar sobre que tipo de negaccedilatildeo eacute esta Claro estaacute que o vir a ser e o natildeo

vir a ser natildeo se destroem mutuamente de modo a negar o que existe

absolutamente isto eacute impossiacutevel e Aristoacuteteles tem razatildeo Se natildeo fosse assim a

duplicidade de ser falso e verdadeiro conduziria a privaccedilatildeo da realidade mas

por outro lado ser composta ao mesmo tempo de natildeo privaccedilatildeo de realidade

como negaccedilatildeo da realidade como mesmidade e assim como uma outra forma

de ser significa apenas uma verdade dentro de um processo que comeccedila e se

extingue a partir de um processo inesgotaacutevel Na verdade a simultaneidade

significaria natildeo ter e natildeo teraacute assim Eacute claro que a partir do ponto de vista

formalista seria o oposto Mas de modo contraacuterio se ainda eacute agora antes era

verdadeiro dizer que seraacute e depois natildeo Portanto das coisas que vieram a ser

de alguma maneira natildeo seraacute verdadeiro dizer que seratildeo A possibilidade do

futuro se encontra colocada antes quando ainda natildeo eacute e depois podemos dizer frases de linhas 18ordf35f e 37f por um lado e do a)nagkh satildeo dependentes acusativo com

infinitivo o(ti a)nankh por outro lado eacute a descrita conexatildeo para Aristoacuteteles com as

palavras dh=lon o(ti a)nagkh (18ordf36f) quer caracaterizar como ldquofrequumlentemente

necessaacuteriordquo que ele quer tambeacutem dizer isso eacute frequumlentemente necessaacuterio que entatildeo

quando todo enunciado eacute verdadeiro ou falso eacute verdadeiro de dois enunciados singulares

opostos contraditoacuterios sobre o futuro ou um ou o outro

(Weidemann-Aristoacuteteles-p233)

272

se constituem como projeccedilatildeo Evidente tambeacutem que antes tambeacutem existe a

possibilidade de natildeo ser e natildeo como negaccedilatildeo da realidade mas como outra

forma de ser Porque se haacute essa possibilidade de ser e de natildeo ser tambeacutem seraacute

ou natildeo seraacute E o que natildeo eacute capaz de vir a ser natildeo eacute privado de possibilidade de

ser real (a)dunaton mh genesqai) mas impossiacutevel de existir Portanto o eacute

necessidade se estabelece enquanto vir a ser e enquanto natildeo privado de vir a

ser pois o vir a ser estaacute junto com o vir a ser numa relaccedilatildeo de mesmidade e

simultaneamente contraditoriedade como verdadeiro ou falso Aristoacuteteles

mostra como o irreal tem relaccedilatildeo com o real e sendo assim em nada com a

sorte Pois o que vem da sorte natildeo vem da necessidade Certamente a

possibilidade do que vem da sorte ser necessaacuterio seria tambeacutem a

impossibilidade do futuro Aristoacuteteles resalta que as coisas e)pi tw=n kaqolou

legomenwn w(j kaqolou h) e)pi tw=n kaq e(kasta serem como opostas ou

contraacuterias por um lado verdadeiras ou por outro falsas existem a partir do

ponto de vista da proacutepria composiccedilatildeo do contraditoacuterio-contraacuterio Eacute claro que

das duas maneiras simultaneamente do ponto de vista da privaccedilatildeo uma da

outra natildeo se encontrou nenhuma e nem se encontra nenhuma que viesse a ser

e existem as que somente satildeo e vem a ser a partir da necessidade de ser Natildeo

depende do deliberar ou do estar ocupado se fizermos para o que eacute e vem a

ser seraacute e senatildeo natildeo seraacute

Os resultados do meu exame das variedades de ambiguumlidade em Aristoacuteteles

(ver Capiacutetulo I precedente) podem ser usados para analisar sua noccedilatildeo de

possibilidade Essa noccedilatildeo estaacute intimamente conectada com outras noccedilotildees

modais notavelmente com a noccedilatildeo de necessidade e impossibilidade Desde

essas noccedilotildees satildeo de alguma maneira satildeo expressas mais claramente do que a

273

de possibilidade eacute aconselhaacutevel comeccedilar por elas87

Ei) dh tau=ta a)dunata -o(rw=men gar o(ti e)stin a)rch tw=n e)somenwn kai

a)po tou= bouleuesqai kai a)po tou= pra=xai ti kai o(ti o(lwj e)stin e)n

toi=j mh a)ei e)nergou=si to dunaton ei)=nai kai mh e)n oi(=j a)mfw

e)ndecetai kai to ei)=nai kai to mh ei)=nai w(ste kai to genesqai kai to

mh genesqai kai polla h(mi=n dh=la e)stin ou(twj e)conta oi(=on o(ti touti

to i(mation dunaton e)sti diatmhqh=nai kai ou) diatmhqhsetai a)ll

e)mprosqen katatribhsetai o(moiwj de kai to mh diatmh-qh=nai

dunaton ou) gar a)n u(ph=rce to e)mprosqen au)to katatribh=nai ei)ge mh

dunaton h)=n to mh diatmhqh=nai w(ste kai e)pi tw=n a)llwn genesewn

o(sai kata dunamin legontai thn toiauthn- faneron a)ra o(ti ou)c

a(panta e)x a)nagkhj ou)t e)stin ou)te gignetai a)lla ta men o(poter

e)tuce kai ou)den ma=llon h) h( katafasij h) h( a)pofasij a)lhqhj ta de

ma=llon men kai w(j e)pi to polu qateron ou) mhn a)ll e)ndecetai

genesqai kai qateron qateron de mh

To men ou)=n ei)=nai to o)n o(tan h)=| kai to mh o)n mh ei)=nai o(tan mh h)=|

87 The results of my examination of de varieties of ambiguity in Aristotle (see ChapterI

above) can be used to analyse his notion of possibility This notion is closely connected

with the other modal notions notably with those of necessity and impossibility Since these

notions are somewhat more perspicuous than that of possibility it is advisable to start from

them

(Hintikka-Time and Necessity-p27)

Ver seccedilatildeo de Peri e(rmeneiaj 12 22a7

274

a)nagkh ou) mentoi ou)te to o)n a(pan a)nagkh ei)=nai ou)te to mh o)n mh

ei)=nai -ou) gar tau)ton e)sti to o)n a(pan ei)=nai e)x a)nagkhj o(te e)stin

kai to a(plw=j ei)=nai e)x a)nagkhj o(moiwj de kai e)pi tou= mh o)ntoj- kai

e)pi th=j a)ntifasewj o( au)toj logoj ei)=nai men h) mh ei)=nai a(pan

a)nagkh kai e)sesqai ge h) mh ou) mentoi dielonta ge ei)pei=n qateron

a)nagkai=on legw de oi(=on a)nagkh men e)sesqai naumacian au)rion h) mh

e)sesqai ou) mentoi genesqai au)rion naumacian a)nagkai=on ou)de mh

genesqai genesqai mentoi h) mh genesqai a)nagkai=on w(ste e)pei

o(moiwj oi( logoi a)lhqei=j w(sper ta pragmata dh=lon o(ti o(sa ou(twj

e)cei w(ste o(poter e)tuce kai ta e)nantia e)ndecesqai a)nagkh o(moiwj

e)cein kai thn a)ntifasin o(per sumbainei e)pi toi=j mh a)ei ou)=sin h) mh

a)ei mh ou)=sin toutwn gar a)nagkh men qateron morion th=j

a)ntifasewj a)lhqej ei)=nai h) yeu=doj ou) mentoi tode h) tode a)ll

o(poter e)tucen kai ma=llon men a)lhqh= thn e(teran ou) mentoi h)dh

a)lhqh= h) yeudh= w(ste dh=lon o(ti ou)k a)nagkh pashj katafasewj kai

a)pofasewj tw=n a)ntikeimenwn thn men a)lhqh= thn de yeudh= ei)=nai ou)

gar w(sper e)pi tw=n o)ntwn ou(twj e)cei kai e)pi tw=n mh o)ntwn dunatw=n

de ei)=nai h) mh ei)=nai a)ll w(sper ei)rhtai

De fato se essas coisas satildeo privadas de possibilidade pois vejamos que

eacute possiacutevel um princiacutepio das coisas que havendo de ser tanto a partir do

deliberar como a partir de fazer algo e que em resumo eacute possiacutevel nos que natildeo

ativam sempre o possiacutevel ser e natildeo ser nos quais ambos o ser e o natildeo ser

tambeacutem eacute admitido como tambeacutem o vir a ser e o natildeo vir a ser e muitas coisas

275

claras para noacutes satildeo assim as que satildeo tal como que esse manto eacute possiacutevel de

ser cortado e natildeo haveraacute de ser cortado mas antes haveraacute de ser consumado

e de modo semelhante tambeacutem natildeo ser cortado pois natildeo o subsistiria o ser

consumado antes pelo menos se natildeo era possiacutevel o natildeo ser cortado Como

sobre os outros gerados quantos segundo a possibilidade satildeo ditos desses

tipos Portanto eacute evidente que natildeo tudo a partir da necessidade nem eacute nem

vem a ser mas por um lado se encontrou por acaso das duas maneiras e em

nada mais ou a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo eacute verdadeira e por outro lado mais

tambeacutem como muitas vezes o outro mas natildeo admite vir a ser tambeacutem o outro

e o outro natildeo

Eacute necessidade ser afinal a coisa que eacute quando for e o natildeo ser a coisa

que natildeo eacute quando natildeo for natildeo eacute necessidade certamente nem ser toda coisa

que eacute nem natildeo ser a coisa que natildeo eacute pois natildeo eacute a mesma coisa ser toda a

coisa que eacute a partir da necessidade quando eacute e o ser de maneira simples a

partir da necessidade e de modo semelhante sobre o que natildeo eacute E sobre a

contradiccedilatildeo o mesmo discurso Ser ou natildeo ser cada coisa e pelo menos haver

de ser ou natildeo eacute necessidade um dizer natildeo eacute necessario certamente pelo

menos tendo dividido o outro E digo tal como haver de ser a batalha naval

amanhatilde ou natildeo haver de ser eacute necessidade natildeo eacute necessaacuterio certamente vir a

ser a batalha naval amanhatilde nem natildeo vir a ser Eacute necessidade vir a ser ou natildeo

vir a ser De maneira que precisamente uma vez que os discursos de modo

semelhante satildeo verdades como precisamente as coisas eacute evidente que

quantas assim satildeo como precisamente encontrou por acaso das duas

maneiras e admite as coisas contraacuterias eacute necessaacuterio de modo semelhante ter

tambeacutem a contradiccedilatildeo Exatamente que anda junto sobre as coisas que nem

sempre satildeo ou natildeo sempre natildeo satildeo pois dessas eacute necessidade ser a verdade

ou falsidade uma outra parte da contradiccedilatildeo mas encontrou por acaso das

276

duas maneiras natildeo certamente esta ou esta e mais uma outra verdade natildeo

certamente jaacute a verdade ou a falsidade De maneira que precisamente eacute

evidente que natildeo eacute necessidade de toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo das oposiccedilotildees

ser por um lado verdade e por outro falsidade pois natildeo como precisamente

sobre as coisas que satildeo assim satildeo tambeacutem sobre as que natildeo satildeo eacute possiacutevel

ser e natildeo ser mas como precisamente foi dito

(Peri (Ermeneiaj-19 a 7)

Aristoacuteteles demonstra como o privado de possibilidade como necessaacuterio natildeo

pode ser das coisas que continuam sendo e estas equivalem a poder deliberar

quer dizer ter a liberdade a accedilatildeo livre e fazer ao futuro pois estas satildeo as que

ativam sempre o eventual e o natildeo eventual ser e tem ser e natildeo ser e vir a ser

e natildeo vir a ser Assim como diz Tricot o homem eacute ele mesmo um principio

do futuro Portanto quando ambos satildeo um soacute soacute existe uma maneira de ser

sendo necessariamente esta88 A eventualidade do futuro existe pela

contigecircncia do presente dividido entre ser e natildeo ser Um futuro natildeo necessaacuterio

levaria a impossibilidade do homem ter suas possibilidades vinculadas a 88 Der Unterschied zwischen logischer und semantischer Betrachtungsweise laumlBt sich auch

an den verschiedenen Fassungen des Nichtwiderspruchs bzw des ausgeschlossenen

Mittleren verdeutlichen Der logische-ontologische SAM besagt ldquoein Seiendes ist so-und-

so oder nicht so-und-sordquo

A diferenccedila entreo modo de observaccedilatildeo loacutegica e semacircntica se deixa esclarecer tambeacutem das

diferentes disposiccedilotildees do natildeo contraditoacuterio respectivamente da exclusatildeo do meio A

exclusatildeo do meio loacutegica-ontoloacutegica significa ldquoum ente eacute assim assim ou natildeo eacute assim

assimrdquo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p49)

277

expressotildees singulares o que por sua vez levaria a hipoacutetese da natildeo

determinaccedilatildeo de abrir diferentes caminhos de possibilidades Por outro soacute a

eventualidade levaria a relativismo radical A negaccedilatildeo utilizada por Aristoacuteteles

eacute mh e natildeo ou) A negaccedilatildeo mh eacute uma negaccedilatildeo eventual e natildeo concreta no

sentido essencial Para Aristoacuteteles o futuro tem como condiccedilatildeo de existecircncia

aquilo que ocorre ou natildeo ocorre mas ocorre mesmo natildeo ocorrendo

Eacute necessidade ser certamente a coisa que eacute quando for e o natildeo ser a coisa

que natildeo eacute quando natildeo for natildeo eacute necessidade certamente nem ser toda coisa

que eacute nem natildeo ser a coisa que natildeo eacute pois natildeo eacute a mesma coisa ser toda a

coisa que eacute a partir da necessidade quando eacute e o ser de maneira simples a

partir da necessidade

Estar em situaccedilatildeo de contradiccedilatildeo natildeo eacute estar na oposiccedilatildeo de ser e natildeo ser

como unicamente ser Desta forma haveria ou uma eventualidade pois o

contraacuterio tambeacutem seria uma eventualidade ou a necessidade de ser ou natildeo ser

jaacute que o contraacuterio tambeacutem seria necessaacuterio mas efetivamente nem eacute

eventualidade vir a ser nem eacute necessaacuterio vir a ser a batalha naval amanhatilde ou

natildeo ser A necessidade eacute a eventualidade como de vir a ser ou natildeo vir a ser

Portanto significaria que sendo contraacuterio o discurso dos dois seriam ao

mesmo tempo pois isso significaria a natildeo mesmidade e automaticamente a

verdade e a falsidade ao mesmo tempo coisa impossiacutevel A possibilidade da

verdade seria o do estar em situaccedilatildeo contraditoacuteria ou oposta pois que esses

uacuteltimos nem sempre satildeo nem sempre natildeo satildeo mas satildeo pela mesmidade da

verdade ou falsidade Dessa forma por um ou por outro sozinho seria

impossiacutevel de forma que necessitamos do contraacuterio na medida em que

provisoriamente seriam ao mesmo tempo verdadeiros ou falsos como a

278

possibilidade de antecipar o que vai acontecer ou projetar o acontecimento

mas o contraditoacuterio na medida que determinamos este ou aquele fato pelo

mesmo Tambeacutem eacute claro que o sentido de contradiccedilatildeo-contraacuterio tem peso

maior para o primeiro na medida que somente a partir desse sabemos que o

que acontece eacute isto ou aquilo

Aiacute verdadeiramente vale para todo fato que diante de um determinado ponto

de tempo dado jaacute era sempre necessaacuterio que ele esteja subsistindo ou natildeo

mas natildeo para todo fato que diante de um ponto de tempo dado ou era jaacute

sempre necessaacuterio que ele esteja subsistindo a esse ponto de tempo ou jaacute

sempre necessaacuterio que ele natildeo esteja subsistindo para esse ponto de tempo e

aiacute a expressatildeo para o subsistir ou natildeo subsistir do fato expresso nele que satildeo

conforme a verdade ou a falsidade vale a expressatildeo singular para aquele par

contraditoacuterio de relaccedilotildees futuras cuja articulaccedilatildeo se relaciona aos

acontecimentos contingentes futuros que seja confirmado verdadeiramente ou

um ou outro de ambas articulaccedilotildees no futuro mas que natildeo jaacute no presente a

verdadeira articulaccedilatildeo de contradiccedilatildeo e a outra eacute falsa (quanto menos que

valores de verdade jaacute tivessem sido repartidos sobre ambas articulaccedilotildees de

contradiccedilatildeo no passado) A constituiccedilatildeo contraacuteria com a qual satildeo ligadas as

consequumlecircncias mostradas em ambas as seccedilotildees 18b5-16 e 18b26-19a6 eacute a

absurdidade dessas consequumlecircncias pelo que se tem que rejeitar 89

)Epei de e)sti ti kata tinoj h( katafasij shmainousa tou=to d e)stin

h) o)noma h) to a)nwnumon e(n de dei= ei)=nai kai kaq e(noj to e)n th=|

katafasei to de o)noma ei)rhtai kai to a)nwnumon proteron to gar

89 Weidemann- Aristoacuteteles ndash p224

279

ou)k a)nqrwpoj o)noma men ou) legw a)lla a)oriston o)noma -e(n gar pwj

shmainei a)oriston- w(sper kai to ou)c u(giainei ou) r(h=ma) e)stai pa=sa

katafasij h) e)x o)nomatoj kai r(hmatoj h) e)x a)oristou o)nomatoj kai

r(hmatoj a)neu de r(hmatoj ou)demia katafasij ou)d a)pofasij to gar

e)stin h) e)stai h) h)=n h) gignetai h) o(sa a)lla toiau=ta r(hmata e)k tw=n

keimenwn e)stin prosshmainei gar cronon w(ste prwth katafasij

kai a)pofasij to e)stin a)nqrwpoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj ei)=ta e)stin ou)k

a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj palin e)sti pa=j a)nqrwpoj-ou)k

e)sti pa=j a)nqrwpoj e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj kai e)pi tw=n e)ktoj de cronwn o( au)toj logoj

(Otan de to e)sti triton proskathgorhqh=| dicw=j legontai ai(

a)ntiqeseij legw de oi(=on e)sti dikaioj a)nqrwpoj to e)sti triton fhmi

sugkei=sqai o)noma h) r(h=ma e)n th=| katafasei w(ste dia tou=to tettara

e)stai tau=ta w(=n ta men duo proj thn katafasin kai a)pofasin e(xei

kata to stoicou=n w(j ai( sterhseij ta de duo ou) legw de o(ti to e)stin

h) tw=| dikaiw| proskeisetai h) tw=| ou) dikaiw| w(ste kai h( a)pofasij

tettara ou)=n e)stai now=men de to legomenon e)k tw=n u(pogegrammenwn

e)sti dikaioj a)nqrwpoj-a)pofasij toutou ou)k e)sti dikaioj a)nqrwpoj

e)stin ou) dikaioj a)nqrwpoj-toutou a)pofasij ou)k e)stin ou) dikaioj

a)nqrwpoj to gar e)stin e)ntau=qa kai to ou)k e)stin tw=| dikaiw| kai tw=|

ou) dikaiw| proskeitai tau=ta men ou)=n w(sper e)n toi=j )Analutikoi=j

legetai ou(tw tetaktai o(moiwj de e)cei ka)n kaqolou tou= o)nomatoj h)=|

h( katafasij oi(=on pa=j e)stin a)nqrwpoj dikaioj-[a)pofasij] ou) pa=j

280

e)stin a)nqrwpoj dikaioj pa=j e)stin a)nqrwpoj ou) dikaioj-ou) pa=j

e)stin a)nqrwpoj ou) dikaioj plhn ou)c o(moiwj taj kata diametron

e)ndecetai sunalhqeuesqai e)ndecetai de pote au(=tai men ou)=n duo

a)ntikeintai a)llai de proj to ou)k a)nqrwpoj w(j u(pokeimenon ti

prosteqentoj e)sti dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti dikaioj ou)k

a)nqrwpoj e)stin ou) dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou) dikaioj ou)k

a)nqrwpoj pleiouj de toutwn ou)k e)sontai a)ntiqeseij au(=tai de cwrij

e)keinwn au)tai kaq au(taj ei)sin w(j o)nomati tw=| ou)k a)nqrwpoj

crwmenai

E uma vez que a afirmaccedilatildeo eacute a que significa algo de algo e isso eacute ou o

nome ou o inominaacutevel e eacute preciso ser um e de um na afirmaccedilatildeo (e o nome foi

dito tambeacutem o inominaacutevel antes pois natildeo digo o nome natildeo homem mas um

nome indeterminado pois um de certa maneira indica um indeterminado

como precisamente tambeacutem o predicado natildeo tem sauacutede natildeo eacute) seraacute toda

afirmaccedilatildeo ou a partir do nome e do predicado ou a partir do nome

indeterminado e do predicado E nenhuma afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo existe sem o

predicado pois eacute ou seraacute ou era ou vem a ser ou quantos outros desses tipos

satildeo predicados a partir das coisas que jazem Pois acrescenta tempo Como a

primeira afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo eacute possiacutevel o homem natildeo eacute possiacutevel o homem

depois eacute possiacutevel natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel natildeo-homem de novo eacute possiacutevel

todo homem natildeo eacute possiacutevel todo homem eacute possiacutevel todo natildeo-homem natildeo eacute

possiacutevel todo natildeo-homem E sobre os tempos de fora o mesmo discurso

E quando eacute possiacutevel seja predicado mais um terceiro duplamente as

281

antiteses satildeo ditas E digo tal como eacute possiacutevel um homem justo eacute possiacutevel

digo o terceiro jazer junto a um nome ou predicado na afirmaccedilatildeo De

maneira que atraveacutes disso seratildeo esses quatro dos quais uns dois por um lado

teratildeo em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo segundo os elementos como as

privaccedilotildees e outros dois por outro lado natildeo E digo que eacute ou haveraacute de ser

ligado ao homem justo ou para o natildeo justo de maneira que tambeacutem a

negaccedilatildeo Quatro certamente seratildeo E noacutes pensamos o que diz a partir das

coisas descritas eacute possiacutevel um homem justo negaccedilatildeo disso natildeo eacute possiacutevel um

homem justo Eacute possiacutevel um homem natildeo-justo e a negaccedilatildeo disso natildeo eacute

possiacutevel um homem natildeo-justo Pois eacute possiacutevel laacute tanto o natildeo eacute para o justo

como eacute ligado para o natildeo-justo Como eacute dito nos Analiacuteticos afinal assim eacute

ordenada E de modo semelhante eacute assim igualmente a afirmaccedilatildeo seja de

modo universal do nome tal como todo eacute homem justo natildeo todo homem eacute

justo todo eacute homem natildeo-justo natildeo todo eacute homem natildeo-justo Mas natildeo mais de

modo semelhante agraves afirmaccedilotildees admitem ser igualmente verdadeiras juntas

segundo a diagonal e admitem certa vez Essas duas certamente sendo

opostas e outras em relaccedilatildeo agrave natildeo homem como tendo sido acrescentado um

certo sujeito eacute possiacutevel um justo natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel um justo natildeo-

homem eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo-

homem E mais dessas natildeo seratildeo opostas E essas fora daquelas elas satildeo por

si mesmas como os que usam para o nome para algueacutem natildeo-homem

(Peri (Ermeneiaj-19 b 5)

282

Aristoacuteteles trata dos nomes e predicados inominaacuteveis como indeterminados90

(a)orista) Aqueles onde existe uma negaccedilatildeo como natildeo homem ou natildeo justo

Seja como sujeito seja como predicado Posteriormente esses foram

traduzidos como infinitos e os seus contraacuterios como finitos Natildeo se pode

confundir essa distinccedilatildeo com a que os indeterminados remetem a uma forma

negativa enquanto os indefinidos tecircm a sua quantidade indeterminada pois

Aristoacuteteles chama essa indeterminaccedilatildeo de indeterminado (a)dioristoi) Nos

Analiacuteticos a Priori I 2 25 a 5 Aristoacuteteles utiliza a palavra a)dioristoi com

esse sentido Essa discussatildeo remete a traduccedilatildeo latina entre finito e infinito e

determinado e indeterminado Quem se aproxima da proacutepria noccedilatildeo aristoteacutelica

eacute Murachco que estabelece a noccedilatildeo de aspecto aoristo como sendo aquele

cujos derivados satildeo os aspectos infectum e perfectum e este aspecto eacute o

primeiro enquanto hierarquia Este aspecto natildeo tem duraccedilatildeo (paratatikoj)

e nem teacutermino (suntelikoj) e eacute portanto pontual

90 We also may infer that like indefinite verbs indefinite names may truly describe both

what is existent and what is not existent So it seems an indefinite name like lsquonot manrsquo is

to be taken as a unit to designate the complement of the set of human beings whatever is

not a human will be lsquoa not manrsquo Thus existent things like a dog and non-existent ones like

a chimera will both be lsquonot manrsquo Likewise then lsquonot healsrsquo will designate the complement

of the set of things that do heal Existent things that could healbut are not going to like

Roland after being wounded fatally existent things ones like a chimera all can have ldquonot

healrsquo truly predicated of them So the expressions constituting indefinite names and verbs

seem to form units Aristotle himself seems to indicate this when he calls the indefinite

noun (a(oriston o)noma) a non name a)nwnumon

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 202)

283

Por ser o aspecto primeiro isto eacute indeterminado pontual sem contaccedilatildeo

temporal com significado absoluto do ato verbal o aoristo se constroacutei sobre

a proacutepria raiz do verbo

(Murachco- Visatildeo Semacircntica Loacutegica Orgacircnica e Funcional-p424)

Amonio usa as expressotildees a)oristoj a)dioristoj (privaccedilatildeo de quantidade

determinada) e a)prosdioristoj (privaccedilatildeo de definiccedilatildeo ou especificaccedilatildeo de

um outro) de modo distinto de Aristoacuteteles Ele utiliza a segunda e a terceira

como sinocircnimas Eacute evidente que realmente a segunda natildeo eacute sinocircnima da

terceira

Amocircnio assim entende essa seccedilatildeo

Pantodapw=j leptourghsaj thn didaskalian tw=n e)x u(pokeimenou kai

kathgoroumenou protasewn w(j w(rismenou o)ntoj tou= u(pokeimenou

prostiqhsi dia toutwn o(ti o(sai ei)sin e)kei=nai ton a)riqmon tosautaj

e(teraj a)nagkh ginesqai prostaseij e)x u(pokeimenou palin kai

kathgoroumenou a)ll ou)keti w(rismenou o)ntoj tou= u(pokeimenou a)ll

a)oristou o( men ou)=n u(pokeimenoj h) w(rismenoj h) a)oristoj

lambanomenoj tou= au)tou= kathgoroumenou o)ntoj diafora poihsei

katafasewn te kai a)pofasewn ei)dh o( de ge kathgoroumenoj pote

men w(rismenoj pote de a)oristoj lhfqeij tou= au)tou= u(pokeimenou

menontoj ou)te katafaseij diaforouj ou)te a)pofaseij poihsei faneron

gar o(ti w(rismenou men au)tou= o)ntoj a)nagkh katafatikhn ei)=nai thn

284

protasin a)oristou de a)pofatikhn h) i)sodunamou=san a)pofasei e)pi

men tw=n kaq e(kasta pantwj a)pofasin thn a)ntifaskousan proj thn

katafasin e)pi de tw=n a)dioristwn pantwj men palin a)pofasin a)ll

ou) pantwj thn a)ntifaskousan proj thn katafasin a)ll e)niote kai

suna|dein au)th=| dunamenhn e)pi de tw=n diwrismenwn ou)keti men ou)de

kaqarw=j kata ge thn lexin a)pofasin a)lla tau)ton th=| kaqarw=j

a)pofasei dunamenhn palin de e)pi men tw=n kata meroj h) thn

a)ntifaskousan h) thn suna|dousan w(j e)pi tw=n a)dioristwn e)pi de tw=n

kaqolou h) thn a)ntifaskousan h) thn e)nantian w(j e)mprosqen

diwrisamen w(ste ei)kotwj kata monhn thn tou= u(pokeimenou diaforan

a)meibesqai fhsi ta ei)dh tw=n toioutwn a)ntifasewn o( )Aristotelhj

i(na de mh tij u(polabh| mhd a)n genesqai thn a)rchn protasin e)x

a)oristou u(pokeimenou dioti w(j ei)rhke proteron thn mian protasin

e(n crh e)cein to u(pokeimenon kai e(n to kathgoroumenon e(n de ou) tw=|

o)nomati a)lla tw=| shmainomenw| o(per ou)c u(parcei tw=| a)oristw| o)nomati

e(n gar a)nairou=n to u(po tou= w(rismenou dhloumenon toi=j par au)to

pa=sin e)farmottei$ dia tou=to tiqhsi te thn e)nnoian th=j toiauthj

a)poriaj o( filosofoj a)namimnhskwn h(ma=j tou= e(n dei=n ei)=nai to

kathgoroumenon e)n th=| mia=| katafasei kai kaq e(noj legesqai

u(pokeimenou kai e)pideiknusin u(parcon tou=to kai tai=j e)x a)oristou

u(pokeimenou protasesi tw=| ei)pei=n lte(n gar pwj shmainei kai to

a)oriston o)nomagt ou) parelkontwj to ltpwjgt prosqeij a)ll u(per tou=

e)ndeixasqai o(ti ou) fusin mian shmainei kaqaper to w(rismenon

285

e)kei=no gar ei) mh o(mwnumon ei)h h) tw=| genei e(n ti shmainei h) tw=| ei)dei

h) tw=| a)riqmw=| toutwn de e(kaston w(ristai to de a)oriston ou)c ou(twj

ka)n e(nikw=j au)to proferwmen ou)k a)nqrwpojlegontej a)lla

koinwnian monon proj a)llhla pantwn tw=n para to shmainomenon u(po

tou= w(rismenou kat au)to tou=to to mhden au)tw=n ei)=nai o(per e)kei=no dio

kai legei e(nikw=j ltto de a)oristongt tou=to to o)noma ei)kotwj

lta)nwnumongt e)kalesen e)ndeiknumenoj to sterhtikon au)to dhlou=n tou=

shmainomenou u(po tou= w(rismenou o)nomatoj e)pei de nu=n prw=ton

pepoihtai mnhmhn tou= a)nwnumou toutou u(pokeimenou ei)kotwj

e)pishmainetai o(ti tou=to e)stin o( proteron paradedwken a)oriston

o)noma au)to prosagoreuwn e)n oi(=j kai thn tou= a)oristou r(hmatoj

e)nnoian h(mi=n paradidou fanera de th=j lexewj h( a)kolouqia kai ei)

metaxu parembalwn thn didaskalian tou= a)nwnumou u(pokeimenou

h)nagkastai dia makrou= poihsasqai thn a)podosin e)cei gar ou(twj

lte)pei de e)sti ti kata tinoj h( katafasij shmainousa tou=to de e)stin

h) o)noma h) to a)nwnumon e)stai pa=sa katafasij h) e)x o)nomatoj kai

r(hmatoj h) e)x a)oristou o)nomatoj kai r(hmatojgt Legetai de tou=to

dhlonoti peri th=j a(ploustathj katafasewj th=j e)x u(pokeimenou

monon kai kathgoroumenou peri h(=j kai prokeitai au)tw=| nu=n

didaskein w(ste ou) crh zhtei=n pw=j a)n e)farmoseie tou=to h) tai=j e)k

tritou proskathgoroumenou katafasesin h) tai=j meta tropou a)lla

pw=j e(xh=j toutoij e)piferei to a)neu r(hmatoj mhdemian ei)=nai ou) monon

katafasin a)lla kai a)pofasin ei)per taj a)pofaseij e)k tw=n a)oristwn

286

sumbainei ginesqai r(hmatwn h) r(hteon o(per )Alexandroj fhsin o(ti

to a)oriston r(h=ma kai to tou= u(pokeimenou a)pofaskomenon kai thn

a)pofasin poiou=n tw=| men u(pokeimenw| ta au)ta o)nta tugcanousi th=|

mentoi scesei diaferousi pwj a)llhlwn to gou=n ou) badizei kaq

e(auto men legomenon a)oriston ei)h a)n r(h=ma w(j e(n ti qewroumenon

kai ou)den meroj kaq e(auto shmantikon e)con kaqaper ei)rhtai

proteron e)n mentoi th=| a)pofasei th=| legoush| Swkrathj ou) badizei

ou)k a)n ei)poimen a)kribologei=sqai boulomenoi to ou) badizei r(h=ma

ei)=nai a)oriston a)lla ma=llon r(h=ma kaq e(auto men w(rismenon tou=

de u(pokeimenou a)pofatikw=j kathgoroumenon kai dia tou= a)rnhtikou=

moriou diakrinomenon a)p au)tou= w(j e)ntau=qa mhketi men w(j e(n a)ll

w(j duo lambanesqai [to ou)c u(giaine]i tou= a)rnhtikou= moriou to

diakekrisqai to kathgoroumenon a)po tou= u(pokeimenou e)mfainontoj

mhpote de dunaton h)=| legein kai o(ti e)n tw=| lta)neu de r(hmatoj ou)demia

katafasij ou)de a)pofasijgt to tou= r(hmatoj o)noma koinoteron

ei)lhptai kata te tou= w(rismenou kai tou= a)oristou didaskontoj men

tou= )Aristotelouj o(per ei)rhtai kai proteron o(ti proj to genesqai

a)pofantikon logon dei= pantwj r(hmatoj e)xepithdej de nu=n palin

tou=to prosqentoj e)n th=| qewria| tw=n e)x a)oristou tou= u(pokeimenou

protasewn i(na mh tij u(polabh| ta a)orista o)nomata peri w(=n h)=n

prosecw=j o( logoj a)rkei=n kai kaq e(auta legomena proj genesin

a)pofasewj e)pei kai fantasian a)potelou=si tou= paraplhsian duna-

min e)cein tai=j a)pofasesin o(per e)n toi=j e(xh=j safesteron paradwsei

287

kratunwn de to ei)rhmenon o(ti proj pa=san katafasin te kai

a)pofasin dei= r(hmatoj tinoj e)pagei ltto gar e)stin h) h)=n h) ginetaigt

kai ta e(xh=j w(j e)nargou=j men o)ntoj tou= mhden mhte w(rismenon mhte

a)oriston o)noma mhte e(n mhte polla poiei=n au)totelh= logon dica

toutwn tinoj tou= e)sti legw h) tou= h)=n kai tw=n toutoij paraplhsiwn

e)fistanein de h(mw=n o)feilontwn o(ti tau=ta w(=n prosdedehtai ta

o)nomata ta te w(rismena kai ta a)orista proj to poih=sai katafasin

h) a)pofasin r(hmata e)stin w(j ton a)podedomenon tou= r(hmatoj o(rismon

e)pidecomena to cronon tina prosshmainein

)Epi toutoij thn taxin h(mi=n paradidwsi th=j ei)rhmenhj tw=n pro-

tasewn diafora=j kai fhsi prohgei=sqai taj w(rismenw| u(pokeimenw|

crwmenaj tw=n a)oriston au)ton e)cousw=n a(te a(plousteraj au)tw=n

ou)saj paraballwn proj a)llhlaj taj de kata to au)to ei)=doj

legomenaj prwtaj men w(j a(ploustataj taj a)neu prosdiorismou= proj

taj meta prosdiorismou= deuteraj de w(j e)keinwn sunqetwteraj taj

pleonasasaj au)tw=n kata touj prosdiorismouj lambanei de tw=n men

a)neu prosdiorismou= ou) taj kaq e(kasta a)lla taj a)prosdioristouj

tw=n de meta prosdiorismou= ou) thn kata meroj katafasin a)lla thn

kaqolou w(j tou= au)tou= dhlonoti logou kai e)pi tw=n paraleleimmenwn

protasewn e)farmozontoj th=j mentoi kaqolou katafasewj th=j te

w(rismenon e)coushj ton u(pokeimenon kai th=j a)oriston ou)k e)labe thn

kuriwj a)pofasin thn a)ntifatikw=j a)ei proj au)thn a)ntikeimenhn a)ll

w(sper e)legomen proteron thn dokou=san men e)pamfoterizein kai

288

suna|dein th=| te a)ntifaskoush| kai th=| e)nantia| ma=llon mentoi th=|

a)ntifaskoush| tau)ton dunamenhn toiau=tai gar h( te ou)k e)sti pa=j

a)nqrwpoj kai h( ou)k e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj h( men th=| ou) pa=j

a)nqrwpoj e)stin h( de th=| ou) pa=j ou)k a)nqrwpoj e)sti tau)ton

fqeggomenh tou=to de dioti ou)k h)=n prokeimenon paradidonai nu=n

palin thn a)ntifatikhn tw=n protasewn a)ntiqesin a)ll

e)pishmhnasqai monon o(ti prohgou=ntai ai( e)x w(rismenou tou=

u(pokeimenou protaseij tw=n e)x a)oristou a(ma de i)swj kai didaxai

h(ma=j o( filosofoj h)boulhqh o(ti kai ai( toiau=tai protaseij

suntattointo a)n tai=j a)pofasesi dei= de e)fistanein o(ti a)kribh= e)n

toutoij o( )Aristotelhj paradeigmata pareqeto tw=n e)x u(pokeimenou

kai kathgoroumenou protasewn lte)stin a)nqrwpojgt ei)pwn kai lte)sti

pa=j a)nqrwpojgt a)ll ou) kaqaper proteron e)legen e)stin a)nqrwpoj

leukoj kai e)stin a)nqrwpoj kaloj ai( h)=san e)k tritou

proskathgoroumenou protaseij tou=to de dioti e)n e)keinoij men ou)pw

telewj parededoto h( qewria tw=n prokeimenwn protasewn dioper

a)diaforwteron e)crh=to toi=j paradeigmasi nu=n mentoi a)kribw=j au)thn

diarqrwsaj ei)kotwj ta oi)kei=a tw=| ei)dei tw=n prokeimenwn protasewn

pareqeto paradeigmata dh=lon de e)k tw=n ei)rhmenwn kai o(ti ou)

tau)ton e)stin w(rismenon h) a)oriston o)noma legein kai diwrismenon h)

a)dioriston ta men gar protera poiei= to a)rnhtikon morion

proskeimenon toi=j o)nomasin h) mh ta de u(stera oi( prosdiorismoi

a)cri toutwn prohgagen o( )Aristotelhj thn qewrian tw=n e)x

289

u(pokeimenou kai kathgoroumenou protasewn dio kai h(mei=j peri tw=n

e)fexh=j a)llhn a)rchn a)rxamenoi legwmen

De toda espeacutecie tendo feito um trabalho fino para a instruccedilatildeo das coisas a

partir do sujeito e da atribuiccedilatildeo da proposiccedilatildeo como o que eacute delimitado do

sujeito acrescenta o nuacutemero por essas quantas satildeo aquelas eacute necessidade vir

a serem quantas outras a ordenaccedilatildeo a partir do sujeito de novo e do que

atribui mas natildeo mais o que eacute determinado do sujeito mas do aoristo Por um

lado afinal o sujeito ou o delimitado ou o aoristo que estaacute se tomando do

mesmo atributo que eacute diferente faraacute o aspecto da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo por

outro lado pelo menos o que estaacute se atribuindo certa vez por um lado o que

delimita e certa vez por outro o aoristo que foi tomado do mesmo sujeito que

permanece e nem diferenccedilas afirmativas nem faraacute negaccedilatildeo pois eacute evidente

que a mesma delimitaccedilatildeo que eacute eacute necessidade ser a proposiccedilatildeo concernente agrave

afirmaccedilatildeo e do aoristo o concernente agrave negaccedilatildeo ou tendo a mesma que eacute

possiacutevel para a negaccedilatildeo por um lado sobre as coisas a negaccedilatildeo segundo

cada uma de todo modo a que eacute contraditoria em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e de

outro sobre as coisas indefinidas de todo modo de novo a negaccedilatildeo mas natildeo

de todo modo a que contradiz em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo mas algumas vezes

tambeacutem concorda a que estaacute sendo possiacutevel com ela e sobre as coisas

delimitadas natildeo mais nem de modo puro pelo menos segundo a palavra

negaccedilatildeo mas a mesma coisa que eacute possiacutevel pela negaccedilatildeo de modo puro e de

novo das coisas segundo a parte ou a que contradiz ou a que concorda como

sobre os indefinidos e sobre das coisas de modo universal ou a que contradiz

ou a contraacuteria como noacutes definiremos agrave frente De maneira que Aristoacuteteles diz

ser os aspectos contraditoacuterios desses tipos de modo verossiacutemil somente

290

segundo a diferenccedila do sujeito A fim de que algueacutem natildeo considere nenhum

vir a ser a proposiccedilatildeo principal a partir do sujeito aoristo por isso como estaacute

dito antes eacute bom ter uma uacutenica proposiccedilatildeo o sujeito e uma unidade que estaacute

atribuindo e uma unidade natildeo para o nome mas para o significado

exatamente que natildeo subsiste para o nome aoristo (pois una a que toma o que

se evidencia sob o efeito do delimitado ajusta para todos junto agrave coisa) por

isso o filoacutesofo coloca a reflexatildeo da aporia desse tipo recordando a noacutes do ser

preciso uma unidade atribuiacuteda numa afirmaccedilatildeo e dizer segundo uma do

sujeito e exibe isso que subsiste para as proposiccedilotildees a partir do sujeito

aoristo pelo dizer ltpois uno significa de algum modo tambeacutem o nome

aoristogt natildeo tendo acrescentado de modo supeacuterfluo a coisa de algum modo

mas em funccedilatildeo do marcar que natildeo significa uma natureza conforme o que se

delimita pois aquele se natildeo fosse homocircnimo ou pelo gecircnero significa algo

uacutenico pelo aspecto ou pelo nuacutemero e desses cada um delimita e o aoristo natildeo

assim desse modo e mesmo assim de modo uacutenico quando noacutes mesmos

levamos adiante os que dizem ldquonatildeo homemrdquo mas somente uma associaccedilatildeo

umas com os outras de todas as coisas junto ao que significa sob o efeito do

delimitado por si mesmo isso em nada eacute delas exatamente aquilo Por isso

tambeacutem diz de modo uacutenico lto aoristogt Chamei este nome ltanocircnimogt de

modo verossiacutemil o que indica o concernente agrave privaccedilatildeo o mesmo que

evidencia do significado sob o efeito do nome delimitado Uma vez que agora

faz a memoacuteria do anocircnimo desse sujeito de maneira verossiacutemil significa que eacute

isso o qual antes clamando ele mesmo transmitiu o nome aoristo nos quais

tambeacutem a reflexatildeo do predicado aoristo nos transmitia Eacute evidente a

consequumlecircncia da palavra tendo se inserido entre a instruccedilatildeo do sujeito

anocircnimo forccedilou pouco depois a fazer a definiccedilatildeo pois eacute assimlt E uma vez

que eacute algo de algo a afirmaccedilatildeo que significa e isso eacute ou nome ou o anocircnimo

291

seraacute toda afirmaccedilatildeo ou a partir do nome e do predicado ou do nome aoristo e

do predicadogt E eacute dito isto de modo manifesto a respeito da afirmaccedilatildeo mais

simples somente a partir do sujeito e do atribuiacutedo a respeito da qual tambeacutem

dispotildee para ele agora ensinar de maneira que natildeo eacute bom procurar como se

harmonizaria isso ou para as afirmaccedilotildees a partir da terceira atribuiccedilatildeo ou

para as afirmaccedilotildees de alguma maneira mas como porta sobre o ser a ordem

sobre esses em nada ser sem predicado natildeo somente a afirmaccedilatildeo mas

negaccedilatildeo se precisamente anda junto vir a ser as afirmaccedilotildees a partir dos

aoristos dos predicados Ou eacute possiacutevel afirmar como diz Alexandre que o

predicado aoristo e a negaccedilatildeo do sujeito tambeacutem faziam a negaccedilatildeo pelo

sujeito agraves coisas mesmas que satildeo entretanto pela condiccedilatildeo diferem de certa

maneira umas das outras o aoristo que se diz por si mesmo pelo menos ldquonatildeo

andardquo seria predicado como algo uno que se contempla e tendo siginificado

nenhuma parte por si mesma conforme foi dito antes certamente na negaccedilatildeo

pelo que diz ldquoSoacutecrates natildeo andardquo noacutes natildeo diriacuteamos ser preciso querendo o

aoristo ldquonatildeo andardquo ser predicado mas mais predicado por si mesmo

delimitado e do sujeito de modo negativo atribuindo tambeacutem da parte

negativa divindindo a partir dele como natildeo mais como unidade laacute mas como

um tomar duplo [o natildeo ter sauacutede] da parte negativa o separar o atribuiacutedo a

partir do que deixa o sujeito E jamais seja possiacutevel dizer tambeacutem que

ltnenhuma afirmaccedilatildeo sem predicado em nada eacute declaraccedilatildeogt o nome do

predicado eacute mais comum tomado do delimitado e do aoristo o que ensina

Aristoacuteteles exatamente o que foi dito antes que eacute preciso de todo modo do

predicado em relaccedilatildeo a vir a ser um discurso declarativo e de propoacutesito

agora de novo isso do que acrescenta na contemplaccedilatildeo das proposiccedilotildees do

aoristo do sujeito a fim de que algueacutem considere os nomes aoristos a

respeitos dos quais o discurso estava proacuteximo e ser o primeiro das coisas

292

ditas por si mesmo em relaccedilatildeo ao gecircnero da negaccedilatildeo uma vez que

acompanham tambeacutem a fantasia do ter a uma semelhante possibilidade para

as negaccedilotildees que exatamente trasmitiraacute a maior clareza nas enumeraccedilotildees O

que reforccedila o que foi dito que em relaccedilatildeo a toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo eacute

preciso de algum predicado e leva para ltpois eacute ou era ou vem a sergt as

enumeraccedilotildees como o que eacute visiacutevel em nada nem delimitado nem nome aoristo

nem unidade nem muitas coisas completas faz um discurso dessas de algo

dividido em dois do eacute digo ou do era tambeacutem dos proacuteximos a esses e o que

deve nos encarregar que essas coisas das quais necessitados aleacutem os nomes e

as coisas delimitadas e as coisas aoristas ao fazer uma afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo

satildeo predicados como o acrescentar significado ao transmitido do predicado

delimitado admitindo aleacutem algum tempo

Sobre essas transmitem nossa ordem das diferenccedilas que foram ditas das

proposiccedilotildees e diz conduzir das coisas que fornecem ao sujeito delimitado dos

que tem o mesmo aoristo jaacute que satildeo as mais simples delas comparando umas

com as outras e as primeiras ditas segundo o mesmo aspecto por um lado

como as mais simples ditas sem indefiniccedilatildeo em as duas por outro lado com

indefiniccedilatildeo e como daquelas mais compostas as que tendo excedido delas

segundo os indefinidos E toma das coisas sem indefiniccedilatildeo natildeo as segundo

cada uma mas as sem definiccedilotildees e das com indefiniccedilatildeo natildeo segundo a parte

afirmativa mas a do universal como o que harmoniza do discurso manifesto

mesmo e que harmoniza sobre as proposiccedilotildees concedidas Da afirmaccedilatildeo

entretanto do universal e do que tem o sujeito delimitado e do que tem

aoristo natildeo tomei a negaccedilatildeo de modo proacuteprio diante agrave oposiccedilatildeo mesma

sempre de modo contraditoacuterio mas assim diziacuteamos antes o que acredita ser

incerto e concordar pela contradiccedilatildeo e pelo contraacuterio mas entretanto pela

contradiccedilatildeo a mesma coisa ser possiacutevel Pois desses tipos a negaccedilatildeo ldquonatildeo eacute

293

todo homemrdquo e a negaccedilatildeo ldquonatildeo eacute todo natildeo homemrdquo e a negaccedilatildeo pela

contradiccedilatildeo ldquonatildeo todo homem eacuterdquo e a negaccedilatildeo pela contradiccedilatildeo ldquonatildeo todo

natildeo homem eacuterdquo estaacute fazendo comprender a mesma coisa E isso porque natildeo

estava disposto a transmitir agora de novo a contradiccedilatildeo das proposiccedilotildees

antiteacuteticas mas somente estar marcado que conduzem as proposiccedilotildees a

partir do sujeito delimitado das coisas a partir do aoristo E ao mesmo tempo

talvez o filosofo quis nos ensinar que tambeacutem as proposiccedilotildees desses tipos

ordenariam agraves negaccedilotildees Eacute preciso estabelecer que Aristoacuteteles com precisatildeo

nesses colocou diante os paradigmas das proposiccedilotildees a partir do sujeito e do

atributo ldquoeacute possiacutevel homemrdquo tendo dito tambeacutem ldquoeacute possiacutevel todo homemrdquo

mas natildeo conforme dizia antes ldquoeacute possiacutevel homem brancordquo e ldquoeacute possiacutevel

homem belordquo as proposiccedilotildees existiam a partir de trecircs atribuiccedilotildees E isso

porque a teoria naqueles ainda natildeo foi transmitida das proposiccedilotildees dispostas

por isso tocou de leve o mais indiferente aos paradigmas agora entretanto

tendo exposto as coisas proacuteprias a ela pelo aspecto distintamente de modo

preciso das proposiccedilotildees dispostas foram transmitidos os paradigmas Eacute

evidente que a partir das coisas ditas e que natildeo eacute mesmo delimitada ou para

dizer nome aoristo tanto delimitado como indefinido Pois as primeiras fazem

a parte negada dispostas para os nomes ou natildeo e as uacuteltimas os indefinidos

Aristoacuteteles conduziu a teoria dessas completamente das proposiccedilotildees a partir

do sujeito e do atributo Por isso tambeacutem noacutes dizemos os que comeccedilam a

respeito das coisas em ordem outro princiacutepio

(Ammonius- In Aristotelis Commentarius-p155-156-157)

E Boeacutecio a retoma estabelecendo que a primeira eacute ldquoinfinitusrdquo (expressatildeo

negada) e a segunda ldquoindefinitusrdquo (como quantificaccedilatildeo)

294

Quoniam autem est de aliquo adfirmatio significans aliquid hoc autem est vel

nomen vel innomine unum autem oportet esse et de uno hoc quod est in

adfirmatione (nomen autem dictum este et innomine prius non homo enim

nomen quidem non dico sed infinitum nomen unum enim quodammodo

significat infinitum quemadmodum et non currit non verbum sed infinitum

verbum)91

Provavelmente estas definiccedilotildees foram de tomadas de Porfiacuterio92 Importante eacute

que essas definiccedilotildees natildeo satildeo provadas como sendo da obra de Aristoacuteteles mas

sim de Amonius e Stephanus que remetem a Teofrasto Esses indicavam a

expressatildeo de predicado indefinido como metateacutetica (e)k metaqesewj) e o

contraacuterio de metateacutetico como definido (w(rismenh)93 A discussatildeo remete a

91 Boetii- Aristotelis Peri (Ermeneiaj Comentarii-p12-13

92 Weidemann- Aristoteles-p330

93 La neacutegation peut comme on lrsquoa vu srsquoapliquer soit au verbe soit au nom appliqueacutee au

nom elle forme les noms indeacutetermineacutes comme non-homme (ou)k a)nqrwpoj) qui ne

deacutesigne rien preacuteciseacutement et qui par cela mecircme deacutesigne tout lrsquoegravetre comme le non-egravetre

Diverses combinaisons peuvent donc se preacutesenter iciacute en prenant les prepositions dans leurs

formes les moinscomposeacutees crsquoest-agrave-dire formeacutees drsquoun nom et drsquoun verbe uniquement

eacuteleacutements indispensables sans lesquels il ne saurait y avoir ni neacutegation ni affirmation Ces

combinaisons les voici le nom peut ecirctre deacutetermineacute ou indetermine lecirc verbe aussi de sorte

qursquoon aura drsquoabord lrsquohomme est lrsquohomme nrsquoest pas premiere contradiction le non

homme est le non homme nrsquoest pas seconde contradiction et ensuite tout homme est tout

homme nrsquoest pas troisiegraveme et quatriegraveme contradicitions il en est de mecircme pour le temps en

dehors du preacutesent (kai e)pi tw=n e)ktoj de cronwn o( au)toj logoj) Ici comme lrsquoon voit

295

como o diagrama de 19b 26 foi entendido e distorcido Isso estabelece

tambeacutem como foi distorcido o entendimento tanto da negaccedilatildeo do predicado

como a negaccedilatildeo do verbo como distorccedilatildeo de uma situaccedilatildeo inesgotaacutevel dentro

de um processo que se inicia e termina e que transforma um predicado finito

em infinito Os antigos comentadores portanto utilizam a expressatildeo

metateacutetica como oposta ao que eles dizem ser simples mas essa utilizaccedilatildeo natildeo

eacute adequada pois em Peri (Ermeneiaj 17 a 20-24 Aristoacuteteles diz

toutwn d h( men a(plh= e)stin a)pofansij oi(=on ti kata tinoj h) ti a)po

tinoj h( d e)k toutwn sugkeimenh oi(=on logoj tij h)dh sunqetoj

)Esti d h( men a(plh= a)pofansij fwnh shmantikh peri tou= ei) u(parcei

ti h) mh u(parcei w(j oi( cronoi dih|rhntai

E dessas por um lado eacute declaraccedilatildeo simples tal como algo de algo ou

algo a partir de algo e por outro disposta a partir dessas tal como um

enunciado jaacute composto

E eacute declaraccedilatildeo simples o som significativo a respeito da coisa se algo

subsiste ou natildeo subsiste conforme os tempos estatildeo divididos

O um de um significa algo de algo mas na unidade e da unidade ou seja na

unidade provisoacuteria do contraditoacuterio contraacuterio pois o contraacuterio seria um nome

indeterminado ou um predicado indeterminado numa unidade permanente

le verbe substantif est pris seul et sans aucun autre atribut Crsquoest ce que les Scholastiques

ont appeleacute le verbe secundi adjecti

(Barthelemy-Saint-Hilaire- De la logique DrsquoAristote-p 195)

296

Um predicado de um sujeito eacute algo de algo e a unidade da unidade Eacute possiacutevel

o homem natildeo eacute possiacutevel o homem E por outro lado o indeterminado eacute

possivel natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel natildeo-homem Eacute todo o homem natildeo eacute todo

homem e por outro lado o indeterminado eacute possiacutevel todo natildeo-homem natildeo eacute

possiacutevel todo natildeo-homem Portanto aqui Aristoacuteteles reintera a sua teoria do

nome e verbo estabelecendo essas possibilidades Aristoacuteteles passa da teoria

do nome e verbo para uma outra possibilidade onde um terceiro eacute incluiacutedo

Aristoacuteteles introduz a anaacutelise tripartite O terceiro que Aristoacuteteles afirma natildeo eacute

o verbo de ligaccedilatildeo como coacutepula mas a reuniatildeo de sujeito e predicado como

ligaccedilatildeo e desta forma como verbo significativo na verdade haacute uma alteraccedilatildeo

do conceito de siacutentese como o)noma que eacute atemporal para o conceito de

u(parxein como temporal A siacutentese estaacute no verbo ser Passa a existir uma

predicaccedilatildeo adicional Portanto se S eacute P como S eacute e P eacute dito de S portanto P

Esse elemento passa a ser o lsquoeacute possiacutevelrsquo como marca de existecircncia94 A

presenccedila de trecircs elementos na siacutentese daacute lugar logo a quatro formas

proposicionais combinando-se os trecircs elementos com a possiacutevel deslocaccedilatildeo da

negaccedilatildeo (excluindo o sujeito) Duas destas formas cada uma relativa ao

afirmar e ao negar (proj thn katafasin kai a)pofasin 19b23) seratildeo

kata to stoixou=n segundo a ordem intrinseca das partes exatamente em

funccedilatildeo do afirmar e do negar w(j ai( sterhseij como a privaccedilatildeo que estaacute

em relaccedilatildeo a determinaccedilatildeo negativa (ou) dikaioj) As outras duas formas natildeo

estatildeo postas nesta relaccedilatildeo por isso duplamente as antiacuteteses satildeo ditas Entre os

dois elementos primeiros e os dois elementos segundos Eacute a primeira vez que

Aristoacuteteles cita o nome antiacutetese Dois por um lado relativos agrave afirmaccedilatildeo e

94 Ver o argumento da batalha naval capiacutetulo 09 Peri (Ermeneiaj

297

negaccedilatildeo e os outros dois por outro lado natildeo relativos agrave afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo

ou seja afirmaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo e negaccedilatildeo Aristoacuteteles enfatiza o

miolo da junccedilatildeo entre sujeito e predicado As formas satildeo homem justo e eacute

possiacutevel

1)Eacute possiacutevel um homem justo---2)Natildeo eacute possiacutevel um homem justo

3)Eacute possiacutevel um homem natildeo-justo---4)Natildeo eacute possiacutevel um homem natildeo-justo

Percebe-se que no segundo exemplo nos nuacutemeros 3 e 4 natildeo se coaduna com a

afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo pois tanto a negaccedilatildeo estaacute ligada tanto a eacute possiacutevel

como a eacute um homem natildeo justo Satildeo a)nwnumon ou a)oriston o)noma em

conexatildeo com o e)sti seja afirmando ou negando No 19 b 31 Aristoacuteteles

refere-se a Analiacuteticos (51 b 28-9) e nessa passagem Aristoacuteteles utiliza um ou=)n

conclusivo em 19 b 31 e completa que assim estaacute ordenado Conclusivo natildeo eacute

o justo nem o bom dos Analiacuteticos pois estes satildeo ocorridos mas a relaccedilatildeo do eacute

com o justo

5)Todo eacute homem justomdash6)Natildeo todo eacute homem justo

7)Natildeo todo eacute homem natildeo-justomdash8)Todo eacute homem natildeo-justo

Podem-se fazer algumas observaccedilotildees a respeito ao texto

1) Aristoacuteteles estabelece o propoacutesito da investigaccedilatildeo da afirmaccedilatildeo e

negaccedilatildeo como do nome de modo universal (kaqolou tou= o)nomatoj)

2) Aristoacuteteles estabelece relaccedilotildees de semelhanccedila

298

3) Aristoacuteteles estabelece tambeacutem relaccedilotildees de natildeo semelhanccedila (ou)c

o(moiwj) segundo a diagonal (kata diametron) e utiliza o verbo

sunalhqeuesqai95 Na verdade a diagonal representa os elementos

contraditoacuterios como de 3 para 4 de 7 para 8 Os elementos contraacuterios

satildeo de 1 para 2 e de 5 para 7 e representam natildeo a diagonal mas

horizontal

Aristoacuteteles estabelece uma terceira possibilidade

Eacute possiacutevel um justo natildeo homemmdashNatildeo eacute possiacutevel um justo natildeo homem

Eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo homemmdashNatildeo eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo

homem

Como simples negaccedilatildeo S natildeo eacute P natildeo requer que o sujeito exista mas em S eacute

natildeo P requer que o sujeito exista Tambeacutem eacute possiacutevel que se o homem eacute natildeo

justo for verdadeira entatildeo o homem natildeo eacute justo tambeacutem mas o contraacuterio natildeo

eacute verdadeiro

95 This word is the rare verb sunalhqeuein It occurs in a important context in De Int 10

19 b36 Aristotle is there comparing two groups of four propositions viz the following

Man is just Man is not just

Man is not-just Man is not not-just

Every man is just Not every man is just

Every man is not-just Not every man is not-just

Of the second group Aristotle says that ldquohere it is not possible as in the former case that

the diagonally opposing statements should be true together (sunalhqeuein) Nevertheless

it is sometimes possiblerdquo

299

Percebe-se que o elemento que tinha ficado invariaacutevel era o elemento homem

Aristoacuteteles estabelece uma recomposiccedilatildeo de elementos que indica como a

antiacutetese como sendo na verdade uma oposiccedilatildeo Das oito proposiccedilotildees

Aristoacuteteles toma quatro Essas proposiccedilotildees satildeo todas diversas portanto natildeo

coincidem horizontalmente nem na diagonal mas soacute a quantificaccedilatildeo Desta

maneira Aristoacuteteles enfatiza o proacuteprio objeto como antiacutetese Aquelas que usam

para o nome o natildeo homem96

96 Another feature of this passage that supports the aspect theory concerns the word order

of the examples The fundamental form that Aristotle give has the form (e)sti a)nqrwpoj)

(lsquo (there) is a manrsquo)

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 109)

Christof Rapp has argued that 19 b21-2 should be read as stating that lsquoisrsquo when it is ldquoa

thirdrdquo should be taken not in isolation as a name or verb but as combining with the name or

verb In this way we keep to a bipartite strucuture even in a statement of tertium adiacens

That is lsquoisrsquocombines with the new predicate lsquoPrsquo to form the verb So a statement fo tertium

adiacens retains the bipartite strucuture Still why does Aristotle call the lsquoisrsquo the third

especially since it was one of the two elements in a statement of secundum adiacens

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 109)

Aristotle constructs squares of opposition for the various types of a simple categorical

propositions in accordance with these types of negation and his doctrines about them both

in On interpretation 10 and in the cross referenced Prior Analytics I46 Aristotle gives

squares of oppositions for types of statements with both the tripartite and bipartite linguistic

structures For tripartite statements he gives squares for indefinite as inlsquo (a) man is justrsquo

for universal as in lsquoevery man is justrsquo for the indefinite having an indefinite name as

subject as in lsquonot man is justrsquo and for the indefinite having a metathetic predicate

complement as in lsquoa man is not justrsquo He also mentions private predicates as in lsquoa man is

300

)Ef o(swn de to e)sti mh a(rmottei oi(=on e)pi tou= u(giainein kai

badizein e)pi toutwn to au)to poiei= ou(tw tiqemena w(j a)n ei) to e)sti

proshpteto oi(=on u(giainei pa=j a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j a)nqrwpoj

u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj ou) gar

e)sti to ou) pa=j a)nqrwpoj lekteon a)lla to ou) thn a)pofasin tw=|

a)nqrwpoj prosqeteon to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

kaqolou dh=lon de e)k tou=de u(giainei a)nqrwpoj-ou)c u(giainei

a)nqrwpoj u(giainei ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei ou)k a)nqrwpoj tau=ta

gar e)keinwn diaferei tw=| mh kaqolou w(ste to pa=j h) mhdeij ou)den

a)llo prosshmainei h) o(ti kaqolou tou= o)nomatoj katafhsin h)

a)pofhsin ta ou)=n a)lla ta au)ta dei= prostiqenai

E sobre quantos por exemplo o eacute natildeo harmoniza tal como sobre ter

sauacutede e andar sobre esses o mesmo faz assim as coisas que estatildeo postas

como se o eacute fosse atribuido Tal como todo homem tem sauacutede natildeo tem sauacutede

todo homem tem sauacutede todo natildeo homem natildeo tem sauacutede todo natildeo homem

pois o que deve ser dito natildeo eacute natildeo todo homem mas o natildeo eacute que deve ser

acrescentado agrave negaccedilatildeo para o homem Pois o todo natildeo significa de modo

unjustrsquo For bipartite statements he gives squares for the universal as in lsquoevery man healsrsquo

and for the indefinite as in lsquo(a) man healsrsquo

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 223)

301

universal mas o que de modo universal E eacute evidente a partir disto o homem

tem sauacutede o homem natildeo tem sauacutede tem sauacutede natildeo homem natildeo tem sauacutede

natildeo homem pois essas diferem daqueles para algo natildeo de modo universal

Como todo ou nenhum acrescenta outro significado em nada ou que eacute de

modo universal do nome afirma ou nega as outras mesmas eacute preciso

acrescentar

(Peri (Ermeneiaj-20 a3)

Aristoacuteteles estabelece que nas proposiccedilotildees que natildeo satildeo harmocircnicas com o ldquoeacuterdquo

ou seja estas tecircm na verdade o mesmo sentido que eacute estabelecido pelo ter

Assim ter sauacutede natildeo se pode utilizar o verbo ser mas o significado do ldquoeacuterdquo o

mesmo do tem O que altera a proposiccedilatildeo eacute o natildeo que se acrescenta ao

predicado ou ao verbo sendo portanto afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo ou afirmaccedilatildeo e

afirmaccedilatildeo que se acrescenta a negaccedilatildeo do predicado Desse modo das que satildeo

afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo os conteuacutedos natildeo satildeo de modo universal mas somente

sendo da maneira que eacute de modo universal pois satildeo afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo O

todo dessas proposiccedilotildees natildeo significa o eacute de modo universal portanto ele natildeo

pode estabelecer o universal como universal mas somente o universal junto ao

de modo universal Assim todo homem tem sauacutede quer dizer eacute saudaacutevel todo

homem natildeo tem sauacutede todo homem natildeo eacute saudaacutevel todo homem Agora nas

proposiccedilotildees como tem sauacutede todo natildeo homem eacute saudaacutevel todo natildeo homem

natildeo tem sauacutede todo natildeo homem natildeo eacute saudaacutevel todo natildeo homem diferem das

uacuteltimas pois satildeo contraacuterias Portanto o natildeo natildeo foi acrescentado como

negaccedilatildeo ao verbo mas a negaccedilatildeo do predicado Assim eacute saudaacutevel todo natildeo-

homem e eacute natildeo-saudaacutevel todo natildeo-homem natildeo negam a expressatildeo na sua

totalidade mas satildeo afirmaccedilotildees que negam o predicado e portanto satildeo o

universal sobre o universal As expressotildees utilizadas por Aristoacuteteles satildeo

302

1)Equivalentes a um predicado privativo (contraacuterias) 2)equivalentes a um

predicado como segundo adiacens (contraditoacuterias) 3) equivalentes a verbos

indefinidos

)Epei d e)nantia a)pofasij e)sti th=| a(pan e)sti zw=|on dikaion h(

shmainousa o(ti ou)den e)sti zw=|on dikaion au(=tai men faneron o(ti

ou)depote e)sontai ou)te a)lhqei=j a(ma ou)te e)pi tou= au)tou= ai( de

a)ntikeimenai tautaij e)sontai pote oi(=on ou) pa=n zw=|on dikaion kai

e)sti ti zw=|on dikaion a)kolouqou=si d au(=tai th=| men pa=j e)stin

a)nqrwpoj ou) dikaioj h( ou)deij e)stin a)nqrwpoj dikaioj th=| de e)sti

tij dikaioj a)nqrwpoj h( a)ntikeimenh o(ti ou) pa=j e)stin a)nqrwpoj ou)

dikaioj a)nagkh gar ei)=nai tina faneron de o(ti kai e)pi men tw=n kaq

e(kaston ei) a)lhqej e)rwthqenta a)pofh=sai o(ti kai katafh=sai a)lhqej

oi(=on a)=ra ge Swkrathj sofoj ou) Swkrathj a)ra ou) sofoj e)pi de tw=n

kaqolou ou)k a)lhqhj h( o(moiwj legomenh a)lhqhj de h( a)pofasij oi(=on

a)=ra ge pa=j a)nqrwpoj sofoj ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj ou) sofoj tou=to

gar yeu=doj a)lla to ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj sofoj a)lhqej au(th de

e)stin h( a)ntikeimenh e)keinh de h( e)nantia

E uma vez que a negaccedilatildeo eacute contraacuteria para todo animal eacute justo o que

indica que nenhum animal eacute justo essas satildeo evidentes que jamais seratildeo nem

verdade ao mesmo tempo nem sobre a mesma e as opostas dessas seratildeo certa

vez por exemplo natildeo todo animal eacute justo e algum animal eacute justo E essas

acompanham para por um lado todo homem natildeo eacute justo o contraacuterio nenhum

303

homem eacute justo e para outro eacute possiacutevel algum homem justo a oposiccedilatildeo que

natildeo todo homem natildeo eacute justo pois eacute necessidade ser alguma coisa Eacute evidente

que tambeacutem sobre as coisas segundo o singular se a verdade negar tendo

sido perguntado que tambeacutem afirmar a verdade tal como portanto pelo

menos seraacute que Soacutecrates eacute saacutebio Natildeo Portanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio Sobre

as coisas de modo universal o que eacute dito de modo semelhante natildeo eacute verdade e

a negaccedilatildeo tal como a verdade seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio

Natildeo logo todo homem natildeo eacute saacutebio pois essa eacute falsa mas a coisa verdadeira

portanto natildeo todo homem eacute saacutebio e essa eacute a oposta e aquela a contraacuteria

(Peri (Ermeneiaj-20 a 16)

Aristoacuteteles indica que a negaccedilatildeo contraacuteria a todo animal eacute justomdash

nenhum animal eacute justo natildeo satildeo ao mesmo tempo verdades nem seratildeo sobre a

mesma coisa mas as opostas podem ser certa vez na medida que natildeo todo

animal eacute justomdashalgum animal eacute justo E para essas acompanham todo homem

natildeo eacute justomdashnenhum homem eacute justo a contraacuteria e por outro lado a oposta

natildeo todo homem eacute justo que natildeo todo homem natildeo eacute justo Eacute necessidade que

seja para alguma coisa

Aristoacuteteles passa a investigar os enunciados singulares e universais

Assim os singulares

Seraacute que Soacutecrates eacute saacutebiomdashNatildeomdashPortanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio

E para as coisas de modo universal

Seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio NatildeomdashPortanto todo homem

304

natildeo eacute saacutebio

E para as coisas singulares a negaccedilatildeo eacute verdadeira jaacute para as coisas de

modo universal a conclusatildeo eacute falsa porque todo o homem natildeo eacute saacutebio mas

sim natildeo todo homem eacute saacutebio sendo a primeira contraacuteria e a segunda oposta

Aristoacuteteles jaacute havia afirmado antes que 20a12 que o todo natildeo acrescenta nada

de significaccedilatildeo com exceccedilatildeo da negaccedilatildeo ou afirmaccedilatildeo do nome que eacute

universal

Ai( de kata ta a)orista a)ntikeimenai o)nomata kai r(hmata oi(=on e)pi

tou= mh a)nqrwpoj kai mh dikaioj w(sper a)pofaseij a)neu o)nomatoj

kai r(hmatoj doxaien a)n ei)=nai ou)k ei)si de a)ei gar a)lhqeuein a)nagkh

h) yeudesqai thn a)pofasin o( d ei)pwn ou)k a)nqrwpoj ou)den ma=llon

tou= a)nqrwpoj a)lla kai h(=tton h)lhqeuke ti h) e)yeustai e)an mh ti

prosteqh=| shmainei de to e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj dikaioj ou)demia=|

e)keinwn tau)ton ou)d h( a)ntikeimenh tauth| h( ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj dikaioj to de pa=j ou) dikaioj ou)k a)nqrwpoj tw=| ou)deij

dikaioj ou)k a)nqrwpoj tau)ton shmainei

E as opostas segundo os nomes e predicados indeterminados tal como a

respeito do natildeo homem e natildeo justo como precisamente as negaccedilotildees

pareceriam ser sem nome e predicado e natildeo satildeo pois sempre eacute necessidade

ser verdadeiro ou falso agrave negaccedilatildeo e o que tendo dito natildeo homem nada mais

do homem mas tambeacutem algo menos falou a verdade ou mentiu se natildeo

305

acrescentar algo E significa eacute todo natildeo homem justo a mesma daqueles para

nenhum a oposta em nada para essa eacute a oposta natildeo eacute todo natildeo homem justo

e todo natildeo justo natildeo homem para algueacutem significa a mesma nenhum justo natildeo

homem

(Peri (Ermeneiaj-20 a 30)

Expressotildees negativas que consistem em um nome indefinido tal como natildeo

homem e natildeo justo tecircm a aparecircncia de natildeo necessitar de um nome ou

predicado no senso proacuteprio das palavras Mas eacute apenas aparecircncia Para existir

uma negaccedilatildeo eacute preciso que elas sejam verdadeiras ou falsas ou seja

contraditoacuterias E as expressotildees natildeo homem e natildeo justo se nada mais for

acrescentado natildeo estatildeo mais proacuteximas de um enunciado falso ou verdadeiro

mas mais longe do que aquele que usa a expressatildeo homem

Metatiqemena de ta o)nomata kai ta r(hmata tau)ton shmainei oi(=on

e)sti leukoj a)nqrwpoj-e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) gar mh tou=to e)stin

tou= au)tou= pleiouj e)sontai a)pofaseij a)ll e)dedeikto o(ti mia mia=j

tou= men gar e)sti leukoj a)nqrwpoj a)pofasij to ou)k e)sti leukoj

a)nqrwpoj tou= de e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) mh h( au)th e)sti th=| e)sti

leukoj a)nqrwpoj e)stai a)pofasij h)toi to ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj

leukoj h) to ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj a)ll h( e(tera men e)stin

a)pofasij tou= e)stin ou)k a)nqrwpoj leukoj h( e(tera de tou= e)sti leukoj

a)nqrwpoj w(ste e)sontai duo mia=j o(ti men ou)=n metatiqemenou tou=

o)nomatoj kai tou= r(hmatoj h( au)th gignetai katafasij kai a)pofasij

dh=lon to de e(n kata pollw=n h) polla kaq e(noj katafanai h)

306

a)pofanai e)an mh e(n ti h)=| to e)k tw=n pollw=n sugkeimenon ou)k e)sti

katafasij mia ou)de a)pofasij legw de e(n ou)k e)an o)noma e(n h)=|

keimenon mh h)=| de e(n ti e)x e)keinwn oi(=on o( a)nqrwpoj i)swj e)sti kai

zw=|on kai dipoun kai h(meron a)lla kai e(n ti gignetai e)k toutwn e)k de

tou= leukou= kai tou= a)nqrwpou kai tou= badizein ou)c e(n w(ste ou)t e)an

e(n ti kata toutwn katafhsh| tij mia katafasij a)lla fwnh men mia

kata- faseij de pollai ou)t e)an kaq e(noj tau=ta a)ll o(moiwj

pollai ei) ou)=n h( e)rwthsij h( dialektikh a)pokrisewj e)stin ai)thsij h)

th=j protasewj h) qaterou moriou th=j a)ntifasewj h( de protasij

a)ntifasewj mia=j morion ou)k a)n ei)h mia a)pokrisij proj tau=ta ou)de

gar h( e)rwthsij mia ou)d a)n h)=| a)lhqhj ei)rhtai de e)n toi=j Topikoi=j

peri au)tw=n a(ma de dh=lon o(ti ou)de to ti e)stin e)rwthsij e)sti

dialektikh dei= gar dedosqai e)k th=j e)rwthsewj e(lesqai o(poteron

bouletai th=j a)ntifasewj morion a)pofhnasqai a)lla dei= ton

e)rwtw=nta prosdiorisai poteron tode e)stin o( a)nqrwpoj h) ou) tou=to

E os nomes e os predicados as coisas que satildeo trocadas significam a

mesma coisa tal como eacute possiacutevel um homem branco eacute possiacutevel um branco

homem pois se natildeo eacute isso dela existiratildeo mais negaccedilotildees mas tinha sido

indicado que um de um Pois de um eacute possiacutevel um branco homem a negaccedilatildeo

natildeo eacute possiacutevel um branco homem e do eacute possiacutevel um homem branco se natildeo eacute

a mesma negaccedilatildeo para eacute possiacutevel um homem branco Seraacute negaccedilatildeo

certamente natildeo eacute possiacutevel natildeo homem branco ou natildeo eacute possiacutevel homem

branco Mas uma outra negaccedilatildeo por um lado eacute negaccedilatildeo do natildeo eacute possiacutevel

307

homem branco e a negaccedilatildeo outra por outro lado do eacute possiacutevel um branco

homem de maneira que haveratildeo de ser dois uns Eacute evidente que transportante

o nome e o predicado vem a ser a afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo mesma E o um de

muitas ou muitas coisas eacute o afirmar ou negar de um se natildeo seja um certo um

o fato a partir de muitas o que estaacute jazente junto natildeo eacute possiacutevel uma

afirmaccedilatildeo nem negaccedilatildeo E digo o um se natildeo for o nome um o que jaz e natildeo

seja o um certo um a partir daqueles tal como o homem de modo igual eacute

tambeacutem animal e biacutepede e manso mas tambeacutem uma certa unidade vem a ser a

partir desses e a partir do branco e do homem e do andar natildeo eacute um De

maneira que nem que algueacutem uma afirmaccedilatildeo afirme uma certa unidade de

muitas mas uma voz por um lado e por outro muitas afirmaccedilotildees nem se

essas coisas de um mas de modo semelhante muitas Se afinal o ato de

perguntar a dialeacutetica do ato de responder eacute o ato de pedir ou da proposiccedilatildeo

ou de outra parte da contradiccedilatildeo e a afirmaccedilatildeo eacute parte de uma certa

contradiccedilatildeo natildeo seria um ato de responder em relaccedilatildeo a essas coisas pois

nem seria uma questatildeo nem a verdade E foi dito nos Toacutepicos a respeito

deles Ao mesmo tempo eacute evidente que nem o que eacute ato de questionar eacute

dialeacutetico Pois eacute preciso ser dado a partir do ato de questionar ser tomado

qualquer um dos dois que quer declarar uma parte da contradiccedilatildeo Mas eacute

preciso definir ao que pergunta qual dos dois eacute este o homem ou natildeo esse

(Peri (Ermeneiaj-20 b1)

Esta passagem comeccedila com um problema de linguagem Aristoacuteteles se refere agrave

troca do nome com o predicado Mas o nome de maneira clara eacute o homem

mas qual eacute o predicado na frase Branco Na verdade da mesma maneira que

o filoacutesofo afirma que existem nomes anocircnimos tambeacutem poderiacuteamos falar

sobre verbos anocircnimos dessa maneira parece o elemento lsquobrancorsquo ter uma

308

significaccedilatildeo atributiva temporal

Aristoacuteteles reafirma a unidade espaccedilo-temporal como a que eacute tambeacutem a

unidade em relaccedilatildeo a uma uacutenica afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo de uma proposiccedilatildeo

Para cada afirmaccedilatildeo estabelece somente uma negaccedilatildeo Pois que se fossem

vaacuterias haveria tambeacutem vaacuterias unidades de espaccedilo e tempo Deste modo

Eacute possiacutevel um homem brancomdashNatildeo eacute possiacutevel um homem branco

E do eacute um branco homem eacute a mesma do eacute um homem branco

Pois que foram apenas trocados os elementos Pois os elementos que se

transportam natildeo transportam outra unidade que a do espaccedilo e tempo E as

negaccedilotildees respectivamente natildeo eacute natildeo homem branco ou natildeo eacute homem branco

Aristoacuteteles reafirma que a fantasia raciocinativa enquanto unidade eacute unidade

de muitos da fantasia sensiacutevel E o processo de comparaccedilatildeo eacute certamente o

que distingue os animais dos que natildeo satildeo animais O que estaacute jazente junto se

opotildee tanto ao processo por natureza quanto ao processo de convenccedilatildeo Eacute a

condiccedilatildeo para que haja tanto afirmaccedilatildeo como negaccedilatildeo Eacute o um articulado de

muitos E o natildeo articulado natildeo eacute um de muitos portanto natildeo pode nem

afirmar nem negar Portanto o ato de perguntar que eacute o ato de responder ou de

pedir a partir da contradiccedilatildeo deve ser dirigido a uma certa questatildeo se eacute o

homem ou natildeo eacute o homem Assim de uma parte da contradiccedilatildeo se estabelece

a afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo

)Epei de ta men kathgorei=tai suntiqemena w(j e(n to pa=n

309

kathgorhma tw=n cwrij kathgoroumenwn ta de ou) tij h( diafora

kata gar tou= a)nqrwpou a)lhqej ei)pei=n kai cwrij zw=|on kai cwrij

dipoun kai w(j e(n kai a)nqrwpon kai leukon kai tau=q w(j e(n a)ll

ou)ci ei) skuteuj kai a)gaqoj kai skuteuj a)gaqoj ei) gar o(ti

e(kateron kai to sunamfw polla kai a)topa e)stai kata gar tou=

a)nqrwpou kai to a)nqrwpoj a)lhqej kai to leukon w(ste kai to a(pan

palin ei) to leukon kai to a(pan w(ste e)stai a)nqrwpoj leukoj leukoj

kai tou=to ei)j a)peiron kai palin mousikoj leukoj badizwn kai tau=ta

pollakij peplegmena e)ti ei) o( Swkrathj Swkrathj kai a)nqrwpoj

kai Swkrathj a)nqrwpoj kai ei) a)nqrwpoj kai dipouj kai a)nqrwpoj

dipouj

E uma vez que uns combinados satildeo predicados de modo que uma

unidade eacute todo predicamento dos que satildeo predicados fora e outros

combinados natildeo o que eacute a diferenccedila Pois dizer a coisa verdadeira do

homem tanto fora o animal como fora o biacutepede e como uno tanto homem

como branco e isso como unidade mas natildeo se sapateiro e bom tambeacutem

sapateiro bom Pois se que cada um dos dois tambeacutem ambos ao mesmo

tempo seratildeo tambeacutem muitas estranhezas Pois do homem tanto o verdadeiro

homem como o branco como tambeacutem o todo de novo se o branco e o todo

como seraacute o homem branco branco e isso em direccedilatildeo ao indeterminado e de

novo muacutesico branco o que anda e essas muitas coisas misturadas Ainda se

Soacutecrates tambeacutem homem tambeacutem Soacutecrates homem e se homem e biacutepede

tambeacutem homem biacutepede

(Peri (Ermeneiaj-20b31)

310

Aristoacuteteles divide em dois os predicados combinados (kathgorhma)97

1) os que satildeo unidade de todos os predicados fora 2) Os que satildeo combinados

mas natildeo satildeo unidades Aristoacuteteles exemplifica

1)Em relaccedilatildeo agrave verdade pode se dizer homem tanto separado do animal

como separado do biacutepede da mesma maneira como homem e branco

Portanto aqui para as afirmaccedilotildees soacute haacute uma negaccedilatildeo

2) Em relaccedilatildeo agrave verdade natildeo se pode dizer se homem sapateiro e bom

como tambeacutem homem eacute sapateiro bom como uma unidade A negaccedilatildeo

utilizada por Aristoacuteteles nesta passagem eacute ou)xi que segundo Smith98

designa uma ecircnfase maior do que a negaccedilatildeo ou)

Qual eacute a diferenccedila A diferenccedila eacute que sendo cada uma das duas natildeo

necessariamente haveratildeo de ser ao mesmo tempo pois se assim fosse

sapateiro seria bom e homem sapateiro bom e homem homem sapateiro bom

e ao infinito Portanto Aristoacuteteles estaacute procurando as condiccedilotildees necessaacuterias

para um enunciado ser bem construiacutedo ou inteligiacutevel ou seja na expressatildeo

que ele proacuteprio utiliza (ou)k a)topon)

97 Im propositionalen Gehalt (in seiner Grundform) wird nun ein Begriff praumldikativ auf ein

reales Seindes bezogen Insofern der Begriff von der Substanz praumldiziert wird bildet er ein

logisches ldquoPraumldikatrdquo (kathgorema)

No conteuacutedo proposicional (em sua forma fundamental) estaacute se relacionando entatildeo um

conceito predicativo com um ente real Porquanto o conceito de substacircncia torna-se

predicado ele constroacutei um predicado loacutegico (kathgorema)

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p74)

98 Smith Greek Grammar paacutegina 608 nota 2688 b

311

(Oti men ou)=n ei) tij a(plw=j qhsei taj sumplokaj gignesqai polla

sumbainei legein a)topa dh=lon o(pwj de qeteon legomen nu=n tw=n dh

kathgoroumenwn kai e)f oi(=j kathgorei=sqai sumbainei o(sa men

legetai kata sumbebhkoj h) kata tou= au)tou= h) qateron kata qaterou

tau=ta ou)k e)stai e(n oi(=on a)nqrwpoj leukoj e)sti kai mousikoj a)ll

ou)c e(n to leukon kai to mousikon sumbebhkota gar a)mfw tw=| au)tw=|

ou)d ei) to leukon mousikon a)lhqej ei)pei=n o(mwj ou)k e)stai to

mousikon leukon e(n ti kata sumbebhkoj gar to mousikon leukon

w(ste ou)k e)stai to leukon mousikon dio ou)d o( skuteuj a(plw=j a)gaqoj

a)lla zw=|on dipoun ou) gar kata sumbebhkoj e)ti ou)d o(sa e)nuparcei e)n

tw=| e(terw| dio ou)te to leukon pollakij ou)te o( a)nqrwpoj a)nqrwpoj

zw=|on h) dipoun e)nuparcei gar e)n tw=| a)nqrwpw| to dipoun kai to zw=|on

a)lhqej d e)stin ei)pei=n kata tou= tinoj kai a(plw=j oi(=on ton tina

a)nqrwpon a)nqrwpon h) ton tina leukon a)nqrwpon leukon ou)k a)ei de

a)ll o(tan men e)n tw=| proskeimenw| tw=n a)ntikeimenwn ti e)nuparch| oi(=j

e(petai a)ntifasij ou)k a)lhqej a)lla yeu=doj -oi(=on ton teqnew=ta

a)nqrwpon a)nqrwpon ei)pei=n- o(tan de mh e)nuparch| a)lhqej h) o(tan

men e)nuparch| a)ei ou)k a)lhqej o(tan de mh e)nuparch| ou)k a)ei a)lhqej

w(sper (Omhroj e)sti ti oi(=on poihthj a)=r ou)=n kai e)stin h) ou) kata

sumbebhkoj gar kathgorei=tai to e)stin tou= (Omhrou o(ti gar poihthj

e)stin a)ll ou) kaq au(to kathgorei=tai kata tou= (Omhrou to e)stin

312

w(st e)n o(saij kathgoriaij mhte e)nantiothj e)nestin e)an logoi a)nt

o)nomatwn legwntai kai kaq au(ta kathgorh=tai kai mh kata

sumbebhkoj e)pi toutwn to ti kai a(plw=j a)lhqej e)stai ei)pei=n to de

mh o)n o(ti doxaston ou)k a)lhqej ei)pei=n o)n ti doxa gar au)tou= ou)k

e)stin o(ti e)stin a)ll o(ti ou)k e)stin

Eacute evidente que afinal muitas estranhezas andam junto ao dizer se

algueacutem de modo simples haveraacute de colocar as ligaccedilotildees que vem a ser E noacutes

dizemos agora como deve ser posto De fato das coisas que satildeo predicadas

tambeacutem sobre aquelas o predicar anda junto quantas satildeo ditas segundo o

ocorrido99 ou do mesmo ou o outro do outro essas natildeo seratildeo unas tal como

homem branco eacute tambeacutem muacutesico mas natildeo una o branco e o muacutesico Pois lhes

satildeo por acidente ambas Nem se dizer o muacutesico branco eacute verdadeiro contudo

natildeo seraacute o muacutesico branco algo uno Pois segundo o acidente o branco muacutesico

assim natildeo seraacute o muacutesico branco Por isso nem o sapateiro bom de modo

simples mas animal biacutepede Pois natildeo por acidente Ainda nem quantos

subsistem no outro por isso nem muitas vezes o branco nem o homem homem

animal ou biacutepede pois subsiste no homem o biacutepede e o animal E eacute

verdadeiro dizer de algo e de modo simples tal como o homem eacute algum

homem ou branco algum homem branco e natildeo sempre mas quando no que

insiste das oposiccedilotildees algo subsiste dentro para os quais acompanha a

99 Rather Aristotle is saying that what is per accidens does not exist in its own right but is

an accident of what exists in its own right We have seen Plato and Aristotle making this

point repeatedly in discussions of not-being of Parmenides

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 69)

313

contradiccedilatildeo mas natildeo a verdade mas falsidade tal como dizer o homem

morto eacute homem e quando natildeo subsiste dentro verdade Ou quando subsiste

dentro sempre natildeo eacute verdade e quando natildeo subsiste dentro natildeo sempre a

verdade como precisamente Homero eacute algo tal como poeta Seraacute que

tambeacutem eacute possiacutevel ou natildeo Pois por acidente eacute predicado o ldquoeacuterdquo de Homero

pois que eacute poeta mas natildeo por si mesmo eacute predicado o ldquoeacuterdquo de Homero De

maneira que quantos predicados nem estaacute presente um contraacuterio se as

palavras satildeo ditas em lugar dos nomes e satildeo predicadas por elas mesmas e

natildeo por acidente sobre essas o que tambeacutem de modo simples seraacute dizer a

verdade E o que natildeo eacute que eacute opinaacutevel natildeo o que eacute verdade dizer algo Pois

opiniatildeo dela natildeo eacute que eacute mas o que natildeo eacute

(Peri (Ermeneiaj-21a5)

Na Metafiacutesica 1017 a22-31 Aristoacuteteles explicita o que eacute por si (kaqrsquo

au(to)

καθ αὑτὰ δὲ εἶναι λέγεται ὅσαπερ σηmicroαίνει τὰ σχήmicroατα τῆς κατηγορίαςmiddot

ὁσαχῶς γὰρ λέγεται τοσαυταχῶς τὸ εἶναι σηmicroαίνει ἐπεὶ οὖν τῶν

κατηγορουmicroένων τὰ microὲν τί ἐστι σηmicroαίνει τὰ δὲ ποιόν τὰ δὲ ποσόν τὰ δὲ

πρός τι τὰ δὲ ποιεῖν ἢ πάσχειν τὰ δὲ πού τὰ δὲ ποτέ ἑκάστῳ τούτων τὸ

εἶναι ταὐτὸ σηmicroαίνειmiddot οὐθὲν γὰρ διαφέρει τὸ ἄνθρωπος ὑγιαίνων ἐστὶν ἢ τὸ

ἄνθρωπος ὑγιαίνει οὐδὲ τὸ ἄνθρωπος βαδίζων ἐστὶν ἢ τέmicroνων τοα

ἄνθρωπος βαδίζει ἢ τέmicroνει ὁmicroοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων

E por si mesmo eacute dito ser quantas precisamente significam os bens das

categorias pois tanto frequumlentemente eacute dito tantos quantos significam o ser

Uma vez que afinal dos que satildeo predicados uns significam o que eacute e outros

314

quanto e outros quais e outros relaccedilatildeo e outros fazer ou ser afecccedilionado e

outros onde e outros quando para cada um desses o ser significa o mesmo

Pois em nada difere lsquoo homem eacute saudaacutevel do homem tem sauacutede e natildeo o

homem estaacute caminhando ou cortando do homem caminha ou corta e de modo

semelhante tambeacutem sobre as outras coisas

Assim Aristoacuteteles passa a analizar alguns enunciados que natildeo satildeo aceitos

como bem formados A esses Aristoacuteteles nega a sua construccedilatildeo por que uns

estatildeo dentro dos outros Aristoacuteteles comunga do ponto de vista que se as

ligaccedilotildees satildeo um vir a ser e se forem colocadas de modo simples haveraacute

muitas estranhezas De modo simples significa sem precisar de outra

qualificaccedilatildeo Aristoacuteteles entatildeo passa a dizer como eacute possiacutevel esse vir a ser

Assim estas natildeo seratildeo unas se natildeo tiverem o mesmo sujeito como

predicaccedilotildees portanto Aristoacuteteles natildeo permite que um dos ocorridos venha a

ser do sujeito essencial e o outro acidente do acidente por exemplo

O homem branco tambeacutem eacute muacutesico

O muacutesico branco eacute verdadeiro

O homem eacute um sapateiro bom

Pois que branco e muacutesico satildeo ocorridos Tambeacutem o muacutesico branco natildeo seraacute

uno pois que satildeo ocorridos e desta forma natildeo seraacute branco muacutesico Desta

forma sapateiro bom relativo a um homem tambeacutem natildeo pode ser combinado

de maneira simples pois da mesma forma natildeo pode haver um predicado

essencial e outro predicado do predicado Mas de outra forma ocorre no

enunciado em que o homem estaacute ligado a animal biacutepede Tambeacutem natildeo seraacute

315

liacutecito formar uma unidade de algum que subsiste no outro quer dizer predicar

o branco com homem branco ou o predicar o homem com o homem animal

ou biacutepede mas seraacute liacutecito e portanto uno dizer o homem eacute algum homem ou

algum branco eacute homem branco Eacute evidente que natildeo seraacute liacutecito quando forem

oposiccedilotildees e acompanhar em contrariedades por exemplo

Um homem morto eacute homem

Desta forma seraacute falsa e natildeo verdadeira E sendo verdadeira seraacute o predicado

que natildeo subsiste o sujeito pois Aristoacuteteles tambeacutem pontua que quando o

predicado subsiste para o sujeito seraacute sempre falsa mas quando subsiste nem

sempre verdadeira tal como

Homero eacute algo tal como um poeta

A predicaccedilatildeo eacute feita de maneira acidental e natildeo por si mesma O verbo ldquoeacuterdquo eacute

aqui ligado a Homero somente incidentalmente Portanto somente adjetivos

derivados de modo parocircnimo de expressotildees em categorias natildeo essenciais

podem formar enunciados construiacutedos corretamente Eacute evidente que aqui

Aristoacuteteles trata daquilo que nas Categorias foi dito como sendo do sujeito

mas natildeo estaacute no sujeito100

100 Thus I offer this text in particular this use of lsquothat which isrsquo (to o)n) as a piece of

evidence that Aristotle holds the aspect theory of predication For first Aristotle takes an

affirmation of accidental predication like lsquoman is musicalrsquoto assert that its logical subjects

exists and has the accident or accidents predicated of it Second an affirmation of being

per se without further qualification asserts the real existence of the subject Again let me

emphasize that being per accidens differs from the being of accidens and from accidental

316

Toutwn de diwrismenwn skepteon o(pwj e)cousin ai( a)pofaseij kai

katafaseij proj a)llhlaj ai( tou= dunaton ei)=nai kai mh dunaton kai

e)ndecomenon kai mh e)ndecomenon kai peri tou= a)dunatou te kai

a)nagkaiou e)cei gar a)poriaj tinaj ei) gar tw=n sumplekomenwn au(=tai

a)llhlaij a)ntikeintai ai( a)ntifaseij o(sai kata to ei)=nai kai mh

ei)=nai tattontai oi(=on tou= ei)=nai a)nqrwpon a)pofasij to mh ei)=nai

a)nqrwpon ou) to ei)=nai mh a)nqrwpon kai tou= ei)=nai leukon a)nqrwpon

to mh ei)=nai leukon a)nqrwpon a)ll ou) to ei)=nai mh leukon a)nqrwpon

ei) gar kata pantoj h( katafasij h) h( a)pofasij to xulon e)stai

a)lhqej ei)pei=n ei)=nai mh leukon a)nqrwpon ei) de ou(twj kai o(soij to

ei)=nai mh prostiqetai to au)to poihsei to a)nti tou= ei)=nai legomenon

oi(=on tou= a)nqrwpoj badizei ou) to ou)k a)n-qrwpoj badizei a)pofasij

a)lla to ou) badizei a)nqrwpoj ou)den gar diaferei ei)pei=n a)nqrwpon

badizein h) a)nqrwpon badizonta ei)=nai- w(ste ei) ou(tw pantacou= kai

tou= dunaton ei)=nai a)pofasij to dunaton mh ei)=nai a)ll ou) to mh

dunaton ei)=nai dokei= de to au)to dunasqai kai ei)=nai kai mh ei)=nai pa=n

gar to dunaton temnesqai h) badizein kai mh badizein kai mh

temnesqai dunaton logoj d o(ti a(pan to ou(tw dunaton ou)k a)ei

predication Moreover I shall claim Aristotle uses this sense of lsquobeing per accidensrsquoin

naming the fallacy of ldquoaccidentrdquo and in his notion of accidental being for which there is no

science of being qua being as well as in On Interpretation 11

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 70)

317

e)nergei= w(ste u(parxei au)tw=| kai h( a)pofasij dunatai gar kai mh

badizein to badistikon kai mh o(ra=sqai to o(raton a)lla mhn

a)dunaton kata tou= au)tou= a)lhqeuesqai taj a)ntikeimenaj faseij ou)k

a)ra au(th a)pofasij sumbainei gar e)k toutwn h) to au)to fanai kai

a)pofanai a(ma kata tou= au)tou= h) mh kata to ei)=nai kai mh ei)=nai ta

prostiqemena gignesqai faseij kai a)pofaseij ei) ou)=n e)kei=no

a)dunaton tou=t a)n ei)h ai(reton e)stin a)ra a)pofasij tou= dunaton

ei)=nai to mh dunaton ei)=nai o( d au)toj logoj kai peri tou= e)ndecomenon

ei)=nai kai gar toutou a)pofasij to mh e)ndecomenon ei)=nai kai e)pi tw=n

a)llwn de o(moiotropwj oi(=on a)nagkaiou te kai a)dunatou gignetai gar

w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai mh ei)=nai prosqeseij ta d

u(pokeimena pragmata to men leukon to de a)nqrwpoj ou(twj e)ntau=qa

to men ei)=nai w(j u(pokeimenon gignetai to de dunasqai kai

e)ndecesqai prosqeseij diorizousai w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai

mh ei)=nai to a)lhqej o(moiwj au(=tai e)pi tou= ei)=nai dunaton kai ei)=nai ou)

dunaton

Tou= de dunaton mh ei)=nai a)pofasij to ou) dunaton mh ei)=nai dio kai

a)kolouqei=n a)n doxaien a)llhlaij ai( dunaton ei)=nai --dunaton mh

ei)=nai to gar au)to dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ou) gar a)ntifaseij

a)llhlwn ai( toiau=tai a)lla to dunaton ei)=nai kai mh dunaton ei)=nai

ou)depote a(ma a)ntikeintai gar ou)de ge to dunaton mh ei)=nai kai ou)

dunaton mh ei)=nai ou)depote a(ma o(moiwj de kai tou= a)nagkai=on ei)=nai

a)pofasij ou) to a)nagkai=on mh ei)=nai a)lla to mh a)nagkai=on ei)=nai tou=

318

de a)nagkai=on mh ei)=nai to mh a)nagkai=on mh ei)=nai kai tou= a)dunaton

ei)=nai ou) to a)dunaton mh ei)=nai a)lla to mh a)dunaton ei)=nai tou= de

a)dunaton mh ei)=nai to ou)k a)dunaton mh ei)=nai -kai kaqolou de w(sper

ei)rhtai to men ei)=nai kai mh ei)=nai dei= tiqenai w(j ta u(pokeimena

katafasin de kai a)pofasin tau=ta poiou=nta proj to ei)=nai kai mh

ei)=nai sunaptein kai tautaj oi)esqai crh ei)=nai taj a)ntikeimenaj

faseij dunaton-ou) dunaton e)ndecomenon-ou)k e)ndecomenon a)dunaton-

ou)k a)dunaton a)nagkai=on-ou)k a)nagkai=on a)lhqej-ou)k a)lhqej

E devem-se examinar dessas que estatildeo delimitadas como as negaccedilotildees e

afirmaccedilotildees satildeo umas com as outras as do ser possiacutevel e do natildeo possiacutevel e do

eventual e o natildeo eventual e a respeito do privado de possibilidade e do

necessaacuterio Pois haacute algumas aporias Pois se a partir das combinadas essas

contradiccedilotildees se opotildeem umas agraves outras quantas segundo ser e o natildeo ser se

ordenam tal como a negaccedilatildeo do ser homem eacute o natildeo ser homem e natildeo o ser

natildeo-homem e a negaccedilatildeo do ser homem branco eacute o natildeo ser homem branco

mas natildeo o ser natildeo-homem branco Pois se a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo de

tudo seraacute verdadeiro dizer a madeira ser um homem natildeo-branco E se assim

tambeacutem em quantas o ser natildeo se acrescenta pois faraacute a mesma coisa ou o que

eacute dito em lugar do ser tal como da negaccedilatildeo de homem caminha natildeo o natildeo

homem caminha mas o homem natildeo caminha pois em nada difere dizer o

homem caminha ou o homem eacute o que caminha de maneira que se assim em

toda parte tambeacutem a negaccedilatildeo do ser possiacutevel o natildeo ser possiacutevel mas natildeo o

natildeo possiacutevel ser E parece o mesmo possiacutevel tanto ser como natildeo ser Pois

cada coisa que eacute possiacutevel ser cortado ou caminhar tambeacutem eacute possiacutevel natildeo

caminhar e natildeo ser cortado e o discurso que assim todo o possiacutevel natildeo

319

sempre se ativa de forma que tambeacutem nele subsistiraacute a negaccedilatildeo pois eacute

possiacutevel o que concerne ao caminhar natildeo caminhar e o possiacutevel de ver

tambeacutem natildeo ser visto Mas na verdade eacute privado de possibilidade da mesma

serem verdadeiras as asserccedilotildees opostas Natildeo portanto essa negaccedilatildeo pois

anda junto a partir dessas ou dizer o mesmo e negar ao mesmo tempo dela ou

natildeo em relaccedilatildeo ao ser e natildeo ser as coisas que se acrescentam virem a ser

asserccedilotildees e negaccedilotildees Se afinal aquilo eacute privado de possibilidade isso seria

possiacutevel de escolher Portanto eacute a negaccedilatildeo do possiacutevel ser o natildeo possiacutevel ser

E o mesmo discurso tambeacutem eacute a respeito do eventual pois tambeacutem desse a

negaccedilatildeo eacute natildeo ser eventual E tambeacutem sob os outros do mesmo tipo tal como

do necessaacuterio e do privado de possibilidade Pois vem a ser assim como

precisamente os atos de acrescentar sobre aqueles o ser e o natildeo ser e as

coisas subjazentes por um lado branco e por outro homem assim laacute o ser

vir a ser como sujeito e o ser possiacutevel e ser eventual os que separam os atos

de acrescentar como precisamente sobre aqueles o ser e o natildeo ser a verdade

de modo semelhante essas sobre o ser possiacutevel e o ser natildeo possiacutevel E do eacute

possiacutevel natildeo ser a negaccedilatildeo o natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Por isso tambeacutem pareceria acompanhar uns para os outros as

asserccedilotildees possiacuteveis natildeo ser natildeo possiacutevel natildeo ser Pois eacute possiacutevel mesmo ser

e natildeo ser pois as desses tipos natildeo satildeo as contradiccedilotildees de uns para os outros

Mas possiacutevel ser e natildeo possiacutevel ser jamais ao mesmo tempo Pois satildeo

opostas Pelo menos em nada possiacutevel natildeo ser e natildeo possiacutevel natildeo ser jamais

ao mesmo tempo E de maneira semelhante tambeacutem a negaccedilatildeo do eacute

necessaacuterio ser natildeo eacute eacute necessaacuterio natildeo ser mas o natildeo eacute necessaacuterio ser E do eacute

necessaacuterio natildeo ser o natildeo eacute necessaacuterio natildeo ser E do ser privado de

possibilidade natildeo privado de possibilidade natildeo ser mas natildeo privado de

possibilidade ser E do privado de possibilidade natildeo ser o natildeo privado de

320

possibilidade natildeo ser E de modo universal como precisamente foi dito o ser

e o natildeo ser eacute preciso colocar como as coisas subjazentes e em relaccedilatildeo agrave

afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo conjugar essas coisas que fazem em relaccedilatildeo ao ser e

ao natildeo ser E eacute bom julgar ser essas asserccedilotildees que correspondem eacute possiacutevel

natildeo possiacutevel eventual natildeo eventual privado de possibilidade natildeo privado de

possibilidade necessaacuterio natildeo necessaacuterio verdade natildeo verdade

(Peri (Ermeneiaj-21a34)

Neste trecho Aristoacuteteles sinaliza para algumas dificuldades e realmente a

passagem natildeo eacute das mais faacuteceis de se analisar como diz Hintikka101 A tarefa

aqui eacute analisar as relaccedilotildees entre o eventual o possiacutevel o necessaacuterio e o

privado de possibilidade e as aporias que se formam Aristoacuteteles estabelece as

relaccedilotildees de contradiccedilatildeo entre elas No final da sessatildeo estabelece uma lista das

contradiccedilotildees estabelecidas

Aristoacuteteles chama o homem e o branco de as coisas subjazentes (ta

u(pokeimena pragmata) e une as adiccedilotildees lsquoeacutersquo ou lsquonatildeo eacutersquo Aristoacuteteles nega

que a negaccedilatildeo do ser homem seja ser natildeo homem Pois que a negaccedilatildeo tem de

recair sobre o ser para ser Portanto a negaccedilatildeo de ser homem natildeo ser homem

Como foi dito a negaccedilatildeo contraacuteria deve existir em funccedilatildeo do ser e portanto

tambeacutem ser Ser natildeo homem e ser homem ao mesmo tempo eacute privado de

existir na medida em que alguma coisa eacute e natildeo eacute ao mesmo tempo pois que o

homem eacute negado absolutamente De outra maneira quando o homem natildeo eacute

negado e sim o ser que por sua vez tem que ser natildeo satildeo ao mesmo tempo Da

mesma forma com o exemplo ser homem branco a negaccedilatildeo seraacute natildeo ser

101 Hintikka-Time and Necessity-p41

321

homem branco e natildeo ser natildeo homem branco Pois se natildeo fosse assim seria

possiacutevel dizer a madeira ser um homem natildeo branco e tal enunciado eacute

impossiacutevel Da mesma maneira que no enunciado o homem caminha natildeo pode

ser negado como o natildeo homem caminha e sim o homem natildeo caminha

Aristoacuteteles na verdade coloca no niacutevel de igualdade o homem natildeo caminha e

o homem eacute o que natildeo caminha Assim a negaccedilatildeo no predicado acentua o

predicado com uma outra caracteriacutestica na qual faz parte agrave ligaccedilatildeo com o

sujeito102 dessa forma no verbo ser a negaccedilatildeo eacute uma privaccedilatildeo de predicado

enquanto na outra possibilidade nega o predicativo e eacute uma afirmaccedilatildeo como

por exemplo o triangulo eacute natildeo reto eacute proposiccedilatildeo afirmativa e negaccedilatildeo do

predicativo e o triangulo natildeo eacute reto proposiccedilatildeo negativa do predicado No

primeiro exemplo o triangulo eacute alguma coisa que eacute natildeo reto ou seja uma

afirmaccedilatildeo e no segundo exemplo o triangulo natildeo eacute alguma coisa que seja

reto Assim os que satildeo privativos devem ser ditos daqueles objetos capazes de

receber o atributo correspondente positivo no caso aqui a coisa reta Portanto

os que tecircm a caracteriacutestica privativa natildeo pertencem a todas as coisas mas

somente aos que existem103 Assim tambeacutem no enunciado do ser possiacutevel a 102 Aristotle then seems to have two separate accounts of the metathetic predicate one

where it has an underlying subject and is restricted to what exists the other where it has no

underlying subject and is not restricted to what exists But he shows no indication of

having two accounts

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 220)

103 Metathetic predicates appear to be the same as indefinite names For when the

predicate complement is a noun the metathetic preidicate becomes identical in grammatical

form (in Greek) to the indefinite namehellip Likewise Aristotle describes indefinite names

with a privative espression ldquonon namesrdquo [19b6] Aristotle restricts privatives to what

exists while indefinite names apply to what does not exist as well as to what exists

322

negaccedilatildeo seraacute natildeo ser possiacutevel e natildeo natildeo possiacutevel ser Pois eacute possiacutevel ver e ser

cortado e natildeo possiacutevel ver e ser cortado mas natildeo podem ser verdadeiras as

asserccedilotildees opostas E o mesmo discurso vale tambeacutem para o eventual

Aristoacuteteles estabelece as negaccedilotildees para os campos respectivos do

possiacutevel do eventual do irreal do necessaacuterio e da verdade

Eacute possiacutevel natildeo ser-natildeo possiacutevel natildeo ser

Eacute possiacutevel ser-natildeo eacute possiacutevel ser

Eacute necessaacuterio ser-natildeo eacute necessaacuterio ser

Necessaacuterio natildeo ser-natildeo necessaacuterio natildeo ser

Ser privado de possibilidade-natildeo privado de possibilidade ser

Privado de possibilidade natildeo ser-natildeo privado de possibilidade natildeo ser

Eacute de se destacar que do ser privado de possibilidade a negaccedilatildeo natildeo eacute natildeo ser

privado de possibilidade mas natildeo privado de possibilidade ser

Aristoacuteteles liga o necessaacuterio com o natildeo privado de possibilidade no Peri

(Ermeneiaj 22a9104

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 219) So metathetic predicates are not indefinite names Rather they are qualifying parts of

predicate lsquois not-justrsquo lsquois a not-dogrsquo Nevertheless as I have said when the metathetic

predicate is nominal outside of a sentential context it will be an indefinite name as with

lsquonot dogrsquo

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 223)

104 Further is something is white now it was true earlier to say it was going to be white

so that it was always true to say of any of things that have come about ldquoit is or will berdquo

323

ndashκαὶ καθόλου δέ ὥσπερ εἴρηται τὸ microὲν εἶναι καὶ microὴ εἶναι δεῖ τιθέναι ὡς τὰ

ὑποκείmicroενα κατάφασιν δὲ καὶ ἀπόφασιν ταῦτα ποιοῦντα πρὸς τὸ εἶναι καὶ

microὴ εἶναι συνάπτειν

E de modo universal como precisamente foi dito eacute preciso colocar o ser e o

natildeo ser como as coisas subjazentes e em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo

essas que fazem conjugar em relaccedilatildeo ao ser e ao natildeo ser

E nos Analiacuteticos a Priori 32a18-21

legw drsquo e)ndexesqai kai to e)ndexomenon ou( mh o)ntoj a)nagkaiou

teqentoj drsquo u(parxein ou)den e)stai dia toutrsquo a)dunaton to gar

a)nagkai=on o(mwnumwj e)ndexesqai legomen

E digo admitir tambeacutem o eventual do qual natildeo o que eacute necessaacuterio e o que foi

colocado subsistir em nada seraacute por isso privado de possibilidade pois o

necessaacuterio de modo homocircnimo dizemos admitir

But if it was always true to say ldquoit is or will berdquo then impossible for that not be or be

going to be But if it is impossible for something not to come about then it is unable not to

come about Therefore it is necessary that everything that is going to be should come

about So nothing will be lsquowhichever happensrsquo or by chance For if by chance not by

necessity

(Anscombe- Aristotle and the Sea Battle- p03)

324

Portanto o eventual natildeo eacute o necessaacuterio e o subsistir natildeo eacute privado de

possibilidade e por outro lado haacute um outro necessaacuterio que eacute homocircnimo jaacute que

necessariamente deve ser

E tambeacutem nos Analiacuteticos a Priori 13 32a21-9

o)ti de tou=trsquo e)sti to e)ndexomenon faneron e)k te tw=n a)pofasewn

kai tw=n katafasewn tw=n a)ntikeimenwn to gar ou)k e)ndexetai

u(parxein kai a)dunaton u(parxein kai a)nagkh mh u(parxein h)toi

tau)ta e)stin h) a)koulouqei= a)llhloij w(ste kai ta a)ntikeimena

toutoi=j to e)ndexetai u(parxein kai ou)k a)dunaton u(parxein kai

ou)k a)nagkh mh u(parxein h)toi tau)ta e)stai h) a)kolouqou=nta

a))llhloij kata pantoj gar h (fasij h) h( a)pofasij e)stin e)stai

a)ra to e)ndexomenon ou)k a)nagkai=on kai to mh a)nagkai=on

e)ndexomenon

E que isso eacute o eventual eacute evidente a partir das negaccedilotildees e das afirmaccedilotildees dos

opostos pois natildeo admite o subsistir e privado de possibilidade subsistir e eacute

necessidade natildeo subsistir ou satildeo as mesmas coisas ou acompanham umas

com as outras de maneira que as coisas opostas para esses admitem o

subsistir e natildeo eacute privado de possibilidade subsistir certamente seratildeo as

mesmas coisas ou as coisas que acompanham uns com os outros pois a

afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo do todo logo o eventual seraacute natildeo necessaacuterio e o natildeo

necessaacuterio seraacute eventual

325

Trata-se do oposto do eventual o possiacutevel como homocircnimo Portanto o

possiacutevel natildeo admite subsitir nem como privaccedilatildeo de possibilidade e assim eacute

necessidade natildeo subsistir enquanto o eventual e o oposto admitem o subsistir

e natildeo eacute privado de possibilidade existir105 Na sequumlecircncia do texto dos Analiacuteticos a Priori 32b5 Aristoacuteteles estabelece

uma subdivisatildeo do eventual O primeiro que geralmente ocorre mas que

acaba sendo necessaacuterio O segundo que geralmente ocorre mas permanece

indeterminado Aristoacuteteles utiliza a expressatildeo kata duo tropoj legetai

para enfatizar que natildeo se trata de uma distinccedilatildeo que natildeo seja eventual e sim

uma subdivisatildeo do eventual A conversatildeo dos enunciados ou seja a

conversatildeo da premissa na premissa oposta eacute a condiccedilatildeo que Aristoacuteteles

estabelece para o eventual P eacute contingente - P natildeo eacute contingente106

105 Here I shall only point out that my interpretation is supported by what we find in the

De Interpretatione If it is true that lsquonot necessaryrsquo sometimes does duty for lsquoneither

necessary nor impossiblersquo will sometimes mean lsquoneither impossible nor necessaryrsquoWhen

this is so lsquonot impossiblersquo will entail (in fact it will be equivalent to) lsquonot necessaryrsquo An

this is exactly what we find in De Int 13 22b14-16 where Aristotle infers lsquonot necessaryrsquo

from lsquonot impossiblersquo

(Hintikka-Time and Necessity-p34)

106 This is a trivial in the case of a p that is contingent because it is lsquoindeterminatersquo But

Aristotle also holds that the conversion applies to contingency in the sense of what which

lsquogeneraly happensrsquo This may seem mistaken if p happens generally but not necessarily

we certainly cannot infer that not-p happens generally What Aristotle means is that even in

this case not p is neither necessary nor impossible and hence contingent in the sense of his

definition If lsquowhat happens generally but not necessarilyrsquo were one of several meanings of

contingent Aristotle would not be able to say that lsquocontingentrsquo always convert with its

opposite What he means is that in each of the different cases that fall under the term

326

Nos Analiacuteticos a Priori 25b7-14 mostra como ocorre a conversatildeo

Toutw=n gar to men e)c a)nagkhj ou)x u(parkei to de ou)k a)nagkh

u(parkein kai o(moiwj a)ntistrefei h( protasij Ei) gar e)ndexetai

medeni a)ntrwp i(ppon kai a)ntrwpon e)gxwrei= mhdeni i(pp Kai

ei) to leukon e)gxorei= mhdeni i(mati kai to i(mation e)gxorei=

mhdeni leux= Ei) gar tini a)nagkh kai to leukon i(mati tini

e)stai e)c a)nagkhj Tou=to gar dedeiktai proteron O(moiwj de kai

e)pi th=j e)n merei a)pofatikh=j

Pois desses um natildeo subsiste a partir da necessidade outro natildeo eacute necessidade

subsistir e de modo semelhante a proposiccedilatildeo toma direccedilatildeo contraacuteria Pois se

se admite um cavalo para o homem em nada tambeacutem eacute possiacutevel um homem

para nenhum cavalo e se o branco eacute possiacutevel para nenhum manto e manto eacute

possiacutevel para nenhum branco Pois se para algum eacute necessidade e o branco

eacute para algum manto seraacute a partir da necessidade Pois isso foi mostrado

antes E de maneira semelhante sobre a negaccedilatildeo

Portanto a noccedilatildeo de possiacutevel que Aristoacuteteles fornece aqui cobre tanto a noccedilatildeo

lsquocontingentrsquo we have a conversion to the opposite of some case-not necessarily of the same

case-covered by the term Hence he is not dealing with different meanings of

e)ndexomenon but only with different aplications of the term lsquoContingentrsquois not

homonymous although it covers different kinds of cases

(Hintikka-Time and Necessity-p35)

327

de necessaacuterio como a do eventual assim o que eacute dito possiacutevel porque

necessaacuterio admite a conversatildeo segundo a expressatildeo de outros enunciados

Nos Analiacuteticos a Priori 25 b14-18 estabelece a noccedilatildeo de eventual mostrando

assim qual eacute a sua conversatildeo

O(sa de t= w(j e)pi polu kai t= pefukenai legetai e)ndexesqai

kaqrsquo o(n tropon diorizomen to e)ndexomenon ou)x o(moiwj e(cei e)n

tai=j sterhtikai=j a)ntistrofai=j a)llrsquo h( men kaqolou sterhtikh

protasij ou)k a)ntistrefei h( de e)n merei a)ntistrefei

E quantas pelo que eacute dito admitir muitas vezes e ser natural segundo o modo

que noacutes determinamos o eventual natildeo de modo semelhante teraacute nas inversotildees

privativas mas a proposiccedilatildeo privativa de modo universal natildeo inverte e a

inversatildeo singular inverte

Portanto segundo o que jaacute foi dito o eventual natildeo eacute necessaacuterio nem irreal ou

seja privado de possilidade Assim a noccedilatildeo de eventual que Aristoacuteteles

estabelece eacute a do possiacutevel que natildeo eacute necessaacuteria

Kai ai( a)kolouqhseij de kata logon gignontai ou(tw tiqemenoij tw=|

men gar dunatw=| ei)=nai to e)ndecesqai ei)=nai kai tou=to e)keinw|

a)ntistrefei kai to mh a)dunaton ei)=nai kai to mh a)nagkai=on ei)=nai

tw=| de dunatw=| mh ei)=nai kai e)ndecomenw| mh ei)=nai to te mh a)nagkai=on

mh ei)=nai kai ou)k a)dunaton mh ei)=nai tw=| de mh dunatw=| ei)=nai kai mh

328

e)ndecomenw| ei)=nai to a)nagkai=on mh ei)=nai kai to a)dunaton ei)=nai tw=|

de mh dunatw=| mh ei)=nai kai mh e)ndecomenw| mh ei)=nai to a)nagkai=on

ei)=nai kai to a)dunaton mh ei)=nai qewreisqw de e)k th=j u(pografh=j w(j

legomen

dunaton ei)=nai

e)ndecomenon ei)=nai

ou)k a)dunaton ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai

dunaton mh ei)=nai

e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k a)dunaton mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

ou) dunaton ei)=nai

ou)k e)ndecomen ei)=nai

a)dunaton ei)=nai

a)nagkai=on mh ei)=nai

329

ou) dunaton mh ei)=nai

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai

a)dunaton mh ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

To men ou)=n a)dunaton kai ou)k a)dunaton tw=| e)ndecomenw| kai dunatw=|

kai ou)k e)ndecomenw| kai mh dunatw=| a)kolouqei= men a)ntifatikw=j

a)ntestrammenwj de tw=| men gar dunatw=| ei)=nai h( a)pofasij tou=

a)dunatou th=| de a)pofasei h( katafasij tw=| gar ou) dunatw=| ei)=nai to

a)dunaton ei)=nai katafasij gar to a)dunaton ei)=nai to de ou)k

a)dunaton a)pofasij

To d a)nagkai=on pw=j o)pteon faneron dh o(ti ou)c ou(twj a)ll ai(

e)nantiai e(pontai ai( d a)ntifaseij cwrij ou) gar e)stin a)pofasij tou=

a)nagkh mh ei)=nai to ou)k a)nagkh ei)=nai e)ndecetai gar a)lhqeuesqai

e)pi tou= au)tou= a)mfoteraj to gar a)nagkai=on mh ei)=nai ou)k a)nagkai=on

ei)=nai ai)tion de tou= mh a)kolouqei=n o(moiwj toi=j e(teroij o(ti e)nantiwj

to a)dunaton tw=| a)nagkaiw| a)podidotai to au)to dunamenon ei) gar

a)dunaton ei)=nai a)nagkai=on tou=to ou)ci ei)=nai a)lla mh ei)=nai ei) de

a)dunaton mh ei)=nai tou=to a)nagkh ei)=nai w(st ei) e)kei=na o(moiwj tw=|

dunatw=| kai mh tau=ta e)x e)nantiaj e)pei shmainei ge tau)ton to te

a)nagkai=on kai to a)dunaton a)ll w(sper ei)rhtai a)ntestrammenwj h)

a)dunaton ou(tw kei=sqai taj tou= a)nagkaiou a)ntifaseij to men gar

a)nagkai=on ei)=nai dunaton ei)=nai ei) gar mh h( a)pofasij a)kolouqhsei

330

a)nagkh gar h) fanai h) a)pofanai w(st ei) mh dunaton ei)=nai a)dunaton

ei)=nai a)dunaton a)ra ei)=nai to a)nagkai=on ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn

tw=| ge dunaton ei)=nai to ou)k a)dunaton ei)=nai a)kolouqei= toutw| de to mh

a)nagkai=on ei)=nai w(ste sumbainei to a)nagkai=on ei)=nai mh a)nagkai=on

ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn ou)de to a)nagkai=on ei)=nai a)kolouqei= tw=|

dunaton ei)=nai ou)de to a)nagkai=on mh ei)=nai tw=| men gar a)mfw

e)ndecetai sumbainein toutwn d o(poteron a)n a)lhqej h)=| ou)keti e)stai

e)kei=na a)lhqh= a(ma gar dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ei) d a)nagkh

ei)=nai h) mh ei)=nai ou)k e)stai dunaton a)mfw leipetai toinun to ou)k

a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqei=n tw=| dunaton ei)=nai tou=to gar a)lhqej

kai kata tou= a)nagkai=on ei)=nai kai gar au(th gignetai a)ntifasij th=|

e(pomenh| tw=| ou) dunatw=| ei)=nai e)keinw| gar a)kolouqei= to a)dunaton ei)=nai

kai a)nagkai=on mh ei)=nai ou(= a)pofasij to ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

a)kolouqou=sin a)ra kai au(=tai ai( a)ntifaseij kata ton ei)rhmenon

tropon kai ou)den a)dunaton sumbainei tiqemenwn ou(twj

)Aporhseie d a)n tij ei) tw=| a)nagkai=on ei)=nai to dunaton ei)=nai e(petai

ei) te gar mh e(petai h( a)ntifasij a)kolouqhsei to mh dunaton ei)=nai

kai ei) tij tauthn mh fhseien ei)=nai a)ntifasin a)nagkh legein to

dunaton mh ei)=nai a(per a)mfw yeudh= kata tou= a)nagkai=on ei)=nai a)lla

mhn palin to au)to ei)=nai dokei= dunaton temnesqai kai mh temnesqai

kai ei)=nai kai mh ei)=nai w(ste e)stai to a)nagkai=on ei)=nai e)ndecomenon

mh ei)=nai tou=to de yeu=doj faneron dh o(ti ou) pa=n to dunaton h) ei)=nai

h) badizein kai ta a)ntikeimena dunatai a)ll e)stin e)f w(=n ou)k

331

a)lhqej prw=ton men e)pi tw=n mh kata logon dunatw=n oi(=on to pu=r

qermantikon kai e)cei dunamin a)logon -ai( men ou)=n meta logou

dunameij ai( au)tai pleionwn kai tw=n e)nantiwn ai( d a)logoi ou) pa=sai

a)ll w(sper ei)rhtai to pu=r ou) dunaton qermainein kai mh ou)d o(sa

a)lla e)nergei= a)ei e)nia mentoi dunatai kai tw=n kata taj a)logouj

dunameij a(ma ta a)ntikeimena a)lla tou=to men toutou carin

ei)rhtai o(ti ou) pa=sa dunamij tw=n a)ntikeimenwn ou)d o(sai legontai

kata to au)to ei)=doj- e)niai de dunameij o(mwnumoi ei)sin to gar

dunaton ou)c a(plw=j legetai a)lla to men o(ti a)lhqej w(j e)nergeia| o)n

oi(=on dunaton badizein o(ti badizei kai o(lwj dunaton ei)=nai o(ti h)dh

e)sti kat e)nergeian o( legetai dunaton to de o(ti e)nerghseien a)n oi(=on

dunaton badizein o(ti badiseien a)n kai au(th men e)pi toi=j kinhtoi=j

e)sti monoij h( dunamij e)keinh de kai e)pi toi=j a)kinhtoij a)mfw de

a)lhqej ei)pei=n to mh a)dunaton ei)=nai badizein h) ei)=nai kai to badizon

h)dh kai e)nergou=n kai to badistikon to men ou)=n ou(tw dunaton ou)k

a)lhqej kata tou= a)nagkaiou a(plw=j ei)pei=n qateron de a)lhqej w(ste

e)pei tw=| e)n merei to kaqolou e(petai tw=| e)x a)nagkhj o)nti e(petai to

dunasqai ei)=nai ou) mentoi pa=n kai e)sti dh a)rch i)swj to a)nagkai=on

kai mh a)nagkai=on pantwn h) ei)=nai h) mh ei)=nai kai ta a)lla w(j

toutoij a)kolouqou=nta e)piskopei=n dei=

Faneron dh e)k tw=n ei)rhmenwn o(ti to e)x a)nagkhj o)n kat e)nergeian

e)stin w(ste ei) protera ta a)idia kai e)nergeia dunamewj protera kai

ta men a)neu dunamewj e)nergeiai ei)sin oi(=on ai( prw=tai ou)siai ta de

332

meta dunamewj a( th=| men fusei protera tw=| cronw| de u(stera ta de

ou)depote e)nergeiai ei)sin a)lla dunameij monon

E tambeacutem as consequumlecircncias vecircm a ser segundo a razatildeo assim para as

que satildeo colocadas pois para o possiacutevel ser como para o ser eventual pois

isso vira ao contraacuterio para aquilo tanto o natildeo privado de possibilidade ser

como tambeacutem o natildeo necessaacuterio ser E para o possiacutevel ser natildeo e para o

eventual natildeo ser e natildeo necessaacuterio natildeo ser e natildeo privado de possibilidade natildeo

ser e para o natildeo possiacutevel ser e natildeo eventual ser o necessaacuterio natildeo ser e o

privado de possibilidade ser e para o natildeo possiacutevel natildeo ser e para o natildeo

eventual natildeo ser o necessaacuterio ser e o privado de possibilidade natildeo ser E

examine a partir do plano como noacutes dizemos

possiacutevel ser natildeo possiacutevel ser

eventual ser natildeo eventual ser

natildeo privado de possibilidade ser privado de possibilidade ser

natildeo necessaacuterio ser necessaacuterio natildeo ser

possiacutevel natildeo ser- natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Eventual natildeo ser natildeo eventual natildeo ser

Natildeo privado de possibilidade natildeo ser privado de possibilidade natildeo ser

Natildeo necessaacuterio natildeo ser necessaacuterio ser

Acompanha afinal por um lado de modo contraditoacuterio e por outro lado

de modo contraacuterio o privado de possibilidade e natildeo privado de possibilidade

333

para o eventual e para o possiacutevel e para o natildeo eventual como para o natildeo

possiacutevel pois para o possiacutevel ser a negaccedilatildeo do privado de possibilidade e a

afirmaccedilatildeo para a negaccedilatildeo pois para o natildeo possiacutevel ser privado

possibilidade ser pois a privaccedilatildeo de possibilidade ser eacute afirmaccedilatildeo e a natildeo

privaccedilatildeo de possibilidade a negaccedilatildeo

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim

mas as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute

necessidade natildeo ser o eacute necessidade ser pois admite ser verdadeiro sob o

mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio E a causa

do natildeo acompanhar de modo semelhante para os outros que de modo

contraacuterio o privado de possibilidade atribui para o necessaacuterio o que mesmo

pode pois se privado de possibilidade ser eacute necessaacuterio natildeo isso ser mas natildeo

ser e se eacute privado de possibilidade natildeo ser isso eacute necessidade ser de

maneira que se aquelas de modo semelhante para o possiacutevel e para o natildeo

possiacutevel essas a partir da contraacuteria uma vez que significa a mesma e o

necessaacuterio e o privado de possibilidade mas como precisamente foi dito de

modo contraacuterio Certamente eacute privado de possibilidade assim jazer as

contradiccedilotildees do necessaacuterio Pois o necessaacuterio eacute possiacutevel ser pois se natildeo a

negaccedilatildeo acompanha pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se

natildeo possiacutevel ser privado de possibilidade ser logo eacute privado de possibilidade

ser necessaacuterio ser o qual precisamente eacute descabido Mas de fato para o que

pelo menos possiacutevel ser acompanha o natildeo privado de possibilidade ser e

para esse o natildeo eacute necessaacuterio De maneira que anda junto o eacute necessaacuterio e o

natildeo eacute necessaacuterio o que eacute descabido Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser

acompanha para o possiacutevel ser nem o necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos

admitem andarem juntos e desses qual dos dois seja verdade nenhum seraacute

aquela verdade pois ao mesmo tempo possiacutevel ser e possiacutevel natildeo ser e se eacute

334

necessidade ser ou natildeo ser natildeo seraacute possiacutevel ambos Ele abandona

certamente o natildeo necessaacuterio natildeo ser para acompanhar o possiacutevel ser pois

essa verdade tambeacutem do necessaacuterio ser Pois tambeacutem essa contradiccedilatildeo ver a

ser para o que acompanha para o natildeo possiacutevel ser pois para aquele o

privado de possibilidade ser acompanha o ser e o necesaacuterio natildeo ser do qual

o natildeo necessaacuterio natildeo ser eacute negaccedilatildeo Logo acompanham tambeacutem essas as

contradiccedilotildees segundo o modo que foi dito e assim o que estaacute sendo colocado

anda junto a nada privado de possibilidade

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o possiacutevel

ser Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo

possiacutevel ser E se algum natildeo declarasse essa ser contradiccedilatildeo eacute necessidade

dizer o possiacutevel natildeo as quais exatamente ambas falsas satildeo do necessaacuterio ser

Mas de fato de novo o mesmo parece ser possiacutevel ser cortado e natildeo ser

cortado e ser e natildeo ser de maneira que seraacute o necessaacuterio ser eventual natildeo

ser E isso eacute falso Eacute evidente de fato que natildeo todo possiacutevel ou ser ou andar

tambeacutem as coisas opostas satildeo possiacuteveis mas estaacute sobre as quais natildeo eacute

verdade Em primeiro lugar sobre as possiacuteveis natildeo segundo a razatildeo tal como

o fogo eacute teacutermico tambeacutem tem possibilidade privada de razatildeo as

possibilidades por um lado com razatildeo agraves mesmas de muitas e das contraacuterias

e as possibilidades por outro lado privadas de razatildeo natildeo todas mas como

precisamente foi dito o fogo natildeo eacute possiacutevel aquecer e natildeo aquecer nem

quantas outras sempre ativam algumas certamente satildeo possiacuteveis tambeacutem das

coisas segundo as possibilidades privadas de razatildeo ao mesmo tempo as

opostas mas essa foi dita graccedilas dessa que natildeo toda possibilidade das

opostas nem quantas satildeo ditas segundo o mesmo aspecto e algumas

possibilidades satildeo homocircnimas pois o possiacutevel eacute dito natildeo de modo simples

mas a coisa verdadeira como sendo atividade tal como eacute possiacutevel andar que

335

anda e em resumo possiacutevel ser que jaacute eacute segundo a atividade o que eacute dito eacute

possiacutevel e o que seria atividade tal como eacute possiacutevel andar o que se andassem

Tambeacutem essa possibilidade somente eacute sobre os moacuteveis e aquela tambeacutem

sobre os privados de movimento em ambas eacute verdadeiro dizer o natildeo privado

de possibilidade andar ou ser e jaacute tanto o que anda e o que ativa e o possiacutevel

de andar Assim afinal o possiacutevel por um lado natildeo eacute verdadeiro dizer de

modo simples do necessaacuterio e por outro eacute verdadeiro De maneira que uma

vez que por meio do em parte acompanha o de modo universal por meio a

partir da necessidade para o que eacute acompanha o ser possiacutevel natildeo certamente

tudo E eacute de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio e o natildeo necessaacuterio de todos

ou ser ou natildeo ser e as outras coisas como eacute preciso examinar as coisas que

acompanham para essas

Eacute evidente de fato a partir das coisas ditas que o que eacute a partir da

necessidade eacute segundo a atividade de maneira que se primeiras satildeo as

sempre tempo tambeacutem a atividades primeiras de modo possiacutevel E umas satildeo a

atividades sem do modo possiacutevel tal como as primeiras essecircncias e outras

com o modo possiacutevel as quais primeiras satildeo pela natureza e as uacuteltimas pelo

tempo e outras jamais satildeo atividades mas somente possibilidades

(Peri (Ermeneiaj-22a14)

Aristoacuteteles utiliza nesta seccedilatildeo o verbo a)kolouqew o verbo e(pomai e o

verbo sunbainw Hintikka observou que esses verbos demonstram relaccedilotildees

que podem esclarecer o sentido dessa seccedilatildeo

O sentido do verbo sumbainein eacute relativamente faacutecil de estabelecer

Embora ele tenha outros usos (veja Bonitz index Aristotelicus pp 713-714

336

and Guumlnther Patzig Aristotlersquos Theory of Syllogism (D Reidel Publishing

Company Dordrecht1968) pp21and 41) nos escritos loacutegicos de Aristoacuteteles

ele frequumlentemente serve para expressar consequumlecircncia loacutegica Ocorre na

definiccedilatildeo do estagirita de inferecircncia loacutegica nos Analiacuteticos agrave Priori I i 24 b

18-22 e a maioria de suas outras ocorrecircncias nos Analiacuteticos agrave Priori

obviamente levam essa significaccedilatildeo (por exemplo An Pr I 13 32 a29 17 37

a36) O mesmo caso com a maioria de suas ocorrecircncias em qualquer outra

parte no De Int (veja por exemplo 18 a26 e 19 a35) Nos capiacutetulos em

discussatildeo o verbo ocorre em De Int 13 22 b16 22b19 22 b28)107

O verbo a)kolouqew deriva da palavra a)kolouqoj que designa quem

segue a rota o caminho keleuqoj Aristoacuteteles utiliza o verbo por diversas

vezes nesta seccedilatildeo e em outros livros 24 vezes nos Analiacuteticos a priori e nos

Analiacuteticos a posteriori 6 vezes 10 vezes nas Kategoriai 24 vezes na

Metafiacutesica e 10 vezes no Peri E(rmeneiaj e em outros livros portanto um

verbo que Aristoacuteteles se utiliza frequumlentemente No Peri Yuxh=j aparece

nas seguintes passagens

405 b27

οἱ δὲ θάτερον τῶν ἐναντίων οἷον θερmicroὸν ἢ ψυχρὸν ἤ τι τοιοῦτον ἄλλο καὶ

τὴν ψυχὴν ὁmicroοίως ἕν τι τούτων τιθέασιν διὸ καὶ τοῖς ὀνόmicroασιν

ἀκολουθοῦσιν οἱ microὲν τὸ θερmicroὸν λέγοντες ὅτι διὰ τοῦτο καὶ τὸ ζῆν

ὠνόmicroασται οἱ δὲ τὸ ψυχρόν ltδιὰ τὸgt διὰ τὴν ἀναπνοὴν καὶ τὴν κατάψυξιν

107 Hintikka-Time and Necessity-p42

337

καλεῖσθαι ψυχήν τὰ microὲν οὖν παραδεδοmicroένα περὶ ψυχῆς καὶ δι ἃς αἰτίας

λέγουσιν οὕτω ταῦτ ἐστίν

O outro dos contraacuterios tal como calor ou frio ou algo outro desse tipo e

colocam a alma de modo semelhante uma certa unidade dessas Por isso eles

acompanham aos nomes uns dizentes o calor por que tambeacutem o estar

acabando de nomear a vida por isso Outros o frio

425 b5 e b8

τὰ δ ἀλλήλων ἴδια κατὰ συmicroβεβηκὸς αἰσθάνονται αἱ αἰσθήσεις οὐχ ᾗ αὐταί

ἀλλ ᾗ microία ὅταν ἅmicroα γένηται ἡ αἴσθησις ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ οἷον χολῆς ὅτι

πικρὰ καὶ ξανθή (οὐ γὰρ δὴ ἑτέρας γε τὸ εἰπεῖν ὅτι ἄmicroφω ἕν)middot διὸ καὶ

ἀπατᾶται καὶ ἐὰν ᾖ ξανθόν χολὴν οἴεται εἶναι ζητήσειε δ ἄν τις τίνος

ἕνεκα πλείους ἔχοmicroεν αἰσθήσεις ἀλλ οὐ microίαν microόνην ἢ ὅπως ἧττον λανθάνῃ

τὰ ἀκολουθοῦντα καὶ κοινά οἷον κίνησις καὶ microέγεθος καὶ ἀριθmicroός E as sensaccedilotildees sentem as coisas proacuteprias de umas com as outras segundo o

ocorrido natildeo enquanto elas mesmas mas enquanto unidade quando

juntamente veio a ser uma sensaccedilatildeo sobre o mesmo tal como a bile que eacute

amarga e amarela (pois de fato natildeo outras pelo menos cabe o dizer que

ambas satildeo um) e por isso tambeacutem se engana se pelo amarelo supotildee ser bile

Poder-se-ia investigar porque temos um nuacutemero maior de sensaccedilotildees mas natildeo

somente uma Certamente de modo que natildeo passem menos desapercebidos os

sensiacuteveis que acompanham tambeacutem os comuns tal como a movimentaccedilatildeo

tanto a magnitude como o nuacutemero pois se existisse soacute a visatildeo e essa eacute do

branco mais desapercebido ainda pareceriam ser o mesmo pelo acompanhar

umas as outras cor e magnitude

338

428 a22

[ἔτι πάσῃ microὲν δόξῃ ἀκολουθεῖ πίστις πίστει δὲ τὸ πεπεῖσθαι πειθοῖ δὲ

λόγοςmiddot τῶν δὲ θηρίων ἐνίοις φαντασία microὲν ὑπάρχει λόγος δ οὔ]

Ainda a toda a opiniatildeo acompanha a feacute e pela feacute o estar persuadido e pela

persuasatildeo razatildeo e dentre as feras em algumas subsiste a fantasia e a razatildeo

natildeo

433 a 8

a)lla mhn ou)d h( o)rexij tauthj kuria th=j kinhsewj oi( gar e)gkratei=j

o)regomenoi kai e)piqumou=ntej ou) prattousin w(=n e)cousi thn o)rexin

a)ll a)kolouqou=si tw=| nw=|

Mas nem o ato de ter apetite eacute proacuteprio dessa movimentaccedilatildeo pois os

continentes tendo apetite e desejo natildeo agem por aquilo de que tem apetite

mas acompanham o intelecto

433 a 11

polloi gar para thn e)pisthmhn a)kolouqou=si tai=j fantasiaij kai e)n

339

toi=j a)lloij zw|oij ou) nohsij ou)de logismoj e)stin a)lla fantasia

Pois muitos acompanham para aleacutem do intelecto agraves fantasias e nos outros

animais natildeo haacute ato do intelecto nem caacutelculo mas fantasia

E no Peri (Ermeneiaj

20 a24

᾽Επεὶ δ ἐναντία ἀπόφασίς ἐστι τῇ ἅπαν ἐστὶ ζῷον δίκαιον ἡ σηmicroαίνουσα ὅτι

οὐδέν ἐστι ζῷον δίκαιον αὗται microὲν φανερὸν ὅτι οὐδέποτε ἔσονται οὔτε

ἀληθεῖς ἅmicroα οὔτε ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ αἱ δὲ ἀντικείmicroεναι ταύταις ἔσονταί ποτεmiddot

οἷον οὐ πᾶν ζῷον δίκαιον καὶ ἔστι τι ζῷον δίκαιον ἀκολουθοῦσι δ αὗται τῇ

microὲν πᾶς ἐστὶν ἄνθρωπος οὐ δίκαιος ἡ οὐδείς ἐστιν ἄνθρωπος δίκαιος τῇ δὲ

ἔστι τις δίκαιος ἄνθρωπος ἡ ἀντικειmicroένη ὅτι οὐ πᾶς ἐστὶν ἄνθρωπος ου

δίκαιοςmiddot ἀνάγκη γὰρ εἶναί τινα φανερὸν δὲ ὅτι καὶ ἐπὶ microὲν τῶν καθ

ἕκαστον εἰ ἀληθὲς ἐρωτηθέντα ἀποφῆσαι ὅτι καὶ καταφῆσαι ἀληθές οἷον

ἆρά γε Σωκράτης σοφός οὔmiddot Σωκράτης ἄρα οὐ σοφός ἐπὶ δὲ τῶν καθόλου

οὐκ ἀληθὴς ἡ ὁmicroοίως λεγοmicroένη ἀληθὴς δὲ ἡ ἀπόφασις οἷονmiddot ἆρά γε πᾶς

ἄνθρωπος σοφός οὔmiddot πᾶς ἄρα ἄνθρωπος οὐ σοφόςmiddot τοῦτο γὰρ ψεῦδος

ἀλλὰ τὸ οὐ πᾶς ἄρα ἄνθρωπος σοφός ἀληθέςmiddot αὕτη δέ ἐστιν ἡ ἀντικειmicroένη

ἐκείνη δὲ ἡ ἐναντία

E uma vez que a negaccedilatildeo contraacuteria eacute para alguma todo animal eacute justo

340

o que indica que nenhum animal eacute justo essas satildeo evidentes que jamais seratildeo

nem verdade ao mesmo tempo nem sobre a mesma e as opostas dessas seratildeo

certa vez tal como natildeo todo animal eacute justo e algum animal eacute justo E essas

acompanham para por um lado todo homem natildeo eacute justo o contraacuterio nenhum

homem eacute justo e para outro eacute possiacutevel algum homem justo a oposiccedilatildeo que

natildeo todo homem natildeo eacute justo pois eacute necessidade ser algueacutem Eacute evidente que

tambeacutem sobre as coisas segundo o singular se a coisa verdadeira nega tendo

sido perguntado que tambeacutem afirma a verdade tal como portanto pelo

menos seraacute que Soacutecrates eacute saacutebio Natildeo Portanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio Sobre

as coisas de modo universal o que eacute dito de modo semelhante natildeo eacute verdade e

a negaccedilatildeo tal como a verdade seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio

Natildeo logo todo homem natildeo eacute saacutebio pois essa eacute falsa mas a coisa verdadeira

portanto natildeo todo homem eacute saacutebio e essa eacute a oposta e aquela a contraacuteria

21 b35

dio kai a)kolouqei=n a)n doxaien a)llhlaij ai( dunaton ei)=nai --dunaton

mh ei)=nai

Por isso tambeacutem pareceria acompanhar uns para os outros as asserccedilotildees eacute

possiacutevel ser eacute possiacutevel natildeo ser

22 a14

Καὶ αἱ ἀκολουθήσεις δὲ κατὰ λόγον γίγνονται οὕτω τιθεmicroένοιςmiddot τῷ microὲν γὰρ

δυνατῷ εἶναι τὸ ἐνδέχεσθαι εἶναι καὶ τοῦτο ἐκείνῳ ἀντιστρέφει καὶ τὸ microὴ

341

ἀδύνατον εἶναι καὶ τὸ microὴ ἀναγκαῖον εἶναιmiddot τῷ δὲ δυνατῷ microὴ εἶναι καὶ

ἐνδεχοmicroένῳ microὴ εἶναι τό τε microὴ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι καὶ οὐκ ἀδύνατον microὴ

εἶναι τῷ δὲ microὴ δυνατῷ εἶναι καὶ microὴ ἐνδεχοmicroένῳ εἶναι τὸ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι

καὶ τὸ ἀδύνατον εἶναι τῷ δὲ microὴ δυνατῷ microὴ εἶναι καὶ microὴ ἐνδεχοmicroένῳ microὴ εἶναι

τὸ ἀναγκαῖον εἶναι καὶ τὸ ἀδύνατον microὴ εἶναι θεωρείσθω δὲ ἐκ τῆς

ὑπογραφῆς ὡς λέγοmicroενmiddot

E tambeacutem as consequumlecircncias vecircm a ser segundo a razatildeo assim para as

que satildeo colocadas pois eacute para o possiacutevel como eacute para o eventual pois isso

vira ao contraacuterio para aquilo tanto eacute o natildeo privado de possibilidade como

tambeacutem eacute o natildeo necessaacuterio E natildeo eacute para o possiacutevel e natildeo eacute para o eventual e

natildeo eacute natildeo necessaacuterio e natildeo eacute natildeo impossiacutevel e eacute para o natildeo possiacutevel e eacute para

o natildeo eventual eacute necessaacuterio natildeo ser e ser impossiacutevel e natildeo ser para o natildeo

possiacutevel e natildeo ser para o natildeo eventual eacute necessaacuterio ser e impossiacutevel natildeo ser

E examine a partir do plano como noacutes dizemos

22 a 33

Τὸ microὲν οὖν ἀδύνατον καὶ οὐκ ἀδύνατον τῷ ἐνδεχοmicroένῳ καὶ δυνατῷ καὶ οὐκ

ἐνδεχοmicroένῳ καὶ microὴ δυνατῷ ἀκολουθεῖ microὲν ἀντιφατικῶς ἀντεστραmicromicroένως δέmiddot

τῷ microὲν γὰρ δυνατῷ εἶναι ἡ ἀπόφασις τοῦ ἀδυνάτου τῇ δὲ ἀποφάσει ἡ

κατάφασιςmiddot τῷ γὰρ οὐ δυνατῷ εἶναι τὸ ἀδύνατον εἶναιmiddot κατάφασις γὰρ τὸ

ἀδύνατον εἶναι τὸ δὲ οὐκ ἀδύνατον ἀπόφασις

Acompanha afinal por um lado de modo contraditoacuterio e por outro lado

de modo contraacuterio o privado de possibilidade e natildeo privado de possibilidade

para o eventual e para o possiacutevel e para o natildeo eventual como para o natildeo

342

possiacutevel pois eacute para o possiacutevel ser a negaccedilatildeo do privado de possibilidade e

a afirmaccedilatildeo para a negaccedilatildeo pois eacute para o natildeo possiacutevel ser privado

possibilidade pois a privaccedilatildeo de possibilidade eacute afirmaccedilatildeo e a natildeo privaccedilatildeo

de possibilidade a negaccedilatildeo

Seguem as colocaccedilotildees tambeacutem em 22 b3 b12 b15 b18 b22 b25 b26

Τὸ δ ἀναγκαῖον πῶς ὀπτέον φανερὸν δὴ ὅτι οὐχ οὕτως ἀλλ αἱ ἐναντίαι

ἕπονται αἱ δ ἀντιφάσεις χωρίς οὐ γάρ ἐστιν ἀπόφασις τοῦ ἀνάγκη microὴ εἶναι

τὸ οὐκ ἀνάγκη εἶναιmiddot ἐνδέχεται γὰρ ἀληθεύεσθαι ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ ἀmicroφοτέραςmiddot

τὸ γὰρ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι οὐκ ἀναγκαῖον εἶναι αἴτιον δὲ τοῦ microὴ

ἀκολουθεῖν ὁmicroοίως τοῖς ἑτέροις ὅτι ἐναντίως τὸ ἀδύνατον τῷ ἀναγκαίῳ

ἀποδίδοται τὸ αὐτὸ δυνάmicroενονmiddot εἰ γὰρ ἀδύνατον εἶναι ἀναγκαῖον τοῦτο

οὐχὶ εἶναι ἀλλὰ microὴ εἶναιmiddot εἰ δὲ ἀδύνατον microὴ εἶναι τοῦτο ἀνάγκη εἶναιmiddot ὥστ

εἰ ἐκεῖνα ὁmicroοίως τῷ δυνατῷ καὶ microή ταῦτα ἐξ ἐναντίας ἐπεὶ σηmicroαίνει γε

ταὐτὸν τό τε ἀναγκαῖον καὶ τὸ ἀδύνατον ἀλλ ὥσπερ εἴρηται

ἀντεστραmicromicroένως ἢ ἀδύνατον οὕτω κεῖσθαι τὰς τοῦ ἀναγκαίου ἀντιφάσεις

τὸ microὲν γὰρ ἀναγκαῖον εἶναι δυνατὸν εἶναιmiddot εἰ γὰρ microή ἡ ἀπόφασις

ἀκολουθήσειmiddot ἀνάγκη γὰρ ἢ φάναι ἢ ἀποφάναιmiddot ὥστ εἰ microὴ δυνατὸν εἶναι

ἀδύνατον εἶναιmiddot ἀδύνατον ἄρα εἶναι τὸ ἀναγκαῖον εἶναι ὅπερ ἄτοπον ἀλλὰ

microὴν τῷ γε δυνατὸν εἶναι τὸ οὐκ ἀδύνατον εἶναι ἀκολουθεῖ τούτῳ δὲ τὸ microὴ

ἀναγκαῖον εἶναιmiddot ὥστε συmicroβαίνει τὸ ἀναγκαῖον εἶναι microὴ ἀναγκαῖον εἶναι

ὅπερ ἄτοπον ἀλλὰ microὴν οὐδὲ τὸ ἀναγκαῖον εἶναι ἀκολουθεῖ τῷ δυνατὸν

εἶναι οὐδὲ τὸ ἀναγκαῖον microὴ εἶναιmiddot τῷ microὲν γὰρ ἄmicroφω ἐνδέχεται συmicroβαίνειν

τούτων δ ὁπότερον ἂν ἀληθὲς ᾖ οὐκέτι ἔσται ἐκεῖνα ἀληθῆmiddot ἅmicroα γὰρ

δυνατὸν εἶναι καὶ microὴ εἶναιmiddot εἰ δ ἀνάγκη εἶναι ἢ microὴ εἶναι οὐκ ἔσται δυνατὸν

343

ἄmicroφω λείπεται τοίνυν τὸ οὐκ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι ἀκολουθεῖν τῷ δυνατὸν

εἶναιmiddot τοῦτο γὰρ ἀληθὲς καὶ κατὰ τοῦ ἀναγκαῖον εἶναι καὶ γὰρ αὕτη

γίγνεται ἀντίφασις τῇ ἑποmicroένῃ τῷ οὐ δυνατῷ εἶναιmiddot ἐκείνῳ γὰρ ἀκολουθεῖ

τὸ ἀδύνατον εἶναι καὶ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι οὗ ἀπόφασις τὸ οὐκ ἀναγκαῖον

microὴ εἶναι ἀκολουθοῦσιν ἄρα καὶ αὗται αἱ ἀντιφάσεις κατὰ τὸν εἰρηmicroένον

τρόπον καὶ οὐδὲν ἀδύνατον συmicroβαίνει τιθεmicroένων οὕτως

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim

mas as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute

natildeo ser da necessidade o ser natildeo necesidade pois admite ser verdadeiro sob

o mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio E a causa

do natildeo acompanhar de modo semelhante para os outros que de modo

contraacuterio o privado de possibilidade atribui para o necessaacuterio o que mesmo

pode pois se eacute privado de possibilidade eacute necessaacuterio natildeo isso ser mas natildeo

ser e se natildeo eacute privado de possibilidade eacute necessidade ser isso de maneira

que se aquelas de modo semelhante para o possiacutevel e para o natildeo possiacutevel

essas a partir da contraacuteria uma vez que significa a mesma e o necessaacuterio e o

privado de possibilidade mas como precisamente foi dito de modo contraacuterio

Certamente eacute privado de possibilidade assim jazer as contradiccedilotildees do

necessaacuterio Pois o necessaacuterio eacute possiacutevel ser pois se natildeo a negaccedilatildeo

acompanha pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se natildeo eacute

possiacutevel eacute privado de possibilidade logo eacute privado de possibilidade ser

necessaacuterio o qual precisamente eacute descabido Mas de fato para o que pelo

menos eacute possiacutevel acompanha o natildeo eacute privado de possibilidade e para esse o

natildeo eacute necessaacuterio De maneira que anda junto o eacute necessaacuterio e o natildeo eacute

necessaacuterio o que eacute descabido Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser acompanha

para o eacute possiacutevel ser nem o necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos admitem

344

andarem juntos e desses qual dos dois seja verdade nenhum seraacute aquela

verdade pois ao mesmo tempo possiacutevel ser e natildeo possiacutevel ser e se eacute

necessidade ser ou natildeo ser natildeo seraacute possiacutevel ambos Ele abandona

certamente o natildeo ser necessaacuterio para acompanhar o ser possiacutevel pois essa

verdade tambeacutem eacute do necessaacuterio Pois tambeacutem essa contradiccedilatildeo ver a ser

para o que acompanha para o natildeo eacute possiacutevel pois para aquele o privado de

possibilidade acompanha o ser e eacute necesaacuterio natildeo ser do qual o natildeo

necessaacuterio natildeo ser eacute negaccedilatildeo Logo acompanham tambeacutem essas as

contradiccedilotildees segundo o modo que foi dito e assim o que estaacute sendo colocado

anda junto a nada privado de possibilidade

22 b30

᾽Απορήσειε δ ἄν τις εἰ τῷ ἀναγκαῖον εἶναι τὸ δυνατὸν εἶναι ἕπεται εἴ τε

γὰρ microὴ ἕπεται ἡ ἀντίφασις ἀκολουθήσει τὸ microὴ δυνατὸν εἶναιmiddot καὶ εἴ τις

ταύτην microὴ φήσειεν εἶναι ἀντίφασιν ἀνάγκη λέγειν τὸ δυνατὸν microὴ εἶναιmiddot

ἅπερ ἄmicroφω ψευδῆ κατὰ τοῦ ἀναγκαῖον εἶναι ἀλλὰ microὴν πάλιν τὸ αὐτὸ εἶναι

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o eacute possiacutevel

Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo eacute

possiacutevel E se algum natildeo declarasse essa ser contradiccedilatildeo eacute necessidade dizer

natildeo ser o possiacutevel as quais exatamente ambas falsas satildeo do necessaacuterio

23 a20

καὶ ἔστι δὴ ἀρχὴ ἴσως τὸ ἀναγκαῖον καὶ microὴ ἀναγκαῖον πάντων ἢ εἶναι ἢ microὴ

εἶναι καὶ τὰ ἄλλα ὡς τούτοις ἀκολουθοῦντα ἐπισκοπεῖν δεῖ

345

E eacute de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio e o natildeo necessaacuterio de todos

ou ser ou natildeo ser e as outras coisas como eacute preciso examinar as coisas que

acompanham para essas

Πότερον δὲ ἐναντία ἐστὶν ἡ κατάφασις τῇ ἀποφάσει ἢ ἡ κατάφασις τῇ

καταφάσει καὶ ὁ λόγος τῷ λόγῳ ὁ λέγων ὅτι πᾶς ἄνθρωπος δίκαιος τῷ

οὐδεὶς ἄνθρωπος δίκαιος ἢ τὸ πᾶς ἄνθρωπος δίκαιος τῷ πᾶς ἄνθρωπος

ἄδικος οἷον ἔστι Καλλίας δίκαιοςndashοὐκ ἔστι Καλλίας δίκαιοςndashΚαλλίας

ἄδικός ἐστιν ποτέρα ἐναντία τούτωνndash εἰ γὰρ τὰ microὲν ἐν τῇ φωνῇ

ἀκολουθεῖ τοῖς ἐν τῇ διανοίᾳ ἐκεῖ δ ἐναντία δόξα ἡ τοῦ ἐναντίου οἷον ὅτι

πᾶς ἄνθρωπος δίκαιος τῇ πᾶς ἄνθρωπος ἄδικος καὶ ἐπὶ τῶν ἐν τῇ φωνῇ

καταφάσεων ἀνάγκη ὁmicroοίως ἔχειν εἰ δὲ microηδὲ ἐκεῖ ἡ τοῦ ἐναντίου δόξα

ἐναντία ἐστίν οὐδ ἡ κατά-φασις τῇ καταφάσει ἔσται ἐναντία ἀλλ ἡ

εἰρηmicroένη ἀπόφασις

E qual dos dois eacute contraacuterio agrave afirmaccedilatildeo pela negaccedilatildeo ou a afirmaccedilatildeo pela

afirmaccedilatildeo e a razatildeo pela razatildeo para o que diz que todo homem eacute justo para

nenhum homem eacute justo ou para todo homem eacute justo todo homem eacute injusto

Tal como Caacutelias eacute justo natildeo eacute Caacutelias justo Caacutelias eacute injusto qual dessas

coisas eacute contraacuteria Pois se umas acompanham na voz para outras no

pensamento imediato e laacute a opiniatildeo contraacuteria eacute do contraacuterio tal como que

todo homem eacute justo para todo homem eacute injusto tambeacutem eacute necessaacuterio ter de

modo semelhante sobre as afirmaccedilotildees na voz E se nem laacute a opiniatildeo do

contraacuterio eacute contraacuteria nem a afirmaccedilatildeo para a afirmaccedilatildeo seraacute contraacuteria mas

a negaccedilatildeo que foi dita

346

Embora o verbo possa expressar consequumlecircncia loacutegica como por exemplo em

Peri (Ermeneiaj 22 a14 em 21 b35 ele ao inveacutes dessa significaccedilatildeo

expressa compatibilidade108 Assim como em todas as passagens do Peri

Yuxh=j Portanto as passagens estabelecem par de opostos e natildeo de

contraacuterios jaacute que se fossem contraacuterios um implicaria no outro de acordo com

a definiccedilatildeo dada por Aristoacuteteles E a possibilidade de ser implicaria em natildeo

ser e a de intelecto em fantasia o que natildeo eacute possiacutevel pois o que acontece eacute a

relaccedilatildeo do concernente ao apetite com o intelecto Tambeacutem em Peri

(Ermeneiaj 13 22b11-14 apresenta o mesmo significado

to men gar a)nagkai=on ei)=nai dunaton ei)=nai ei) gar mh h( a)pofasij

a)kolouqhsei a)nagkh gar h) fanai h) a)pofanai w(st ei) mh dunaton

ei)=nai a)dunaton ei)=nai a)dunaton a)ra ei)=nai to a)nagkai=on ei)=nai o(per

a)topon

Pois o necessaacuterio ser eacute possiacutevel ser pois se natildeo a negaccedilatildeo acompanharaacute

pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se natildeo eacute possiacutevel ser eacute

privado de possibilidade ser logo eacute privado de possibilidade o necessaacuterio ser

o qual precisamente eacute descabido

O mesmo em Peri (Ermeneiaj 13 22 b17-22

108 I shall begin by arguing that in De Interpretatione the verb often serves to express

(logical) compatibility rather than logical consequence

(Hintikka-Time and Necessity-p 43)

347

a)lla mhn ou)de to a)nagkai=on ei)=nai a)kolouqei= tw=| dunaton ei)=nai ou)de

to a)nagkai=on mh ei)=nai tw=| men gar a)mfw e)ndecetai sumbainein

toutwn d o(poteron a)n a)lhqej h)=| ou)keti e)stai e)kei=na a)lhqh= a(ma gar

dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ei) d a)nagkh ei)=nai h) mh ei)=nai ou)k e)stai

dunaton a)mfw

Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser acompanha para o eacute possiacutevel ser nem o

necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos admitem andarem juntos e desses qual

dos dois seja verdade nenhum seraacute aquela verdade pois ao mesmo tempo

possiacutevel ser e natildeo ser e se eacute necessidade ser ou natildeo ser natildeo seratildeo possiacuteveis

ambos

Aristoacuteteles estabelece diferentes relaccedilotildees entre as expressotildees modais Essas

relaccedilotildees ele descreve 22a14-31 onde apresenta tambeacutem as listas que pretende

estudar Hintikka109 aponta para outras significaccedilotildees que se referem agrave lista

feita por Aristoacuteteles acima

Natildeo parece ser possiacutevel entender Aristoacuteteles como dizendo meramente que as

diferentes expressotildees na lista satildeo logicamente compatiacuteveis (Supostamente

elas satildeo compatiacuteveis em pares ou todas juntas) Eacute aqui que o alegado

significado de a)kolouqei=n parece assentar de modo mais feliz Mas tambeacutem

aqui eu penso o verbo expressa alguma coisa diferente de consequumlecircncia

loacutegica equivalecircncia loacutegica As listas110 diferentes que Aristoacuteteles fornece no (109 Hintikka- Time and Necessity- p46)

110 as listas satildeo (lista I)

348

comeccedilo da seccedilatildeo 13 natildeo satildeo sequumlecircncias de implicaccedilotildees mas grupos de

expressotildees equivalentes

Esta visatildeo pode parecer muito perversa por aparecer serem obviamente

falsas algumas das equumlivalecircncias Para tomar um exemplo tiacutepico como pode

o ser possiacutevel (dunaton ei=)nai) ser equumlivalente a natildeo eacute necessaacuterio ser (ou)k

a)nagkai=on ei)=nai) como Aristoacuteteles poderia estar reivindicando (inter

alia) em 22a24-7 (listaI) de acordo com a interpretaccedilatildeo sugerida No

entanto no capiacutetulo II anterior foi visto que para Aristoacuteteles ldquonatildeo necessaacuterio

algumas vezes implica emldquo natildeo eacute privado de possibilidaderdquo

Quando eacute esse o caso ldquonatildeo eacute necessaacuteriordquo e ldquonatildeo eacute privado de possibilidaderdquo

seratildeo equivalentes um com o outro e com ldquoeacute possiacutevelrdquo Ser possiacutevel

Ser eventual

Natildeo privado de possibilidade ser

Natildeo necessaacuterio ser

(lista II)

possiacutevel natildeo ser

Eventual natildeo ser

Natildeo privado de possibilidade natildeo ser

Natildeo necessaacuterio natildeo ser

(lista III)

Natildeo ser possiacutevel

natildeo ser eventual

ser privado de possibilidade

necessaacuterio natildeo ser

(lista IV)

natildeo possiacutevel natildeo ser

natildeo eventual natildeo ser

privado de possibilidade natildeo ser

necessaacuterio natildeo ser

349

Hintikka prosegue sua explicaccedilatildeo mostrando a equivalecircncia das listas

As listas II e IV natildeo oferecem problemas especiais a dificuldade jaz na

tentativa de entender porque os membros da lista I e III parecem para ele

equivalentes Eu arrisco sugerir a seguinte explanaccedilatildeo Se algueacutem diz que um

certo evento natildeo eacute privado de possibilidade quando ele sabe que eacute necessaacuterio

ou diz que natildeo eacute necessaacuterio quando ele sabe eacute impossiacutevel ele estaacute muito

propenso a enganar seus ouvintes e pode frequumlentemente ser culpado de

desonestidade Uma situaccedilatildeo similar foi de fato descrita por Aristoacuteteles em

Toacutepicos II 6 112b5ff

ἐὰν γὰρ τὸ ἐξ ἀνάγκης ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τεθῇ δῆλον ὅτι οὐ παντί φησιν

ὑπάρχειν ὑπάρχοντος παντί ὥστε ἡmicroάρτηκενmiddot

Pois se o fato a partir da necessidade enquanto coloca usualmente eacute evidente

que natildeo se diz para todo subsistir do que subsiste para tudo de maneira que

errou

Em um certo sentido todas as expressotildees dunaton e=i)nai ou)k a)dunaton

ei)=nai ou)k a)nagkai=on ei)=nai se aplicam consequumlentemente o mais

naturalmente a uma e ao mesmo tipo dos casos aos casos que poderiam ser

esta maneira mas poderia tambeacutem ser essa maneira e este fato pode ter

levado Aristoteles agrave vista que as trecircs expressotildees satildeo consequumlentemente

logicamente equivalentes111

111 Hintikka- Time and Necessity-p46-47

350

Claramente satildeo equivalentes as listas I e III e II e IV

Lista 1 dunaton ei)=nai

e)ndecomenon ei)=nai

ou)k a)dunaton ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai

Lista II dunaton mh ei)=nai

e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k a)dunaton mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

Lista III ou) dunaton ei)=nai

ou)k e)ndecomen ei)=nai

a)dunaton ei)=nai

a)nagkai=on mh ei)=nai

351

Lista IV

ou) dunaton mh ei)=nai

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai

a)dunaton mh ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

Poderiacuteamos estabelecer que todos os elementos da lista I

dunaton ei)=nai- ser possiacutevel ou eacute possiacutevel

e)ndecomenon ei)=nai-ser eventual ou eacute eventual

ou)k a)dunaton ei)=nai-natildeo eacute privado de possibilidade ser

ou)k a)nagkai=on ei)=nai-natildeo eacute necessaacuterio ser

Aquilo que eacute possiacutevel aquilo que eacute eventual aquilo que natildeo eacute privado de

possibilidade ou irreal e portanto eacute real e aquilo que natildeo eacute necessaacuterio ser e

portanto eacute possiacutevel ser

Poderiacuteamos estabelecer que todos os elementos da Lista III

352

ou) dunaton ei)=nai- natildeo possiacutevel ser

ou)k e)ndecomen ei)=nai-natildeo eventual ser

a)dunaton ei)=nai-privado de possibilidade ser

a)nagkai=on mh ei)=nai-necessaacuterio natildeo ser

Aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo natildeo eventual ser aquilo privado de

possibilidade ser aquilo necessaacuterio ser

Comparando cada termo da primeira com a terceira teremos

Aquilo que eacute possiacutevel Aquilo que eacute eventual aquilo que natildeo eacute privado de

possibilidade ou irreal e portanto eacute real e aquilo que natildeo eacute necessaacuterio ser e

portanto eacute possiacutevel ser

Aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo natildeo eventual ser aquilo privado de

possibilidade ser aquilo necessaacuterio ser

Assim

Aquilo que eacute possiacutevel aquilo natildeo eacute possiacutevel

Aquilo que eacute eventual aquilo natildeo eacute eventual

Aquilo que natildeo eacute privado de possibilidade aquilo privado de possibilidade

Aquilo que natildeo eacute necessaacuterio-aquilo necessaacuterio

Assim colocadas satildeo francamente equivalentes

Vejamos a Lista II e IV

353

Lista II

dunaton mh ei)=nai- Possiacutevel natildeo ser

e)ndecomenon mh ei)=nai- Eventual natildeo ser

ou)k a)dunaton mh ei)=nai- natildeo privado de possibilidade natildeo ser

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai- natildeo necessaacuterio natildeo ser

Assim todos os elementos da Lista II

Aquilo possiacutevel ser aquilo eventual natildeo ser aquilo natildeo privado de

possibilidade natildeo ser aquilo natildeo necessaacuterio natildeo ser

Lista IV

ou) dunaton mh ei)=nai- natildeo possiacutevel natildeo ser

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai- natildeo eventual natildeo ser

a)dunaton mh ei)=nai- eacute privado de possibilidade natildeo ser

a)nagkai=on ei)=nai- necessaacuterio ser

Portanto todos elementos da lista IV satildeo

Aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo natildeo eventual natildeo ser aquilo que eacute privado de

possibilidade natildeo ser aquilo natildeo necessaacuterio ser

Comparando a lista II e a Lista IV

354

Aquilo possiacutevel ser aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo eventual natildeo ser aquilo

natildeo eventual natildeo ser aquilo natildeo privado de possibilidade natildeo ser aquilo que eacute

privado de possibilidade natildeo ser aquilo natildeo necessaacuterio natildeo ser aquilo

necessaacuterio ser

Assim colocadas satildeo francamente equivalentes

Vejamos a passagem do texto Peri E(rmeneiaj 13 22b-24

leipetai toinun to ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqei=n tw=| dunaton

ei)=nai tou=to gar a)lhqej kai kata tou= a)nagkai=on ei)=nai

Ele abandona certamente o natildeo necessaacuterio natildeo ser para acompanhar o ser

possiacutevel pois essa verdade tambeacutem eacute do necessaacuterio

Claramente Aristoacuteteles situa uma relaccedilatildeo de equivalecircncia

Dessa maneira faltaria ainda a relaccedilatildeo dessa lista com a lista da seccedilatildeo 12 Mas

certamente a lista da seccedilatildeo 12 trata do eventual e a lista 13 do optativo por

isso elas satildeo incompatiacuteveis

O verbo e(pomai tanto quanto os outros tambeacutem eacute muito utilizado Ele difere

jaacute na voz dos outros pois eacute meacutedio Isso indica que ocorre a participaccedilatildeo do

sujeito no ato verbal de forma a que ele natildeo necessite de complementos

verbais Certamente a gramaacutetica falha ao estabelecer ao mesmo tempo os

complementos verbais agrave verbos que tem este tipo de voz Mais correto seria

355

afirmar natildeo os mesmos nomes de complementos verbais como dativo e

acusativo mas outros nomes que designassem relaccedilotildees ou interesses

Raramente aparece na forma ativa

Peri Yuxh=j 405 a 3

ἑποmicroένως δὲ τούτοις καὶ τὴν ψυχὴν ἀποδιδόασινmiddot τὸ γὰρ κινητικὸν τὴν

φύσιν τῶν πρώτων ὑπειλήφασιν οὐκ ἀλόγως

E consequumlentemente para esses tambeacutem atribuem a alma pois conceberam o

que concerne ao movimento a natureza das coisas primeiras natildeo sem razatildeo

Peri Yuxh=j 406 b 4

εἰ δὲ τοῦτ ἐνδέχεται καὶ ἐξελθοῦσαν εἰσιέναι πάλιν ἐνδέχοιτ ἄνmiddot τούτῳ δ

ἕποιτ ἂν τὸ ἀνίστασθαι τὰ τεθνεῶτα τῶν ζῴων

E se admite isso e tendo saiacutedo de novo se admitiria entrar e acompanharia

para isso o levantar as coisas mortas dos viventes

Peri Yuxh=j 428 a 20

ἔστι γὰρ φαντασία καὶ ψευδής λείπεται ἄρα ἰδεῖν εἰ δόξαmiddot γίνεται γὰρ δόξα

καὶ ἀληθὴς καὶ ψευδής ἀλλὰ δόξῃ microὲν ἕπεται πίστις (οὐκ ἐνδέχεται γὰρ

δοξάζοντα οἷς δοκεῖ microὴ πιστεύειν) τῶν δὲ θηρίων οὐθενὶ ὑπάρχει πίστις

356

φαντασία δὲ πολλοῖς

Pois a fantasia tambeacutem eacute possiacutevel ser falsa Portanto resta ver se eacute opiniatildeo

pois vem a ser uma opiniatildeo tanto verdadeira quanto falsa mas agrave opiniatildeo

acompanha a feacute (pois natildeo admite opinante naquilo em que natildeo se acredita) e

dentre as feras em nenhuma subsiste feacute mas em muitas fantasia

Peri Yuxh=j 428 b 22

τρίτον δὲ τῶν κοινῶν καὶ ἑποmicroένων τοῖς συmicroβεβηκόσιν οἷς ὑπάρχει τὰ ἴδια

(λέγω δ οἷον κίνησις καὶ microέγεθος) [ἃ συmicroβέβηκε τοῖς αἰσθητοῖς]middot περὶ ἃ

microάλιστα ἤδη ἔστιν ἀπατηθῆναι κατὰ τὴν αἴσθησιν E terceiro eacute dos comuns que acompanham agraves ocorrecircncias para as coisas

quais subsistem as coisas proacuteprias (e digo tal como a movimentaccedilatildeo e

magnitude) [as quais ocorre para os sensiacuteveis] a respeito de que jaacute eacute possiacutevel

ser enganado em relaccedilatildeo a sensaccedilatildeo

Peri (Ermeneiaj 22 a 39

Τὸ δ ἀναγκαῖον πῶς ὀπτέον φανερὸν δὴ ὅτι οὐχ οὕτως ἀλλ αἱ ἐναντίαι

ἕπονται αἱ δ ἀντιφάσεις χωρίς οὐ γάρ ἐστιν ἀπόφασις τοῦ ἀνάγκη microὴ εἶναι

τὸ οὐκ ἀνάγκη εἶναιmiddot ἐνδέχεται γὰρ ἀληθεύεσθαι ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ ἀmicroφοτέραςmiddot

τὸ γὰρ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι οὐκ ἀναγκαῖον εἶναι

357

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim mas

as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute natildeo

ser da necessidade o ser natildeo necesidade pois admite ser verdadeiro sob o

mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio

Peri (Ermeneiaj 22 b 30

᾽Απορήσειε δ ἄν τις εἰ τῷ ἀναγκαῖον εἶναι τὸ δυνατὸν εἶναι ἕπεται εἴ τε

γὰρ microὴ ἕπεται ἡ ἀντίφασις ἀκολουθήσει τὸ microὴ δυνατὸν εἶναιmiddot

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o eacute possiacutevel

Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo eacute

possiacutevel ser

Peri (Ermeneiaj 23 a 17

ὥστε ἐπεὶ τῷ ἐν microέρει τὸ καθόλου ἕπεται τῷ ἐξ ἀνάγκης ὄντι ἕπεται τὸ

δύνασθαι εἶναι οὐ microέντοι πᾶν καὶ ἔστι δὴ ἀρχὴ ἴσως τὸ ἀναγκαῖον καὶ microὴ

ἀναγκαῖον πάντων ἢ εἶναι ἢ microὴ εἶναι καὶ τὰ ἄλλα ὡς τούτοις

ἀκολουθοῦντα ἐπισκοπεῖν δεῖ

De maneira que uma vez que por meio do em parte acompanha o de

modo universal por meio a partir da necessidade para o que eacute acompanha o

ser possiacutevel natildeo certamente tudo E eacute de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio

358

e o natildeo necessaacuterio de todos ou ser ou natildeo ser e as outras coisas como eacute

preciso examinar as coisas que acompanham para essas

Hintikka entatildeo fornece o seu ponto de vista para o verbo

O uacuteltimo dos trecircs verbos que noacutes nos propusemos examinar natildeo ocorre muito

frequumlentemente no De Int 12-13 Estas ocorrecircncias no entanto ( ver 22a39

22b30 23a 17) nos autorizam a fazer uma suposiccedilatildeo junto ao seu significado

aqui Em 23 a 17 eacute dito que lsquocomo o universal segue (e(petai) com o

particular entatildeo o possiacutevel segue o necessaacuterio embora natildeo em todos os

sensos da palavrarsquo O verbo e(pesqai natildeo pode expressar equivalecircncia aqui

Nem pode expressar muito bem implicaccedilatildeo mesmo para um enunciado natildeo

estaacute implicada a correspondecircncia com um enunciado particular O que eacute

especialmente interessante na passagem citada eacute a indiferenccedila a ordem da

relaccedilatildeo pela qual nosso verbo se expressa O que uma analogia clara

Aristoacuteteles tenciona eacute diferente daquela que ele realmente anuncia o

necessaacuterio eacute relacionado ao possiacutevel do mesmo modo como o geral para o

particular (Para Aristoacuteteles essa analogia pode ter sido mais do que uma

mera analogia No capiacutetulo V noacutes observamos que ele chegou muito perto da

identificaccedilatildeo do necessaacuterio como o geral) A explanaccedilatildeo obvia eacute que essa

relaccedilatildeo do verbo serve para expressar eacute simeacutetrica112

Poteron de e)nantia e)stin h( katafasij th=| a)pofasei h) h( katafasij

th=| katafasei kai o( logoj tw=| logw| o( legwn o(ti pa=j a)nqrwpoj 112 Hintikka- Time and Necessity-p53

359

dikaioj tw=| ou)deij a)nqrwpoj dikaioj h) to pa=j a)nqrwpoj dikaioj tw=|

pa=j a)nqrwpoj a)dikoj oi(=on e)sti Kalliaj dikaioj-ou)k e)sti Kalliaj

dikaioj-Kalliaj a)dikoj e)stin potera e)nantia toutwn- ei) gar ta

men e)n th=| fwnh=| a)kolouqei= toi=j e)n th=| dianoia| e)kei= d e)nantia doxa h(

tou= e)nantiou oi(=on o(ti pa=j a)nqrwpoj dikaioj th=| pa=j a)nqrwpoj

a)dikoj kai e)pi tw=n e)n th=| fwnh=| katafasewn a)nagkh o(moiwj e)cein ei)

de mhde e)kei= h( tou= e)nantiou doxa e)nantia e)stin ou)d h( katafasij th=|

katafasei e)stai e)nantia a)ll h( ei)rhmenh a)pofasij w(ste skepteon

poia doxa a)lhqhj yeudei= doxh| e)nantia pote-ron h( th=j a)pofasewj h)

h( to e)nantion ei)=nai doxazousa legw de w(=de e)sti tij doxa a)lhqhj

tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon a)llh de o(ti ou)k a)gaqon yeudhj e(tera de o(ti

kakon potera dh toutwn e)nantia th=| a)lhqei= kai ei) e)sti mia kata

poteran e)nantia to men dh toutw| oi)esqai taj e)nantiaj doxaj

w(risqai tw=| tw=n e)nantiwn ei)=nai yeu=doj tou= gar a)gaqou= o(ti a)gaqon

kai tou= kakou= o(ti kakon h( au)th i)swj kai a)lhqhj ei)te pleiouj ei)te

mia e)stin e)nantia de tau=ta a)ll ou) tw=| e)nantiwn ei)=nai e)nantiai

a)lla ma=llon tw=| e)nantiwj$ Ei) dh e)sti men tou= a)gaqou= o(ti e)stin

a)gaqon doxa e)sti d o(ti ou)k a)gaqon e)sti de o(ti a)llo ti o( ou)c

u(parcei ou)d oi(=on te u(parxai tw=n men dh a)llwn ou)demian qeteon

ou)q o(sai u(parcein to mh u(parcon doxazousin ou)q o(sai mh u(parcein

to u(parcon -a)peiroi gar a)mfoterai kai o(sai u(parcein doxazousi to

mh u(parcon kai o(sai mh u(parcein to u(parcon- a)ll e)n o(saij e)stin h(

a)path au(=tai de e)x w(=n ai( geneseij e)k tw=n a)ntikeimenwn de ai(

360

geneseij w(ste kai ai( a)patai) ei) ou)=n to a)gaqon kai a)gaqon kai ou)

kakon e)stin kai to men kaq au(to to de kata sumbebhkoj

sumbebhke gar au)tw=| ou) kakw=| ei)=nai$ ma=llon d e(kastou a)lhqhj h(

kaq au(to kai yeudhj ei)per kai a)lhqhj -h( men ou)=n o(ti ou)k a)gaqon

to a)gaqon tou= kaq au(to u(parcontoj yeudhj h( de tou= o(ti ka-kon tou=

kata sumbebhkoj w(ste ma=llon a)n ei)h yeudhj tou= a)gaqou= h( th=j

a)pofasewj h) h( tou= e)nantiou dieyeustai de malista peri e(kaston o(

thn e)nantian e)cwn doxan ta gar e)nantia tw=n plei=ston diaferontwn

peri to au)to ei) ou)=n e)nantia men toutwn h( e(tera e)nantiwtera de h(

th=j a)ntifasewj dh=lon o(ti au(th a)n ei)h h( e)nantia h( de tou= o(ti kakon

to a)gaqon sumpeplegmenh e)stin kai gar o(ti ou)k a)gaqon a)nagkh

i)swj u(polambanein ton au)ton

)Eti d ei) kai e)pi tw=n a)llwn o(moiwj dei= e)cein kai tauth| a)n doxeie

kalw=j ei)rh=sqai h) gar pantacou= to th=j a)ntifasewj h) ou)damou= o(soij

de mh e)stin e)nantia peri toutwn e)sti men yeudhj h( th=| a)lhqei=

a)ntikeimenh oi(=on o( ton a)nqrwpon mh a)nqrwpon oi)omenoj dieyeustai

ei) ou)=n au(=tai e)nantiai kai ai( a)llai ai( th=j a)ntifasewj

)Eti o(moiwj e)cei h( tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon kai h( tou= mh a)gaqou= o(ti

ou)k a)gaqon kai proj tautaij h( tou= a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon kai h( tou=

mh a)gaqou= o(ti a)gaqon th=| ou)=n tou= mh a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon a)lhqei=

ou)sh| doxh| tij e)nantia ou) gar dh h( legousa o(ti kakon a(ma gar a)n

pote ei)h a)lhqhj ou)depote de a)lhqhj a)lhqei= e)nantia e)sti gar ti mh

a)gaqon kakon w(ste e)ndecetai a(ma a)lhqei=j ei)=nai ou)d au)= h( o(ti ou)

361

kakon [a)lhqhj gar kai au(th] a(ma gar kai tau=ta a)n ei)h leipetai dh

th=| tou= mh a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon e)nantia h( tou= mh a)gaqou= o(ti

a)gaqon [yeudhj a)lhqhj gar au(th] w(ste kai h( tou= a)gaqou= o(ti ou)k

a)gaqon th=| tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon

Faneron de o(ti ou)den dioisei ou)d a)n kaqolou tiqw=men thn

katafasin h( gar kaqolou a)pofasij e)nantia e)stai oi(=on th=| doxh| th=|

doxazoush| o(ti pa=n a)gaqon a)gaqon h( o(ti ou)den tw=n a)gaqw=n a)gaqon h(

gar tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon ei) kaqolou to a)gaqon h( au)th e)sti th=| o(

ti a)n h)=| a)gaqon doxazoush| o(ti a)gaqon tou=to de ou)den diaferei tou= o(ti

pa=n o( a)n h)=| a)gaqon a)gaqon e)stin o(moiwj de kai e)pi tou= mh a)gaqou=

(Wst ei)per e)pi doxhj ou(twj e)cei ei)si de ai( e)n th=| fwnh=| katafaseij

kai a)pofaseij sumbola tw=n e)n th=| yuch=| dh=lon o(ti kai katafasei

e)nantia men a)pofasij h( peri tou= au)tou= kaqolou oi(=on tamph=| o(ti pa=n

a)gaqon a)gaqon h) o(ti pa=j a)nqrwpoj a)gaqoj h( o(ti ou)den h) ou)deij

a)ntifatikw=j de o(ti h) ou) pa=n h) ou) pa=j faneron de kai o(ti a)lhqh=

a)lhqei= ou)k e)ndecetai e)nantian ei)=nai ou)te doxan ou)te a)ntifasin

e)nantiai men gar ai( peri ta a)ntikeimena peri tau=ta d e)ndecetai

a)lhqeuein ton au)ton a(ma de ou)k e)ndecetai ta e)nantia u(parcein tw=|

au)tw=|113

113 A seccedilatildeo 14 natildeo foi traduzida nem comentada devido a dificuldade de se aceitar que

essa seja de forma conclusiva de Aristoacuteteles jaacute que na verdade parece ser uma repeticcedilatildeo

exaustiva daquilo que jaacute foi dito Natildeo me parece que essa seja uma caracteriacutestica

aristoteacutelica jaacute que Aristoacuteteles natildeo se mostra repetitivo mas sim inovador

362

Conclusatildeo

Heinrich Boumlll ganhador do precircmio Nobel 1972 com seu livro ldquoO que seraacute

desse Rapazrdquo Toma o seu mote do que aconteceu com ele em 1937 quando

obteve o certificado de maturidade Alguns anos mais tarde observou que esse

continha dois erros O primeiro sua data de nascimento estava errada e

segundo a profissatildeo escolhida por ele ldquolivreirordquo havia sido mudada sem a sua

consulta preacutevia para ldquoeditorrdquo Esta foi a justificativa para que ele entatildeo

questionasse todos os dados contidos naquele certificado e inclusive as suas

notas Certamente no bojo deste mote se incluiacutea tambeacutem o questionamento

sobre o funcionamento do ensino da Alemanha de sua eacutepoca que era baseado

no sofrimento

ldquoAlguns outros pontos de vista preciso esclarecer casoldquosofrerrdquo na escola e

escrever sobre isto faccedila parte das tarefas obrigatoacuterias dos autores alematildees

eu preciso mais uma vez me culpar pela inobservacircncia deste deverrdquo

Certamente quando Boumlll se pergunta se ele mesmo era ele mesmo que ali era

declarado como maduro e se era ele aquele descrito no certificado e se natildeo era

quem seria eu faccedilo a mesma pergunta sobre o que pode ser entendido dentro

do mar de ruiacutenas que se chama filosofia moderna eacute ela mesma filosofia e se

natildeo eacute o que eacute Mas de alguma maneira Boumlll se posiciona diante dos fatos

quando afirma

ldquoOutro esclarecimento minha invenciacutevel (e ateacute hoje natildeo vencida) aversatildeo ao

363

nazismo natildeo era uma forma de resistecircncia eles me repugnavam me

enojavam em todos os niacuteveis de minha existecircncia consciente e

instintivamente esteacutetica e politicamente Ateacute hoje natildeo consegui descobrir

nenhuma dimensatildeo recreativa nos nazistas e seu tempo muito menos uma

esteacutetica e isto faz com que eu me arrepie com a realizaccedilatildeo de certos filmes e

a encenaccedilatildeo de certas peccedilas teatrais Na juventude Hitlerista eu simplesmente

natildeo conseguia entrar e natildeo entrei e foi assimrdquo

Talvez haja uma semelhanccedila entre a histoacuteria de Boumlll onde todos os

documentos da eacutepoca desapareceram numa aacutegua furtada de uma tal cidade e

rua e o caminho da filosofia que depois do seu trajeto grego passou para as

matildeos dos latinos e assim chegou ateacute noacutes como alguma coisa que

desconhecemos quase que totalmente Na verdade noacutes ao contraacuterio de Boumlll

temos documentos livros e uma grande bibliografia a nosso dispor Mas seraacute

que podemos confiar em tais documentos Melhor seria perguntar se hoje em

dia o texto fala e se o deixamos falar A filosofia jaacute eacute de certa maneira do

ponto de vista dos cientistas duvidosa mas essa duacutevida a carrega e a dispotildee

com criacutetica positiva mas por outro lado a gramaacutetica que a dispotildee e o

formalismo que a estrutura eacute sem duacutevida algo que a estabelece como se todos

os documentos tivessem se transformado e desaparecido Tomar contato com

a filosofia grega em grego eacute quase que retornar de um periacuteodo que se tornou

sem memoacuteria

Certamente eu natildeo me lembro do que aprendi na escola por que sei que natildeo

aprendi na escola talvez pudesse chamar como Boumlll de escola para a morte

pois a escola era dirigida simplesmente a burocracia e o mercado de trocas de

capital Mas seraacute que nisso existe alguma relaccedilatildeo com aprender Poderia dizer

o mesmo tambeacutem durante a universidade em que passei por vaacuterios cursos

364

Certamente que aprendemos eacute apenas uma meia verdade O que Boumlll chama

dimensatildeo recreativa natildeo existe dentro do plano da gramaacutetica assim com

dimensatildeo esteacutetica cultural ou poliacutetica Desta maneira foi tambeacutem essa eacutepoca

transformada numa espeacutecie de ruiacutena Ela se concretizou em ruiacutena Perdeu natildeo

somente o espiacuterito mas tambeacutem o corpo Mas neste trajeto havia uma outra

escola que poderiacuteamos chamar de escola para a vida Mas dessa eu soacute me

lembro das aulas de grego claacutessico sei que aprendi porque existiu e existe um

professor que sempre seguiu o caminho oposto ao da morte e eu digo um e

assim natildeo desmereccedilo os outros eles simplesmente natildeo existiram e portanto

posso colocar em duacutevida todos os outros ensinamentos Talvez haja algumas

sobras que ficaram como ruiacutenas de algo que na verdade nem sei o que foi

Assim tambeacutem a filosofia se extende por uma longa histoacuteria que na verdade se

poderia caracterizar como uma grande ruiacutena natildeo sabemos o que eacute e o que foi

eacute um enigma Talvez o periacuteodo do nazismo natildeo seja apenas e tatildeo somente o

que ocorreu na Alemanha mas aquele que destroacutei e destruiu a vida de muitos

estudantes e de muitas geraccedilotildees Aquele que transformou a filosofia grega em

ruiacutena muito embora gramaticalmente e formalmente natildeo haja duacutevidas sobre

sua constituiccedilatildeo e que por esforccedilo de alguns tentamos retomar Certamente

natildeo haacute nenhuma certeza ou conclusatildeo do que poderaacute acontecer estabelecendo

essa tentativa de volta Seja como for Boumlll se posicionou e eu tambeacutem Dentro

daquilo que Boumlll chamou de nazismo eu chamo de gramaacutetica formal e mais de

vida sem qualquer espectativa criativa ou que realmente seja de ensinar e

aprender Eacute claro que vou mais aleacutem isso tambeacutem se chama o que se

transformou no espiacuterito determinista que tenta de todas as formas terminar

com o espiacuterito humano e transformaacute-lo numa quantidade mensuraacutevel como a

de um mercado de qualquer produto

Explico melhor Quando esse espaccedilo humano se fecha e assim natildeo resta

365

nenhum espaccedilo para diaacutelogo passamos a viver numa comunicaccedilatildeo que apenas

eacute funcional e que estende os seus tentaacuteculos para todos os lados Parece

contraditoacuterio que estejamos falando de Aristoacuteteles o fundador da loacutegica formal

e aquele que estabelece uma gramaacutetica fixa e determinada para a verdade dos

fatos com uma realidade indubitaacutevel Seraacute que Aristoacuteteles eacute isso mesmo

Talvez devamos fazer a mesma pergunta de Boumlll para quem vai estudar em

grego esse autor ldquoO que vai ser desse Rapazrdquo O processo da linguagem que

a filosofia grega apontou restam somente ruiacutenas Eacute oacutebvio que eu natildeo tenho a

pretensatildeo de corrigir um fato de tal grandeza Por si soacute ter esta consciecircncia jaacute

representa muita coisa Uma coisa eacute certa a memoacuteria de Boumlll ficou

comprometida pela ausecircncia de documentos mas a nossa certamente pela

quantidade de comentadores que sequer leram o texto e o descrevem como

tivessem lido e estudado na sua forma mais apropriada Como diz Boumlll

Ele foram queimados ou perdidos numa aacutegua furtada da casa nuacutemero 17 no

Karolingerring em Colocircnia

E eu pergunto ldquoO que vai ser desse Rapazrdquo E automaticamente respondo que

aquela demanda por conhecimento geradora do intelecto e luacutedica por natureza

se transformou numa gramaacutetica pedante e esdruacutexula um conjunto de regras

formais que natildeo serve para coisa nenhuma da formaccedilatildeo do espiacuterito humano

Eles natildeo foram queimados mas desapareceram diante da multidatildeo de

interpretaccedilotildees sem rumo desvinculadas da liacutengua original e destratadas dentro

da gramaacutetica formal

Da mesma maneira como Boumlll a sincronizaccedilatildeo dos fatos pessoais com os

elementos histoacutericos pode ser colocada tambeacutem em duacutevida Embora natildeo

tenhamos vivido as experiecircncias de modo pessoal da histoacuteria grega e a

366

histoacuteria natildeo deixar duacutevidas da sua autenticidade como fato histoacuterico poreacutem

ela tambeacutem se organiza junto de uma gramaacutetica formalista e determinista

como jaacute se tornou claro diante das reviravoltas de fatos que antes eram

descritos de uma maneira e hoje satildeo de outra completamente diferente

Certamente a dimensatildeo dos fatos humanos eacute diferente da objetividade vazia de

dados cientiacuteficos mas mesmo assim fica a duacutevida do que realmente

aconteceu Tambeacutem eacute preciso se distanciar daqueles que denunciaram estes

acontecimentos mas que por detraacutes tinham projetos poliacuteticos ainda mais

suspeitos e mais formais do que os anteriores Talvez devamos nos perguntar

tambeacutem o que significa essa disciplina que se chama linguumliacutestica e que atesta

com uma veracidade indiscutiacutevel sobre todos os fatos da liacutengua Seraacute que

atesta mesmo Onde foi parar a nossa liacutengua Seraacute que o latim contaminado

de formalismos e determinismos a representa de modo digno Seraacute que por

traacutes de toda essa barbaacuterie ainda se encontra a possibilidade de distinguirmos

algo com clareza objetividade e espiacuterito humano

Tuttavia che in filosofia esistano dei principi intoccabili egrave um male egrave ancora

peggio se tali prinzipi son infondati egrave um male ancor maggiore se questi

principi intoccabili e infondati sono stati giagrave in passato oggetto di uma

violenta disputa Comrsquo egrave possibileche um principio discutibile che nessuno

riesce ad accertare sia stato considerato tanto sicuro de non sembrare

nemmeno lecito metterlo in questione Dovrsquoegrave finita la critica scientifica di cui

oggi siamo cosi fieri114

114 Lukasiewicz Jan- Del Principio di contraddizione in Aristotele-p15

367

Aristoacuteteles natildeo eacute determinista e muito menos classificatoacuterio como a maioria o

aponta O texto de Aristoacuteteles Peri (Ermeneiaj natildeo eacute gramatical ou loacutegico

e muito menos linguumliacutestico O texto trata da liacutengua grega e dos enunciados

gregos A incerteza eacute na verdade siacutembolo da obra aristoteacutelica mas natildeo no

sentido do que permanece incerto eternamente ou do que eacute mal construiacutedo e

desta forma incerto e ambiacuteguo mas do totalmente ambiacuteguo e que forccedila o

estudioso sempre a estar num processo que se inicia e termina e portanto

provisoacuterio Da mesma forma poderiacuteamos explicar este fato pela relaccedilatildeo das

leis divinas e natildeo escritas e da lei da cidade e escrita Quanto mais uma lei

pode se desenvolver e mudar mais ela se distancia e se opotildee agrave lei que eacute

determinada por algum homem pessoalmente e que representa aquele conjunto

de valores morais e se estabelece como divindade Este que representa as leis

divinas diz que a divindade a depositou ali O consenso e a consulta satildeo

caracteristicas da lei escrita e natildeo das leis religiosas e divinas Portanto a lei

da cidade estabelece que a liacutengua eacute na verdade fonte inesgotaacutevel e deve ser

tratada assim mas que estaacute inserida dentro de um contexto humano A

incerteza eacute mais uma virtude que trata de levar a criatividade e a densidade de

modo contiacutenuo sem precisar da recorrecircncia de opiniotildees estabelecidas e

precaacuterias embora a maioria as veja como soluccedilatildeo da proacutepria incapacidade Ela

se situa dentro da alma humana e conduz as coisas para as possibilidades e

dessa forma para meios e atividades que natildeo se desligaratildeo de forma nenhuma

como linguagem e saber Desta forma tanto a ausecircncia de movimento da alma

por ela mesma como a noccedilatildeo de diaacutefano estatildeo profundamente enraizadas

dentro dessa perspectiva A ausecircncia de movimento por ela mesma forccedila a

relaccedilatildeo com as coisas e assim impossibilita que a essecircncia do ser humano se

dissolva Da mesma forma o diaacutefano impede que ele seja observado sem um

meio e dessa forma impede que a possibilidade domine a atividade e a

368

atividade a possibilidade Certamente diratildeo os entendidos que Aristoacuteteles quis

atingir a essecircncia primeira e uacutenica do ser humano como realidade material

Isso natildeo soacute eacute impossiacutevel como descaracterizadora do espiacuterito humano em

todos os seus planos A noccedilatildeo de aoristo equivocada levou o homem para um

caminho que ele mesmo natildeo se compatibiliza o do infinito Na verdade a

falta de definiccedilatildeo do conceito de aoristo inviabiliza a noccedilatildeo de futuro e ao

mesmo tempo leva para um caminho perigoso tanto o infectum como o

perfectum O homem conseguiu um magniacutefico desenvolvimento tecnoloacutegico

mas ele eacute de pouca ou nenhuma serventia sem o espiacuterito humano que o

caracteriza Construir um foguete talvez hoje em dia seja mais faacutecil do que

analisar e comprender como o ser humano pode viver e se relacionar com os

de sua espeacutecie e dos que natildeo satildeo de sua espeacutecie Claro que haacute interesses

econocircmicos que satildeo preponderantes para que um tal espiacuterito se desenvolva e

cresccedila com a forma das tecnologias Mas essa natildeo eacute a explicaccedilatildeo e nem a

hipoacutetese de soluccedilatildeo

Aristoacuteteles demonstra de maneira clara e objetiva que sem termos clareza

manifesta do ponto de vista da liacutengua e eu digo do raciociacutenio da liacutengua esse

espiacuterito continuaraacute pobre e irrelevante como no nosso momento atual A

criaccedilatildeo dos recursos de uma liacutengua estaacute intimamente ligado agrave maneira como

tratamos do que Aristoacuteteles chama de o)recij Este apetite de saber eacute o que

integra todos os componentes da vida humana e natildeo a determina pois estaacute

provado que podemos transformaacute-lo em alguma coisa completamente

destrutiva e que se distancia da vida mas move ou melhor dota de

movimento a essecircncia primeira e a transforma em essecircncia segunda natildeo como

algo que eacute mais primitivo e menos dotado de possibilidades ao contraacuterio nos

possibilita entrar dentro do processo inesgotaacutevel e provisoacuterio do saber Essa

natildeo eacute melhor ou pior do que a outra eacute a uacutenica que temos como concreta e que

369

nos abre a possibilidade de alccedilarmos vocircos para nossa coexistecircncia enquanto

indiviacuteduos humanos

Aristoacuteteles reconstitui os caminhos da alma para que observemos o quanto

eles devem ser utilizados para servir para a humanidade como recursos de

perpeacutetua paz criatividade e tranquumlilidade A linguagem humana deve servir

como base para a criaccedilatildeo de uma sociedade mais justa e mais harmocircnica

dentro de todos os planos da existecircncia Natildeo eacute a palavra que serviu de base

para a educaccedilatildeo grega mas eacute o enunciado e suas variantes que permitem que

ele se densenvolva enquanto valores humanos

Mas o enunciado soacute pode se desenvolver com base na diferenccedila associada a

um caraacuteter de valor negativo Negativo natildeo enquanto valor que nega aquilo

absolutamente e se transforma em nada mas negativo enquanto permite que

as diferenccedilas sejam respeitadas e que o espiacuterito humano se mantenha como

inquietude e emoccedilatildeo viva A tranquumlilidade da emoccedilatildeo permite a

desestabilizaccedilatildeo e a consequumlente reestruturaccedilatildeo daquilo que chamamos de

mente (frhn) A eliminaccedilatildeo da negatividade a transforma num elemento

tiracircnico e autoritaacuterio que natildeo vecirc nada aleacutem de mesquinharia e avareza Quem

notou pela primeira vez tal fato foi Platatildeo que no seu espiacuterito grandioso tanto

loacutegico como mitoloacutegico conseguiu atraveacutes de um esforccedilo supremo transformar

isso em filosofia literatura e diaacutelogo O humor e o espiacuterito de seriedade

sempre andam junto ao espiacuterito platocircnico

Aristoacuteteles notou o que significava a revoluccedilatildeo da diferenccedila e o levou mais

adiante enquanto radicalizaccedilatildeo e consequumlente desenvolvimento Claro que

isso soacute foi possiacutevel por meio de uma liacutengua que tinha os recursos necessaacuterios

para que se implementasse tal investigaccedilatildeo e desenvolvimento

A liacutengua grega foi construiacuteda dentro de uma sociedade que privilegiava a

cultura em funccedilatildeo de outros aspectos e que soube levar ao aacutepice as discussotildees

370

e investigaccedilotildees dentro da vida grega e se aproveitou ao maacuteximo dentro de sua

eacutepoca do que hoje se chama ato eacutetico A accedilatildeo que vai aleacutem do mero ato de

fazer e visa o todo Eacute claro que a civilizaccedilatildeo grega eacute humana e tem falhas

assim como Aristoacuteteles tambeacutem Mas as falhas satildeo inteiramente superadas

pelas virtudes e por um espiacuterito revolucionaacuterio Mas como entatildeo pode ter

acontecido esta radicalizaccedilatildeo ao contraacuterio Posso sugerir que a cabeccedila grega eacute

muito diferente da cabeccedila latina Assim como a unidade da liacutengua grega se

desenvolveu de modo totalmente diferente da unidade da liacutengua latina tanto

como civilizaccedilatildeo como em ldquounidade federativardquo A cabeccedila latina se dirigiu

para a histoacuteria de Roma para o direito de Roma e para a gramaacutetica latina e a

grega se desenvolveu para a filosofia a cultura e a educaccedilatildeo como

preponderantes da alma humana Talvez o maior exemplo seja Homero que

destinou sua obra para humanidade enquanto literatura e que supera qualquer

compromisso de ufanismo ou superioridade de alguma raccedila sobre outra

Talvez devamos algum dia pensar a frase de Aristoacuteteles

dio ou)depote noei= a)neu fantasmatoj h( yuch Por isso a alma jamais pensa sem apariccedilatildeo

Peri Yuxh=j-431 a17

371

Bibliografia

ALDRICH Henry Artis Logicae Rudimenta Oxford Henry Hammans

1862

ALLAN D J The Philosophy of Aristotle 2nd ed New York Oxford

University Press 1970

ANSCOMBE GEM Aristotle and the Sea Battle In Mind New Series

Vol 65 Nuacutemero 257 Oxford University Press 1956

AUBENQUE Pierre El problema del ser en Aristoacuteteles Madrid Taurus

1987

AMMONIUS In Aristotelis De Interpretatione Commentarius Berlin Berolini

1897

AQUINATIS S Thomae In Aristotelis Libros Peri Hermeneias et

Posteriorum Analiticorum expositio Casali Marietti 1955

ARISTOTELIS Categoriae et Liber de Interpretatione Oxford ed L

Minio-Paluello Clarendon Press 1949 (Repr1966)

ARISTOacuteTELES Categorias Lisboa Guimaratildeesamp Companhia 1982

ARISTOacuteTELES Da Alma Lisboa Ediccedilotildees 70 2001

372

ARISTOacuteTELES De Anima Hildesheim-Zuumlrich-New York Georg Olms

Verlag 1990

ARISTOTLE De Anima Oxford Ed WD Ross Clarendon Press 1961

(repr 1967)

ARISTOacuteTELES H)qikwn Nikomaxeion Paris Librairie Garnier Fregraveres

1950

ARISTOTELIS Opera Omnia Paris P Lethiellrsquoeux Editoris 1896

ARISTOTLE The Complete Works of Aristotle JBarnes ed Bollingen

Series Princeton 1984 2 vols

ASIacuteN Miguel Introduccion Al Arte de la Loacutegica por Abemtomluacutes de Alcira

Madrid Centro de Estudos Histoacutericos 1916

Ax Wolfram Laut Stimme und Sprache Goumlttingen Vandenhoeck und

Ruprecht 1986

BAumlCK Allan T Aristotlersquos Theory of Predication Boston-Koumlln Brill 2000

BARTHEacuteLEMY-SAINT HILAIRE J De La Logique drsquoAristote Paris Chez

Ladrange 1838

BOETII Anici Manli Severini Aristotelis Peri E(rmeneiaj Comentarii

Lipsiae B G Teubneri 1874

373

BOumlLL Heinrich Was soll asu dem Jungen bloB werden Bornheim Lamuv

Verlag 1981

BONITZ H Aristotelische Studien Wien Horst Seidl 1867

BREacuteAL Michel Essai de Seacutemantique Paris Librairie Hachette et C 1897

BRENTANO Franz Von der Mannigfachen Bedeutung des Seienden nach

Aristoteles Freiburg im Breisgau Herdersche Verlagshandlung 1862

CASE T The Development of Aristotle In Mind 34 (1925)

CHAIGNET A Ed Essai sur la Psychologie DrsquoAristote Paris Librairie

Hachette 1883

CHANTRAINE P Dictionaire Eacutetymologique de la Langue Grecque Paris

Eacuteditions Klincksieck 1990

CHERNISS Harold F Aristotlersquos Criticism of Presocratic Philosophy

Baltimore John Hopkins Press 1934

CHERNISS Harold F Aristotles Criticism of Plato and the Academy

Baltimore Johns Hopkins Press 1944

CLAGETT M Greek Science In Antiquity New York Macmilan 1963

DE VOGEL CJ Greek Pholosophy Leiden E J Brill 1959 volume 03

374

DEXIPUS In Aristotelis Categorias Commentarius Berlin Berolini 1897

EDEL Abraham Aristotle and his Philosophy Chapel Hill NC University

of North Carolina Press 1982

EVERSON Stephan Aristotle on Perception Oxford Clarendon Press1997

FERRARIA Augustinus de Quaestiones Super Librum Praedicamentorum

Aristotelis Stockholm AlmqvistampWiksell International 2000

FREDE Michael Essays in Ancient Philosophy Minneapolis University of

Minessota Press 1987

GRANGER Herbert Aristotles Idea of the Soul Boston Kluwer Academic

Press 1996

GRENE Marjorie A Portrait of Aristotle Chicago University of Chicago

Press 1963

GUIDORIZI Giulio amp BETA Simone La Metafora Pisa Edizione

Ets 2000

HAFEMANN Burkhard Aristoteles Transzendentaler Realismus Berlin-

New York De Gruyter 1998

HARTMAN Edwin Substance Body and Soul Aristotelian Investigations

Princeton Princeton University Press 1977

375

HERMANN Conrad Das Problem der Sprache und seine Entwicklung in

der Geschichte Dresden Rudolf Kuntze 1865

HINTIKKA Jaako Time and Necessity Oxford Clarendon Press 1973

JAEGER W Studien zur Entstehungsgeschichte der Metaphysik des

Aristoacuteteles Berlin Weidmann 1923

LEAR Jonathan Aristotle The Desire to Understand Cambridge

Cambridge University Press 1988

LUKASIEWICZ Jan Del Prinzipio di Contraddizione in Aristotele

Macerata Quodlibet 2003

MODRAK Deborah Aristotle The Power of Perception Chicago The

University of Chicago Press 1987

MONTANARI Elio La Sezione Linguistica del Peri Hermeneias di

Aristotele Firenze Universita Degli Studi di Firenze 1984

MURACHCO H G Liacutengua Grega Petroacutepolis Discurso ampVozes 2005

MURE G R G Aristotle London E Benn Ltd 1932

NUSSBAUM Martha C and Ameacutelie Oksenberg Rorty (eds) Essays on

Aristotles De Anima First paperback edition with an additional essay

by MF Burnyeat Oxford Clarendon Press (Originally published

[1992] 1995)

376

NUYENS Franccedilois LrsquoEvolution De La Psychlogie DrsquoAristote Louvain

Editions de LrsquoInstitut Supeacuterieur de Philosophie 1973

PACIUS Julius Aristotelis Peripateticorum Principiis Organon Frankfurt

Georg Olms Verlag 1967

PHILOPONOS J In Aristotelis Categorias Commentarius Berlin Berolini

1897

PHILOPONOS J In Aristotelis De Anima Commentarius Berlin Berolini

1897

PLATAtildeO Ouvres Complegravetes Paris Socieacutete DrsquoEacutedition Les Belles Lettres

1949

RENAN Ernest De LrsquoOrigine du Langage Paris Michel Levy Freres 1858

ROSS WD Aristoacuteteles Buenos Aires Editorial Charcas

ROMILLY Jacqueline La Loi Dans la Penseacutee Grecque Paris Les Belles

Lettres 2002

SIMPLICIUS In Aristotelis CategoriasCommentarius Berlin Berolini

1897

SIMPLICIUS In Aristotelis De Anima Commentarius Berlin Berolini

1897

377

SMITH Herbert Weir Greek Grammar Massachusetts Harvard University

Press 1984

STEPHANUS In Aristotelis De Interpretatione Commentarius Berlin Berolini

1897

TRENDELENBURG Adolf Erlaumluterungen zu den Elementen der

aristotelischen Logik Berlin G Bethge 1861

TRICOT J Organon Paris Librairie Philosophique JVrin 1946

ZADRO Attilio Tempo ed Enunciati Nel De Interpretatione di Aristoteli

Padova Liviana Editrice 1979

WAITZ Theodorus Aristotelis Organon Graece Lipsiae Svmtibus Hahnii

1844 2 vol

WEIDEMANN Hermann Aristoacuteteles-Peri Hermeneias Berlin Akademie

Verlag 2002

WHITAKER C W A Aristotlersquos De Interpretatione Oxford Clarendon

Press 1995

  • Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo
  • RESUMO
  • Abstract
  • SUMAacuteRIO
  • bull Introduccedilatildeo
  • [Sobre a Expressatildeo] Texto-Lorenzo Minio-Paluello-1949
  • TRADUCcedilAtildeO
  • Capiacutetulo I
  • Capiacutetulo II
  • Capiacutetulo III
  • Conclusatildeo
  • Bibliografia

UNIVERSIDADE DE SAtildeO PAULO FACULDADE DE FILOSOFIA LETRAS E CIEcircNCIAS HUMANAS DEPARTAMENTO DE LETRAS CLAacuteSSICAS E VERNAacuteCULAS PROGRAMA DE POacuteS-GRADUACcedilAtildeO EM LETRAS CLAacuteSSICAS

Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo

Guilherme Mello Barreto Algodoal

Tese apresentada ao Programa de Poacutes-Graduaccedilatildeo em Letras Claacutessicas do departamento de Letras Claacutessicas

Vernaacuteculas da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da

Universidade de Satildeo Paulo para a obtenccedilatildeo do tiacutetulo de Doutor em Letras

Orientador Prof Dr Henrique G Murachco

Satildeo Paulo

2007

Serviccedilo de Biblioteca e Documentaccedilatildeo da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da Universidade de Satildeo Paulo

Algodoal Guilherme Mello Barreto

Peri (Ermeneiaj ou Sobre a expressatildeo Guilherme Mello Barreto Algodoal orientador Henrique G Murachco -- Satildeo Paulo 2007

377 p

Tese (Doutorado - Programa de Poacutes-Graduaccedilatildeo em Letras Claacutessicas Aacuterea de concentraccedilatildeo Letras Claacutessicas) - Departamento de Letras Claacutessicas e Vernaacuteculas da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da Universidade de Satildeo Paulo

1 Aristoacuteteles 384-322 a C 2 Filosofia da linguagem 3 Liacutengua grega 4 Filosofia

antiga 5 Filosofia grega I Tiacutetulo

21ordf CDD 14994 480 180

A396

FOLHA DE APROVACcedilAtildeO

Guilherme Mello Barreto Algodoal Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo

Tese apresentada ao Programa de Poacutes-Graduaccedilatildeo em Letras Claacutessicas do departamento de Letras Claacutessicas

Vernaacuteculas da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da

Universidade de Satildeo Paulo para a obtenccedilatildeo do tiacutetulo de Doutor em Letras

Aprovado em

Banca Examinadora

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

Ao querido Prof Dr Henrique Graciano Murachco que com seu inestimaacutevel amor conhecimento sinceridade e bondade ilumina a

todos os que estudam as Letras Claacutessicas Tudo o que houver de bom neste trabalho eacute devido agrave sua orientaccedilatildeo e sabedoria

Agrave Glorinha minha esposa querida e amada luz da minha vida sem a qual para mim nada teria sentido

Agrave minha matildee Dora e aos meus irmatildeos e irmatildes

Aos meus sobrinhos e sobrinhas em especial agrave Clara Pedro sua esposa

Luciane e sua filhinha Juacutelia

Ao meu pai e a minha irmatilde que jaacute se foram

Ao vovocirc Fausto e a vovoacute Bebecirc que jaacute partiram

Agradecimentos A todos os Brincas em especial aos queridos Jairo e sua esposa Eloah agrave Cristina Cabeacute e seus filhos Manuela e Isabela agrave Carla e Seacutergio pela bondade gentileza e pelos grandes momentos de aprendizado e convivecircncia Agrave Maria Helena Bresser pela sua generosidade Ao Blaidi SantrsquoAnna e famiacutelia por serem bem mais que

amigos queridos

Agrave Gaia Pardrsquoellas pela alegria e vivacidade

Agrave Iacuteris Pardrsquoellas pela alegria e muita vivacidade

Aos meus alunos e alunas porque se natildeo existissem eu natildeo

teria feito este trabalho

Agrave Prof DraMariana Lacombe Loisel por ser uma pessoa que

se dedica ao saber e natildeo ao poder

RESUMO

ALGODOAL G M B Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo 2007 377 f Tese (Doutorado) Faculdade de Filosofia Ciecircncias Humanas e Letras Universidade de Satildeo Paulo Satildeo Paulo 2007 Este trabalho traduz e comenta o texto aristoteacutelico Peri (Ermeneiaj assim como trata das relaccedilotildees desse texto com as obras Peri Yuxh=j e Kategoriai tambeacutem de Aristoacuteteles As unidades simples satildeo investigadas por Aristoacuteteles no livro do Organon Kategoriai e as unidades declarativas no livro do Organon Peri (Ermeneiaj A alma eacute investigada com mais detalhe no livro Peri Yuxh=j Buscar como se constituem as relaccedilotildees entre esses livros significa delimitar e especificar os campos de intersecccedilatildeo e de ordem Este trabalho visa fundamentar a noccedilatildeo semacircntica loacutegica orgacircnica e funcional da liacutengua a partir da apreciaccedilatildeo do conceito de incerteza aristoteacutelico e da noccedilatildeo de transposiccedilatildeo da primeira essecircncia para a segunda essecircncia A maneira escolhida envolveu de modo paralelo uma leitura linear dos textos gregos e ao mesmo tempo uma investigaccedilatildeo da relaccedilatildeo entre a alma e a unidade voz pensamento e coisa na sua forma simples e declarativa Deixando o texto falar - ao contraacuterio da anaacutelise formal- esse pensamento envolve uma visatildeo eacutetica e social que tem em primeiro plano a visatildeo do bem comum e da preeminecircncia do social em relaccedilatildeo ao individual A valorizaccedilatildeo da liacutengua de forma integrada como voz pensamento e coisa permite que a significaccedilatildeo como parte preponderante seja constituiacuteda como formaccedilatildeo humana e dessa maneira impede que a liacutengua seja vista como um conjunto de regras que tem por fim alcanccedilar fins utilitaacuterios e mercadoloacutegicos A visatildeo aristoteacutelica da liacutengua eacute estabelecida natildeo por relaccedilotildees gramaticais mas por meio de uma visatildeo que integra a alma ao pensamento a voz e as coisas A questatildeo do conhecimento inesgotaacutevel dentro de um processo da liacutengua que comeccedila e termina estabelece como principal objetivo mostrar que o ser humano eacute dotado de apetite de saber e tem como finalidade a atualizaccedilatildeo de suas contradiccedilotildees que como uma teia se manifestam no local do humano a totalidade da alma Essa por sua vez eacute inexoravelmente ligada ao corpo mas esse natildeo estaacute nem dentro nem fora dela mas se traduz no espaccedilo completo do deslocamento da mudanccedila qualitativa do crescimento e do perecimento

Palavras-chave Aristoacuteteles Filosofia da Linguagem Liacutengua Grega Filosofia Antiga Filosofia Grega

Abstract ALGODOAL G M B Peri (Ermeneiaj or The Expression 2007 377 f Thesis (Doctorate) Faculdade de Filosofia Ciecircncias Humanas e Letras Universidade de Satildeo Paulo Satildeo Paulo 2007 The purpose of this thesis was to translate and to comment on the text from Aristotles Peri (Ermeneiaj and to demonstrate the relation of this text with the following Aristotlersquos books Peri Yuxh=j and Kategoriai The simple units are investigated in Aristotlersquos book of the Organon Kategoriai The declarative units are investigated in Aristotlersquos book of the Organon Peri (Ermeneiaj The soul is investigated in more detail in the book Peri Yuxh=j Searches on how the relationship amongst these books are constituted show the delimitation and specification of its intersection and order fields The Semantic logic organic and function of the language are the fundament in this work for the appreciation of the Aristotelical concept of uncertainty and also from the notion of transposition from the first essence to the second essence The proposed way involved the linear reading of Greek texts and the investigation of the relationship between the soul and the unity voice thought and the thing in their simple and declarative form The text speaking for itself replaces the formal analysis ndash this thought involves an ethical and social vision that takes into account in the first place the idea of the wellness of the human being and the prominence of the social in relation to the individual To value the language in an integrated way as voice thought and thing allows the predominant meaning to be constituted of human formation this way preventing the language to be seen as a series of rules whose unique purpose is to achieve utilitarian and mercadological ends The Aristotelican vision of language to establish a vision that integrates the soul to the thought to the voice and to the things The question of the copious knowledge inside a process of language that begins and ends establishing as its finality the updating of its contradictions and that as a web manifests itself in the essence of the human the soulrsquos totality That is inexorably linked to the body but not inside or outside it it exposes itself in the complete space of transposition the qualitative change growth and fading Key-words Aristotle Philosophy of Language Greek Language Ancient Philosophy Greek philosophy

SUMAacuteRIO

1- INTRODUCcedilAtildeO 1

2- TEXTO EM GREGO 61

3- TRADUCcedilAtildeO 87

4- CAPIacuteTULO 1 110

5- CAPIacuteTULO 2 151

6- CAPIacuteTULO 3 194

7- CONCLUSAtildeO 362

8- BIBLIOGRAFIA 371

1

Peri e(rmeneiaj1 ou Sobre a Expressatildeo

bull Introduccedilatildeo

Este eacute um estudo sobre o Livro de Aristoacuteteles Peri (Ermeneiaj

Desse estudo consta a traduccedilatildeo e o comentaacuterio do texto grego Deixar o texto

falar eacute a metodologia de trabalho associada a essa tese

Embora todos os grandes comentadores citem a dificuldade de

compreensatildeo do texto em questatildeo pode-se supor que ela eacute tatildeo significativa

porque eacute gerada por uma atitude de distanciamento para com o proacuteprio texto2

1 The Title of the De Interpretatione presents a puzzle The English ldquoOn Interpretationrdquo and

the Latin ldquoDe Interpretationerdquo are rough translations of the Greek (Peri (Ermeneiaj)

We should ask what this titel means and whether it was the one originally intended by

AristotleThe title first appears in the list of Aristotlersquos works given by Diogenes Laertius

(Lives of the Pholosophers S p26)

(Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p05)

Mi sia lecito infine accenare in questa sede preliminare per non piugrave tornarvi in seguito al

problema del titolo del livro del Filosofo oggeto di questo studio Ersquo noto infatti come da

um lato sai stata revocata in dubbio lrsquoautenticitagrave dellrsquointitolazione Peri (Ermeneiaj

drsquoaltro lato abia suscitato ampie e insolute perplssitaacute il significato stesso di tale enigmaacutetica

espressione come pure della sua corrente traduzione latina De Interpretatione che a sua

volta necessita di uma specifica esegesi

2

Na verdade a aproximaccedilatildeo com o texto se define segundo as palavras de

Aristoacuteteles na Poeacutetica

pa=sai tugcanousin ou)=sai mimhseij to sunolon

todas as que satildeo obteacutem imitaccedilotildees junto ao todo

(Aristoacuteteles- Poeacutetica paacutegina 01 linha 14)

Eacute inegaacutevel que embora o texto seja simples apresenta por causa da proacutepria simplicidade

uma riqueza inesgotaacutevel Segundo Boeacutecio este texto de Aristoacuteteles eacute especial por sua

agudeza e brevidade de palavras e para Philoponos

Sottraendomi almeno formalmente a tale annosa querelle che nella sua probabile

insolubilitagrave rischia di divenire futile in questo studio mi sono senza eccezione uniformato

allaacute constante tradizione latina che almeno dallrsquoetagrave tardoantica (presso lo stesso Boezio che

pure in sede di commento aveva segnalato la corrispondenza De Interpretatione destinata

ad inopinata fortuna moderna) si valse quase esclusivamente dellrsquoanodina transliterazione

Peri hermeneias (spesso univerbizzata e resa in forma itacistica) Tale giustificato e quase

doveroso disimpegno si riscontra per alto anche in uma situazione sufficientemente

prossima nel titolo Hermeneutik invalso nella cultura tedesca

(Montanari- La Sezione Linguumliacutestica del PERI HERMENEIAS di Aristotele-p20)

2 In the present chapter I shall examine Aristotlersquos views on the statement and its structure

The relevant material appears chiefly in the early chapters of On interpretation These

chapters are quite sketchy and have obscurities for that reason alone if not for many others

But too some of those obscurities may follow from our trying to impose an uncongenial

theory upon our reading of the text That uncongenial theory I claim is the copulative

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 100)

3

Τὸ δὲ εἶδος τῶν ᾽Αριστοτελικῶν συγγραmicromicroάτων πανταχοῦ ἀκριβὲς

κατὰ τὴν φράσιν (ἐκφεύγει γὰρ ἀεὶ ὁ φιλόσοφος τὰς ῥητορικὰς κοmicroψείας

καὶ microόνου γίνεται τοῦ τὴν τῶν πραγmicroάτων παραστῆσαι φύσιν) πολλαχοῦ δὲ

συνεσφιγmicroένον καὶ ἀσαφῶς πεφρασmicroένον οὐ διὰ τὴν φύσιν τοῦ γράψαντος

ἀλλ ἑκουσίως τοῦτο πεποίηκενmiddot ἀmicroέλει τούς τε Τόπους σαφῶς διηγήσατο

καὶ τὰ Μετέωρα καὶ ἕτερα ἐπετήδευσε τοίνυν τὴν ἀσάφειαν διὰ τοὺς

ἀναγινώσκοντας ἵνα εὐφυεστέρους ἀποτελέσῃ εἰς τὸ συντεταγmicroένως τῶν

λεγοmicroένων ἀκούειν καὶ ἵνα τοὺς ῥᾳθύmicroους ἀκροατὰς ἀποστρέψῃ ἐκ

προοιmicroίωνmiddot οἱ γὰρ γνήσιοι ἀκροαταὶ ὅσῳ ἀσαφῆ ἐστι τὰ λεγόmicroενα τοσούτῳ

σπουδάζουσι microᾶλλον καταγωνίσασθαι καὶ τοῦ βάθους ἐφικέσθαι ὥσπερ οὖν

παραπετάσmicroατι τῇ ἀσαφείᾳ ἐχρήσατο διὰ τοὺς βεβήλους ἀmicroφιεννὺς τῶν

πραγmicroάτων τὸ σεmicroνὸν τῇ ἀσαφείᾳ

E o aspecto das obras aristoteacutelicas em toda a parte eacute preciso segundo a

expressatildeo (pois o filoacutesofo sempre escapa aos refinamentos e tem lugar

somente do dispor a natureza das coisas) e em muitos lugares condensado e

expresso de modo obscuro natildeo escreveu por natureza mas fez isso de modo

voluntaacuterio De modo descuidado claramente descreveu os pontos principais

da demonstraccedilatildeo e os corpos celestes e outros Ocupou-se da incerteza com

certeza atraveacutes os que conhecem a fim de escutar de modo mais engenhoso

para produccedilatildeo visando o ordenado das coisas que estatildeo ditas e a fim de

desprezar os ouvintes indolentes a partir dos proecircmios pois os verdadeiros

ouvintes para quanto agraves coisas ditas satildeo incertas eles aplicam ao desse tipo

mais o lutar contra e chegar agrave profundidade De modo que cobrindo com

certeza com o pretexto da incerteza forneceu pelos profanos das coisas o

veneraacutevel pela incerteza

(Philoponos- In Aristotelis Categorias Commentaria- p 06)

4

Para Simpliacutecio

πανταχοῦ δὲ ἐθέλει τῆς φύσεως microὴ ἐξίστασθαι ἀλλὰ καὶ τὰ ὑπὲρ τὴν φύσιν

κατὰ τὴν πρὸς τὴν φύσιν θεωρεῖ σχέσιν ὥσπερ ὁ θεῖος Πλάτων ἀνάπαλιν

κατὰ τὸ Πυθαγόρειον ἔθος καὶ τὰ φυσικὰ ἐπισκέπτεται καθὸ τῶν ὑπὲρ

φύσιν microετέχουσιν οὐ microὴν οὐδὲ microύθοις οὐδὲ συmicroβολικοῖς αἰνίγmicroασιν ὡς τῶν

πρὸ αὐτοῦ τινες ᾽Αριστοτέλης ἐχρήσατο ἀλλ ἀντὶ παντὸς ἄλλου

παραπετάσmicroατος τὴν ἀσάφειαν προετίmicroησεν

E em toda a parte natildeo quis se colocar fora da natureza mas contempla

tambeacutem as coisas em favor da natureza segundo a disposiccedilatildeo em relaccedilatildeo agrave

natureza como precisamente o divino Platatildeo em sentido contraacuterio segundo o

costume Pitagoacuterico tambeacutem as coisas naturais examina as participantes

segundo as coisas em favor da natureza Natildeo com certeza Aristoacuteteles se

serviu nem para os mitos nem para os enigmas simboacutelicos como algumas das

coisas antes do intelecto mas no lugar de todo outro pretexto honrou a

incerteza

(Simpliacutecio- In Aristotelis Categorias Commentaria p 6)

Estabelece Aristoacuteteles

a)=ra d e)ndecetai tw=n kecwrismenwn ti noei=n o)nta au)ton mh

kecwrismenon megeqouj h) ou) skepteon u(steron Nu=n de peri yuch=j

ta lecqenta sugkefalaiwsantej ei)pwmen palin o(ti h( yuch ta o)nta

pwj e)sti panta h) gar ai)sqhta ta o)nta h) nohta e)sti d h( e)pisthmh

5

men ta e)pisthta pwj h( dai)sqhsij ta ai)sqhta pw=j de tou=to dei=

zhtei=n temnetai ou)=n h( e)pisthmh kai h( ai)sqhsij ei)j ta pragmata h(

men dunamei ei)j ta dunamei h( d e)nteleceia| ei)j ta e)nteleceia| th=j

de yuch=j to ai)sqhtikon kai to e)pisthmonikon dunamei tau)ta e)sti to

men tampo e)pisthton to de tampo ai)sqhton a)nagkh d h) au)ta h) ta

ei)dh ei)=nai au)ta men dh ou) ou) gar o( liqoj e)n th=| yuch=| a)lla to ei)=doj

w(ste h( yuch w(sper h( ceir e)stin kai gar h( ceir o)rganon e)stin

o)rganwn kai o( nou=j ei)=doj ei)dw=n kai h( ai)sqhsij ei)=doj ai)sqhtw=n e)pei

de ou)de pra=gma ou)qen e)sti para ta megeqh w(j dokei= ta ai)sqhta

kecwrismenon e)n toi=j ei)desi toi=j ai)sqhtoi=j ta nohta e)sti ta te e)n

a)fairesei legomena kai o(sa tw=n ai)sqhtw=n e(xeij kai paqh kai dia

tou=to ou)te mh ai)sqanomenoj mhqen ou)qen a)n maqoi ou)de xuneih o(tan

te qewrh=| a)nagkh a(ma fantasma ti qewrei=n

E se admite ou natildeo pensar algo que eacute dos separados natildeo sendo ele mesmo

separado de grandeza deve-se investigar mais tarde E agora tendo

recapitulado a respeito das coisas que foram ditas sobre a alma noacutes dizemos

de novo que a alma eacute de algum modo todas as coisas que satildeo as coisas que

satildeo ou possiacuteveis de sentir ou possiacuteveis de pensar e a ciecircncia eacute possiacutevel por

um lado de algum modo as coisas possiacuteveis de conhecer e a sensaccedilatildeo e por

outro lado as coisas possiacuteveis de sentir E como eacute preciso investigar isso

Divide-se certamente a ciecircncia e a sensaccedilatildeo em direccedilatildeo agraves coisas uma pelo

ato do possiacutevel em direccedilatildeo agraves coisas pelo ato do possiacutevel outra pela

6

atualizaccedilatildeo em direccedilatildeo agraves coisas pela atualizaccedilatildeo E satildeo as mesmas coisas o

concernente de sentir da alma e o concernente a conhecer em possibilidade

um o conheciacutevel e o outro o possiacutevel de sentir E eacute necessidade ou serem

coisas mesmas ou os aspectos As coisas de fato natildeo pois a pedra natildeo estaacute na

alma mas o aspecto De maneira que a alma eacute como precisamente a matildeo

Pois tambeacutem a matildeo eacute um instrumento dos instrumentos e o intelecto o

aspecto dos aspectos e a sensaccedilatildeo eacute aspecto dos possiacuteveis de sentir E uma

vez que nenhuma coisa em relaccedilatildeo a nada eacute possiacutevel aleacutem das grandezas

como parece e separado em relaccedilatildeo agraves coisas sensiacuteveis as coisas inteligiacuteveis

estatildeo nos aspectos sensiacuteveis tanto os ditos em abstraccedilatildeo quanto quantos satildeo

disposiccedilotildees e afecccedilotildees dos sensiacuteveis E por isso natildeo sentindo natildeo aprenderia

nem comprenderia e quando especular eacute necessidade contemplar ao mesmo

tempo alguma apariccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-431b16)

O trabalho se constitui a partir da ideacuteia de que a obra de Aristoacuteteles pode ser

notada como um desenvolvimento da teoria platocircnica3 tambeacutem no que se

3 In Plato we find also the analysis of the Proposition with the noun and the verb as its

constituent elements the union of the two being necessary to every assertion Dianoia

and logoj correspond to each other as the o( e(sw and o( e(cw logoj of Aristotle the

former being internal discourse without speech the latter external by the voice Logoj is

divided into fasij and a)pofasij In this passage Plato has furnished the groundwork

of grammatical researches of the De interpretatione

(Aldrich-Artis Logicae Rudimenta- p xxiii)

7

refere agrave linguagem e segue uma evoluccedilatildeo na sua proacutepria obra como indicou

Jaeger

Logical doctrines clearly have central importance in Platorsquos dialectic In the Sophist

through his account of the interweaving of Forms Plato offers a way of bridging the Eleatic

gap between being and not-being and providing an intermediate position for the world of

becoming In this way he systematizes the two Routes of Parmenides [258c-d] In the

course of these ontological efforts Plato gives a theory of statement and predication

indeed the very theory that Aristotle continues to develop in On Interpretation [262b-

264a] The other Forms have to combine with Being in order to have being or exist if not in

re at least in intelllectu for we have to be able to say that not-being is not and to do so

requires that not-being be in a certain respect [256d-e257b-258d]

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- prefaacutecio-xii) In the Sophist Plato attacks Parmenides and claims that it is consistent to speak of what is

not and to aplly many descriptions both positive and negative to the same subject In

doing so Plato develops a theory of statement (logoj) He distinguishes names and verbs

and considers how the two may interweave and combine to make a single statement

Aristotle also attacks Parmenidesrsquo arguments mainly in Physics I He accuses Parmenides

of eristic Thus he criticizes both the truth of the Eleatic premises and the validity of the

arguments Moreover mostly in On Interpretation Aristotle develops Platorsquos theory of

statement begun in the Sophist

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 31)

Plato argues here by analogy just as one subject does not become many through having

many different names predicated of it so too it does not become ldquonegativerdquo through having

negative names predicated of it

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 38)

8

Diz Simpliacutecio

δεῖ δὲ οἶmicroαι καὶ τῶν πρὸς Πλάτωνα λεγοmicroένων αὐτῷ microὴ πρὸς τὴν λέξιν

ἀποβλέποντα microόνον διαφωνίαν τῶν φιλοσόφων καταψηφίζεσθαι ἀλλ εἰς τὸν

νοῦν ἀφορῶντα τὴν ἐν τοῖς πλείστοις συmicroφωνίαν αὐτῶν ἀνιχνεύειν

Eu julgo que eacute preciso pensar tambeacutem das coisas ditas em relaccedilatildeo a Platatildeo

natildeo diante somente o desacordo aos que lanccedilam o olhar para condenar dos

filoacutesofos em relaccedilatildeo agrave palavra mas visando ao pensamento que contempla

descobrir a voz conjunta em muitas coisas deles

(In Aristotelis Categorias Commentaria p 07)

Peri (Ermeneiaj tambeacutem eacute o ponto culminante de uma trajetoacuteria

grega de um modo de pensar a linguagem4 Em primeiro lugar este trabalho

natildeo tem como objetivo um ponto especiacutefico do texto mas visa a sua

totalidade deixando de lado a especificidade de anaacutelise uma vez que satildeo

muacuteltiplas as possibilidades que ele oferece5 O objetivo desta investigaccedilatildeo estaacute 4 Erst ruumlckwirkend wird damit auch die guumlltigkeit der logischen Gesetze als erwiesen

betrachtet

Somente retroativamente torna-se tambeacutem a validade das leis loacutegicas com isso considerada

como provada

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p49)

5 My approach will be examine the De Interpretatione as a whole rather tha detaching

passages of supposed greater interest By reading it carefully chapter by chapter we shall

see that the work forms a coherent unity and that even the passages which are so often

considered in separation are integral to the work and cannot be fully understood in

isolation from it

(Whitacker-Aristotlersquos De Interpretatione- p2)

9

associado agrave discussatildeo que se instaura entre a relaccedilatildeo da incerteza e a

possibilidade da ldquoativaccedilatildeordquo da essecircncia primeira que assim se torna essecircncia

segunda e assim possibilidade de reflexatildeo e consequumlentemente a muacuteltipla

expressatildeo do ser6 e a questatildeo do sentido em relaccedilatildeo ao discurso declarativo e

por sua vez esses relacionados com a alma7 Na verdade dentro da ordem

6 Pollaxw=j tem por oposto a(plw=j

7 Das ldquoPrimaumlrerdquo (to prw=ton) definiert Aristoteles in Phys VI5 als ldquodasjenige dem seine

Bestimmheit nicht aufgrund desses zukommt daB etwas anderes [auch] so beschaffen

istrdquoAn anderer Stelle nennt Aristoteles es dasjenige welches ohne anderes so-und-so

bestimmt sein kann jenes aber nicht ohne dieses Primaumlr ist etwas also insofern als es

nicht Prinzipiat eines Gleichbestimmten ist sondern durch-sich-selbst bzw Unmittelbar so

ist wie es ist Aufgrund dieser Definition erscheint es miBverstaumlndlich das aristotelische

prw=ton durch den Deutschen Terminus ldquoErstesrdquo zu uumlbersetzen statt dessen soll der

Ausdruck des ldquoprw=ton o)nrdquo im folgenden als ldquounmittelbares Seiendesrdquo im Deutschen

wiedergegeben werden

Wenn das Seiende von sich her demzufolge auch (secundo modo) Quantitatives bzw

Quantitatives-bestimmtes-Seiendes etc sein mag oder gar als Nicht-anders-Seiendes etwas

Negatives (1003b7ff 1069a22ff) sind diese Bestimmungen immer bereits sekundaumlr dh

abgeleitet ein ldquoQuantitativesrdquo bzw eine ldquoeigenschaftliche Quantitaumltrdquo meint z B lediglich

ein Seiendes welches quantitativ bestimmt ist Das Seiende per se secundo modo kann

folglich definitorisch nur von formalen Begriff der Substantialitaumlt abgeleitet werden

O ldquoprimaacuteriordquo (to prw=ton) define Aristoacuteteles na Fiacutesica VI5 como ldquoaquilordquo para o qual sua

determinaccedilatildeo natildeo vem com base nessa coisa que eacute criada como alguma coisa outra

[tambeacutem] Em outro lugar nomeia Aristoacuteteles isso a aquilo o qual sem outro tal e tal pode

ser determinado mas aquele natildeo sem esse Primaacuterio eacute alguma coisa tambeacutem tal que natildeo eacute

principiado por uma mesma determinaccedilatildeo mas atraveacutes de si mesmo respectivamente

Imediatamente eacute tal como eacute Com base nessa definiccedilatildeo parece erroneo o prw=ton

aristoteacutelico ser traduzido atraveacutes do termo alematildeo ldquoprimeirordquo ao inveacutes dessa deve a

10

expressatildeo ldquoprw=ton o)nrdquo subsequumlentemente como ldquoo ente imediatordquo ser retomada em

alematildeo

Quando o ente segue a ele mesmo de si tambeacutem (secundo modo) do quantitativo

respectivamente pode ser ente quantitativo determinado etc ou bem como natildeo outro ente

como alguma coisa negativa (1003b7ff 1069a22ff) satildeo essas determinaccedilotildees sempre jaacute

secundaacuterias isto eacute derivadas um quantitativo respectivamente ldquouma quantidade proacutepriardquo

significa por exemplo meramente um ente o qual eacute determiando quantitativamenteO ente

por si secundo modo pode por consequumlecircncia ser derivado somente por um conceito formal

de substancialidade

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzedentaler Realismus- p21)

Wenn Aristoteles jedoch in Met V7 1017a22ff sagt von den Ausdruck des o)n

kaqrsquoa(uto gebe es soviele Bedeutungen wie es Kategorien gebe erklaumlrt sich dies erst

schluumlssig wenn das o)n $(= o)n gemaumlB der von uns bennanten Moumlglichkeiten auch des ldquoens

per se secundo modordquoverstanden wird

Quando Aristoacuteteles no entanto na Met V7 1017a22ff diz da expressatildeo do o)n

kaqrsquoa(uto que haja muitas significaccedilotildees como haja categorias esclarece-se isso somente

de modo conclusivo quando se entende o o)n $(= o)n conforme as possibilidades nomeadas

por noacutes tambeacutem do ldquoens per se secundo modordquo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p26)

No entanto Haffemann depois daacute a entender que eacute possiacutevel uma ldquosubstacircnciardquo natildeo

relacional Ver paacutegina 28 e 29 do mesmo livro

No entanto diz Haffemann na paacutegina 30

Eine Zwischenstellung inmitten der analytischen Merkmale des Seienden und der per se II-

Bestimmungen nehmen die sogenannten ldquoProprienrdquo bzw ldquoEigentuumlmlichkeitenrdquo (i)dia) des

Seienden ein welche die Erste Philosophie ebenfalls zu untersuchen hat (Met IV2

1004b15-17) zB die Identitaumlt mit sich selbst oder die Differenz gegen anderes

11

aristoteacutelica8 a questatildeo da afecccedilatildeo na alma eacute primordial9 A perspectiva total

Uma colocaccedilatildeo intermedia no meio das carateriacutesticas analiacuteticas do ente e o tomar as

determinaccedilotildees do por si II as nomeadas ldquoProacutepriasrdquo respectivamente ldquoPropriedadesrdquo (i)dia)

do ente qual a primeira filosofia do mesmo modo tem para investigar (Met IV2 1004b15-

17) por exemplo a identidade consigo mesma ou a diferenccedila perante outros

E na paacutegina 49

Die semantische und sprachpragmatische Notwendigkeit der abgegrenzheit von

Wortbedeutungen (vgl sect3) der Kategorie der Substanz (sect4) des Ausagesatzes sowie der

Modi eines solchen (Affirmation und Negation) oder der Begriffe ldquowahrrdquo und ldquofalschrdquo

(vglsect5) bedeutet daB Sprachpraxis ohne Differenzierungen nicht gelingen kann

A necessidade semacircntica e pragmaacutetica da liacutengua da delimitaccedilatildeo das significaccedilotildees da

palavra (compare sect3) da categoria de substacircncia (sect4) do enunciado tal como do modo de

uma tal (afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo) ou do conceito de ldquoverdadeirordquo e ldquofalsordquo (vglsect5) significa

que natildeo se pode obter a praxis linguumlistica sem as diferenciaccedilotildees

8 Nonostante infatti le incertezze Che avvolgono e la successione e la datazione assoluta

delle opere del Filosofo molti studiosi propendono persuasivamente per uma collocazione

assai tarda del Peri hermeneias negli estremi anni della vita di Aristotele e non solo come

di gran lunga lrsquoultima opera dellrsquoOrganon (distaccata dalle piugrave recenti del gruppo delle

altre quattro di un intervallo di uma ventina drsquoanni) ma addittura come uno degli

ultimissimi libri del Filosofo nulla osterebbe anzi a poterla considerare a titolo ovviamente

puramente congetturale come lrsquoultima in assoluto

(Montanari-La Sezione Linguumliacutestica del PERI HERMENEIAS di Aristotele-p18)

12

tem de ser primeira e condutora da especificidade Isto significa que existe

uma relaccedilatildeo da totalidade da alma com as coisas e que a relaccedilatildeo se daacute de

modo imediato no ser humano Essa relaccedilatildeo imediata existe tambeacutem no

acircmbito da linguagem mas eacute evidente que Aristoacuteteles a trabalha em seu texto

didaticamente como enunciado declarativo e como enunciado declarativo a

totalidade das coisas soacute poderia ocorrer de maneira didaacutetica Eacute claro natildeo se

trata de um secundum quid ad simpliciter

A questatildeo dos homocircnimos sinocircnimos e parocircnimos se instaura como a

primeira tanto para a loacutegica como para a filosofia tanto em relaccedilatildeo ao

enunciado como em relaccedilatildeo agrave alma Essa questatildeo em relaccedilatildeo agrave afecccedilatildeo

aniacutemica eacute segunda e se relaciona com a questatildeo das afecccedilotildees da alma na

medida em que o conceito de homocircnimo e o conceito de ambiguumlidade se unem

por laccedilos comuns10

A partir da relaccedilatildeo entre as Kategoriai Peri Yuxh=j e Peri

(Ermeneiaj a obra de Aristoacuteteles segue tanto a histoacuteria da liacutengua como a

9 ldquoUumlber die Gedanken zu sprechen insofern die Gedanken sindrdquo bemerkt Simplikios im

Vorwort seines Kommentars zu den Kategorien ldquoist nicht Sache einer logischen

Abhandlung sondern derjenigen welche die Seele zum Gegenstand hatrdquo

Para falar sobre os pensamentos enquanto satildeo pensamentosrdquo nota Simpliacutecio no prefaacutecio se

seu comentaacuterio das Categorias ldquo natildeo eacute a coisa de um tratado loacutegico mas aquilo que a alma

tem por objeto

(Weidemann-Aristoacuteteles- p153)

10 Ver Hintikka- Time and Necessity- p06 Hintikka usa o conceito de ambiguidade como

significando homocircnimo

13

histoacuteria da alma transformando-se em palavra e obra11 A dita concordacircncia ou

discordacircncia entre palavra e natureza eacute na verdade precedida pela

possibilidade do sentido significaccedilatildeo que se instaura no enunciado como

declaraccedilatildeo A voz simples se liga ao discurso simples Como o discurso

simples se situa diante do silogismo e da voz simples trata-se entatildeo do ponto

meacutedio do intelecto Como diz Amocircnio

ei) gar meshn e)cousi taxin oi( a(ploi= logoi tw=n te a(plw=n fwnw=n

kai tw=n sullogismw=n paradidoasi de thn men peri tw=n a(plw=n fwnw=n

qewrian ai( Kathgoriai thn de peri tw=n a(plw=n logwn to prokeimenon

biblion thn de peri tw=n sullogismw=n ta )Analutika dh=lon o(ti meshn

a)n e)coi taxin tw=n te Kathgoriw=n kai tw=n )Analutikw=n e(pomenon

men tai=j Kathgoriaij prohgoumenon de tw=n te )Analutikw=n kai tw=n

a)llwn pantwn th=j logikh=j pragmateiaj suggrammatwn

11 Die Existenz dieser Gegenstaumlnde selbst laumlBt sich nun sinnvollerweise nicht mehr im

Sinne des Exemplifiziertseins an Gegenstaumlnden vertehen da sich sonst ein RegreB bzw

Logischer Zirkel ergibt Statt dessen muB ein zweiter Begriff der Existenz vorausgesetzt

werden der ldquoontologischrdquo gennant werden koumlnnte und der sich auf den existierenden

Einzelgegenstand als solchen bezieht

A existecircncia desses objetos mesmos se deixa entatildeo entender de modo oportuno natildeo mais no

sentido do ser exemplificador em contato com o objeto aiacute se produz entatildeo um regresso

respectivamente um ciacuterculo loacutegico Ao contraacuterio disso deve ser pressuposto um segundo

conceito de existecircncia o qual poderia ser nomeado ontoloacutegico e o ontoloacutegico se relaciona

ao objeto singular que existe como tal

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p02)

14

Pois se os discursos simples tecircm a ordenaccedilatildeo no meio das vozes simples e dos

silogismos e as categorias transmitem por um lado a teoria a respeito das

vozes simples e por outro o livro que estaacute proposto a respeito dos discursos

simples e os analiacuteticos a respeito dos silogismos eacute evidente que teria a

ordenaccedilatildeo no meio das Categorias e dos analiacuteticos seguindo por um lado as

categorias e precedendo por outro dos analiacuteticos e das outros escritos todas

do trabalho da loacutegica

(In Aristotelis De interpretatione Commentaria p 04)

Como esta apropriaccedilatildeo do real acontece e pode acontecer eacute em parte uma

consideraccedilatildeo psicoloacutegica e em parte uma consideraccedilatildeo loacutegica metafiacutesica e

torna-se pressuposta para a loacutegica aristoteacutelica

(Trendelenburg-Erlaumluterungen zu den Elem der aristotelischen Logik p02)

As categorias satildeo expressotildees significativas na medida em que satildeo objetos

significativos

(Brentano-Das muacuteltiplas significaccedilotildees do ente segundo Aristoacuteteles-p84)

Considerando as Categorias como as vozes simples elas seriam o

primeiro significado o significado essencial No entanto tal significado soacute

pode ser descoberto com base no enunciado e assim o ser eacute dito de muacuteltiplas

maneiras expresso pelas categorias Na verdade o que estaacute em jogo eacute a

unidade do sentido que eacute exposta no Organon e precedida pela questatildeo da

afecccedilatildeo na alma Portanto as categorias existiriam somente in intellectu A

unidade se daacute na definiccedilatildeo Portanto um enunciado simples lsquoS eacutersquo pode ser

especificado como para algum lsquoPrsquo onde lsquoPrsquo eacute um termo significando um item

15

numa categoria Quando S engloba P eacute dito de S ser por si analiacutetico e

essencial e quando P estaacute em S eacute dito por si segundo ou quantitativo

qualitativo relacional etc

Segundo Philoponos as Categorias teriam trecircs vertentes principais

Alexandre de Afrodiacutesias que estabeleceu a voz como elemento principal

Eustathio que estabeleceu as coisas como o elemento principal e Porfiacuterio que

estabeleceu como elemento principal o pensamento Os mesmos trecircs

elementos podem ser estabelecidos para o texto Peri (Ermeneiaj Na

verdade os trecircs elementos embora por caminhos diferentes levam a questatildeo

para o sentido da declaraccedilatildeo como elemento principal ou como diz Simpliacutecio

trata-se de uma unidade que didaticamente pode ser separada12

12 Portanto justifica-se o tiacutetulo como ldquoexpressatildeordquo na medida em que Thus in comparing these texts we have obtained the following lists of things that are

equivalent in signification it would appear

Those that are said without combination

Things like names and verbs

Be (or being) per se

Predicates

The figures of predication

The categories

All these then signify the substances and other attributes that Aristotle recognizes as real

These the must be expressions For Aristotle says expressions verbal or written are signs

of affects in mind which themselves are signs and likenesses of real things

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 135)

16

Conforme o conceito eacute tambeacutem delimitado para o conteuacutedo ele constroacutei um

w(rismenon Este termo grego eacute insufucientemente traduzido no contexto da

Metafiacutesica IV com a expressatildeo alematilde ldquodefinerdquo bzw o(rismoj e o(roj

(delimitaccedilatildeo fronteira) como ldquodefiniccedilatildeordquo pois a palavra alematilde se deixa

pensar imediatamente menos como a delimitaccedilatildeo de um conceito mas antes

uma reduccedilatildeo a outro conceito A expressatildeo o(rismoj respectivamente e de

seu sinocircnimo o(roj leva entretanto no contexto da explicaccedilatildeo do princiacutepio

semacircntico na Metafiacutesica IV principalmente a caracteriacutestica de ldquodelimitaccedilatildeordquo

um conceito para expressatildeo13

13 Der Begriff ist also seinem Gehalt nach abgegrenzt er bildet ein w(rismenon Es ist im

Kontext von MetIV unzureichend diesen grieschichen Terminus mit dem deutschen

Ausdruck ldquodefiniertrdquo bzw o(rismoj und o(roj (Abgrenzung Grenzen) mit ldquoDefinitionrdquo

zu uumlbersetzen denn das deutsche Wort ldquoDefinitionrdquo laumlBt zunaumlchst weniger an die

Abgegrenztheit eines Begriffes denken sondern eher an seine Reduktion auf andere

Begriffe Der Ausdruck des o(rismoj bzw seines Synonyms o(roj bringt indes zumindest

im Kontext der Rechfertigung semantischer Prinzipien in Met IV vor allem das Merkmal

der ldquoAbgegrentheitrdquo eines Begriff zum Ausdruck

Se o conceito eacute tambeacutem delimitado conforme o seu conteuacutedo ele constroi um w(rismenon

Eacute insuficiente no contexto da Met IV traduzir este termo grego com a expressatildeo alematilde que

ldquodefinerdquo respectivamente o(rismoj e o(roj (delimitaccedilatildeo limite) com ldquodefiniccedilatildeordquo pois a

palavra alematilde ldquodefiniccedilatildeordquo se deixa menos pensar na delimitaccedilatildeo de um conceito mas antes

na reduccedilatildeo para outros conceitos A expressatildeo do o(rismoj respectivamente de seu

sinocircnimo o(roj leva entretanto pelo menos no contexto da explicaccedilatildeo do princiacutepio

semacircntico na MetIV principalmente a carateriacutestica da ldquodelimitaccedilatildeordquo para a expressatildeo de

um conceito

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p55)

17

No dizer de Philoponos

ldquoτῶν ὄντων τὰ microὲν καθ ὑποκειmicroένου λέγεταιrdquo εἰ δὲ τὰ ὄντα φασί

πράγmicroατά ἐστι περὶ πραγmicroάτων ἄρα αὐτῷ ὁ σκοπός οἱ δὲ περὶ νοηmicroάτων

microόνων νοmicroίσαντες διαλέγεσθαι τὸν φιλόσοφον οἷος ἐγένετο ὁ Πορφύριος

φασὶν ὅτι περὶ τῶν δέκα γενῶν ἐστιν αὐτῷ ὁ λόγοςmiddot ταῦτα δὲ ἐπὶ τοῖς

πολλοῖς θεωροῦνται καί εἰσιν ὑστερογενῆ ἅτινά ἐστιν ἐν τῇ ἡmicroετέρᾳ

διανοίᾳmiddot περὶ νοηmicroάτων ἄρα ἐν τούτοις τῷ ᾽Αριστοτέλει ὁ λόγοςἐπλανήθη

δὲ καὶ οὗτος ἐκ τῶν πρὸς τῷ τέλει λέξεων τοῦ᾽Αριστοτέλους λέγοντος

ldquoὑπὲρ microὲν οὖν τῶν προτεθέντων γενῶν ἱκανὰ τὰ εἰρηmicroέναrdquomiddot γένη δὲ

πανταχοῦ ὁ ᾽Αριστοτέλης τὰ ἐπὶ τοῖς πολλοῖς καὶ ἐννοηmicroατικὰ λέγει οἱ δὲ

Die uns unter dem Titel Peri (Ermeneiaj uumlberlieferte Schrift des Aristoteles die in

Anlehnung an diesen Titel zuweilen als die Aristotelische Hermeneutik bezeichnet wird ist

nicht etwa wie dieser Titel und seine lateinische Entspreschung ldquoDe Interpretationerdquo einen

modernen Leser vermuten lassen koumlnnen eine Hermeneutik in dem Sinne daB es in ihr um

die Kunst des Anlegens oder Interpretieres von Texten ginge Vielmehr geht es in ihr um

diejenigen grundlegenden Bestandteile eines Textes die Ar als ldquoapophantische Logoirdquo

dh als Aussage-oder Behauptungssaumltze bezeichnet

O escrito de Aristoacuteteles que foi legado a noacutes sob o tiacutetulo Peri (Ermeneiaj o qual em

apoio a este tiacutetulo designa-se agraves vezes como a Hermenecircutica de Aristoacuteteles natildeo eacute algo

como este tiacutetulo e seu correspondente latino ldquoDe Interpretationerdquo poderia supor a um

moderno leitor uma hermenecircutica no sentido que veio nela a arte de figurar ou interpretar

muito mais se trata daquela parte fundamental de um texto que Aristoacuteteles caracteriza como

ldquoapophantische Logoirdquo isto eacute discursos declarativos ou determinativos

(Weidemann- Aristoteles-p39)

18

ἀκριβέστερον λέγοντες ὧν εἷς ἐστιν ὁ ᾽Ιάmicroβλιχος φασὶν ὡς οὔτε περὶ

νοηmicroάτων microόνων ἐστὶν αὐτῷ ὁ λόγος οὔτε περὶ φωνῶν microόνων οὔτε

περὶ πραγmicroάτων microόνων ἀλλ ἔστιν ὁ σκοπὸς τῶν Κατηγοριῶν περὶ φωνῶν

σηmicroαινουσῶν πράγmicroατα διὰ microέσων νοηmicroάτων ὅτι δὲ οὐ καλῶς οἱ πρότερον

ὡρίσαντο microάθοιmicroεν ἂν οὕτωςmiddot

ldquoDas coisas que satildeo umas satildeo ditas do sujeitordquo e se as coisas que satildeo dizem

as coisas satildeo portanto esta eacute a intenccedilatildeo a respeito das coisas para ele E os

que consideram discorrer o filoacutesofo somente a respeito dos pensamentos tal

como veio a ser Porfiacuterio dizem que o logos eacute para ele a respeito dos dez

gecircneros e essas coisas satildeo contempladas sobre muitos e satildeo posteriores ao

gecircnero algumas coisas estatildeo no nosso raciociacutenio discursivo portanto a

razatildeo do sucesso para Aristoacuteteles estaacute nessas coisas a respeito dos

pensamentos E esse tambeacutem errou a partir das palavras diante do fim do que

disse de Aristoacuteteles ldquoem favor dos gecircneros postos antes as coisas satildeo

suficientesrdquo e Aristoacuteteles diz em todo lugar que os gecircneros em relaccedilatildeo agraves

coisas nos pensamentos tambeacutem sobre muitas E os que dizem de maneira

mais precisa dos quais Iamblico eacute um dizem como nem o discurso eacute para ele

a respeito somente a respeito de pensamentos nem somente a respeito de

vozes nem somente a respeito de coisas mas a intenccedilatildeo das Categorias a

respeito das vozes que significam coisas por meio de pensamentos meacutedios E

que os que dizem a coisa antes natildeo delimitaram de modo belo aprenderiacuteamos

assim

(Philoponos-In Aristotelis Categorias Commentaria p 09)

19

Isto significa que a oposiccedilatildeo entre a Fusij e a Qesij

respectivamente concordacircncia com a natureza e a ldquoconvencionalidaderdquo da

liacutengua ou ainda aproximaccedilatildeo com a natureza ou seu afastamento deixam seu

lugar para o sentido da declaraccedilatildeo na relaccedilatildeo com o discurso simples em

relaccedilatildeo agraves afecccedilotildees na alma

E portanto

o(tan d ou(twj e(kasta genhtai w(j o( e)pisthmwn legetai o( kat

e)nergeian tou=to de sumbainei o(tan dunhtai e)nergei=n di au(tou=$e)sti

men kai tote dunamei pwj ou) mhn o(moiwj kai prin maqei=n h) eu(rei=n

kai au)toj di au(tou= tote dunatai noei=n e)pei d a)llo e)sti to megeqoj

kai to megeqei ei)=nai kai u(dwr kai u(dati ei)=nai ou(tw de kai e)f

e(terwn pollw=n a)ll ou)k e)pi pantwn e)p e)niwn gar tau)ton e)sti$ to

sarki ei)=nai kai sarka h) a)llw| h) a)llwj e)conti krinei h( gar sarx

ou)k a)neu th=j u(lhj a)ll w(sper to simon tode e)n tw=|de tw=| men ou)=n

ai)sqhtikw=| to qermon kai to yucron krinei kai w(=n logoj tij h( sarx

a)llw| de h)toi cwristw=| h) w(j h( keklasmenh to de ti h)=n ei)=nai ei) e)stin

e(teron to eu)qei= ei)=nai kai to eu)qu a)llo e)stw gar duaj e(terw| a)ra h)

e(terwj e)conti krineie)cei proj au(thn o(tan e)ktaqh=| to sarki ei)=nai

krinei palin d e)pi tw=n e)n a)fairesei o)ntwn to eu)qu w(j to simon

meta sunecou=j gar to de ti ἦν εἶναι εἰ ἔστιν ἕτερον τὸ εὐθεῖ εἶναι καὶ τὸ

εὐθύ ἄλλο ἔστω γὰρ δυάς ἑτέρῳ ἄρα ἢ ἑτέρως ἔχοντι κρίνει

20

E quando cada um vier a ser assim como o que sabe eacute dito o que sabe

segundo a atividade (e isso anda junto quando pode atuar por si mesmo) eacute de

algum modo entatildeo em possibilidade e natildeo de modo semelhante tambeacutem

antes do aprender e perceber pontualmente e entatildeo ele mesmo pode pensar

por ele mesmo E uma vez que eacute outra coisa a grandeza e o ser em grandeza

tambeacutem a aacutegua e o ser por aacutegua (e assim tambeacutem sobre muitos outros mas

natildeo sobre todos pois sobre alguns eacute o mesmo) julga ser o que eacute carne e julga

o que tem a carne ou por outro ou o que estaacute de outro modo pois a carne natildeo

eacute sem a mateacuteria mas assim como o de nariz chato este naquele Pelo

sensitivo julga o quente e o frio e dos quais a carne eacute uma certa razatildeo mas

por outro na verdade pelo que eacute separado ou como a linha dobrada e o ser

que era se eacute possiacutevel outro o ser reto e o de modo reto outro e assim seja

dois Portanto para outro ou de outro modo julga o que eacute Eacute em relaccedilatildeo a si

mesma quando estendida julga o ser carne E de novo o que estaacute extendido na

abstraccedilatildeo sobre as coisas que satildeo como o nariz achatado pois existe com o

contiacutenuo o que era ser se eacute possiacutevel o ser outro pelo reto e o reto seja pois

uma diacuteade Julga portanto pelo diverso ou pelo que eacute de modo diverso

(Peri Yuxh=j-429 b10)

Na histoacuteria da liacutengua percebemos que a palavra na Greacutecia antiga estava

situada dentro da relaccedilatildeo com a exterioridade e sua conformaccedilatildeo ou natildeo com

as coisas dependia da imagem do pintor A primeira definiccedilatildeo de uma palavra

como imagem sonora (a(galmata fwnhenta) mostra como o contexto a

via em relaccedilatildeo agrave exterioridade

21

ta de kata dunamin legomena ou)k a)nagkh a)ll oi( proteron

fusiologoi tou=to ou) kalw=j e)legon ou)qen oi)omenoi ou)te leukon ou)te

melan ei)=nai a)neu o)yewj ou)de cumon a)neu geusewj

E as coisas que satildeo ditas segundo a possibilidade natildeo satildeo necessidade mas

os primeiros fisioacutelogos em relaccedilatildeo a este assunto natildeo se expressaram bem

supondo nem o branco nem o negro existir sem a visatildeo nem o gosto sem a

gustaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-420 a20)

Desta forma a mudanccedila de cada som corresponde a uma imagem

caracterizante de um outro conteuacutedo Em oposiccedilatildeo a Heraacuteclito estaacute Demoacutecrito

que se ateacutem agrave linguagem como Qesij ou seja como ligaccedilatildeo casual ou

mecacircnica da palavra com o objeto caracterizado pois na verdade a alma eacute

intelecto e parece a verdade

ndashmoOumlwj deugrave kaagrave Anaxagldquoraj yucaelign ei)=nai legei taelign kinoDaggersan kaagrave eaacute

tij bulllloj eaacuterhken Ecircj trsquo pcopyn e)kOumlnhse noDaggerjsum oŸ maelign pantelOacutej g Egravesper

Dhmldquokritoj e)kei=noj men gparar degplOacutej taŸtrsquon yucaelign kaagrave nou=n trsquo gparar

centlhqej ei=)nai trsquo fainldquomenon dirsquo kalOacutej poiiexclsai [trsquon] (Omhron Ecircj

ndash (Ektwr keatildet centllofronewn

E da mesma maneira Anaxaacutegoras diz ser a alma o que move mesmo se algum

outro disse que intelecto moveu o todo natildeo pelo menos de modo total como

precisamente Demoacutecrito Pois aquele de modo simples disse ser tambeacutem o

22

mesmo intelecto e alma (pois a verdade eacute o que parece ser por isso Homero

versificou bem que Heitor ldquojaz pensando de forma intensardquo)

(Peri Yuxh=j-404a30)

A heteronomia de um eacute a polinomia de outro Atraveacutes de Protaacutegoras

Proacutedico e outros sofistas tentou-se um outro compromisso entre as duas

proposiccedilotildees a sinoniacutemica Apesar disso ainda natildeo estava evindenciada a

unidade do sentido a partir da diferenciaccedilatildeo

Platatildeo eacute o primeiro a tentar uma relaccedilatildeo mais sutil Na verdade nem

heteronocircmica nem polinocircmica mas um ponto meacutedio com relaccedilatildeo agraves coisas

nem o argumento de Protaacutegoras nem o de Eutidemo O semelhante se une ao

semelhante e convive com a diferenccedila como o lsquonatildeo eacutersquo Aristoacuteteles estabelece

junto com a anterior a do contraacuterio com o contraacuterio Em Aristoacuteteles a

preeminecircncia passa a ser da diferenccedila E a diferenccedila enquanto conceito eacute a

negaccedilatildeo14

14 Die moderne Logik definiert die Negation im Ruumlckgriff auf Wahrheitswerte dh in

Funktion von diesen Der Begriff der Negation ist dann definiert als Die Negation eines

wahren Satzes ist falsch die Negation eines falschen Satzes ist wahr Aristoacuteteles setzt auf

einer tieferen Ebene an Er geht grundsaumltzlich praumldikatenlogisch vor und kann dadurch an

der Analyse der einfachen Begriffe die im Urteil praumldiziert werden ansetzen Wenn ein

Begriff entweder positiv oder negativ ist (vgl IV4 1006a29-30) ergeben sich fuumlr

Praumldikation eines Begriffs von einem Subjekt unmittelbar zwei Moumlglichkeiten Entweder

das Praumldikat wird positiv dh es verbindet dem Subjekt den Gehalt oder es wird negativ

dh es praumldiziert den Negativ-begriff und spricht so die Differenz des Subjektes gegenuumlber

dem begriffslogisch negierten Gehalt des Praumldikatsbegriffs aus

A loacutegica moderna define a negaccedilatildeo no regresso a valores de verdade isto eacute em funccedilatildeo

desses O conceito de negaccedilatildeo eacute entatildeo definido como a negaccedilatildeo de uma frase verdadeira eacute

23

Para Simpliacutecio no estudo de Aristoacuteteles haacute uma posiccedilatildeo diferente entre

aquilo que as categorias implicam isto eacute como o que natildeo tem ligaccedilatildeo e

portanto natildeo tem afirmaccedilatildeo como voz satildeo vozes simples significativas

proposicionais e satildeo responsabilidade dos filoacutesofos diferentemente daqueles

que acreditam que tais vozes satildeo de responsabilidade do gramaacutetico Poder-se-

ia concluir que essas vozes satildeo as coisas os esquemas e os paraesquemas

Diz Simpliacutecio

ἡ γὰρ τῶν φωνῶν συmicroπλοκὴ γίνεται κατάφασις ἀλλ οὐχὶ τῶν πραγmicroάτων

ἄλλοι δὲ τοῦτον microὲν οὐκ ἀποδέχονται τὸν σκοπόνmiddot οὐ γὰρ φιλοσόφου τὸ περὶ

φωνῶν θεωρεῖν ἀλλὰ γραmicromicroατικοῦ microᾶλλον τά τε πάθη καὶ τοὺς

σχηmicroατισmicroοὺς καὶ παρασχηmicroατισmicroοὺς αὐτῶν καὶ τὰς κυριότητας καὶ τὰς

ἰδέας ἐπισκεπτοmicroένουmiddot

Pois a ligaccedilatildeo das vozes vem a ser a afirmaccedilatildeo mas natildeo das coisas E outros

natildeo admitem isso que se observa Pois o contemplar a respeito das vozes natildeo

falsa A negaccedilatildeo de uma frase falsa eacute verdadeira Aristoacuteteles estabelece um plano mais

profundo ele procede fundamentalmente com uma loacutegica predicativa e pode produzir

atraveacutes da analise de conceitos simples os quais satildeo predicados no juizo Se um conceito eacute

positivo ou negativo (compare IV4 1006a29-30) produz para a predicaccedilatildeo de um

conceito de um sujeito diretamente duas possibilidades ou o predicado se torna positivo

isto eacute liga o conteuacutedo ao sujeito ou ele vem a ser negativo isto eacute predica o conceito

negativo e assim expressa a diferenccedila do sujeito perante a loacutegica de conceito do conteuacutedo

negado do conceito de predicado

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p84-85)

24

eacute do filoacutesofo mas as afecccedilotildees e os esquematismos e os paraesquematismos

delas mais do gramaacutetico que investiga os domiacutenios e as ideacuteias

(In Aristoacuteteles Categorias Commentaria p 09)

Dessa maneira coloca-se o problema do formalismo e da relaccedilatildeo

privada de significado que o gramaacutetico em geral estabelece pois o que seria

uma unidade na verdade natildeo passa de mera imagem do sentido O problema

da imitaccedilatildeo que se desdobra enquanto semacircntico loacutegico orgacircnico e funcional

passa a ser meramente um problema formal

ou) gar monon to o(ti dei= ton o(ristikon logon dhlou=n w(sper oi( plei=stoi

tw=n o(rwn legousin a)lla kai thn ai)tian e)nuparcein kai

e)mfainesqai

Pois natildeo somente porque eacute preciso manifestar o discurso definidor de

maneira que dizem precisamente a maioria das definiccedilotildees mas porque eacute

preciso tambeacutem a causa subsistir e aparecer nele

(Peri Yuxh=j-413a1)]

Na verdade a questatildeo da loacutegica pura e da gramaacutetica surge da questatildeo de

como se situa diante da possibilidade do que natildeo eacute15 Desde Parmecircnides esta

15 Es gilt zu beachten daB durch die Vielheit der analytischen Bestimmungen des

Seienden die dieses als seine Explikationsprinzipien (a)rxai a)krotatai ai)tiai vgl

Met IV1 1003a26-27) definieren keine Vielheit oder gar Negativitaumlt in das Seiende selbst

hieneigetragen wird Auch wenn die Einheit des Seienden ldquofuumlr unsrdquo als Negation der

Vielheit erlaumlutert werden kann erklaumlrt sich dies nach Aristoteles lediglich daher daB die

25

questatildeo estaacute colocada como aquilo que eacute e que natildeo tem possibilidade de natildeo

ser pois para esse entatildeo se admitiria a contradiccedilatildeo entre ser e natildeo ser Eacute a

verdade somente o que eacute e o que natildeo eacute natildeo eacute Desta maneira o que natildeo eacute nega

absolutamente o que eacute sendo portanto natildeo admissiacutevel A verdade eacute o que eacute e

somente in intellectu Assim o enunciado ainda natildeo pode aparecer como o

ponto de encontro do intelecto e das coisas Assim poderiacuteamos pensar a

verdade somente no enunciado sem relaccedilatildeo com as coisas como sendo forma

pura Como se esta fosse a verdade mesma

To gar mh e(n shmainein ou)den shmainein e+)stin mh

shmainontwn de tw=n o)nomatwn a)n$rhtai to dialegesqai proj

allhlouj kata de thn a)lhqeian kai proj au)ton

Vielheit ldquofuumlr uns sinnenfaumllligerrdquo ist Als solches muB das eine Seiende jedoch keineswegs

eine Vielheit oder gar Negativitaumlt sein determinatio ist fuumlr Aristoteles nicht negatio

Vale ter atenccedilatildeo que atraveacutes da multiplicidade das determinaccedilotildees analiacuteticas do ente as

quais esses a fim de definir como seus princiacutepios de explicaccedilatildeo (a)rxai a)krotatai

ai)tiai compare Met IV1 1003a26-27) natildeo estaacute levando para dentro nenhuma

multiplicidade ou negatividade no ente mesmo Tambeacutem quando pode ser explicada a

unidade do ente ldquopara noacutesrdquo como negaccedilatildeo da multiplicidade esclarece-se conforme

Aristoacuteteles simplesmente que a multiplicidade ldquopara noacutes eacute evidenterdquo Como tal deve ser um

ente de maneira nenhuma uma multiplicidade ou negatividade determinatio natildeo eacute para

Aristoacuteteles negatio

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p29-30)

26

Pois o natildeo significar um eacute significar nada e os nomes natildeo sendo

significantes desaparecem o diaacutelogo entre uns e outros e segundo a verdade

tambeacutem consigo mesmo a ele mesmo

(Aristoteles Metafiacutesica-1006b7)

A visatildeo do dialeacutetico tambeacutem se torna comprometida na medida em que

natildeo estabelece com as coisas uma relaccedilatildeo cooperativa

Em minha dissertaccedilatildeo de mestrado sobre Protaacutegoras apresentei como

Platatildeo por meio de uma perspectiva ampla de possibilidades consegue

vislumbrar um horizonte novo Esse horizonte que eacute a unidade do sentido

como diferenccedila vai ser detalhadamente exposto por Aristoacuteteles nos seus

diversos acircngulos o universo da reuniatildeo da ldquoconvencionalidaderdquo com o

significado pela natureza Pensamento voz e coisa satildeo anaacutelogos a

Kategoriai Peri (Ermeneiaj e (Analitikoi Na verdade a tradiccedilatildeo

estabelece esta posiccedilatildeo aristoteacutelica como convenccedilatildeo A palavra convenccedilatildeo se

origina da palavra latina conventio no nominativo e no acusativo

conventionem Na verdade a palavra eacute derivada de conventum e por sua vez

convenio O verbo venio deriva-se do grego bainw e portanto convenio

sunbainw poreacutem os dicionaacuterios apontam para sunqhkh16 O conjunto

junto quer dizer a correspondecircncia do significado e significante dentro de um

conjunto significativo e natildeo mais dentro de um campo meramente conceitual

16 The debate was taken up in Platorsquos Cratylus in which Hermogenes advocates the view

put forward by Democritus The names of things can be changed since their attachment to

any item depends only on lsquoconvention and agreementrsquo (Crat 384d 1-6 432 e2ff)

Aristotle takes up the term convention (sunqhke) from Plato (De Int 17 a I f)

(Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p12)

27

Ora o que ocorre simplesmente natildeo eacute um andar junto mas uma espeacutecie de

paralelismo entre as coisas as palavras e o pensamento Ou como diz

Weidemann17 um paralelismo entre linguagem e pensamento Assim

ldquoconvencionalidaderdquo seria a caracterizaccedilatildeo da expressatildeo falada que natildeo retrata

o que o texto expressa o que de forma nenhuma acontece de forma real que eacute

um conjunto junto portanto quando se diz lei natildeo se diz arbitraacuterio e nem

necessaacuterio mas tambeacutem natildeo se diz convencional

Aristoacuteteles nas Categorias utiliza os elementos homocircnimo sinocircnimo e

parocircnimo para designar uma nova noccedilatildeo que as integre numa nova definiccedilatildeo

para o estudo da liacutengua Quando se predica o nome e se predica tambeacutem a

razatildeo do nome ele se refere aos sinocircnimos mas quando se refere aos nomes

iguais e razotildees da essecircncia diferentes homocircnimos A razatildeo da essecircncia eacute

semelhante ao nome como sinocircnimo mas diferente enquanto homocircnimo Mas

enquanto enunciado o primeiro movimento ou seja algo que eacute impossiacutevel de

se compor totalmente e eacute totalmente homocircnimo enquanto natildeo eacute possiacutevel de se

estabelecer uma significaccedilatildeo que o desvende totalmente eacute o que possibilita o

sinocircnimo aquilo que posteriormente se estabelece enquanto nexo loacutegico

Dessa forma a significaccedilatildeo ocorre primeiramente nas Categorias por meio da

diferenccedila e posteriormente como semelhanccedila Na verdade Aristoacuteteles

explicita em ordem que a razatildeo da essecircncia pode ser outra e depois a mesma

em relaccedilatildeo ao nome e isso potildee em evidecircncia tanto o surgir do nome simples

como do discurso simples Por conseguinte estamos situados antes e depois

da ligaccedilatildeo das palavras Aquilo que fundamenta enquanto motivo loacutegico

Categorias ou seja enquanto palavras e depois como enunciados declarativos

tecircm a sua ligaccedilatildeo enquanto vozes a partir da imitaccedilatildeo que por sua vez existem

17 Veja Weidemann paacutegina 139

28

nas afecccedilotildees na alma e que soacute podem existir a partir de enunciados como

unidade a partir da diferenccedila

A fundamentaccedilatildeo baacutesica para as liacutenguas modernas se constitui

verdadeiramente a partir do entendimento deste periacuteodo que natildeo se constitui

pela gramaacutetica mas pela compreensatildeo do estudo da liacutengua ela mesma Hoje

esse entendimento praticamente inexiste jaacute que as estruturas baacutesicas do estudo

das liacutenguas modernas natildeo se orientam a partir dos conceitos que foram

constituiacutedos a partir do periacuteodo de construccedilatildeo da liacutengua grega mas sim por

classificaccedilotildees posteriores que funcionam como comunicaccedilatildeo funcional Esta

forma de entendimento se deu inicialmente com os alexandrinos e com a

obrigaccedilatildeo de todos aprenderem a liacutengua grega e a sua introduccedilatildeo na escola

grega como gramaacutetica

A gramaacutetica e o gramaacutetico jaacute estatildeo presentes desde Platatildeo e Aristoacuteteles

que testemunham a sua importacircncia e relevacircncia seja como estudo filoloacutegico

e de perspectiva loacutegica seja depois com os Estoacuteicos com relaccedilatildeo agrave semacircntica

ou como ldquoclassificatoacuteriordquo no periacuteodo alexandrino Eacute preciso separar o

gramaacutetico e a gramaacutetica como estudo filoloacutegico e de perspectiva loacutegica dos

Estoacuteicos e do periacuteodo alexandrino em uma tentativa de entender os conceitos

anteriormente estabelecidos Este trabalho tem por meta mostrar como o

estudo filoloacutegico e loacutegico satildeo os periacuteodos fundamentais para a estruturaccedilatildeo do

estudo da liacutengua assim como demonstrar que essa gramaacutetica tem no sentido a

sua explicaccedilatildeo primeira Por isso para este trabalho a classificaccedilatildeo eacute

secundaacuteria O estudo catalogador natildeo trata dos princiacutepios neles mesmos

aqueles que satildeo amados por si mesmos como diz Aristoacuteteles no iniacutecio da

Metafiacutesica e no livro primeiro da Eacutetica a Nicocircmaco Diz Aristoacuteteles que a

totalidade permeia como bem ao homem que por sua vez se lanccedila sobre esta

totalidade E assim ele tem a possibilidade de declarar bem essa totalidade

29

Existem diferenccedilas quanto aos fins seja em atividade seja em obra seja em

accedilatildeo que vai aleacutem da atividade Desta forma esse uacuteltimo modo eacute caracterizado

como ato eacutetico pois ultrapassa o mero fazer e vai ao encontro novamente do

bem Se natildeo houvesse um primeiro e um posterior isto eacute um princiacutepio e um

fim o apetite de conhecer seria vatildeo e vazio pois tudo iria ao infinito

ὅτι microὲν οὖν οὐχ οἷόν τε κινεῖσθαι τὴν ψυχήν φανερὸν ἐκ τούτωνmiddot εἰ δ ὅλως

microὴ κινεῖται δῆλον ὡς οὐδ ὑφ ἑαυτῆς πολὺ δὲ τῶν εἰρηmicroένων ἀλογώτατον

τὸ λέγειν ἀριθmicroὸν εἶναι τὴν ψυχὴν κινοῦνθ ἑαυτόνmiddot ὑπάρχει γὰρ αὐτοῖς

ἀδύνατα πρῶτα microὲν τὰ ἐκ τοῦ κινεῖσθαι συmicroβαίνοντα ἴδια δ ἐκ τοῦ legein

au)thn a)riqmon pw=j gar crh noh=sai monada kinoumenhn kai u(po

tinoj kai pw=j a)merh= kai a)diaforon ou)=san h(=| gar e)sti kinhtikh kai

kinhth diaferein dei= e)ti d e)pei fasi kinhqei=san grammhn e)pipedon

poiei=n stigmhn de grammhn kai ai( tw=n monadwn kinhseij grammai

e)sontai h( gar stigmh monaj e)sti qesin e)cousa o( d a)riqmoj th=j

yuch=j h)dh pou e)sti kai qesin e)cei e)ti d a)riqmou= men e)an a)felh|

tij a)riqmon h) monada leipetai a)lloj a)riqmoj

(Peri Yuxh=j-409 a1)

Que natildeo eacute capaz de estar em movimento a alma eacute evidente a partir dessas

coisas e se de modo total natildeo se movimenta eacute evidente como em relaccedilatildeo a

nada sob o efeito de si mesma E das muitas coisas que estatildeo ditas a mais sem

razatildeo eacute o dizer ser a alma nuacutemero se movente a si mesma Pois subsiste nelas

impossibilidades em primeiro lugar a partir do estar em movimento as

coisas que andam juntas e em particular a partir do dizer a ela nuacutemero Pois

30

de maneira que eacute bom pensar uma unidade estando em movimento e sob o

quecirc e como em relaccedilatildeo ao que eacute sem partes e sem diferenccedila Pois pelo que eacute

concernente ao movimento e moacutevel eacute preciso diferenciar E ainda uma vez

que dizem uma linha tendo sido colocada em movimento faz uma superfiacutecie e

um ponto faz uma linha tambeacutem as movimentaccedilotildees das unidades seratildeo

linhas Pois o ponto eacute unidade que tem posiccedilatildeo e o nuacutemero da alma jaacute eacute onde

tem tambeacutem posiccedilatildeo E ainda quando se subtrai do nuacutemero algum nuacutemero ou

unidade resta outro nuacutemero

Dessa forma a poliacutetica eacute caracterizada como o conjunto de relaccedilotildees

eacuteticas que dirigem todas as accedilotildees do indiviacuteduo18 mas subordinada agrave

contemplaccedilatildeo e a contemplaccedilatildeo eacute caracterizada no Peri Yuxh=j 407a23

como

εἰ οὖν ἡ νόησις περιφορά καὶ νοῦς ἂν εἴη ὁ κύκλος οὗ ἡ τοιαύτη περιφορὰ

νόησις ἀεὶ δὲ δὴ τί νοήσει (δεῖ γάρ εἴπερ ἀΐδιος ἡ περιφορά) τῶν microὲν γὰρ

πρακτικῶν νοήσεων ἔστι πέρατα (πᾶσαι γὰρ ἑτέρου χάριν) αἱ δὲ θεωρητικαὶ

τοῖς λόγοις ὁmicroοίως ὁρίζονταιmiddot λόγος δὲ πᾶς ὁρισmicroὸς ἢ ἀπόδειξιςmiddot

Se entatildeo o ato de pensar eacute o portar movimento em redor tambeacutem o intelecto

seria o ciacuterculo do qual o portar movimento em redor desse tipo eacute o ato de

pensar E sempre de fato o que pensaraacute (pois eacute preciso se precisamente o

portar movimento eacute o sempre tempo19) Pois dos atos de pensar praacuteticos haacute

limites (pois todos satildeo graccedilas a outro) e os contemplativos satildeo delimitados

18 Ver Jacqueline de Romilly- La Loi dans la Penseacutee Grecque- Introduccedilatildeo

19 a)idion

31

de modo semelhante pelos discursos E todo discurso eacute definiccedilatildeo ou

demonstraccedilatildeo

Pode-se considerar tanto a contemplaccedilatildeo como o conhecimento como

subdivisotildees da atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) O desenvolvimento da linguagem

do periacuteodo micecircnico ateacute o seacuteculo VIII ou seja Homero tambeacutem faz parte do

processo que culmina com a ldquoinvenccedilatildeordquo20 das leis baseadas em costumes e

ldquoconvenccedilatildeordquo Eacute claro que essas dependem tambeacutem da formaccedilatildeo da linguagem

enquanto estrutura primeira de comunicaccedilatildeo Fica claro tambeacutem que a

poliacutetica enquanto manifestaccedilatildeo das leis da cidade se liga agrave linguagem escrita

enquanto transformaccedilatildeo da civilizaccedilatildeo grega oral Fica claro tambeacutem que

existe uma tensatildeo entre as leis ideais e o estabelecimento da tradiccedilatildeo e o seu

fazer enquanto haacutebito21

e)sti d h( men u(lh dunamij to d ei)=doj e)nteleceia kai tou=to dicw=j to

20 A vrai dire ce nrsquoeacutetait pas tout agrave fait une invention Les Grecs de lrsquoeacutepoque myceacutenienne

avaient utiliseacute un syllabaire que nous lisons depuis peu sur les tablettes ou il srsquoest conserve

Mais ce syllabaire ndash drsquoailleurs mal adapte au grec- avait disparu dans le naufrage de la

civilisation myceacutenienne lors de lrsquoarriveacutee de nouvelles populations

(Jacqueline de Romilly- La Lois dans la Penseacutee Grecque- paacutegina 11)

21 Le mot nomos enfermait donc em lui-mecircme une tension entre ces deux valeurs-

normative et positivemdashdrsquoou on le verra plus loin allaient naicirctre bien des problegravemes Mais

il traduisait aussi par lagrave-mecircme une aspiration agrave reconnaicirctre um ordre humain et agrave donner

valeur absolue aux faccedilons de faire quotidiennes qui fera la fierteacute des Grecs tout au long de

lrsquohistoire et dans une certaine mesure passera toute vive jusqursquoa nous

(Jacqueline de Romilly- La Lois dans la Penseacutee Grecque- paacutegina 24)

32

men w(j e)pisthmh to d w(j to qewrei=n

E por um lado a mateacuteria eacute possibilidade e o aspecto por outro lado eacute a

mateacuteria atualizada e isso de dois modos um como conhecimento e outro

como (exerciacutecio do conhecimento) contemplar

(Peri Yuxh=j-412a23)

E diz Aristoacuteteles na Metafiacutesica 1029a20

Legw drsquo u(lhn h( kaqrsquo au(thn mhte ti mhte poson mhte a)llo mhden

legetai oi(=j w(ristai to o)n e)sti gar ti kaqrsquo ou(= kathgorei=tai

toutwn e(kaston (= to ei)=nai e(teron kai tw=n kathgoriw=n e(kast$

(ta men gar a)lla th=j ou)siaj kathgorei=tai au(th de th=j u(lhj)

w(ste to e)sxaton kaqrsquo au(to ou)te ti ou)te poson ou)te a)llo ou)den

e)stin ou)de dh ai( a)pofaseij kai gar au)=tai u(parcousi kata

sumbebhkoj

E digo mateacuteria a qual segundo ela mesma nem algo nem um quanto nem

nenhum outro eacute dita pelos quais se delimita o que eacute Pois eacute algo do que se

predica cada um desses pelo que o ser outro tambeacutem por uma das categorias

(pois uns outros predicam da essecircncia e essa da mateacuteria) de maneira que o

uacuteltimo por si mesmo nem eacute algo nem quanto nem eacute nada outro em nada de

fato as negaccedilotildees pois tambeacutem estas subsistem segundo o ocorrido

33

A unidade visa ao bem A voz visa o bem enquanto unidade Mas a

unidade tem que existir a partir da diferenciaccedilatildeo Este trabalho tem como

objetivo mostrar a relaccedilatildeo da alma como totalidade e o corpo como ponto

primeiro e baacutesico para todos os itens subsequumlentes Aristoacuteteles natildeo conceitua

um organon como oacutergatildeo mas sim como um conjunto de etapas que atua

simultaneamente e por sua vez determina a relaccedilatildeo com o intelecto Isso

significa a uniatildeo da voz do pensamento e das coisas enquanto enunciado

declarativo

peri de tou= nou= kai th=j qewrhtikh=j dunamewj ou)den pw faneron a)ll

e)oike yuch=j genoj e(teron ei)=nai kai tou=to monon e)ndecesqai

cwrizesqai kaqaper to a)i˛dion tou= fqartou= ta de loipa moria th=j

yuch=j faneron e)k toutwn o(ti ou)k e)sti cwrista kaqaper tinej

fasin tw=| de logw| o(ti e(tera faneron ai)sqhtikw=| gar ei)=nai kai

doxastikw=| e(teron ei)per kai to ai)sqanesqai tou= doxazein o(moiwj de

kai tw=n a)llwn e(kaston tw=n ei)rhmenwn e)ti d e)nioij men tw=n zw|wn

a(panq u(parcei tau=ta tisi de tina toutwn e(teroij de e(n monon

tou=to de poiei= diaforan tw=n zw|wn$ dia tina d ai)tian u(steron

e)piskepteon

Eacute evidente em nada tambeacutem a respeito do intelecto e da possibilidade

especulativa mas parece ser um outro gecircnero de alma e isso somente admite-

se separar conforme o eterno do corruptiacutevel E eacute evidente que as partes que

restam da alma a partir dessas como dizem alguns natildeo satildeo separaacuteveis e eacute

evidente que satildeo pela razatildeo outras coisas pois pelo que concerne agrave sensaccedilatildeo

34

ser e pelo que concerne agrave opiniatildeo eacute outra coisa se precisamente o sentir eacute

diferente do opinar e de modo semelhante tambeacutem cada um das outras coisas

ditas E ainda em alguns dos animais por um lado subsistem todas essas

coisas em uns algumas dessas e para outros de outro lado somente uma (e

isso faz a diferenccedila dos animais) por meio de que causa mais tarde deve-se

investigar

(Peri Yuxh=j-414a1)

Isto ocorre em funccedilatildeo do tratamento dado por Aristoacuteteles para aquilo

que ele chama incerteza Aristoacuteteles tem respeito profundo por ela e admite

sua ignoracircncia para poder chegar a uma formulaccedilatildeo mais clara Certamente a

separaccedilatildeo entre voz pensamento e coisa determina a exclusatildeo da incerteza A

exclusatildeo da heteronomia e da polinomia implica justamente o tratamento

primordial de Aristoacuteteles quanto agrave incerteza pois que essas impedem o

sentido

Para atingirmos o objetivo estipulado primeiramente nesta investigaccedilatildeo

eacute necessaacuterio instaurar a problemaacutetica da alma em Aristoacuteteles por ser aquilo

que gera todo o restante as afecccedilotildees na alma Na histoacuteria da evoluccedilatildeo do

texto aristoteacutelico essa obra se situa dentro do periacuteodo final da atividade de

Aristoacuteteles Natildeo existe mais a oposiccedilatildeo entre corpo e alma e a uniatildeo em seu

ponto de vista eacute uma uniatildeo natural Natildeo se trata mais nem da Fusij nem da

Qesij nem da junccedilatildeo com o exterior nem tampouco do problema da

subjetividade humana Trata-se entatildeo da relaccedilatildeo que se estabelece entre o

todo e a unidade como voz pensamento e coisa e consequumlentemente por meio

da e na proacutepria linguagem

35

Aleacutem disso tentaremos compreender a relaccedilatildeo entre a alma e a voz seja

como voz simples categorias seja como discurso em siacutentese trata-se de

mostrar com clareza as articulaccedilotildees mentais que possibilitam o enunciado por

meio das possibilidades estruturadas em Peri (Ermeneiaj e as significaccedilotildees

primeiras nas Kategoriai e na relaccedilatildeo de ambas com o Peri Yuxh=j22

22 Ammonios der sich im Vorwort keines Kommentars die frage stellt weshalb diese

Schrift den Titel Peri E(rmeneiaj traumlgt bemerkt denn auch daB Ar von dem dieser

Titel seiner Meinung nach stammt fuumlr sie ebensogut die Uumlberschrift Peri a)pofantikou=

logou (ldquoUumlber den Behauptungssatzrdquo) haumltte waumlhlen koumlnnen (vgl 4 27-29 521-23)

Anders als im Titel der gleichnamigen Abhandlung eines gewissen Demetrios in welchem

es den Sprachstil bezeichnet der das Thema dieser Abhandlung bildet dient das Wort

(Ermeneia im Titel der Aristotelischen Schrift Peri (Ermeneiaj nach Ammonios (vgl

4 29-51 517-19) zur Bezeichnung des Behauptungssatzes als derjenigen Satzart welche

ldquodie Erkenntnis der Seele interpretiert (dh sprachlich zum Ausdruck bringt)rdquo (w(j

e(rmeneion thn gnw=sin th=j yuxh=j 518f)

Amocircnio que coloca a questatildeo no prefaacutecio do seu comentaacuterio porque este escrito traz por

tiacutetulo Peri (Ermeneiaj nota tambeacutem que Aristoacuteteles a partir deste tiacutetulo deriva o seu

pensamento pelo qual pensamento tanto poderia ter escolhido o tiacutetulo Peri

a)pofantikou= logou (sobre o dicurso declarativo) (compare 4 27-29 521-23) De outra

maneira como no tiacutetulo do tratado de mesmo nome de um certo Demeacutetrio no qual isso se

caracteriza o estilo de linguagem que o tema deste tratado constroacutei serve-se da palavra

(Ermeneia no tiacutetulo do escrito aristoteacutelico Peri (Ermeneiaj segundo Amocircnio

(compare 4 29-51 517-19) para caracterizaccedilatildeo do discurso declarativo como aquele

modo de frase o qual ldquoo conhecimento da alma interpreta (isto eacute traz linguisticamente para

a expressatildeo)rdquo (w(j e(rmeneion thn gnw=sin th=j yuxh=j 518f)

(Weidemann- Aristoteles-p40)

36

O meacutetodo utilizado por Aristoacuteteles23 no Peri Yuxh=j consistiu

23 Die aristotelische Rechtfertigung von Bedeutungsgrenzen gliedert sich zumindest in

ihrer systematisch-rekonstruierten Form in zwei Teile in einem ersten ldquodestruktivenrdquo

Schritt (I) zeigt Aristoteles daB derjenige der keine definiten Bedeutungseinheiten

zugesteht das was er durch ein sprachliches Zeichen zum Ausdruck bringen moumlchte

gegebenfalls durch das Aufzaumlhlen grenzenlos ProzeB bilden ohne daB der Handelnde sich

dadurch aus abgegrenzter Wotbedeutungen hingegen (II) sich in einer zeitlich

abgegrenzten Weise sprachlich zu verhalten muB er als Moumlglichkeitsbedingung definite

Bedeutungen aufweisen Diese indirekte Widerlegung erinnert durch ihre Zweigliedrigkeit

an die Struktur des ldquoindirekten Beweisesrdquo in der assertorischen Logik Dessen ldquoScharnierrdquo

bzw Wendepunkt zwischen der reductio ad absurdum und den konstruktiven SchlieBen auf

die zu verteidigende These bildet allerdings der Nichtwiderspruchssatz sowie der Satzes

vom ausgeschlossenen Mittleren In der transcendental-pragmatischen Argumentation von

Met IV bildet das Scharnier bzw den Wendenpunkt zwischen Destruktion und

Konstruktion hingegen allein die Entscheidung des Gespraumlchpartners zu sprachlich-

kommunikativem Verhalten

(A explicaccedilatildeo aristoteacutelica do limite de significaccedilatildeo se articula no miacutenimo em sua forma

reconstruiacuteda sistemaacutetica em duas partes no primeiro passo destrutivo (I) mostra Aristoacuteteles

que aquilo que concede nenhuma unidade de significaccedilatildeo definida o que ele atraveacutes de um

sinal linguumliacutestico desejaria levar para expressatildeo dado o caso deve explicar a enumeraccedilatildeo

sem limite de muitas palavras Um ato da fala natildeo pode no entanto construir um processo

sem limite sem que o que lida saiacutesse atraveacutes do discurso comum (II) Para se relacionar

linguumlisticamente de um modo temporal delimitado ele deve demonstrar as significaccedilotildees

definidas como condiccedilatildeo de possibilidade Essa refutaccedilatildeo indireta lembra a dupla

articulaccedilatildeo na estrutura do ldquodiscurso indiretordquo na loacutegica assertoacuterica Cuja ldquoDobrardquo

respectivamente ponto de transiccedilatildeo da reduccedilatildeo ao absurdo e o finalizar construtivo para a

tese que se defende constroacutei no entanto o princiacutepio da natildeo contradiccedilatildeo e a exclusatildeo do

meio Na argumentaccedilatildeo transcendental pragmaacutetica da Metafiacutesica IV se constroacutei a dobra

respectivamente o ponto de transiccedilatildeo entre destruiccedilatildeo e construccedilatildeo ao longo somente dos

interlocutores para a relaccedilatildeo comunicativa linguumliacutestica)

37

primeiramente em dizer quais satildeo os problemas relativos agrave alma Consciente

desses problemas partiu para uma definiccedilatildeo mais apropriada sobre o assunto

A obra eacute dividida em trecircs livros O primeiro em uma breve introduccedilatildeo

estabelece que o lugar da alma se situa nas coisas belas e honradas e que

devido a uma ausecircncia de meacutetodo o acesso agrave alma eacute muito difiacutecil Apresenta

entatildeo uma retrospectiva de opiniotildees e problemas sobre a alma O primeiro

problema diz respeito ao fato de que a alma natildeo pode ser movida por ela

mesma e dessa maneira somente pelas coisas ocorridas O segundo livro busca

uma definiccedilatildeo do que seja a alma

Ta men dh u(po tw=n proteron paradedomena peri yuch=j ei)rhsqw

palin d w(sper e)x u(parch=j e)paniwmen peirwmenoi diorisai ti e)sti

yuch kai tij a)n ei)h koinotatoj logoj au)th=j legomen dh genoj e(n ti

tw=n o)ntwn thn ou)sian tauthj de to men w(j u(lhn o( kaq au(to ou)k

e)sti tode ti e(teron de morfhn kai ei)=doj kaq h(n h)dh legetai tode

ti kai triton to e)k toutwn e)sti d h( men u(lh dunamij to d ei)=doj

e)nteleceia kai tou=to dicw=j to men w(j e)pisthmh to d w(j to

qewrei=n

E estejam ditas as coisas transmitidas sob o efeito das ditas antes a respeito

da alma e de novo como a partir do comeccedilo precisamente voltemos

tentando delimitar o que eacute a alma e que discurso dela seria o mais comum De

fato gecircnero uno das coisas que satildeo dizemos essecircncia e dessa uma coisa por

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzedentaler Realismus- p72)

38

um lado como mateacuteria que por si mesmo natildeo eacute possiacutevel o que eacute e outra

coisa forma e aspecto segundo a qual jaacute eacute dita o que eacute e a terceira a coisa a

partir destas E por um lado a mateacuteria eacute possibilidade e o aspecto por outro

lado eacute realizaccedilatildeo e isso de dois modos um como conhecimento e outro como

contemplar

(Peri Yuxh=j-412 a3)

Para estabelecer a definiccedilatildeo de alma Aristoacuteteles define diversos

conceitos Mateacuteria possibilidade aspecto forma corpo

Enteleacutequia eacute a atualizaccedilatildeo da mateacuteria inerte (u(lh) e possibilidade

(dunamij) como aspecto (ei)doj) Como primeira enteleacutequia do corpo [a

alma] eacute algo concernente ao oacuterganon como alguma coisa que eacute movida pelas

sensaccedilotildees e eacute imoacutevel Eacute o conhecimento associado por Aristoacuteteles ao sono Os

animados satildeo os que se movem e natildeo mudam de lugar Posteriormente

procura definir os planos da alma e mostrar que natildeo se pode procurar a natildeo

ser por alguma figura do risiacutevel a alma pela alma pois que ela seria destinada

a todas as definiccedilotildees e a nenhuma Portanto passa a esclarecer a definiccedilatildeo da

alma junto ao corpo Constata-se que a alma natildeo eacute o corpo pois o corpo natildeo eacute

das coisas do sujeito e sim no sujeito remetendo diretamente ao texto das

Categorias

ou)siai de malist ei)=nai dokou=si ta swmata kai toutwn ta fusika

tau=ta gar tw=n a)llwn a)rcai tw=n de fusikw=n ta men e)cei zwhn ta d

ou)k e)cei zwhn de legomen thn di au(tou= trofhn te kai au)xhsin kai

fqisin w(ste pa=n sw=ma fusikon metecon zwh=j ou)sia a)n ei)h ou)sia d

ou(twj w(j sunqeth e)pei d e)sti kai sw=ma kai toionde zwhn gar e)con

39

ou)k a)n ei)h sw=ma h( yuch ou) gar e)sti tw=n kaq u(pokeimenou to sw=ma

ma=llon d w(j u(pokeimenon kai u(lh

E essecircncias parecem ser sobretudo os corpos e desses as coisas que

pertencem agrave natureza pois essas satildeo os princiacutepios dos outros E das que

pertencem agrave natureza umas tecircm vida e outras natildeo tecircm e vida dizemos a

nutriccedilatildeo por si mesmo e crescimento e perecimento De maneira que todo

corpo natural que participa da vida seria essecircncia e essecircncia assim como o

que deve se posto junto E uma vez que eacute tambeacutem um corpo desse tipo (com

um certo atributo) pois que tem vida a alma natildeo seria um corpo pois o

corpo natildeo eacute das coisas do sujeito e ele eacute mais como sujeito e mateacuteria

(Peri Yuxh=j-412a16)

Panu ge

(Otan de ge au)th kaq au(thn skoph=| e)kei=se oi)cetai ei)j to kaqaron

te kai a)ei o)n kai a)qanaton kai w(sautwj e)con kai w(j suggenhj ou)=sa

au)tou= a)ei met e)keinou te gignetai o(tanper au)th kaq au(thn genhtai

kai e)xh=| au)th=| kai pepautai te tou= planou kai peri e)kei=na a)ei kata

tau)ta w(sautwj e)cei a(te toioutwn e)faptomenh kai tou=to au)th=j to

paqhma fronhsij keklhtai

Certamente este trecho do Faidwn de Platatildeo difere do anterior de Peri

Yuxh=j-412a16

40

Completamente

Quando por outro lado investiga ela por ela mesma para laacute segue o caminho

visando ao puro e o que eacute sempre imortal e o que eacute do mesmo modo e sendo

como o parente dele sempre com aquele quando precisamente ela venha a ser

por ela mesma e seja permitido por ela e cessou do erro e em torno aquelas

sempre segundo as mesmas coisas eacute do mesmo modo jaacute que estaacute tocada

desses tipos e essa afecccedilatildeo dela eacute chamada fronesis

(Platatildeo- Faidwn 794 1)

Assim sendo descobrem-se as possibilidades da alma e suas definiccedilotildees

mais proacuteprias A noccedilatildeo de vida em relaccedilatildeo agrave alma e os seus constituintes

Enfatiza Aristoacuteteles a nutriccedilatildeo e principalmente para os animais a sensaccedilatildeo

dh=lon ou)=n o(ti ton au)ton tropon ei(=j a)n ei)h logoj yuch=j te kai

schmatoj ou)te gar e)kei= sch=ma para to trigwnon e)sti kai ta

e)fexh=j ou)t e)ntau=qa yuch para taj ei)rhmenaj genoito d a)n kai e)pi

tw=n schmatwn logoj koinoj o(j e)farmosei men pa=sin i)dioj d

ou)denoj e)stai schmatoj o(moiwj de kai e)pi tai=j ei)rhmenaij yucai=j

Eacute evidente que uma unidade do mesmo modo seria o discurso da alma e da

figura Pois nem por um lado a figura eacute possiacutevel aleacutem do triangulo e as

figuras em ordem nem laacute por outro lado a alma estaacute aleacutem das coisas ditas E

o discurso comum viria a ser tambeacutem sobre as figuras o qual ajustaraacute a todas

e de nenhuma figura seraacute proacutepria E igualmente sobre almas ditas

41

(Peri yuxh=j-414b5)

O livro 03 mostra primordialmente a funccedilatildeo da fantasia e sua relaccedilatildeo

com a sensaccedilatildeo e a funccedilatildeo do intelecto Evidenciam-se as diferenccedilas entre o

intelecto e o sensiacutevel Embora o que ative a alma em possibilidade e assim a

torne atividade e desta forma crie o sensiacutevel e o inteligiacutevel seja o mesmo

porquanto Aristoacuteteles a defina como o apetite de conhecer ou demanda de

saber (o)recij) e isso seja a primeira etapa na formaccedilatildeo do intelecto e que

tambeacutem possibita o bem querer da percepccedilatildeo dos sentidos e de seus

respectivos desenvolvimentos24 esta demanda soacute tem funccedilatildeo enquanto o que eacute

primeiro e depois posterior ou seja enquanto diferenccedila da multiplicidade

sensiacutevel e divisatildeo e posterior unidade do juiacutezo que por sua vez se expressa

enquanto enunciado

E diz Philoponos

Μέλλοντας ἡmicroᾶς τῶν περὶ ψυχῆς ἀκροᾶσθαι λόγων ἀναγκαῖον εἰπεῖν

πρότερον περὶ τῶν δυνάmicroεων τῆς ψυχῆς ποσαχῶς τε διαιροῦνται καὶ

ποίας ἑκάστη τῆς ὀνοmicroασίας τετύχηκεν εἶτα πόσαι τῶν ἀρχαιοτέρων περὶ

αὐτῶν δόξαι γεγόνασιν καὶ ἐπὶ τούτοις τὴν ἀληθῆ περὶ αὐτῶν δόξαν ἐκ

διαιρέσεως ἀφορίσασθαι πρῶτον microὲν αἱ ψυχικαὶ δυνάmicroεις τὴν εἰς δύο

διαίρεσιν ἐπιδέχονταιmiddot αἱ microὲν γὰρ αὐτῶν εἰσι λογικαί αἱ δὲ ἄλογοι

24 Hicks no seu trabalho sobre a obra Peri yuxh=j na nota 414 b2 afirma que a

o)recij eacute o termo que define o que aparece na alma racional como boulesij e o que

aparece na irracional como qumoj e e)piqumia

42

ἑκατέρα δὲ τούτων τῶν δυνάmicroεων διχῇ πάλιν διαιρεῖταιmiddot τῶν γὰρ λογικῶν

δυνάmicroεων αἱ microέν εἰσιν ζωτικαὶ καὶ ὀρεκτικαί αἱ δὲ γνωστικαίmiddot ὁmicroοίως δὲ καὶ

αἱ ἄλογοι

A fim de estarmos a ponto de escutar dos discursos a respeito da alma eacute

necessaacuterio dizer primeiramente a respeito das possibilidades da alma de

quantas maneiras se dividem e de qual denominaccedilatildeo cada uma ocorre e

depois quantas das mais primeiras delas vieram a ser acreditadas e separar

sobre essas a crenccedila verdadeira a respeito delas a partir da delimitaccedilatildeo Em

primeiro lugar por um lado as possibilidades psiacutequicas admitem-se em

relaccedilatildeo a uma dupla separaccedilatildeo pois umas dessas satildeo loacutegicas por um lado e

outras satildeo privadas de loacutegica E cada uma dessas das possibilidades divide-se

de novo de modo duplo Pois das possibilidades loacutegicas umas satildeo

concernentes agrave vida e ao desejo por um lado e as outras por outro lado

relativas ao conhecimento e de modo semelhante tambeacutem as que satildeo

privadas de loacutegica

(In Aristotelis Peri Yuxh=j Commentaacuteria ndash p 01)

Verifica-se nesse comentaacuterio que o apetite tambeacutem estaacute ligado agrave parte

loacutegica muito embora uma outra divisatildeo ocorra dentro da parte loacutegica

Certamente Philoponos natildeo percebeu que natildeo existem possibilidades da alma

pois a alma natildeo se move e nem move a nada enquanto separada formalmente

Como afirma Aristoacuteteles seria melhor dizer

a)lla ton a)nqrwpon t$= yux$=

(Peri Yuxh=j 408-b14)

43

O acusativo se expressa como deslocamento espacial na alma e natildeo pela

alma jaacute que existe segundo Aristoacuteteles uma impossibilidade de mistura ou

harmonia25

Aristoacuteteles usando a metaacutefora da casa e utilizando-se de duas posiccedilotildees a do

Fusikoj e a do Dialektikoj une as duas posiccedilotildees respectivamente as

coisas fiacutesicas e os aspectos 26

25 Sobre a concepccedilatildeo de alma que se encontra em Aristoacuteteles no Peri Yuxh=j diz

Nuyens

En effet LrsquoEudeme (qui porte comme sous-titre h) peri yuxh=j) et le De Anima sont les

seuls traiteacutes dans lesquels le problegraveme de lrsquoacircme soit expresseacutement poseacute et ou la question

des rapports entre lrsquoacircme et le corps soit deacutebattue ex professo et en deacutetail Le dialogue met

em avant sans aucune restriction le dualisme irreacuteductible exposeacute par Platon dans le De

anima au contraire la concepcion de lrsquoacircme enteacutelechie megravene agrave des conclusions

diameacutetralement opposeacutees agrave ces dualisme Dans ses autres ouvrages Aristote ne pose nulle

part avec une telle acuiteacute les problegravemes psychologiques il est agrave remarquer pourtant que

bien souvent les rapports entre lrsquoacircme et les corps y sont evoqueacutes Ainsi dans LrsquoEacutethique et

la Politique ces rapports sont compareacutes aux relations que creacutee la vie em socieacuteteacute dans les

traiteacutes biologiques lrsquoacircme est indiqueacutee mainte fois comme la source de la vie Dans la

Meacutetaphysique eacutegalement on rencontre plusiers allusions aux rapports de lrsquoacircme et du corps

Mecircme chose dans les ouvrages de physique Mais tous ces passages ont ceci de commun

que les realtions envisageacutees nrsquoy sont point traiteacutees comme une question importante agrave la

faccedilon du De anima elles y sont simplement toucheacutees em passant Lrsquoexposeacute porte sur des

problegravemes tout diffeacuterents et ce nrsquoest qursquoagrave titre drsquoexemple ou em guise drsquoillustration que les

rapports entre lrsquoacircme et le corps y sont indiqueacutes

(LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p49)

26 Interessante ponto de vista tem Case quando diz

44

Aristoacuteteles volta ao assunto no mesmo livro Peri Yuxh=j onde

conceitua as trecircs possibilidades de essecircncia

tricw=j gar legomenhj th=j ou)siaj kaqaper ei)pomen w(=n to men

ei)=doj to de u(lh to de e)x a)mfoi=n toutwn d h( men u(lh dunamij to de

ei)=doj e)nteleceia e)pei to e)x a)mfoi=n e)myucon ou) to sw=ma e)stin

e)nteleceia yuch=j a)ll au(th swmatoj tinoj kai dia tou=to kalw=j

u(polambanousin oi(=j dokei= mht a)neu swmatoj ei)=nai mhte sw=ma ti h(

yuch

(Peri Yuxh=j-414 a 14)

Pois estaacute dita a essecircncia de trecircs maneiras conforme dissemos da qual uma eacute

o aspecto outra a mateacuteria e outra a partir de ambas e desses a mateacuteria eacute

possibilidade e o aspecto eacute enteleacutequia uma vez que a partir de ambas eacute

animado natildeo o corpo eacute a enteleacutequia da alma mas essa de algum corpo Por

isso consideram de modo belo para os quais a alma parece ser nem sem corpo

nem algum corpo

Na Metafiacutesica G Livro 05 Aristoacuteteles demonstra essa uniatildeo

enfatizando a impossibilidade de ser e natildeo ser e sendo assim a sensaccedilatildeo que

La philosophie de Platon est un dialogue que cherche agrave devenir science celle drsquoAristote est

une science que porte encore des traces de dialectiques

(LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p 04)

45

eacute o que muda natildeo pode ser confundida com o pensamento - o que eacute Desta

maneira o homem eacute alma como enteleacutequia e corpo enquanto possibilidade

Platatildeo expotildee o assunto de maneira semelhante no seu diaacutelogo Timeu e deste

modo anuncia o tempo da nova ciecircncia estabelecendo a reuniatildeo da ldquopalavrardquo

(Logoj) e da ldquoobrardquo ( )Ergon) O ser se manifesta de diversas maneiras e se

explica justamente pela capacidade de transporte da essecircncia primeira como

unidade de voz pensamento e coisa enquanto diferenccedila

A visatildeo do corpo eacute a o)yij e a visatildeo da alma eacute o nou=j

(Livro 01 Eacutetica a Nicocircmaco cap 06 seccedilatildeo12)

to de sperma kai o( karpoj to dunamei toiondi sw=ma w(j men ou)=n h(

tmh=sij kai h( o(rasij ou(tw kai h( e)grhgorsij e)ntele ceia w(j d h( o)yij

kai h( dunamij tou= o)rganou h( yuch

E a semente e o fruto satildeo o corpo em possibilidade desse tipo Como

certamente a accedilatildeo de cortar e a accedilatildeo de ver assim tambeacutem a accedilatildeo de estar

acordado eacute enteleacutequia e como a visatildeo e a possibilidade do instrumento a

alma

(Peri Yuxh=j-413a)

Aristoacuteteles confirma que o pensar eacute parte proacutepria da alma Assim natildeo eacute

possiacutevel perceber desejar ter audaacutecia ter coacutelera agir e experimentar

sensaccedilotildees sem a alma A alma parece ser nem sem corpo nem algum corpo

Diferente da concepccedilatildeo platocircnica de alma que eacute vista como uma essecircncia

46

independente sua uniatildeo com o corpo eacute temporaacuteria e imposta pela forccedila sua

separaccedilatildeo para com ele eacute uma liberaccedilatildeo

Noacutes estamos entatildeo em presenccedila de uma teoria da alma de todo modo

oposta agrave concepccedilatildeo do Peri Yuxh=j

(LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p48)

A alma eacute o movimento das sensaccedilotildees sem ter movimento O apetite

inteletual Eacute o contiacutenuo sem partes destituiacutedo de grandeza e indiferenciado

Por outro lado estaacute entrelaccedilada a alma ao intelecto e ao corpo agrave grandeza ou

ao ponto Como um se une ao outro Aristoacuteteles explica que natildeo eacute necessaacuterio

fazer esta divisatildeo pois isto equivaleria a separar a cera de sua impressatildeo

o)rgana de kai ta tw=n futw=n merh a)lla pantelw=j a(pla= oi(=on to

fullon perikarpiou skepasma to de perikarpion karpou= ai( de r(izai

tw=| stomati a)nalogon a)mfw gar e(lkei thn trofhn$ ei) dh ti koinon

e)pi pashj yuch=j dei= legein ei)h a)n e)nteleceia h( prwth swmatoj

fusikou= o)rganikou= dio kai ou) dei= zhtei=n ei) e(n h( yuch kai to sw=ma

w(sper ou)de ton khron kai to sch=ma ou)d o(lwj thn e(kastou u(lhn kai

to ou(= h( u(lh to gar e(n kai to ei)=nai e)pei pleonacw=j legetai to

kuriwj h( e)nteleceia e)stin

(E oacutergatildeos satildeo tambeacutem as partes das plantas mas totalmente simples tal como

a folha eacute abrigo do pericarpo e o pericarpo eacute abrigo do fruto e as raiacutezes satildeo

anaacutelogas agrave boca pois ambas absorvem o alimento) Se eacute preciso dizer de

47

fato algo comum sobre toda alma seria a primeira atualizaccedilatildeo do corpo

natural orgacircnico Por isso tambeacutem natildeo eacute preciso investigar se a alma e o

corpo satildeo um como precisamente nem a cera e a figura nem de modo total a

mateacuteria de cada uma e de qual mateacuteria pois uma vez que a unidade e o ser

satildeo ditos de muitas maneiras o modo soberano eacute a atualizaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-412 b1)

Primeiramente eacute preciso que haja o apetite para que posteriormente se

possa pensaacute-lo Se entatildeo o apetite eacute o primeiro desta forma tudo eacute apetite de

saber

o)rexij men gar e)piqumia kai qumoj kai boulhsij ta de zw=|a pant

e)cousi mian ge tw=n ai)sqhsewn thn a(fhn w(=| d ai)sqhsij u(parcei

toutw| h(donh te kai luph kai to h(du te kai luphron oi(=j de tau=ta kai

e)piqumia tou= gar h(deoj o)rexij au(th

Pois o apetite eacute desejo e impulso e aspiraccedilatildeo e todos os animais tecircm pelo

menos uma das sensaccedilotildees o tacto no qual susbsite a sensaccedilatildeo nesse tambeacutem

subsiste prazer e dor e o concernente ao prazer e a dor e no que esses

tambeacutem subsiste o desejo Pois esse eacute apetite do prazer

(Peri Yuxh=j-414 b2)

Natildeo existe um movimento em relaccedilatildeo agrave alma O que concerne agrave alma eacute

o sentido O que move eacute o apetite de saber Dessa forma poderiacuteamos dizer

existe o pensamento discursivo (dianoia) e a consideraccedilatildeo (u(poleyij) Diz

Aristoacuteteles

48

tOtilden aUgravetOtilden d trOgravepon kaˆ Plpoundtwn traden tugrave TimahellipJ tfrac34n yucfrac34n tradek ticircn

stoicehellipwn poielsaquomiddot ginegraveskesqai gbrvbarr tugrave ETHmohellipJ tOtilde Oacutemoion tbrvbar d prpoundgmata

tradek ticircn centrcicircn enai

Da mesma maneira Platatildeo faz no Timeu a alma a partir dos elementos pois o

semelhante se conhece com o semelhante e as coisas satildeo a partir dos

princiacutepios

(Peri Yuxh=j-412b16)

A separaccedilatildeo entre o tecido e a urdidura quando ainda estatildeo juntos eacute

feita pelos que tecem por meio de um instrumento (o)(rganon) mas ao

organon aristotelico aleacutem do semelhante se junta o diferente pois o

semelhante eacute em funccedilatildeo da alma e o diferente eacute em funccedilatildeo das atualizaccedilotildees

Portanto eacute preciso diferenciar o que significa oacuterganon como oacutergatildeo e que

muitos autores afirmam ser o receptaacuteculo da alma e o oacuterganon como a ordem e

determinaccedilatildeo em que a alma se transforma

au(th de legetai dicw=j h( men w(j e)pisthmh h( d w(j to qewrei=n

faneron ou)=n o(ti w(j e)pisthmh e)n gar tw=| u(parcein thn yuchn kai

u(pnoj kai e)grhgorsij e)stin a)nalogon d h( men e)grhgorsij tw=|

qewrei=n o( d u(pnoj tw=| e)cein kai mh e)nergei=n protera de th=| genesei

e)pi tou= au)tou= h( e)pisthmh dio h( yuch e)stin e)nteleceia h( prwth

swmatoj fusikou= dunamei zwhn e)contoj toiou=ton de o( a)n h)=|

o)rganikon

49

E essa atualizaccedilatildeo eacute dita de dois modos como ciecircncia por um lado e por

outro como contemplar Eacute manifesto que como ciecircncia pois no subsistir a

alma estaacute tanto o sono como a vigiacutelia e eacute anaacuteloga por um lado a vigiacutelia ao

especular e o sono por outro lado ao estar numa situaccedilatildeo e natildeo estar em

atividade E a ciecircncia eacute primeira por geraccedilatildeo sobre o contemplar Por isso a

alma eacute a primeira atualizaccedilatildeo do corpo natural que tem a vida como

possibilidade E desse tipo o que seja concernente aos instrumentos

(Peri Yuxh=j-4131)

Embora o nome organon natildeo tenha sido proposto por Aristoacuteteles ele

designa uma intenccedilatildeo presente nas obras

toiou=ton d e)n toi=j zw|oij h( yuch kata fusin panta gar ta fusika

swmata th=j yuch=j o)rgana kaqaper ta tw=n zw|wn ou(tw kai ta tw=n

futw=n w(j e(neka th=j yuch=j o)nta

E desse tipo nos animais a alma eacute por natureza pois todos os corpos naturais

satildeo instrumentos da alma conforme as coisas dos animais assim tambeacutem as

coisas das plantas como se fossem em razatildeo da alma

(Peri Yuxh=j-415b18)

O o)rganon aristoteacutelico comeccedila pelas Categorias simples apprehensio

passa para o Peri (Ermeneiaj o juiacutezo e segue para os (Analitikoi

raciociacutenio Julius Pacius natildeo parte do enunciado mas do conjunto de

50

enunciados das partes do silogismo para o silogismo poreacutem sem o enunciado

tambeacutem o silogismo natildeo existe Apreensatildeo composiccedilatildeo e divisatildeo Jaacute Boeacutecio

aponta uma distorccedilatildeo nesta sequumlecircncia pois verbo e nome tecircm de existir como

enunciado e como categoria para que se tenha o silogismo mas sem expressatildeo

tambeacutem as categorias natildeo se manifestariam

A expressatildeo da alma como um todo no Peri (Ermeneiaj acontece

como nome verbo negaccedilatildeo afirmaccedilatildeo declaraccedilatildeo e discurso Aquilo que eacute

alma e que gera movimento a partir da impossibilidade de movimento se

transforma em discurso da alma atraveacutes das possibilidades na alma ativadas A

primeira essecircncia se transforma em segunda essecircncia Esse oacuterganon eacute

filosoacutefico e linguumliacutestico ao mesmo tempo A segunda tarefa deste trabalho seraacute

mostrar como por meio da liacutengua grega eacute possiacutevel vislumbrar essa ordenaccedilatildeo e

determinaccedilatildeo como unidade semacircntica loacutegica orgacircnica e funcional a partir da

diferenciaccedilatildeo

A liacutengua grega como siacutentese das duas posiccedilotildees -loacutegica e gramaacutetica-eacute na

verdade a expressatildeo simboacutelica do sentido Em uma passagem bastante

interessante do diaacutelogo de Platatildeo Craacutetilo (387b7) Soacutecrates pergunta se natildeo eacute

um dizer a unidade da palavra (logoj) e da obra (e)rgon) Isto significa que o

nome eacute por natureza ou seja o sentido eacute por natureza quer dizer natural em

relaccedilatildeo ao homem e natildeo por natureza no sentido necessaacuterio ou absoluto A

primeira frase da Metafiacutesica aristoteacutelica tambeacutem expressa isso com clareza

Todos os homens tecircm o apetite naturalmente do processo de ver mental que

culmina em um saber inesgotaacutevel Para o grego estatildeo estritamente ligados ser

posto e significado Isto quer dizer que existe uma relaccedilatildeo espacial inexoraacutevel

ligada ao sentido Mas isso de forma alguma implica em convencionalidade

arbitrariedade ou ser essencial por natureza

51

A obra que sintetiza essa posiccedilatildeo de Aristoacuteteles com referecircncia agrave liacutengua

eacute Peri (Ermeneiaj Essa obra eacute o ponto culminante da histoacuteria da liacutengua

grega Assim a traduccedilatildeo e o comentaacuterio dessa obra se agregam ao trabalho

no sentido de mostrar como isso se expressa como liacutengua e como esta eacute a

expressatildeo do sentido do ser O conceito primordial para essa obra e para a

demonstraccedilatildeo do sentido como junccedilatildeo loacutegica e gramaacutetica eacute a noccedilatildeo de

expressatildeo

No Peri Yuxh=j 420b17 assim Aristoacuteteles trata o conceito de

expressatildeo

tw=| gar h)dh a)napneomenw| katacrh=tai h( fusij e)pi duo e)rga-kaqaper

th=| glwtth| e)pi te thn geu=sin kai thn dialekton w(=n h( men geu=sij

a)nagkai=on dio kai pleiosin u(parce$i h( d e(rmhneia e(neka tou= eu)=

ou(tw kai tw=| pneumati proj te thn qermothta thn e)ntoj w(j

a)nagkai=on o)namp to d ai)tion e)n e(teroij ei)rhsetai$ kai proj thn

fwnhn o(pwj u(parch| to eu)=

Pois a natureza serve-se jaacute do remetido em dois trabalhos conforme a liacutengua

sobre a gustaccedilatildeo e som articulado dos quais a gustaccedilatildeo eacute necessaacuteria (e por

isso subsiste na maioria) e a expressatildeo em vista do bem assim tambeacutem por

meio do sopro tanto para o aquecimento interno por ser necessaacuterio (e o

causador em outros seraacute dito) quanto para a voz de modo que subsista o bem

Waitz assim descreve o conceito de expressatildeo

52

A respeito da palavra e(rmeneia Biese I p 89 ldquo A frase eacute a expressatildeo do

pensamento que se reflete o qual separa e ligardquo Boethius comm in lib de

intp proem ldquoInterpretaccedilatildeo (e(rmeneia) eacute uma palavra significativa que

significa alguma coisa por si mesmardquo para a qual corretamente Tomas de

Aquino (opped Vem 1495) fol 2 a ldquoNome e Verbo parecem ser mais

princiacutepios da interpretaccedilatildeo do que interpretaccedilatildeordquo Mais extensivo evidencia

e(rmeneia mais do que dicccedilatildeo pois diz 1450b14 ser a dicccedilatildeo a expressatildeo

pela denominaccedilatildeo (Voz explanaacutevel eacute qualquer dicccedilatildeo v 875b21 a liacutengua

oscilante bate e natildeo eacute capaz articular a dicccedilatildeo de onde acontece como

63b24 segundo a dicccedilatildeo por um lado e segundo a verdade por outro lado satildeo

opostas pelo mesmo sentido pelo qual satildeo opostos segundo o nome e segundo

a razatildeo em espeacutecie (para o que julga pelos verbos mais do que pela coisa)

tanto que pela coisa verdadeira 27

(Waitz- Organon- Comentaacuterio a Peri e(rmeneiaj paacutegina 323)

27 De voce e(rmeneia Biese I p89 ldquoDer Satz ist de Ausdruck (e(rmeneia) des

reflectirenden Denkens welches trennt und verbindetrdquo Boethius comm in lib de intp

prooem ldquoInterpretatio (e(rmeneia) est vox significativa per se ipsam aliquid significansrdquo

ad quae recte Thomas Aquinas (opp ed Ven 1945) fol2 a ldquoNome net verbum magis

interpretationes principia esse videntur quam interpretatiordquo Latius patet e(rmeneia quam

lecij dicit enim 1450b14 lecin ei)=nai thn dia th=j o)nomasiaj e(rmeneina (Vox

explanabilis quaecunque lecij est v875b21 h( glw=tta sfallomenh ptaiei kai ou)

dunatai thn lecin diarqrou=n unde fit ut 63b24 kata men thn lecin et

katrsquoa)lhqeian de opponantur eodem sensu quo opponuntur kata tou)noma et kata

logon in speciem (e verbis magis quam e re iudicanti) et re vera

(Waitz- Organon- Comentaacuterio a peri e(rmeneiaj paacutegina 323)

53

Poeacutetica 1450 b14

λέγω δέ ὥσπερ πρότερον εἴρηται λέξιν εἶναι τὴν διὰ τῆς ὀνοmicroασίας

ἑρmicroηνείαν ὃ καὶ ἐπὶ τῶν ἐmicromicroέτρων καὶ ἐπὶ τῶν λόγων ἔχει τὴν αὐτὴν

δύναmicroιν

E digo como precisamente estaacute dito antes a palavra ser a expressatildeo da

designaccedilatildeo por um nome que tanto sobre os metros como sobre os discursos

tem a mesma possibilidade

Problemata-875b1

ἡ γλῶττα σφαλλοmicroένη πταίει καὶ οὐ δύναται τὴν λέξιν διαρθροῦν

A liacutengua que oscila bate e natildeo eacute capaz de articular a palavra

Analiacutetica a priora et posteriora- 63b24

λέγω δ ἀντικειmicroένας εἶναι προτάσεις κατὰ microὲν τὴν λέξιν τέτταρας οἷον τὸ

παντὶ τῷ οὐδενί καὶ τὸ παντὶ τῷ οὐ παντί καὶ τὸ τινὶ τῷ οὐδενί καὶ τὸ τινὶ

τῷ οὐ τινί κατ ἀλήθειαν δὲ τρεῖςmiddot

E digo serem por um lado os correlativos afirmaccedilotildees segundo a palavra de

quatro maneiras tal como todo pelo nada e o todo pelo natildeo todo algo pelo

nada e algo pelo natildeo algo e segundo a verdade por outro lado por trecircs

maneiras

54

Como diz Boeacutecio percussatildeo da liacutengua articulaccedilatildeo sonora da voz e

imaginaccedilatildeo significam aquilo que designamos por interpretaccedilatildeo

Zeller tambeacutem mostra que existem semelhanccedilas bastante intensas entre

Platatildeo e Aristoacuteteles e que este uacuteltimo como eacute sabido desenvolveu uma teoria

proacutepria a partir de seus viacutenculos com Platatildeo 28

Eacute de relevacircncia a opiniatildeo de Werner Jaeger que no seu ldquoStudien zur

Entwicklungsgeschichte der Metaphysik des Aristotelesrdquo sublinha que

Aristoacuteteles utiliza a teoria platocircnica para atingir um ponto de vista proacuteprio

No Craacutetilo Platatildeo estuda como o sentido pode surgir a partir da

expressatildeo de nomes O nome eacute uma expressatildeo parcial e portanto natildeo

totalmente verdadeira ou eacute ao contraacuterio uma expressatildeo que demonstra

exatamente aquilo que eacute Platatildeo recusa o raciociacutenio de Eutidemo no qual as

28 Dentro da antiguumlidade os comentadores de Aristoacuteteles satildeo unacircnimes em considerar a

obra como um sistema fechado Por outro lado eles se esforccedilam completamente em

mostrar que em relaccedilatildeo aos pontos essenciais seu sistema natildeo difere realmente daquele de

Platatildeo

(Nuyens-LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p 2)

A tendecircncia de combinar platonismo e aristotelismo e mostrar o acordo das duas doutrinas

eacute particularmente marcada nos neo-platonistas ela se faz tambeacutem entre outros em Boeacutecio

Como representantes conhecidos desta tendecircncia se pode citar Porfiacuterio e Simpliacutecio

(Nuyens-LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p 2

55

coisas seriam sempre as mesmas ao mesmo tempo e sempre E recusa tambeacutem

o raciociacutenio de Protaacutegoras que afirma o contraacuterio

SW Ou)kou=n ei) mhte pa=si panta e)stin o(moiwj a(ma kai a)ei mhte

e(kastw| i)dia| e(kaston [tw=n o)ntwn e)stin] dh=lon dh o(ti au)ta au(tw=n

ou)sian e)conta tina bebaion e)sti ta pragmata ou) proj h(ma=j ou)de u(f

h(mw=n e(lkomena a)nw kai katw tw=| h(meterw| fantasmati a)lla kaq

au(ta proj thn au(tw=n ou)sian e)conta h(=|per pefuken

Entatildeo se nem satildeo todas as coisas para todos de modo igual ao mesmo tempo e

sempre nem proacuteprias para cada um em relaccedilatildeo a cada um das coisas que

satildeo eacute evidente de fato que as coisas satildeo elas mesmas as que tecircm de si

mesmas alguma firmeza em relaccedilatildeo ao que eacute natildeo junto de noacutes e natildeo por voacutes

arrastadas para cima e para baixo para apariccedilatildeo nossa mas as que tecircm por

si mesmas junto ao que eacute de si mesmas com a qual nasceram

(Platatildeo-Craacutetilo 38651)

Se as coisas satildeo por natureza os nomes tambeacutem o satildeo E as accedilotildees por

consequumlecircncia tambeacutem Como o dizer eacute tambeacutem uma accedilatildeo assim tambeacutem o

dizer eacute por natureza A criacutetica Aristoteacutelica a Platatildeo no capiacutetulo 06 do livro

primeiro da Eacutetica a Nicocircmaco parece colocar justamente o que falta agrave

constituiccedilatildeo de uma ideacuteia um primeiro e um posterior (proteron kai

u(steron) que de outra maneira eacute a expressatildeo do eacute e do natildeo eacute

56

De outro modo poderiacuteamos dizer que o que importa para Aristoacuteteles eacute a

explicitaccedilatildeo do Ser mas de uma forma muito clara ele o explicita com a

linguagem Na verdade a forma pela qual o Ser chega ateacute noacutes se daacute pela

expressatildeo da liacutengua o Ser eacute o sentido e o sentido eacute a liacutengua A liacutengua que se

expressa com mais recursos de pensamento eacute a liacutengua grega29

Aristoacuteteles explicita nas Categorias que satildeo os predicamentos do ser ou

seja as unidades que satildeo e produzem significaccedilatildeo Isso fica bastante claro na

sua exposiccedilatildeo pois comeccedila explicitando os nomes como coisas homocircnimas

sinocircnimas e parocircnimas e explicita-os de outro modo como o que tem ligaccedilatildeo e

o que natildeo tem ligaccedilatildeo Da mesma forma sobre a distinccedilatildeo da expressatildeo do

que eacute dito do sujeito mas natildeo estaacute no sujeito do que estaacute mas natildeo eacute dito do

sujeito do que eacute dito e estaacute no sujeito e do que natildeo eacute dito e natildeo estaacute no sujeito

A distinccedilatildeo do que eacute dito e do que estaacute eacute muito importante pois na expressatildeo

reconhecemos significados ou seja do que eacute dito jaacute temos significados ou

seja jaacute estaacute no sujeito O que importa eacute que eacute dito Haacute tambeacutem expressotildees que

29 Was unserer Seele beim Sprechen widerfaumlhrt-so wird man unter Beruumlcksichtung der aus

De int 3 zitierten Stelle die Frage (1b) beatworten duumlrfen- ist dies daB sie mit den

Gedanken denen wir unseren Worten Ausdruck verleihen bei den Dingen auf die wir uns

mit unseren Worten beziehen in dem Sinne ldquozum stehen kommtrdquo daB wir indem wir jene

Gedanken diese Dinge meinen

O que acontece com nossa alma na linguagemmdash poderemos responder (1b) debaixo da

consideraccedilatildeo do lugar citado no capiacutetulo 03 do De Interpetationemdasheacute isso que ela com os

pensamentos que noacutes emprestamos expressatildeo a nossas palavras junto agraves coisas sobre as

quais relacionamos com nossas palavras no sentido de pocircr de peacute que noacutes enquanto

aqueles pensamentos pensamos essas coisas

(Weidemann-Aristoacuteteles-p137)

57

natildeo estatildeo e nem satildeo ditas do sujeito como algum homem e algum cavalo Eacute a

primeira essecircncia A partir dela a razatildeo simples tem sua gecircnese Haacute de ficar

claro sempre que o seu objetivo satildeo as predicaccedilotildees do Ser ou seja dentro da

liacutengua que no caso eacute a grega O ponto seguinte portanto eacute o que se diz do

sujeito que eacute dito em quantos predicados houver mas eacute claro que entre do que

eacute dito e do que estaacute as diferenccedilas natildeo satildeo as mesmas mas satildeo especiacuteficas

Essa seccedilatildeo das Categorias eacute conhecida como o quadrado ontoloacutegico30

Seguindo sua exposiccedilatildeo Aristoacuteteles passa a diferenciar o que significa

categoria e o que entende por declaraccedilatildeo e explicita de modo claro que o que

estaacute expresso por declaraccedilatildeo eacute afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo e o que eacute por categoria

nunca pode ser afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo pois eacute a mesma por si mesma Isso

significa que as categorias nem satildeo falsas e nem verdadeiras e portanto natildeo

se pode afirmar ou negar um significado como corre vence ou qualidade

Sendo assim o que eacute essecircncia ou eacute primeiro e maacuteximo e mais soberano ou eacute

indefinido Aqui haacute uma diferenccedila fundamental entre estas unidades

indiferenciadas como definidoindefinido homem ou definidoindefinido

cavalo e as essecircncias segundas em cujo aspecto e gecircnero estaacute subjazente a

essecircncia primeira Essa essecircncia segunda seria o homem ou o animal Da

mesma forma que o homem estaacute mais proacuteximo da essecircncia primeira do que o

animal porque subjaz no animal e o animal natildeo subjaz no homem assim

30 In Categories 2 Aristotle says that this fourfold division concerns ldquobeingsrdquo (ta o)nta)

The square is determined by a matrix of two relations ldquobeing said ofrdquo a subject and ldquobeing

inrdquo a subject Those that are not is subject are substances those that arein a subject are

accidents Those that are said of a subject are universal those that are not said of a subject

are singular

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 142)

58

tambeacutem as categorias primeiras subjazem nas segundas e natildeo o contraacuterio e os

aspectos nos gecircneros e natildeo o contraacuterio

As Categorias fazem parte da triacuteplice divisatildeo Simples apreensatildeo

(Categorias) Juiacutezo (Peri Hermeneias) e Analiacuteticos (Raciociacutenio) Essa

distinccedilatildeo de Satildeo Tomas eacute apenas didaacutetica na medida em que as divisotildees se

colocam juntas enquanto relaccedilatildeo com a natureza ou relaccedilatildeo de sentido mas a

posiccedilatildeo meacutedia do livro Peri (Ermeneiaj indica a sua importacircncia pois liga

as categorias aos analiacuteticos31 De outro modo assim como jaacute foi dito Boeacutecio

estabelece o nome e o verbo como constituinte primeiro anterior agraves

Categorias Sendo assim como diz Waitz essa divisatildeo certamente natildeo existe

como divisatildeo original

Dessa maneira as essecircncias primeiras se transformam em segundas e

terceiras mas sem perder o que se chama por natureza

O objetivo deste trabalho eacute bastante claro e objetivo Mostrar que a

liacutengua grega claacutessica eacute na verdade a siacutentese entre a gramaacutetica e a loacutegica

Forma e conteuacutedo trabalham lado a lado como expressatildeo semacircntica loacutegica

orgacircnica e funcional Como diz Aristoacuteteles no livro G 1003 b 20 Metafiacutesica

31 The De Interpretatione has traditionally been seen as the second work of the Organon

lying between the Categories and Prior Analytics and taking the proposition as its subject

On this view the treatise pressupposes the Categories which is about terms the constituens

of propositions and in turn prepares the way for the Prior Analytics dealing with

syllogisms of which propositions are the componentshellip This traditional view has not been

challenged In recent years however the treatise has been approached inother wayshellipWe

shall see that the De Interpretatione should be viewed as closely connected to the Topics

and Sophistici Elenchi rather than as the middle treatise between the Categories and Prior

Analytics as it has traditionally benn seen

(Whitacker- Aristotlersquos De Interpretatione- p1-4)

59

ndashἅπαντος δὲ γένους καὶ αἴσθησις microία ἑνὸς καὶ ἐπιστήmicroη οἷον γραmicromicroατικὴ microία οὖσα πάσας θεωρεῖ τὰς φωνάςmiddot

e de todo gecircnero tanto a sensaccedilatildeo como a ciecircncia eacute uma de um tal como a

gramaacutetica que eacute uma contempla todas as vozes

Aqui natildeo nos interessa estudar Aristoacuteteles sob o ponto de vista estrito da

filosofia porque isso soacute nos parece possiacutevel se feito a partir de um estudo da

liacutengua grega Portanto Peri (Ermeneiaj deve ser estudado como fonte da

liacutengua grega e do ser em contato com a discussatildeo da liacutengua grega antiga como

o desenvolvimento do sentido Assim se revelaraacute a importacircncia do proacuteprio

texto fundamental dentro da histoacuteria do sentido da liacutengua grega Na verdade a

histoacuteria do sentido da liacutengua grega tem por meta mostrar justamente a funccedilatildeo

da preservaccedilatildeo do sentido Como Peri (Ermeneiaj eacute ponto culminante

dessa histoacuteria A preservaccedilatildeo do sentido na liacutengua natildeo implica numa liacutengua

inerte e imutaacutevel ao contraacuterio sugere mudanccedilas

Este estudo estaacute dividido em uma Introduccedilatildeo trecircs capiacutetulos e uma

conclusatildeo Ele segue a proacutepria divisatildeo aristoteacutelica das relaccedilotildees entre os trecircs

textos Aristoacuteteles na sua divisatildeo propotildee que primeiro venha o homocircnimo

sinocircnimo e parocircnimo nas Categorias e no Peri (Ermeneiaj nome e o

predicado e depois a negaccedilatildeo a afirmaccedilatildeo a declaraccedilatildeo e o discurso mas

todas essas relaccedilotildees satildeo precedidas pelo conceito de ausecircncia de movimento

da alma e alma como possibilidade

60

O primeiro capiacutetulo versaraacute sobre as relaccedilotildees das vozes simples o

enunciado simples e a ausecircncia de movimento da alma por si mesma

O segundo capiacutetulo estudaraacute a relaccedilatildeo da definiccedilatildeo da alma como

e)ntelexeia (atualizaccedilatildeo) do diaacutefano em relaccedilatildeo agraves vozes simples e

enunciados e como declaraccedilatildeo assim como a passagem da primeira para a

segunda essecircncia ou seja as funccedilotildees nutritiva e sensitiva a partir da alma em

relaccedilatildeo agraves vozes simples e enunciados

O terceiro capiacutetulo discorreraacute sobre a definiccedilatildeo de aoristo que se mostra

como relaccedilatildeo da fantasia e do intelecto com a voz simples e enunciado

simples e por sua vez esses na relaccedilatildeo com os modos eventual optativo e

irreal Isso seraacute feito atraveacutes da anaacutelise conjunta dos trecircs textos paralelamente

A conclusatildeo indicaraacute quais pareceres finais interessam ao trabalho

61

Texto Grego lt[PERI ERMHNEIAS]gt 0086 Int 16 a 1 t

[Sobre a Expressatildeo] Texto-Lorenzo Minio-Paluello-1949

0086 Int 16 a 1 Prw=ton dei= qesqai ti o)noma kai ti r(h=ma e)peita ti

e)stin a)pofasij kai katafasij kai a)pofansij kai logoj )Esti men

ou)=n ta e)n th=| fwnh=| tw=n e)n th=| yuch=| paqhmatwn sumbola kai ta

grafomena tw=n e)n th=| fwnh=| kai w(sper ou)de grammata pa=si ta au)ta

ou)de fwnai ai( au)tai w(=n mentoi tau=ta shmei=a prwtwn tau)ta pa=si

paqhmata th=j yuch=j kai w(=n tau=ta o(moiwmata pragmata 0086 Int

16 a 7 h)dh tau)ta peri men ou)=n toutwn ei)rhtai e)n toi=j peri yuch=j -

a)llhj gar pragmateiaj- e)sti de w(sper e)n th=| yuch=| o(te men nohma

a)neu tou= a)lhqeuein h) yeudesqai o(te de h)dh w(=| a)nagkh toutwn

u(parcein qateron ou(tw kai e)n th=| fwnh=| peri gar sunqesin kai

diairesin e)sti to yeu=doj te kai to a)lhqej ta men ou)=n o)nomata au)ta

kai ta r(hmata e)oike tw=| a)neu sunqesewj kai diairesewj nohmati

oi(=on to a)nqrwpoj h) leukon o(tan mh prosteqh=| ti ou)te gar yeu=doj

ou)te a)lhqej pw shmei=on d e)sti tou=de kai gar o( tragelafoj

shmainei men ti ou)pw de a)lhqej h) yeu=doj e)an mh to ei)=nai h) mh

ei)=nai prosteqh=| h) a(plw=j h) kata cronon

)Onoma men ou)=n e)sti fwnh shmantikh kata sunqhkhn a)neu cronouh(=j

mhden meroj e)sti shmantikon kecwrismenon e)n gar tw=| Kallippoj to

62

ippoj ou)den kaq au(to shmainei w(sper e)n tw=| logw| tw=| kaloj i(ppoj ou)

mhn ou)d w(sper e)n toi=j a(ploi=j o)nomasin ou(twj e)cei kai e)n toi=j

peplegmenoij e)n e)keinoij men gar ou)damw=j to meroj shmantikon e)n

de toutoij bouletai men a)ll ou)denoj kecwrismenon oi(=on e)n tw=|

e)paktrokelhj to kelhj to de kata sunqhkhn o(ti fusei tw=n

o)nomatwn ou)den e)stin a)ll o(tan genhtai sumbolon e)pei dhlou=si ge ti

kai oi( a)grammatoi yofoi oi(=on qhriwn w(=n ou)den e)stin o)noma -to

d ou)k a)nqrwpoj ou)k o)noma ou) mhn ou)de kei=tai o)noma o( ti dei= kalei=n

au)to -ou)te gar logoj ou)te a)pofasij e)stin - a)ll e)stw o)noma

a)oriston to de Filwnoj h) Filwni kai o(sa 0086 Int 17 1 toiau=ta ou)k

o)nomata a)lla ptwseij o)nomatoj logoj de e)stin au)tou= ta men a)lla

kata ta au)ta o(ti de meta tou= e)stin h) h)=n h) e)stai ou)k a)lhqeuei h)

yeudetai -to d o)noma a)ei- oi(=on Filwnoj e)stin h) ou)k e)stin ou)den

gar pw ou)te a)lhqeuei ou)te yeudetai

(Rh=ma de e)sti to prosshmai=non cronon ou(= meroj ou)den shmainei

cwrij e)sti de tw=n kaq e(terou legomenwn shmei=on legw d o(ti

prosshmainei cronon oi(=on u(gieia men o)noma to d u(giainei r(h=ma

prosshmainei gar to nu=n u(parcein kai a)ei tw=n u(parcontwn shmei=on

e)stin oi(=on tw=n kaq u(pokeimenou -to de ou)c u(giainei kai to ou)

kamnei ou) r(h=ma legw prosshmainei men gar cronon kai a)ei kata

tinoj u(parcei th=| diafora=| de o)noma ou) kei=tai a)ll e)stw a)oriston

r(h=ma o(ti o(moiwj e)f o(touou=n u(parcei kai o)ntoj kai mh o)ntoj

o(moiwj de kai to u(gianen h) to u(gianei= ou) r(h=ma a)lla ptw=sij

63

r(hmatoj diaferei de tou= r(hmatoj o(ti to men ton paronta

prosshmainei cronon ta de ton perix - au)ta men ou)=n kaq au(ta

legomena ta r(hmata o)nomata e)sti kai shmainei ti -i(sthsi gar o(

legwn thn dianoian kai o( a)kousaj h)remhsen- a)ll ei) e)stin h) mh

ou)pw shmainei ou) gar to ei)=nai h) mh ei)=nai shmei=on e)sti tou=

pragmatoj ou)d e)an to o)n ei)ph|j yilon au)to men gar ou)den e)stin

prosshmainei de sunqesin tina h(n a)neu tw=n sugkeimenwn ou)k e)sti

noh=sai

Logoj de e)sti fwnh shmantikh h(=j tw=n merw=n ti shmantikon e)sti

kecwrismenon w(j fasij a)ll ou)c w(j katafasij legw de oi(=on

a)nqrwpoj shmainei ti a)ll ou)c o(ti e)stin h) ou)k e)stin a)ll e)stai

katafasij h) a)pofasij e)an ti prosteqh=|$ a)ll ou)c h( tou= a)nqrwpou

sullabh mia ou)de gar e)n tw=| mu=j to uj shmantikon a)lla fwnh e)sti

nu=n monon e)n de toi=j diploi=j shmainei men a)ll ou) kaq au(to w(sper

ei)rhtai e)sti de logoj a(paj men 0086 Int 17 a 1 shmantikoj ou)c w(j

o)rganon de a)ll w(sper ei)rhtai kata sunqhkhn a)pofantikoj de ou)

pa=j a)ll e)n w(=| to a)lhqeuein h) yeudesqai u(parcei ou)k e)n a(pasi de

u(parcei oi(=on h( eu)ch logoj men a)ll ou)t a)lhqhj ou)te yeudhj oi( men

ou)=n a)lloi a)feisqwsan -r(htorikh=j gar h) poihtikh=j oi)keiotera h(

skeyij- o( de a)pofantikoj th=j nu=n qewriaj

)Esti de ei(=j prw=toj logoj a)pofantikoj katafasij ei)=ta a)pofasij oi(

de a)lloi sundesmw| ei(=j a)nagkh de panta logon a)pofantikon e)k

r(hmatoj ei)=nai h) ptwsewj kai gar o( tou= a)nqrwpou logoj e)an mh to

64

e)stin h) e)stai h) h)=n h) ti toiou=to prosteqh=| ou)pw logoj a)pofantikoj

dioti de e(n ti e)stin a)ll ou) polla to zw=|on pezon dipoun -ou) gar dh

tw=| sunegguj ei)rh=sqai ei(=j e)stai- e)sti de a)llhj tou=to pragmateiaj

ei)pei=n$ e)sti de ei(=j logoj a)pofantikoj h) o( e(n dhlw=n h) o( sundesmw|

ei(=j polloi de oi( polla kai mh e(n h) oi( a)sundetoi to men ou)=n o)noma

kai to r(h=ma fasij e)stw monon e)pei ou)k e)stin ei)pei=n ou(tw dhlou=nta

ti th=| fwnh=| w(st a)pofainesqai h) e)rwtw=ntoj tinoj h) mh a)ll au)ton

proairoumenon toutwn d h( men a(plh= e)stin a)pofansij oi(=on ti kata

tinoj h) ti a)po tinoj h( d e)k toutwn sugkeimenh oi(=on logoj tij h)dh

sunqetoj

)Esti d h( men a(plh= a)pofansij fwnh shmantikh peri tou= ei) u(parcei

ti h) mh u(parcei w(j oi( cronoi dih|rhntai katafasij de e)stin

a)pofansij tinoj kata tinoj a)pofasij de e)stin a)pofansij tinoj a)po

tinoj e)pei de e)sti kai to u(parcon a)pofainesqai w(j mh u(parcon kai

to mh u(parcon w(j u(parcon kai to u(parcon w(j u(parcon kai to mh

u(parcon w(j mh u(parcon kai peri touj e)ktoj de tou= nu=n cronouj

w(sautwj a(pan a)n e)ndecoito kai o( katefhse tij a)pofh=sai kai o(

a)pefhse katafh=sai w(ste dh=lon o(ti pash| katafasei e)stin a)pofasij

a)ntikeimenh kai pash| a)pofasei katafasij kai e)stw a)ntifasij

tou=to katafasij kai a)pofasij ai( a)ntikeimenai legw de a)ntikei=sqai

thn tou= au)tou= kata tou= au)tou= -mh o(mwnumwj de kai o(sa a)lla tw=n

toioutwn prosdiorizomeqa proj taj sofistikaj e)noclhseij

)Epei de e)sti ta men kaqolou tw=n pragmatwn ta de kaq e(kaston -

65

legw de kaqolou men o( e)pi pleionwn pefuke kathgorei=sqai kaq

e(kaston de o( mh oi(=on a)nqrwpoj men 0086 Int 18 1 tw=n kaqolou

Kalliaj de tw=n kaq e(kaston- a)nagkh d a)pofainesqai w(j u(parcei

ti h) mh o(te men tw=n kaqolou tini o(te de tw=n kaq e(kaston e)an men

ou)=n kaqolou a)pofainhtai e)pi tou= kaqolou o(ti u(parcei h) mh e)sontai

e)nantiai a)pofanseij -legw de e)pi tou= kaqolou a)pofainesqai kaq-

olou oi(=on pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj - o(tan de

e)pi tw=n kaqolou men mh kaqolou de ou)k ei)sin e)nantiai ta mentoi

dhloumena e)stin ei)=nai e)nantia -legw de to mh kaqolou

a)pofainesqai e)pi tw=n kaqolou oi(=on e)sti leukoj a)nqrwpoj ou)k e)sti

leukoj a)nqrwpoj kaqolou gar o)ntoj tou= a)nqrwpoj ou)c w(j kaqolou

crh=tai th=| a)pofansei to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

kaqolou- e)pi de tou= kathgoroumenou to kaqolou kathgorei=n kaqolou

ou)k e)stin a)lhqej ou)demia gar katafasij e)stai e)n h(=| tou= kathgorou-

menou kaqolou to kaqolou kathgorhqhsetai oi(=on e)sti pa=j a)nqrwpoj

pa=n zw=|on

)Antikei=sqai men ou)=n katafasin a)pofasei legw a)ntifatikw=j thn to

kaqolou shmainousan tw=| au)tw=| o(ti ou) kaqolou oi(=on pa=j a)nqrwpoj

leukoj-ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj-e)sti tij

a)nqrwpoj leukoj e)nantiwj de thn tou= kaqolou katafasin kai

thn tou= kaqolou a)pofasin oi(=on pa=j a)nqrwpoj dikaioj-ou)deij

a)nqrwpoj dikaioj dio tautaj men ou)c oi(=on te a(ma a)lhqei=j ei)=nai

taj de a)ntikeimenaj au)tai=j e)ndecetai e)pi tou= au)tou= oi(=on ou) pa=j

66

a)nqrwpoj leukoj kai e)sti tij a)nqrwpoj leukoj o(sai men ou)=n

a)ntifaseij tw=n kaqolou ei)si 0086 Int 17 b 27 kaqolou a)nagkh thn

e(teran a)lhqh= ei)=nai h) yeudh= kai o(sai e)pi tw=n kaq e(kasta oi(=on

e)sti Swkrathj leukoj-ou)k e)sti Swkrathj leukoj o(sai d e)pi tw=n

kaqolou mh kaqolou ou)k a)ei h( men a)lhqhj h( de yeudhj -a(ma gar

a)lhqej e)stin ei)pei=n o(ti e)stin a)nqrwpoj leukoj kai o(ti ou)k e)stin

a)nqrwpoj leukoj kai e)stin a)nqrwpoj kaloj kai ou)k e)stin a)nqrwpoj

kaloj ei) gar ai)scroj kai ou) kaloj kai ei) gignetai ti kai ou)k

e)stin- doxeie d a)n e)xaifnhj a)topon ei)=nai dia to fainesqai

shmainein to ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj a(ma kai o(ti ou)deij

a)nqrwpoj leukoj to de ou)te tau)ton shmainei ou)q a(ma e)x a)nagkhj -

faneron d o(ti kai mia a)pofasij mia=j katafasewj to gar au)to dei=

a)pofh=sai thn a)pofasin o(per katefhsen h( katafasij kai a)po tou=

au)tou= h) tw=n kaq e(kasta 0086 Int 18 a 1 tinoj h) a)po tw=n kaqolou

tinoj h) w(j kaqolou h) w(j mh kaqolou legw de oi(=on e)sti Swkrathj

leukoj-ou)k e)sti Swkrathj leukoj e)an de a)llo ti h) a)p a)llou to

au)to ou)c h( a)ntikeimenh a)ll e)stai e)keinhj e(tera$ th=| de pa=j

a)nqrwpoj leukoj h( ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj th=| de tij a)nqrwpoj

leukoj h( ou)deij a)nqrwpoj leukoj th=| de e)stin a)nqrwpoj leukoj h( ou)k

e)stin a)nqrwpoj leukoj

(Oti men ou)=n mia katafasij mia=| a)pofasei a)ntikeitai a)ntifatikw=j

kai tinej ei)sin au(=tai ei)rhtai kai o(ti ai( e)nantiai a)llai kai tinej

ei)sin au(=tai kai o(ti ou) pa=sa a)lhqhj h) yeudhj a)ntifasij kai dia ti

67

kai pote a)lhqhj h) yeudhj mia de e)sti katafasij kai a)pofasij h( e(n

kaq e(noj shmainousa h) kaqolou o)ntoj kaqolou h) mh o(moiwj oi(=on

pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin-ou)k e)sti pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin

a)nqrwpoj leukoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj

leukoj-e)sti tij a)nqrwpoj leukoj ei) to leukon e(n shmainei ei) de

duei=n e(n o)noma kei=tai e)x w(=n mh e)stin e(n ou) mia katafasij oi(=on ei)

tij qei=to o)noma i(mation i(ppw| kai a)nqrwpw| to e)stin i(mation leukon

au(th ou) mia katafasij [ou)de a)pofasij mia] ou)den gar diaferei

tou=to ei)pei=n h) e)stin i(ppoj kai a)nqrwpoj leukoj tou=to d ou)den

diaferei tou= ei)pei=n e)stin i(ppoj leukoj kai e)stin a)nqrwpoj leukoj ei)

ou)=n au(=tai polla shmainousi kai ei)si pollai dh=lon o(ti kai h( prwth

h)toi polla h) ou)den shmainei -ou) gar e)stin tij a)nqrwpoj i(ppoj-w(ste

ou)d e)n tautaij a)nagkh thn men a)lhqh= thn de yeudh= ei)=nai

a)ntifasin

)Epi men ou)=n tw=n o)ntwn kai genomenwn a)nagkh thn katafasin h) thn

a)pofasin a)lhqh= h) yeudh= ei)=nai kai e)pi men tw=n kaqolou w(j kaqolou

a)ei thn men a)lhqh= thn de yeudh= kai e)pi tw=n kaq e(kasta w(sper

ei)rhtai e)pi de tw=n kaqolou mh kaqolou lecqentwn ou)k a)nagkh

ei)rhtai de kai peri toutwn -e)pi de tw=n kaq e(kasta kai mellontwn

ou)c o(moiwj ei) gar pa=sa katafasij h) a)pofasij a)lhqhj h) yeudhj

kai a(pan a)nagkh h) u(parcein h) mh u(parcein ei) gar o( men fhsei

e)sesqai ti o( de mh fhsei to au)to tou=to dh=lon o(ti a)nagkh a)lhqeuein

ton e(teron au)tw=n ei) pa=sa katafasij a)lhqhj h) yeudhj a)mfw gar

68

ou)c u(parxei a(ma e)pi toi=j toioutoij ei) gar a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon

h) ou) 0086 Int 19 1 leukon e)stin a)nagkh ei)=nai leukon h) ou) leukon

kai ei) e)sti leukon h) ou) leukon a)lhqej h)=n fanai h) a)pofanai kai

ei) mh u(parcei yeudetai kai ei) yeudetai ou)c u(parcei w(st a)nagkh

thn katafasin h) thn a)pofasin a)lhqh= ei)=nai ou)den a)ra ou)te e)stin

ou)te gignetai ou)te a)po tuchj ou)q o(poter e)tucen ou)d e)stai h) ou)k

e)stai a)ll e)x a)nagkhj a(panta kai ou)c o(poter e)tucen h) gar o( faj

a)lhqeuei h) o( a)pofaj$ o(moiwj gar a)n e)gigneto h) ou)k e)gigneto to gar

o(poter e)tucen ou)den ma=llon ou(twj h) mh ou(twj e)cei h) e(xei -e)ti ei)

e)sti leukon nu=n a)lhqej h)=n ei)pei=n proteron o(ti e)stai leukon w(ste

a)ei a)lhqej h)=n ei)pei=n o(tiou=n tw=n genomenwn o(ti e)stai ei) d a)ei

a)lhqej h)=n ei)pei=n o(ti e)stin h) e)stai ou)c oi(=on te tou=to mh ei)=nai ou)de

mh e)sesqai o( de mh oi(=on te mh genesqai a)dunaton mh genesqai o( de

a)dunaton mh genesqai a)nagkh genesqai a(panta ou)=n ta e)somena

a)nagkai=on genesqai ou)den a)ra o(poter e)tucen ou)d a)po tuchj e)stai

ei) gar a)po tuchj ou)k e)x a)nagkhj -a)lla mhn ou)d w(j ou)deteron ge

a)lhqej e)ndecetai legein oi(=on o(ti ou)t e)stai ou)te ou)k e)stai prw=ton

men gar ou)shj th=j kata-fasewj yeudou=j h( a)pofasij ou)k a)lhqhj kai

tauthj yeudou=j ou)shj thn katafasin sumbainei mh a)lhqh= ei)=nai kai

proj toutoij ei) a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon kai melan dei= a)mfw

u(parcein ei) de u(parxein ei)j au)rion u(parxei ei)j au)rion ei) de mht

e)stai mhte mh e)stai au)rion ou)k a)n ei)h to o(poter e)tucen oi(=on

naumacia deoi gar a)n mhte genesqai naumacian mhte mh genesqai

69

Ta men dh sumbainonta a)topa tau=ta kai toiau=q e(tera ei)per pashj

katafasewj kai a)pofasewj h) e)pi tw=n kaqolou legomenwn w(j

kaqolou h) e)pi tw=n kaq e(kasta a)nagkh tw=n a)ntikeimenwn ei)=nai thn

men a)lhqh= thn de yeudh= mhden de o(poter e)tucen ei)=nai e)n toi=j

gignomenoij a)lla panta ei)=nai kai gignesqai e)x a)nagkhj w(ste ou)te

bouleuesqai deoi a)n ou)te pragmateuesqai w(j e)an men todi

poihswmen e)stai todi e)an de mh todi ou)k e)stai ou)den gar kwluei

ei)j murioston e)toj ton men fanai tou=t e)sesqai ton de mh fanai

w(ste e)x a)nagkhj e)sesqai o(poteron au)tw=n a)lhqej h)=n ei)pei=n tote

a)lla mhn ou)de tou=to diaferei ei) tinej ei)=pon thn a)ntifasin h) mh

ei)=pon dh=lon gar o(ti ou(twj e)cei ta pragmata ka)n mh o( men

katafhsh| o( de a)pofhsh| ou) gar dia to katafanai h) a)pofanai e)stai

h) ou)k e)stai ou)d ei)j 0086 Int 19 a 1 murioston e)toj ma=llon h) e)n

o(posw|ou=n cronw| w(st ei) e)n a(panti tw=| cronw| ou(twj ei)=cen w(ste to

e(teron a)lhqeuesqai a)nagkai=on h)=n tou=to genesqai kai e(kaston tw=n

genomenwn a)ei ou(twj e)cein w(ste e)x a)nagkhj genesqai o( te gar

a)lhqw=j ei)=pe tij o(ti e)stai ou)c oi(=on te mh genesqai kai to

genomenon a)lhqej h)=n ei)pei=n a)ei o(ti e)stai Ei) dh tau=ta a)dunata -

o(rw=men gar o(ti e)stin a)rch tw=n e)somenwn kai a)po tou= bouleuesqai

kai a)po tou= pra=xai ti kai o(ti o(lwj e)stin e)n toi=j mh a)ei e)nergou=si

to dunaton ei)=nai kai mh e)n oi(=j a)mfw e)ndecetai kai to ei)=nai kai to

mh ei)=nai w(ste kai to genesqai kai to mh genesqai kai polla h(mi=n

dh=la e)stin ou(twj e)conta oi(=on o(ti touti to i(mation dunaton e)sti

70

diatmhqh=nai kai ou) diatmhqhsetai a)ll e)mprosqen katatribhsetai

o(moiwj de kai to mh diatmhqh=nai dunaton ou) gar a)n u(ph=rce to

e)mprosqen au)to katatribh=nai ei)ge mh dunaton h)=n to mh

diatmhqh=nai w(ste kai e)pi tw=n a)llwn genesewn o(sai kata dunamin

legontai thn toiauthn- faneron a)ra o(ti ou)c a(panta e)x a)nagkhj ou)t

e)stin ou)te gignetai a)lla ta men o(poter e)tuce kai ou)den ma=llon

h) h( katafasij h) h( a)pofasij a)lhqhj ta de ma=llon men kai w(j e)pi

to polu qateron ou) mhn a)ll e)ndecetai genesqai kai qateron

qateron de mh

To men ou)=n ei)=nai to o)n o(tan h)=| kai to mh o)n mh ei)=nai o(tan mh h)=|

a)nagkh ou) mentoi ou)te to o)n a(pan a)nagkh ei)=nai ou)te to mh o)n mh

ei)=nai -ou) gar tau)ton e)sti to o)n a(pan ei)=nai e)x a)nagkhj o(te e)stin

kai to a(plw=j ei)=nai e)x a)nagkhj o(moiwj de kai e)pi tou= mh o)ntoj- kai

e)pi th=j a)ntifasewj o( au)toj logoj ei)=nai men h) mh ei)=nai a(pan

a)nagkh kai e)sesqai ge h) mh ou) mentoi dielonta ge ei)pei=n qateron

a)nagkai=on legw de oi(=on a)nagkh men e)sesqai naumacian au)rion h) mh

e)sesqai ou) mentoi genesqai au)rion naumacian a)nagkai=on ou)de mh

genesqai genesqai mentoi h) mh genesqai a)nagkai=on w(ste e)pei

o(moiwj oi( logoi a)lhqei=j w(sper ta pragmata dh=lon o(ti o(sa ou(twj

e)cei w(ste o(poter e)tuce kai ta e)nantia e)ndecesqai a)nagkh o(moiwj

e)cein kai thn a)ntifasin o(per sumbainei e)pi toi=j mh a)ei ou)=sin h) mh

a)ei mh ou)=sin toutwn gar a)nagkh men qateron morion th=j

a)ntifasewj a)lhqej ei)=nai h) yeu=doj ou) mentoi tode h) tode a)ll

71

o(poter e)tucen kai ma=llon men a)lhqh= thn e(teran ou) mentoi h)dh

a)lhqh= h) yeudh= w(ste dh=lon 0086 Int 20 1 o(ti ou)k a)nagkh pashj

katafasewj kai a)pofasewj tw=n a)ntikeimenwn thn men a)lhqh= thn de

yeudh= ei)=nai ou) gar w(sper e)pi tw=n o)ntwn ou(twj e)cei kai e)pi tw=n mh

o)ntwn dunatw=n de ei)=nai h) mh ei)=nai a)ll w(sper ei)rhtai

)Epei de e)sti ti kata tinoj h( katafasij shmainousa tou=to d e)stin

h) o)noma h) to a)nwnumon e(n de dei= ei)=nai kai kaq e(noj to e)n th=|

katafasei to de o)noma ei)rhtai kai to a)nwnumon proteron to gar

ou)k a)nqrwpoj o)noma men ou) legw a)lla a)oriston o)noma -e(n gar pwj

shmainei a)oriston- w(sper kai to ou)c u(giainei ou) r(h=m$a e)stai pa=sa

katafasij h) e)x o)nomatoj kai r(hmatoj h) e)x a)oristou o)nomatoj kai

r(hmatoj a)neu de r(hmatoj ou)demia katafasij ou)d a)pofasij to gar

e)stin h) e)stai h) h)=n h) gignetai h) o(sa a)lla toiau=ta r(hmata e)k tw=n

keimenwn e)stin prosshmainei gar cronon w(ste prwth katafasij

kai a)pofasij to e)stin a)nqrwpoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj ei)=ta e)stin ou)k

a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj palin e)sti pa=j a)nqrwpoj-ou)k

e)sti pa=j a)nqrwpoj e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj kai e)pi tw=n e)ktoj de cronwn o( au)toj logoj

(Otan de to e)sti triton proskathgorhqh=| dicw=j legontai ai(

a)ntiqeseij legw de oi(=on e)sti dikaioj a)nqrwpoj to e)sti triton fhmi

sugkei=sqai o)noma h) r(h=ma e)n th=| katafasei w(ste dia tou=to tettara

e)stai tau=ta w(=n ta men duo proj thn katafasin kai a)pofasin e(xei

kata to stoicou=n w(j ai( sterhseij ta de duo ou) legw de o(ti to e)stin

72

h) tw=| dikaiw| proskeisetai h) tw=| ou) dikaiw| w(ste kai h( a)pofasij

tettara ou)=n e)stai now=men de to legomenon e)k tw=n u(pogegrammenwn

e)sti dikaioj a)nqrwpoj-a)pofasij toutou ou)k e)sti dikaioj a)nqrwpoj

e)stin ou) dikaioj a)nqrwpoj-toutou a)pofasij ou)k e)stin ou) dikaioj

a)nqrwpoj to gar e)stin e)ntau=qa kai to ou)k e)stin tw=| dikaiw| kai tw=|

ou) dikaiw| proskeitai tau=ta men ou)=n w(sper e)n toi=j )Analutikoi=j

legetai ou(tw tetaktai o(moiwj de e)cei ka)n kaqolou tou= o)nomatoj h)=|

h( katafasij oi(=on pa=j e)stin a)nqrwpoj dikaioj-[a)pofasi]j ou) pa=j

e)stin a)nqrwpoj dikaioj pa=j e)stin a)nqrwpoj ou) dikaioj-ou) pa=j e)stin

a)nqrwpoj ou) dikaioj plhn ou)c o(moiwj taj kata diametron e)ndecetai

sunalhqeuesqai e)ndecetai de pote au(=tai men ou)=n duo a)ntikeintai

a)llai de proj to ou)k a)nqrwpoj w(j u(pokeimenon ti prosteqentoj e)sti

dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti dikaioj ou)k a)nqrwpoj e)stin ou)

dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou) dikaioj 0086 Int 20 a 1 ou)k

a)nqrwpoj pleiouj de toutwn ou)k e)sontai a)ntiqeseij au(=tai de cwrij

e)keinwn au)tai kaq au(taj ei)sin w(j o)nomati tw=| ou)k a)nqrwpoj

crwmenai

)Ef o(swn de to e)sti mh a(rmottei oi(=on e)pi tou= u(giainein kai

badizein e)pi toutwn to au)to poiei= ou(tw tiqemena w(j a)n ei) to e)sti

proshpteto oi(=on u(giainei pa=j a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j a)nqrwpoj

u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj ou) gar

e)sti to ou) pa=j a)nqrwpoj lekteon a)lla to ou) thn a)pofasin tw=|

a)nqrwpoj prosqeteon to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

73

kaqolou dh=lon de e)k tou=de u(giainei a)nqrwpoj-ou)c u(giainei

a)nqrwpoj u(giainei ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei ou)k a)nqrwpoj tau=ta

gar e)keinwn diaferei tw=| mh kaqolou w(ste to pa=j h) mhdeij ou)den

a)llo prosshmainei h) o(ti kaqolou tou= o)nomatoj katafhsin h)

a)pofhsin ta ou)=n a)lla ta au)ta dei= prostiqenai

)Epei d e)nantia a)pofasij e)sti th=| a(pan e)sti zw=|on dikaion h(

shmainousa o(ti ou)den e)sti zw=|on dikaion au(=tai men faneron o(ti

ou)depote e)sontai ou)te a)lhqei=j a(ma ou)te e)pi tou= au)tou= ai( de

a)ntikeimenai tautaij e)sontai pote oi(=on ou) pa=n zw=|on dikaion kai

e)sti ti zw=|on dikaion a)kolouqou=si d au(=tai th=| men pa=j e)stin

a)nqrwpoj ou) dikaioj h( ou)deij e)stin a)nqrwpoj dikaioj th=| de e)sti

tij dikaioj a)nqrwpoj h( a)ntikeimenh o(ti ou) pa=j e)stin a)nqrwpoj ou)

dikaioj a)nagkh gar ei)=nai tina faneron de o(ti kai e)pi men tw=n kaq

e(kaston ei) a)lhqej e)rwthqenta a)pofh=sai o(ti kai katafh=sai a)lhqej

oi(=on a)=ra ge Swkrathj sofoj ou) Swkrathj a)ra ou) sofoj e)pi de tw=n

kaqolou ou)k a)lhqhj h( o(moiwj legomenh a)lhqhj de h( a)pofasij oi(=on

a)=ra ge pa=j a)nqrwpoj sofoj ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj ou) sofoj

tou=to gar yeu=doj a)lla to ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj sofoj a)lhqej au(th

de e)stin h( a)ntikeimenh e)keinh de h( e)nantia

Ai( de kata ta a)orista a)ntikeimenai o)nomata kai r(hmata oi(=on e)pi

tou= mh a)nqrwpoj kai mh dikaioj w(sper a)pofaseij a)neu o)nomatoj

kai r(hmatoj doxaien a)n ei)=nai ou)k ei)si de a)ei gar a)lhqeuein a)nagkh

h) yeudesqai thn a)pofasin o( d ei)pwn ou)k a)nqrwpoj ou)den ma=llon

74

tou= a)nqrwpoj a)lla kai h(=tton h)lhqeuke ti h) e)yeustai e)an mh ti

prosteqh=| shmainei de to e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj dikaioj ou)demia=|

e)keinwn tau)ton ou)d h( a)ntikeimenh tauth| h( ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj dikaioj to de pa=j ou) dikaioj ou)k a)nqrwpoj tw=| ou)deij

dikaioj ou)k a)nqrwpoj tau)ton shmainei 0086 Int 21 1

Metatiqemena de ta o)nomata kai ta r(hmata tau)ton shmainei oi(=on

e)sti leukoj a)nqrwpoj-e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) gar mh tou=to e)stin

tou= au)tou= pleiouj e)sontai a)pofaseij a)ll e)dedeikto o(ti mia mia=jtou=

men gar e)sti leukoj a)nqrwpoj a)pofasij to ou)k e)sti leukoj

a)nqrwpoj tou= de e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) mh h( au)th e)sti th=| e)sti

leukoj a)nqrwpoj e)stai a)pofasij h)toi to ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj

leukoj h) to ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj a)ll h( e(tera men e)stin

a)pofasij tou= e)stin ou)k a)nqrwpoj leukoj h( e(tera de tou= e)sti leukoj

a)nqrwpoj w(ste e)sontai duo mia=j o(ti men ou)=n metatiqemenou tou=

o)nomatoj kai tou= r(hmatoj h( au)th gignetai katafasij kai a)pofasij

dh=lon to de e(n kata pollw=n h) polla kaq e(noj katafanai h)

a)pofanai e)an mh e(n ti h)=| to e)k tw=n pollw=n sugkeimenon ou)k e)sti

katafasij mia ou)de a)pofasij legw de e(n ou)k e)an o)noma e(n h)=|

keimenon mh h)=| de e(n ti e)x e)keinwn oi(=on o( a)nqrwpoj i)swj e)sti kai

zw=|on kai dipoun kai h(meron a)lla kai e(n ti gignetai e)k toutwn e)k de

tou= leukou= kai tou= a)nqrwpou kai tou= badizein ou)c e(n w(ste ou)t e)an

e(n ti kata toutwn katafhsh| tij mia katafasij a)lla fwnh men mia

kata-0086 Int 20 b 21 faseij de pollai ou)t e)an kaq e(noj tau=ta

75

a)ll o(moiwj pollai ei) ou)=n h( e)rwthsij h( dialektikh a)pokrisewj e)stin

ai)thsij h) th=j protasewj h) qaterou moriou th=j a)ntifasewj h( de

protasij a)ntifasewj mia=j morion ou)k a)n ei)h mia a)po-krisij proj

tau=ta ou)de gar h( e)rwthsij mia ou)d a)n h)=| a)lh-qhj ei)rhtai de e)n

toi=j Topikoi=j peri au)tw=n a(ma de dh=lon o(ti ou)de to ti e)stin e)rwthsij

e)sti dialektikh dei= gar dedosqai e)k th=j e)rwthsewj e(lesqai

o(poteron bouletai th=j a)ntifasewj morion a)pofhnasqai a)lla dei= ton

e)rwtw=nta prosdiorisai poteron tode e)stin o( a)nqrwpoj h) ou) tou=to

)Epei de ta men kathgorei=tai suntiqemena w(j e(n to pa=n kathgorhma

tw=n cwrij kathgoroumenwn ta de ou) tij h( diafora kata gar tou=

a)nqrwpou a)lhqej ei)pei=n kai cwrij zw=|on kai cwrij dipoun kai w(j e(n

kai a)nqrwpon kai leukon kai tau=q w(j e(n a)ll ou)ci ei) skuteuj kai

a)gaqoj kai skuteuj a)gaqoj ei) gar o(ti e(kateron kai to sun-

amfw polla kai a)topa e)stai kata gar tou= a)nqrwpou kai to

a)nqrwpoj a)lhqej kai to leukon w(ste kai to a(pan palin ei) to

leukon kai to a(pan w(ste e)stai a)nqrwpoj leukoj leukoj kai tou=to

ei)j a)peiron kai palin 0086 Int 21 a 1 mousikoj leukoj badizwn kai

tau=ta pollakij peplegmena e)ti ei) o( Swkrathj Swkrathj kai

a)nqrwpoj kai Swkrathj a)nqrwpoj kai ei) a)nqrwpoj kai dipouj kai

a)nqrwpoj dipouj

(Oti men ou)=n ei) tij a(plw=j qhsei taj sumplokaj gignesqai polla

sumbainei legein a)topa dh=lon o(pwj de qeteon legomen nu=n tw=n dh

kathgoroumenwn kai e)f oi(=j kathgorei=sqai sumbainei o(sa men

76

legetai kata sumbebhkoj h) kata tou= au)tou= h) qateron kata qaterou

tau=ta ou)k e)stai e(n oi(=on a)nqrwpoj leukoj e)sti kai mousikoj a)ll

ou)c e(n to leukon kai to mousikon sumbebhkota gar a)mfw tw=| au)tw=|

ou)d ei) to leukon mousikon a)lhqej ei)pei=n o(mwj ou)k e)stai to

mousikon leukon e(n ti kata sumbebhkoj gar to mousikon leukon

w(ste ou)k e)stai to leukon mousikon dio ou)d o( skuteuj a(plw=j a)gaqoj

a)lla zw=|on dipoun ou) gar kata sumbebhkoj e)ti ou)d o(sa e)nuparcei e)n

tw=| e(terw| dio ou)te to leukon pollakij ou)te o( a)nqrwpoj a)nqrwpoj

zw=|on h) dipoun e)nuparcei gar e)n tw=| a)nqrwpw| to dipoun kai to zw=|on

a)lhqej d e)stin ei)pei=n kata tou= tinoj kai a(plw=j oi(=on ton tina

a)nqrwpon a)nqrwpon h) ton tina leukon a)nqrwpon leukon ou)k a)ei de

a)ll o(tan men e)n tw=| proskeimenw| tw=n a)ntikeimenwn ti e)nuparch| oi(=j

e(petai a)ntifasij ou)k a)lhqej a)lla yeu=doj -oi(=on ton teqnew=ta

a)nqrwpon a)nqrwpon ei)pei=n- o(tan de mh e)nuparch| a)lhqej h) o(tan

men e)nuparch| a)ei ou)k a)lhqej o(tan de mh e)nuparch| ou)k a)ei a)lhqej

w(sper (Omhroj e)sti ti oi(=on poihthj a)=r ou)=n kai e)stin h) ou) kata

sumbebhkoj gar kathgorei=tai to e)stin tou= (Omhrou o(ti gar poihthj

e)stin a)ll ou) kaq au(to kathgorei=tai kata tou= (Omhrou to e)stin

w(st e)n o(saij kathgoriaij mhte e)nantiothj e)nestin e)an logoi a)nt

o)nomatwn legwntai kai kaq au(ta kathgorh=tai kai mh kata

sumbebhkoj e)pi toutwn to ti kai a(plw=j a)lhqej e)stai ei)pei=n to de

mh o)n o(ti doxaston ou)k a)lhqej ei)pei=n o)n ti doxa gar au)tou= ou)k

e)stin o(ti e)stin a)ll o(ti ou)k e)stin

77

Toutwn de diwrismenwn skepteon o(pwj e)cousin ai( a)pofaseij kai

katafaseij proj a)llhlaj ai( tou= dunaton ei)=nai kai mh dunaton kai

e)ndecomenon kai mh e)ndecomenon kai peri tou= a)dunatou te kai

a)nagkaiou e)cei gar a)poriaj tinaj ei) gar tw=n sumplekomenwn au(=tai

a)llhlaij a)ntikeintai ai( a)ntifaseij o(sai kata to ei)=nai kai mh

ei)=nai tattontai oi(=on 0086 Int 22 1 tou= ei)=nai a)nqrwpon a)pofasij to

mh ei)=nai a)nqrwpon ou) to ei)=nai mh a)nqrwpon kai tou= ei)=nai leukon

a)nqrwpon to mh ei)=nai leukon a)nqrwpon a)ll ou) to ei)=nai mh leukon

a)nqrwpon -ei) gar kata pantoj h( katafasij h) h( a)pofasij to xulon

e)stai a)lhqej ei)pei=n ei)=nai mh leukon a)nqrwpon ei) de ou(twj kai

o(soij to ei)=nai mh prostiqetai to au)to poihsei to a)nti tou= ei)=nai

legomenon oi(=on tou= a)nqrwpoj badizei ou) to ou)k a)nqrwpoj badizei

a)pofasij a)lla to ou) badizei a)nqrwpoj ou)den gar diaferei ei)pei=n

a)nqrwpon badizein h) a)nqrwpon badizonta ei)=nai- w(ste ei) ou(tw

pantacou= kai tou= dunaton ei)=nai a)pofasij to dunaton mh ei)=nai a)ll

ou) to mh dunaton ei)=nai dokei= de to au)to dunasqai kai ei)=nai kai mh

ei)=nai pa=n gar to dunaton temnesqai h) badizein kai mh badizein

kai mh temnesqai dunaton logoj d o(ti a(pan to ou(tw dunaton ou)k a)ei

e)nergei= w(ste u(parxei au)tw=| kai h( a)pofasij dunatai gar kai mh

badizein to badistikon kai mh o(ra=sqai to o(raton a)lla mhn

a)dunaton kata tou= au)tou= a)lhqeuesqai taj a)ntikeimenaj faseij ou)k

a)ra au(th a)pofasij sumbainei gar e)k toutwn h) to au)to fanai kai

a)pofanai a(ma kata tou= au)tou= h) mh kata to ei)=nai kai mh ei)=nai ta

78

prostiqemena gignesqai faseij kai a)pofaseij ei) ou)=n e)kei=no

a)dunaton tou=t a)n ei)h ai(reton e)stin a)ra a)pofasij tou= dunaton

ei)=nai to mh dunaton ei)=nai o( d au)toj logoj kai peri tou= e)ndecomenon

ei)=nai kai gar toutou a)pofasij to mh e)ndecomenon ei)=nai kai e)pi tw=n

a)llwn de o(moiotropwj oi(=on a)nagkaiou te kai a)dunatou gignetai gar

w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai mh ei)=nai prosqeseij ta d

u(pokeimena pragmata to men leukon to de a)nqrwpoj ou(twj e)ntau=qa

to men ei)=nai w(j u(pokeimenon gignetai to de dunasqai kai

e)ndecesqai prosqeseij diorizousai w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai

mh ei)=nai to a)lhqej o(moiwj au(=tai e)pi tou= ei)=nai dunaton kai ei)=nai ou)

dunaton

Tou= de dunaton mh ei)=nai a)pofasij to ou) dunaton mh ei)=nai dio kai

a)kolouqei=n a)n doxaien a)llhlaij ai( dunaton ei)=nai- dunaton mh ei)=nai

to gar au)to dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ou) gar a)ntifaseij a)llhlwn

ai( toiau=tai a)lla to dunaton ei)=nai kai 0086 Int 22 a 1 mh dunaton

ei)=nai ou)depote a(ma a)ntikeintai gar ou)de ge to dunaton mh ei)=nai

kai ou) dunaton mh ei)=nai ou)depote a(ma o(moiwj de kai tou= a)nagkai=on

ei)=nai a)pofasij ou) to a)nagkai=on mh ei)=nai a)lla to mh a)nagkai=on

ei)=nai tou= de a)nagkai=on mh ei)=nai to mh a)nagkai=on mh ei)=nai kai

tou= a)dunaton ei)=nai ou) to a)dunaton mh ei)=nai a)lla to mh a)dunaton

ei)=nai tou= de a)dunaton mh ei)=nai to ou)k a)dunaton mh ei)=nai -kai

kaqolou de w(sper ei)rhtai to men ei)=nai kai mh ei)=nai dei= tiqenai w(j

ta u(pokeimena katafasin de kai a)pofasin tau=ta poiou=nta proj to

79

ei)=nai kai mh ei)=nai sunaptein kai tautaj oi)esqai crh ei)=nai taj

a)ntikeimenaj faseij dunaton-ou) dunaton e)ndecomenon-ou)k

e)ndecomenon a)dunaton- ou)k a)dunaton a)nagkai=on-ou)k a)nagkai=on

a)lhqej-ou)k a)lhqej

Kai ai( a)kolouqhseij de kata logon gignontai ou(tw tiqe-menoij tw=|

men gar dunatw=| ei)=nai to e)ndecesqai ei)=nai kai tou=to e)keinw|

a)ntistrefei kai to mh a)dunaton ei)=nai kai to mh a)nagkai=on ei)=nai

tw=| de dunatw=| mh ei)=nai kai e)ndecomenw| mh ei)=nai to te mh a)nagkai=on

mh ei)=nai kai ou)k a)dunaton mh ei)=nai tw=| de mh dunatw=| ei)=nai kai mh

e)ndecomenw| ei)=nai to a)nagkai=on mh ei)=nai kai to a)dunaton ei)=nai tw=|

de mh dunatw=| mh ei)=nai kai mh e)ndecomenw| mh ei)=nai to a)nagkai=on

ei)=nai kai to a)dunaton mh ei)=nai qewreisqw de e)k th=j u(pografh=j w(j

legomen

dunaton ei)=nai

ou) dunaton ei)=nai

e)ndecomenon ei)=nai

ou)k e)ndecomen ei)=nai

ou)k a)dunaton ei)=nai

a)dunaton ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

dunaton mh ei)=nai

80

ou) dunaton mh ei)=nai

e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k a)dunaton mh ei)=nai

a)dunaton mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

To men ou)=n a)dunaton kai ou)k a)dunaton tw=| e)ndecomenw| kai dunatw=|

kai ou)k e)ndecomenw| kai mh dunatw=| a)kolouqei= men a)ntifatikw=j

a)ntestrammenwj de tw=| men gar dunatw=| ei)=nai h( a)pofasij tou=

a)dunatou th=| de a)pofasei h( katafasij tw=| gar ou) dunatw=| ei)=nai to

a)dunaton ei)=nai katafasij gar to a)dunaton ei)=nai to de ou)k a)dunaton

a)pofasij

To d a)nagkai=on pw=j o)pteon faneron dh o(ti ou)c ou(twj a)ll ai(

e)nantiai e(pontai ai( d a)ntifaseij cwrij ou) gar e)stin 0086 Int 23 1

a)pofasij tou= a)nagkh mh ei)=nai to ou)k a)nagkh ei)=nai e)ndecetai gar

a)lhqeuesqai e)pi tou= au)tou= a)mfoteraj to gar a)nagkai=on mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai ai)tion de tou= mh a)kolouqei=n o(moiwj toi=j

e(teroij o(ti e)nantiwj to a)dunaton tw=| a)nagkaiw| a)podidotai to au)to

dunamenon ei) gar a)dunaton ei)=nai a)nagkai=on tou=to ou)ci ei)=nai a)lla

mh ei)=nai ei) de a)dunaton mh ei)=nai tou=to a)nagkh ei)=nai w(st ei) e)kei=na

o(moiwj tw=| dunatw=| kai mh tau=ta e)x e)nantiaj e)pei shmainei ge

81

tau)ton to te a)nagkai=on kai to a)dunaton a)ll w(sper ei)rhtai

a)ntestrammenwj h) a)dunaton ou(tw kei=sqai taj tou= a)nagkaiou

a)ntifaseij to men gar a)nagkai=on ei)=nai dunaton ei)=nai ei) gar mh h(

a)pofasij a)kolouqhsei a)nagkh gar h) fanai h) a)pofanai w(st ei) mh

dunaton ei)=nai a)dunaton ei)=nai a)dunaton a)ra ei)=nai to a)nagkai=on

ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn tw=| ge dunaton ei)=nai to ou)k a)dunaton

ei)=nai a)kolouqei= toutw| de to mh a)nagkai=on ei)=nai w(ste sumbainei to

a)nagkai=on ei)=nai mh a)nagkai=on ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn ou)de to

a)nagkai=on ei)=nai a)kolouqei= tw=| dunaton ei)=nai ou)de to a)nagkai=on mh

ei)=nai tw=| men gar a)mfw e)ndecetai sumbainein toutwn d o(poteron a)n

a)lhqej h)=| ou)keti e)stai e)kei=na a)lhqh= a(ma gar dunaton ei)=nai kai mh

ei)=nai ei) d a)nagkh ei)=nai h) mh ei)=nai ou)k e)stai dunaton a)mfw

leipetai toinun to ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqei=n tw=| dunaton

ei)=nai tou=to gar a)lhqej kai kata tou= a)nagkai=on ei)=nai kai gar au(th

gignetai a)ntifasij th=| e(pomenh| tw=| ou) dunatw=| ei)=nai e)keinw| gar

a)kolouqei= to a)dunaton ei)=nai kai a)nagkai=on mh ei)=nai ou(= a)pofasij to

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqou=sin a)ra kai au(=tai ai( a)ntifaseij

kata ton ei)rhmenon tropon kai ou)den a)dunaton sumbainei tiqemenwn

ou(twj

)Aporhseie d a)n tij ei) tw=| a)nagkai=on ei)=nai to dunaton ei)=nai e(petai

ei) te gar mh e(petai h( a)ntifasij a)kolouqhsei to mh dunaton ei)=nai

kai ei) tij tauthn mh fhseien ei)=nai a)ntifasin a)nagkh legein to

dunaton mh ei)=nai a(per a)mfw yeudh= kata tou= a)nagkai=on ei)=nai a)lla

82

mhn palin to au)to ei)=nai dokei= dunaton temnesqai kai mh temnesqai

kai ei)=nai kai mh ei)=nai w(ste e)stai to a)nagkai=on ei)=nai e)ndecomenon

mh ei)=nai tou=to de yeu=doj faneron dh o(ti ou) pa=n to dunaton h) ei)=nai

h) badizein kai ta a)ntikeimena dunatai a)ll e)stin e)f w(=n ou)k

a)lhqej prw=ton men e)pi tw=n mh kata logon dunatw=n oi(=on to pu=r

qermantikon kai e)cei dunamin a)logon -ai( men ou)=n meta logou

0086 Int 23 a 1 dunameij ai( au)tai pleionwn kai tw=n e)nantiwn ai( d

a)logoi ou) pa=sai a)ll w(sper ei)rhtai to pu=r ou) dunaton qermainein

kai mh ou)d o(sa a)lla e)nergei= a)ei e)nia mentoi dunatai kai tw=n kata

taj a)logouj dunameij a(ma ta a)ntikeimena a)lla tou=to men toutou

carin ei)rhtai o(ti ou) pa=sa dunamij tw=n a)ntikeimenwn ou)d o(sai

legontai kata to au)to ei)=doj- e)niai de dunameij o(mwnumoi ei)sin to

gar dunaton ou)c a(plw=j legetai a)lla to men o(ti a)lhqej w(j e)nergeia|

o)n oi(=on dunaton badizein o(ti badizei kai o(lwj dunaton ei)=nai o(ti h)dh

e)sti kat e)nergeian o( legetai dunaton to de o(ti e)nerghseien

a)n oi(=on dunaton badizein o(ti badiseien a)n kai au(th men e)pi toi=j

kinhtoi=j e)sti monoij h( dunamij e)keinh de kai e)pi toi=j a)kinhtoij

a)mfw de a)lhqej ei)pei=n to mh a)dunaton ei)=nai badizein h) ei)=nai kai to

badizon h)dh kai e)nergou=n kai to badistikon to men ou)=n ou(tw dunaton

ou)k a)lhqej kata tou= a)nagkaiou a(plw=j ei)pei=n qateron de a)lhqej

w(ste e)pei tw=| e)n merei to kaqolou e(petai tw=| e)x a)nagkhj o)nti e(petai

to dunasqai ei)=nai ou) mentoi pa=n kai e)sti dh a)rch i)swj to a)nag-

kai=on kai mh a)nagkai=on pantwn h) ei)=nai h) mh ei)=nai kai ta a)lla w(j

83

toutoij a)kolouqou=nta e)piskopei=n dei=

Faneron dh e)k tw=n ei)rhmenwn o(ti to e)x a)nagkhj o)n kat e)nergeian

e)stin w(ste ei) protera ta a)idia kai e)nergeia dunamewj protera kai

ta men a)neu dunamewj e)nergeiai ei)sin oi(=on ai( prw=tai ou)siai ta de

meta dunamewj a( th=| men fusei protera tw=| cronw| de u(stera ta de

ou)depote e)nergeiai ei)sin a)lla dunameij monon

Poteron de e)nantia e)stin h( katafasij th=| a)pofasei h) h( katafasij

th=| katafasei kai o( logoj tw=| logw| o( legwn o(ti pa=j a)nqrwpoj dikaioj

tw=| ou)deij a)nqrwpoj dikaioj h) to pa=j a)nqrwpoj dikaioj tw=| pa=j

a)nqrwpoj a)dikoj oi(=on e)sti Kalliaj dikaioj-ou)k e)sti Kalliaj

dikaioj-Kalliaj a)dikoj e)stin potera e)nantia toutwn- ei) gar ta

men e)n th=| fwnh=| a)kolouqei= toi=j e)n th=| dianoia| e)kei= d e)nantia doxa h(

tou= e)nantiou oi(=on o(ti pa=j a)nqrwpoj dikaioj th=| pa=j a)nqrwpoj

a)dikoj kai e)pi tw=n e)n th=| fwnh=| katafasewn a)nagkh o(moiwj e)cein ei)

de mhde e)kei= h( tou= e)nantiou doxa e)nantia e)stin ou)d h( katafasij th=|

katafasei e)stai e)nantia a)ll h( ei)rhmenh a)pofasij w(ste skepteon

poia doxa a)lhqhj yeudei= doxh| e)nantia poteron h( th=j a)pofasewj h) h(

to e)nantion ei)=nai doxazousa legw de w(=de e)sti tij doxa a)lhqhj tou=

a)gaqou= o(ti a)gaqon a)llh de 0086 Int 24 1 o(ti ou)k a)gaqon yeudhj

e(tera de o(ti kakon potera dh toutwn e)nantia th=| a)lhqei= kai ei) e)sti

mia kata poteran e)nantia to men dh toutw| oi)esqai taj e)nantiaj

doxaj w(risqai tw=| tw=n e)nantiwn ei)=nai yeu=doj tou= gar a)gaqou= o(ti

a)gaqon kai tou= kakou= o(ti kakon h( au)th i)swj kai a)lhqhj ei)te

84

pleiouj ei)te mia e)stin e)nantia de tau=ta a)ll ou) tw=| e)nantiwn ei)=nai

e)nantiai a)lla ma=llon tw=| e)nantiwj$

Ei) dh e)sti men tou= a)gaqou= o(ti e)stin a)gaqon doxa e)sti d o(ti ou)k

a)gaqon e)sti de o(ti a)llo ti o( ou)c u(parcei ou)d oi(=on te u(parxai tw=n

men dh a)llwn ou)demian qeteon ou)q o(sai u(parcein to mh u(parcon

doxazousin ou)q o(sai mh u(parcein to u(parcon -a)peiroi gar

a)mfoterai kai o(sai u(parcein doxazousi to mh u(parcon kai o(sai mh

u(parcein to u(parcon- a)ll e)n o(saij e)stin h( a)path au(=tai de e)x w(=n

ai( geneseij e)k tw=n a)ntikeimenwn de ai( geneseij w(ste kai ai(

a)patai$ ei) ou)=n to a)gaqon kai a)gaqon kai ou) kakon e)stin kai to

men kaq au(to to de kata sumbebhkoj sumbebhke gar 0086 Int 23 b

17 au)tw=| ou) kakw=| ei)=nai$ ma=llon d e(kastou a)lhqhj h( kaq au(to kai

yeudhj ei)per kai a)lhqhj -h( men ou)=n o(ti ou)k a)gaqon to a)gaqon tou=

kaq au(to u(parcontoj yeudhj h( de tou= o(ti kakon tou= kata

sumbebhkoj w(ste ma=llon a)n ei)h yeudhj tou= a)gaqou= h( th=j a)pofasewj

h) h( tou= e)nantiou dieyeustai de malista peri e(kaston o( thn

e)nantian e)cwn doxan ta gar e)nantia tw=n plei=ston diaferontwn peri

to au)to ei) ou)=n e)nantia men toutwn h( e(tera e)nantiwtera de h( th=j

a)ntifasewj dh=lon o(ti au(th a)n ei)h h( e)nantia h( de tou= o(ti kakon to

a)gaqon sumpeplegmenh e)stin kai gar o(ti ou)k a)gaqon a)nagkh i)swj

u(polambanein ton au)ton

)Eti d ei) kai e)pi tw=n a)llwn o(moiwj dei= e)cein kai tauth| a)n doxeie

kalw=j ei)rh=sqai h) gar pantacou= to th=j a)ntifasewj h) ou)damou= o(soij

85

de mh e)stin e)nantia peri toutwn e)sti men yeudhj h( th=| a)lhqei=

a)ntikeimenh oi(=on o( ton a)nqrwpon mh a)nqrwpon oi)omenoj dieyeustai

ei) ou)=n au(=tai e)nantiai kai ai( a)llai ai( th=j a)ntifasewj

)Eti o(moiwj e)cei h( tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon kai h( tou= mh a)gaqou= o(ti

ou)k a)gaqon kai proj tautaij h( tou= a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon kai h( tou=

mh a)gaqou= o(ti a)gaqon th=| ou)=n tou= mh a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon a)lhqei=

ou)sh| doxh| tij e)nantia ou) gar dh h( legousa o(ti kakon a(ma gar a)n

pote ei)h a)lhqhj ou)depote de a)lhqhj a)lhqei= e)nantia e)sti gar ti mh

a)gaqon kakon w(ste e)ndecetai a(ma a)lhqei=j ei)=nai ou)d au)= h( o(ti ou)

kakon [a)lhqhj gar kai au(th] a(ma gar kai tau=ta a)n ei)h leipetai dh

th=| tou= mh a)gaqou= 0086 Int 24 a 1 o(ti ou)k a)gaqon e)nantia h( tou= mh

a)gaqou= o(ti a)gaqon [yeudhj a)lhqhj gar au(th] w(ste kai h( tou=

a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon th=| tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon

Faneron de o(ti ou)den dioisei ou)d a)n kaqolou tiqw=men thn

katafasin h( gar kaqolou a)pofasij e)nantia e)stai oi(=on th=| doxh| th=|

doxazoush| o(ti pa=n a)gaqon a)gaqon h( o(ti ou)den tw=n a)gaqw=n a)gaqon h(

gar tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon ei) kaqolou to a)gaqon h( au)th e)sti th=| o(

ti a)n h)=| a)gaqon doxazoush| o(ti a)gaqon tou=to de ou)den diaferei tou= o(ti

pa=n o( a)n h)=| a)gaqon a)gaqon e)stin o(moiwj de kai e)pi tou= mh 0086 Int

25 1 a)gaqou=

(Wst ei)per e)pi doxhj ou(twj e)cei ei)si de ai( e)n th=| fwnh=| katafaseij

kai a)pofaseij sumbola tw=n e)n th=| yuch=| dh=lon o(ti kai katafasei

e)nantia men a)pofasij h( peri tou= au)tou= kaqolou oi(=on tamph=| o(ti pa=n

86

a)gaqon a)gaqon h) o(ti pa=j a)nqrwpoj a)gaqoj h( o(ti ou)den h) ou)deij

a)ntifatikw=j de o(ti h) ou) pa=n h) ou) pa=j faneron de kai o(ti a)lhqh=

a)lhqei= ou)k e)ndecetai e)nantian ei)=nai ou)te doxan ou)te a)ntifasin

e)nantiai men gar ai( peri ta a)ntikeimena peri tau=ta d e)ndecetai

a)lhqeuein ton au)ton a(ma de ou)k e)ndecetai ta e)nantia u(parcein tw=|

au)tw=|

87

TRADUCcedilAtildeO

[Sobre a Expressatildeo]

Em primeiro lugar eacute preciso colocar o que eacute nome e o que eacute predicado

Depois o que eacute negaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo e declaraccedilatildeo e discurso

Satildeo certamente as coisas na voz das afecccedilotildees na alma e as coisas

escritas das afecccedilotildees na voz siacutembolos E como precisamente nem as coisas

escritas satildeo para todas as coisas nem as mesmas vozes das coisas primeiras

que contudo essas satildeo primeiramente sinais as mesmas coisas satildeo para todas

as afecccedilotildees da alma e das que essas coisas satildeo semelhanccedilas jaacute satildeo as mesmas

coisas A respeito dessas estaacute dito no ldquoDa almardquo --- pois eacute de outra obra--- e eacute

possiacutevel como precisamente na alma quando por um lado um pensamento

sem ser verdadeiro ou falso e quando por outro jaacute por meio disso eacute

necessidade subsistir desses a coisa outra assim tambeacutem na voz pois sobre a

junccedilatildeo e a separaccedilatildeo eacute a coisa verdadeira e a coisa falsa Certamente as

mesmas coisas nomeadas e as coisas predicadas parecem para o pensamento

sem junccedilatildeo e separaccedilatildeo tal como o homem ou a coisa branca quando algo

natildeo eacute acrescentado pois de alguma maneira nem eacute falsa nem verdadeira E eacute

sinal desta coisa pois o bode-cervo (Tragelaphos) sinaliza algo ainda natildeo eacute

coisa verdadeira ou falsa se natildeo eacute posto diante o ser ou natildeo ser ou de maneira

simples ou com o tempo

A coisa nomeada certamente eacute voz significativa segundo o conjunto

junto sem tempo da qual nenhuma parte eacute coisa significativa separada pois

em o cavalo bonito cavalo em nada sinaliza por si mesmo como

precisamente no discurso para algueacutem o cavalo eacute bonito De fato natildeo em nada

88

como precisamente nomes simples assim eacute tambeacutem nos que satildeo tranccedilados

pois naqueles de nenhuma maneira a parte eacute significativa e a parte quer

nesses de fato mas separada de nenhuma parte tal como em epaktrokeles

(pequeno navio pirata) o keles E segundo o pocircr conjunto porque nenhum dos

nomes eacute por natureza mas ao contraacuterio quando vier a ser coisa simboacutelica uma

vez que pelo menos evidenciam algo tambeacutem os ruiacutedos iletrados tal como das

feras dos quais em nada eacute coisa nomeada E o natildeo homem natildeo eacute coisa

nomeada portanto nem mesmo coisa nomeada jaz em relaccedilatildeo agrave coisa

nomeada eacute preciso chamaacute-la algo Pois nem eacute discurso nem eacute negaccedilatildeo Mas

seja a coisa nomeada indefinida E o nome de Fiacutelon ou para Fiacutelon e quantos

desses tipos natildeo satildeo coisas nomeadas mas casos de nomes E o discurso eacute

dele as outras coisas com as coisas mesmas e que com o nome natildeo era ou natildeo

seraacute verdadeiro ou falso E a coisa nomeada sempre tal com de Fiacutelon eacute ou natildeo

eacute pois em relaccedilatildeo a nada de alguma maneira nem eacute verdadeira nem eacute falsa

E o predicado eacute coisa significante que acrescenta tempo da qual a parte

significa nada em separado e o predicado eacute um sinal das coisas ditas de outro

E digo que significa que acrescenta tempo tal como a sauacutede eacute um nome e ele

tem sauacutede predicado pois significa subsistir em relaccedilatildeo ao agora E sempre eacute

sinal dos que subsistem tal como dos que subsistem do sujeito E eu digo natildeo

tem sauacutede e natildeo estaacute doente natildeo eacute predicado embora ele signifique por um

lado o que acrescenta tempo e subsista sempre de algueacutem mas por outro lado

um nome natildeo subjaz para a diferenccedila mas seja coisa indeterminada

predicado que de maneira semelhante subsiste de qualquer um tambeacutem do que

eacute ou do que natildeo eacute E de maneira semelhante tambeacutem foi saudaacutevel ou haacute de ser

natildeo eacute predicado mas casos de predicado e difere do predicado por um lado

o tempo que estaacute presente que acrescenta tempo e os outros por outro lado o

tempo externo Os predicados mesmos que satildeo ditos segundo eles mesmos satildeo

89

coisas nomeadas e significam algo pois o que diz coloca em peacute o raciociacutenio e

o que ouviu se mantem calmo mas se eacute ou natildeo eacute ainda nem mesmo significa

pois o ser ou natildeo ser nem eacute significante da coisa nem quando tu disseres agrave

coisa que eacute simples Pois a coisa mesma natildeo eacute e significa em relaccedilatildeo a

alguma composiccedilatildeo a que sem dos cojazentes natildeo eacute possiacutevel pensar

E o discurso eacute voz significativa da que das partes algo eacute significante

separado como ato da fala mas natildeo como afirmaccedilatildeo E digo tal como

homem significa algo mas natildeo que eacute ou natildeo eacute (mas seraacute afirmaccedilatildeo ou

negaccedilatildeo se algo for acrescentado) mas natildeo a uma uacutenica siacutelaba do homem

pois nem na palavra rato o a eacute significante mas eacute unicamente voz E nos

duplos significa mas natildeo por si mesmo como estaacute dito E eacute possiacutevel um uacutenico

discurso por um lado significativo mas natildeo por outro lado como um

organon mas de maneira que precisamente estaacute dito em relaccedilatildeo ao depoacutesito e

natildeo eacute todo declarativo pois que subsiste o ser verdadeiro ou ser falso natildeo

subsiste em todos tal como uma prece eacute um discurso mas nem coisa

verdadeira ou falsa Os outros certamente sejam afastados pois o ato de

examinar eacute mais proacuteprio da retoacuterica ou da poeacutetica e o declarativo da teoria

agora

E primeiro em relaccedilatildeo ao discurso declarativo eacute afirmaccedilatildeo e depois

negaccedilatildeo E os outros por conectivo satildeo um E a necessidade eacute todo discurso

declarativo ser a partir do predicado ou da flexatildeo Pois tambeacutem se natildeo for

acrescentado ao discurso do homem eacute ou seraacute ou era ou algo desse tipo ainda

natildeo eacute um enunciado declarativo (E por isso eacute uma coisa mas natildeo muitas

coisas o vivente pedestre biacutepede pois natildeo pelo fato de estar dito um junto do

outro seraacute um discurso uacutenico E falar essa coisa eacute de um outro tratado) E um

discurso declarativo eacute ou o que revela um ou o um por conectivo e muacuteltiplos

os que revelam coisas muacuteltiplas e natildeo um ou os natildeo conectados Entatildeo seja o

90

nome e o predicado somente o ato da fala uma vez que natildeo eacute possiacutevel dizer

assim o que revela algo pela voz como precisamente fazer uma declaraccedilatildeo

quer o que pergunta algo quer natildeo mas ele mesmo o que escolhe E dessas

por um lado eacute declaraccedilatildeo simples tal como algo de algo ou algo a partir de

algo e por outro disposta a partir dessas tal como um enunciado jaacute composto

E eacute declaraccedilatildeo simples o som significativo a respeito da coisa se algo

subsiste ou natildeo subsiste conforme os tempos estatildeo divididos e a afirmaccedilatildeo eacute

uma declaraccedilatildeo de algueacutem de algo e eacute a negaccedilatildeo uma declaraccedilatildeo de algueacutem

de algo E uma vez que eacute possiacutevel tambeacutem se declarar agrave coisa que subsiste

como o que natildeo subsiste e o que natildeo subsiste como o que subsiste e o que

subsiste como o que subsiste e o que natildeo subsiste como o que natildeo subsiste e

em torno dos tempos fora do agora de igual maneira tudo seria aceito tanto o

que algueacutem afirmou negar como o que algueacutem negou afirmar de modo que eacute

evidente que negaccedilatildeo eacute para toda afirmaccedilatildeo o que estaacute em situaccedilatildeo oposta e

afirmaccedilatildeo para toda negaccedilatildeo E seja contradiccedilatildeo isso afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo as

que estatildeo em situaccedilotildees opostas e digo estarem em situaccedilatildeo opostas

declaraccedilotildees do mesmo do mesmo e natildeo o mesmo nome e quantas outras

coisas desse tipo noacutes jaacute definimos antes contra os atos de importunar

sofiacutesticos

E uma vez que umas satildeo de modo universal das coisas e outras

segundo cada uma e digo de modo universal o que sobre a maioria nascida eacute

predicada e segundo cada um o que natildeo eacute predicado sobre a maioria nascida

tal como o homem por um lado eacute das coisas de modo universal e Caacutelias eacute por

outro das coisas segundo cada um e eacute necessidade declarar como algo

subsiste ou natildeo quer em algo das coisas de modo universal quer das coisas

segundo cada um Se certamente do modo universal seja declarado sobre o

universal que subsiste ou natildeo seratildeo contraacuterias as declaraccedilotildees e eu digo

91

declarar de modo universal sobre o universal tal como todo homem eacute branco

nenhum homem eacute branco e quando por um lado sobre o universal das coisas e

por outro lado natildeo de modo universal das coisas natildeo satildeo contraacuterias contudo

as coisas que satildeo reveladas satildeo possiacuteveis de serem contraacuterias e digo o

declarar natildeo de modo universal sobre as coisas do universal tal como um

homem eacute branco e um homem natildeo eacute branco pois o que eacute de modo universal

do homem natildeo se utiliza como declaraccedilatildeo universal pois o todo natildeo significa

o de modo universal mas que eacute de modo universal E predicar de modo

universal sobre o que eacute predicado de modo universal natildeo eacute verdadeiro pois

natildeo haveraacute nenhuma afirmaccedilatildeo na qual o que eacute predicado de modo universal

seraacute predicado de modo universal por exemplo todo homem eacute todo animal

Eu digo contraditoriamente estar em situaccedilotildees opostas certamente uma

afirmaccedilatildeo agrave negaccedilatildeo ao que significa de modo universal pelo mesmo em que

natildeo eacute de modo universal tal como todo homem eacute branco nem todo homem eacute

branco nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco e contrariamente a

afirmaccedilatildeo de modo universal e a negaccedilatildeo de modo universal tal como todo

homem eacute justo nenhum homem eacute justo por isso a essas por um lado natildeo satildeo

capazes de ser ao mesmo tempo verdadeiras e as que estatildeo em situaccedilatildeo

opostas a elas admite-se sobre a mesma coisa tal como nem todo homem eacute

branco e eacute possiacutevel algum homem ser branco Quantas contradiccedilotildees por um

lado das coisas de modo universal satildeo de modo universal eacute necessidade ser o

outro verdadeiro ou falso e quantas individuais tal como existe Soacutecrates

branco natildeo existe Soacutecrates branco e quantas por outro lado sobre as coisas

de modo universal natildeo de modo universal nem sempre ou uma verdadeira ou

uma falsa Pois ao mesmo tempo eacute verdadeiro dizer que existe homem branco

e que natildeo existe homem branco e eacute homem belo e natildeo eacute homem belo pois se eacute

feio natildeo eacute bonito e se torna-se algo e natildeo existe algo E poderia aparecer

92

subitamente ser estranho pelo aparecer significar o natildeo eacute possiacutevel homem

branco ao mesmo tempo tambeacutem que nenhum homem eacute branco Pois isto nem

significa a mesma coisa nem ao mesmo tempo a partir da necessidade E

tambeacutem eacute evidente que eacute uma negaccedilatildeo de uma afirmaccedilatildeo pois eacute preciso a

negaccedilatildeo negar a mesma coisa que precisamente o ato de afirmar afirmou e a

partir da mesma coisa ou das coisas de algum segundo cada um ou a partir das

coisas de algum todo ou como todo ou como natildeo todo tal como Soacutecrates eacute

branco Soacutecrates natildeo eacute branco (se algo outro ou a mesma coisa a partir de

outro natildeo eacute a oposta mas seraacute diferente dela) para todo homem eacute branco a

nem todo homem eacute branco para algum homem eacute branco a nenhum homem eacute

branco para existe homem branco para natildeo existe homem branco

Que afinal contraditoriamente um (uno) ato de afirmar eacute contraditoacuterio a

um (uno) ato de negar e quais satildeo esses estaacute dito e que as outras satildeo

contraacuterias e quais satildeo essas e que nem toda verdadeira ou falsa eacute contradiccedilatildeo

tanto pelo que quanto quando eacute verdadeira ou falsa E satildeo uma afirmaccedilatildeo e

negaccedilatildeo as que significam o uno pelo uno ou de modo universal o que eacute de

modo universal ou que natildeo seja semelhante tal como todo homem eacute branco

natildeo eacute todo homem branco um homem eacute branco um homem natildeo eacute branco

nenhum homem eacute branco algum eacute homem branco se branco significa o uno

E se o nome uno cabe para a dualidade a partir das coisas que natildeo seja uno

natildeo eacute uma afirmaccedilatildeo tal como se algueacutem pusesse o nome ldquomantordquo para

cavalo e homem tal como em o manto eacute branco essa natildeo eacute uma afirmaccedilatildeo

una [nem uma negaccedilatildeo] pois em nada difere o dizer em relaccedilatildeo a essa coisa

ou eacute cavalo e homem branco e essa coisa difere em relaccedilatildeo a nada do dizer

um cavalo eacute branco e um homem eacute branco Se afinal essas significam muitas

coisas e satildeo muitas eacute evidente que tambeacutem a primeira ou significam muitas

coisas ou nenhuma pois natildeo eacute algum homem um cavalo como precisamente

93

nem eacute necessaacuterio nessas ser a contradiccedilatildeo por um lado agrave coisa verdadeira e

por outro lado coisa falsa

Eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo sobre as coisas que satildeo e

tendo se tornado a coisa verdadeira ou falsa e sobre as coisas de modo

universal como universalmente sempre por um lado a coisa verdadeira e por

outro a coisa falsa e sobre as coisas segundo cada uma como precisamente foi

dito e natildeo eacute necessidade tendo sido dito sobre as coisas de modo universal

que natildeo seja de modo universal E foi dito tambeacutem a respeito dessas E natildeo de

modo semelhante sobre as coisas segundo cada uma e sobre as coisas que

estatildeo a ponto de Pois se toda afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa

tudo eacute necessaacuterio ou subsistir ou que natildeo subsista Pois que se diga por um

lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa mesma coisa eacute evidente que eacute

necessaacuterio dizer a verdade ao outro delas se toda afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou

falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao mesmo tempo sobre esses tipos Pois

se dizer a verdade que eacute branco ou natildeo eacute branco eacute necessidade ser branco ou

natildeo branco e se eacute possiacutevel branco ou natildeo branco era verdade dizer ou negar

E se natildeo subsiste eacute falsa e se eacute falsa natildeo subsiste de maneira que eacute

necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo verdadeira Portanto nem eacute em

relaccedilatildeo a nada nem vem a ser nem pela sorte nem se encontrou por acaso das

duas maneiras nem seraacute ou natildeo seraacute mas a partir de toda necessidade e natildeo se

encontrou por acaso (pois o que diz ou fala a verdade ou o que nega) Pois de

modo semelhante viria a ser ou natildeo viria a ser pois se encontrou por acaso

das duas maneiras em relaccedilatildeo a nada mais assim do que natildeo tem ou natildeo teraacute

assim Se ainda eacute branco agora verdadeiro era dizer antes que seraacute branco de

maneira que sempre verdadeiro era dizer que certamente das que tendo vindo

a ser que seratildeo E se sempre verdadeiro era dizer que eacute ou seraacute e natildeo eacute capaz

de ser e nem seraacute E o que natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser eacute privado de

94

possibilidade de natildeo vir a ser E o que eacute privado de possibilidade de natildeo vir a

ser eacute necessaacuterio vir a ser certamente eacute necessidade vir a ser todas as coisas

que haveratildeo de ser Portanto em nada se encontrou por acaso das duas

maneiras nem seraacute a partir da sorte Pois se a partir da sorte natildeo a partir da

necessidade Mas em nada como nem um outro pelo menos a verdade admite-

se dizer tal como que nem seraacute nem natildeo seraacute Pois primeiramente a negaccedilatildeo

natildeo eacute verdadeira do que eacute da falsa afirmaccedilatildeo e dessa que eacute falsa acontece natildeo

ser verdadeira a negaccedilatildeo e depois dessas coisas se verdadeiro eacute dizer que

branco eacute preto eacute preciso subsistir ambas e se a fim de subsistir em direccedilatildeo a

amanhatilde haveraacute de subsistir em direccedilatildeo a amanhatilde E se nem seraacute nem natildeo seraacute

amanhatilde natildeo seria o que se encontrou por acaso das duas maneiras tal como

um combate naval Pois seria preciso nem ter vindo a ser um combate naval

nem natildeo ter vindo

Essas coisas estranhas que andam junto tambeacutem a outros desses tipos

se precisamente de toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo ou das coisas ditas a respeito das

coisas universais como universalmente ou a respeito das coisas segundo cada

uma eacute necessidade ser das opostas por um lado verdadeiras e por outro

falsas e em nada se encontrou por acaso ser das duas maneiras nas quais

vieram a ser mas todas ser e vir a ser a partir da necessidade De maneira que

nem precisaria deliberar nem estar ocupado como se fizermos para isto seraacute

para isto e se natildeo para isto natildeo seraacute Pois esse impede em nada em dez mil

anos por um lado dizer isso haver de ser e por outro lado natildeo dizer como era

verdade dizer entatildeo haver de ser a partir da necessidade das duas maneiras

delas Mas natildeo difere isso em nada se algueacutem disse o contraacuterio ou natildeo disse

pois eacute evidente que assim satildeo as coisas e natildeo afirmaria por um lado e por

outro negaria pois natildeo atraveacutes do afirmar ou negar seraacute ou natildeo seraacute nem em

mais dez mil anos ou em quatildeo grande seja o tempo De maneira que se era

95

assim em todo tempo assim tambeacutem o outro ser verdadeiro era necessaacuterio vir

a ser isso e cada uma das coisas que tendo vindo a ser sempre assim ter como

vir a ser a partir da necessidade pois que algueacutem que disse de modo

verdadeiro que seraacute natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser E o que vem a ser verdadeiro

era dizer sempre que seraacute

De fato se essas coisas satildeo privadas de possibilidade pois vejamos que

eacute possiacutevel um princiacutepio das coisas que havendo de ser tanto a partir do

deliberar como a partir de fazer algo e que em resumo eacute possiacutevel nos que natildeo

ativam sempre o possiacutevel ser e natildeo ser nos quais ambos o ser e o natildeo ser

tambeacutem eacute admitido como tambeacutem o vir a ser e o natildeo vir a ser e muitas coisas

claras para noacutes satildeo assim as que satildeo tal como que esse manto eacute possiacutevel de

ser cortado e natildeo haveraacute de ser cortado mas antes haveraacute de ser consumado e

de modo semelhante tambeacutem natildeo ser cortado pois natildeo o subsistiria o ser

consumado antes pelo menos se natildeo era possiacutevel o natildeo ser cortado Como

sobre os outros gerados quantos segundo a possibilidade satildeo ditos desses

tipos Portanto eacute evidente que natildeo tudo a partir da necessidade nem eacute nem

vem a ser mas por um lado se encontrou por acaso das duas maneiras e em

nada mais ou a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo eacute verdadeira e por outro lado mais

tambeacutem como muitas vezes o outro mas natildeo admite vir a ser tambeacutem o outro

e o outro natildeo

Eacute necessidade ser afinal a coisa que eacute quando for e o natildeo ser a coisa que

natildeo eacute quando natildeo for natildeo eacute necessidade certamente nem ser toda coisa que eacute

nem natildeo ser a coisa que natildeo eacute pois natildeo eacute a mesma coisa ser toda a coisa que eacute

a partir da necessidade quando eacute e o ser de maneira simples a partir da

necessidade e de modo semelhante sobre o que natildeo eacute E sobre a contradiccedilatildeo o

mesmo discurso Ser ou natildeo ser cada coisa e pelo menos haver de ser ou natildeo eacute

necessidade Um dizer natildeo eacute necessario certamente pelo menos tendo dividido

96

o outro E digo tal como haver de ser a batalha naval amanhatilde ou natildeo haver de

ser eacute necessidade natildeo eacute necessaacuterio certamente vir a ser a batalha naval

amanhatilde nem natildeo vir a ser Eacute necessidade vir a ser ou natildeo vir a ser Como

precisamente uma vez que os discursos de modo semelhante satildeo verdades

como precisamente as coisas eacute evidente que quantas assim satildeo como

precisamente encontrou por acaso das duas maneiras e admite as coisas

contraacuterias eacute necessaacuterio de modo semelhante ter tambeacutem a contradiccedilatildeo

Exatamente que anda junto sobre as coisas que nem sempre satildeo ou natildeo sempre

natildeo satildeo pois dessas eacute necessidade ser a verdade ou falsidade uma outra parte

da contradiccedilatildeo mas encontrou por acaso das duas maneiras natildeo certamente

esta ou esta e mais uma outra verdade natildeo certamente jaacute a verdade ou a

falsidade De maneira que precisamente eacute evidente que natildeo eacute necessidade de

toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo das oposiccedilotildees ser por um lado verdade e por outro

falsidade pois natildeo como precisamente sobre as coisas que satildeo assim satildeo

tambeacutem sobre as que natildeo satildeo eacute possiacutevel ser e natildeo ser mas como precisamente

foi dito

E uma vez que a afirmaccedilatildeo eacute a que significa algo de algo e isso eacute ou o

nome ou o inominaacutevel e eacute preciso ser um e de um na afirmaccedilatildeo (e o nome foi

dito tambeacutem o inominaacutevel antes pois natildeo digo o nome natildeo homem mas um

nome indeterminado pois um de certa maneira indica um indeterminado como

precisamente tambeacutem o predicado natildeo tem sauacutede natildeo eacute) seraacute toda afirmaccedilatildeo

ou a partir do nome e do predicado ou a partir do nome indeterminado e do

predicado E nenhuma afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo sem o predicado pois eacute ou seraacute

ou era ou vem a ser ou quantos outros desses tipos satildeo predicados a partir das

coisas que jazem Pois acrescenta tempo Como a primeira afirmaccedilatildeo e

negaccedilatildeo eacute o homem natildeo eacute o homem depois eacute natildeo homem natildeo eacute natildeo homem

de novo eacute todo homem natildeo eacute todo homem eacute todo natildeo homem natildeo eacute todo natildeo

97

homem E sobre os tempos de fora o mesmo discurso

E quando eacute possiacutevel seja predicado o terceiro duplamente as oposiccedilotildees

satildeo ditas E digo tal como eacute possiacutevel um homem justo eacute possiacutevel digo o

terceiro jazer um nome ou predicado na afirmaccedilatildeo Como atraveacutes disso seratildeo

esses quatro dos quais uns dois segundo a afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo teratildeo segundo

os elementos como as privaccedilotildees e outros dois natildeo E digo que eacute ou haveraacute de

ser ligado ao homem justo ou para o natildeo justo como tambeacutem a negaccedilatildeo

Quatro certamente seratildeo E noacutes pensamos o que diz a partir das coisas

descritas eacute possiacutevel um homem justo negaccedilatildeo disso natildeo eacute possiacutevel um

homem justo Eacute possiacutevel um homem natildeo justo e disso a negaccedilatildeo natildeo eacute

possiacutevel um homem natildeo justo Pois eacute possiacutevel laacute tanto o natildeo eacute possiacutevel para o

justo como eacute ligado para o natildeo justo Como eacute dito nos analiacuteticos afinal assim

eacute ordenada E de modo semelhante eacute igualmente a afirmaccedilatildeo seja de modo

universal do nome tal como todo eacute homem justo natildeo todo homem eacute justo

todo eacute homem natildeo justo natildeo todo eacute homem natildeo justo Mas natildeo mais de modo

semelhante agraves afirmaccedilotildees admitem ser igualmente verdadeiras juntas segundo

a diagonal e admitem certa vez Essas duas certamente sendo opostas e

outras em relaccedilatildeo agrave natildeo homem como tendo sido acrescentado um certo

sujeito eacute possiacutevel um justo natildeo homem natildeo eacute possiacutevel um justo natildeo homem

eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo homem natildeo eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo homem

E mais dessas natildeo seratildeo opostas E essas fora daquelas elas satildeo por si mesmas

como os que usam para o nome para algueacutem natildeo homem

E sobre quantos por exemplo o eacute natildeo harmoniza tal como sobre ter

sauacutede e andar sobre esses o mesmo faz assim as coisas que estatildeo postas como

se o eacute fosse atribuido Tal como todo homem tem sauacutede natildeo tem sauacutede todo

homem tem sauacutede todo natildeo homem natildeo tem sauacutede todo natildeo homem pois o

que deve ser dito natildeo eacute natildeo todo homem mas o natildeo eacute que deve ser

98

acrescentado agrave negaccedilatildeo para o homem Pois o todo natildeo significa de modo

universal mas que eacute de modo universal E eacute evidente a partir disto o homem

tem sauacutede natildeo tem sauacutede natildeo homem pois essas diferem daqueles para algo

natildeo de modo universal Como todo ou nenhum acrescenta outro significado

em nada ou que eacute de modo universal do nome afirma ou nega as outras

mesmas eacute preciso acrescentar

E uma vez que a negaccedilatildeo contraacuteria eacute para alguma todo animal eacute justo o

que indica que nenhum animal eacute justo essas satildeo evidentes que jamais seratildeo

nem verdade ao mesmo tempo nem sobre a mesma e as opostas dessas seratildeo

certa vez tal como natildeo todo animal eacute justo e algum animal eacute justo E essas

acompanham para por um lado todo homem natildeo eacute justo o contraacuterio nenhum

homem eacute justo e para outro eacute possiacutevel algum homem justo a oposiccedilatildeo que

natildeo todo homem natildeo eacute justo pois eacute necessidade ser algueacutem Eacute evidente que

tambeacutem sobre as coisas segundo o singular se a coisa verdadeira nega tendo

sido perguntado que tambeacutem afirma a verdade tal como portanto pelo

menos seraacute que Soacutecrates eacute saacutebio Natildeo Portanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio Sobre

as coisas de modo universal o que eacute dito de modo semelhante natildeo eacute verdade e

a negaccedilatildeo tal como a verdade seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio Natildeo

logo todo homem natildeo eacute saacutebio pois essa eacute falsa mas a coisa verdadeira

portanto natildeo todo homem eacute saacutebio e essa eacute a oposta e aquela a contraacuteria

E as opostas segundo os nomes e predicados indeterminados tal como a

respeito do natildeo homem e natildeo justo como precisamente as negaccedilotildees

pareceriam ser sem nome e predicado e natildeo satildeo pois sempre eacute necessidade

ser verdadeiro ou falso agrave negaccedilatildeo e o que tendo dito natildeo homem nada mais do

homem mas tambeacutem algo menos falou a verdade ou mentiu se natildeo

acrescentar algo E significa eacute todo natildeo homem justo a mesma daqueles para

nenhum a oposta em nada para essa eacute a oposta natildeo eacute todo natildeo homem justo e

99

todo natildeo justo natildeo homem para algueacutem significa a mesma nenhum justo natildeo

homem

E os nomes e os predicados as coisas que satildeo trocadas significam a

mesma coisa tal como eacute possiacutevel um homem branco eacute possiacutevel um branco

homem pois se natildeo eacute isso dela existiratildeo mais negaccedilotildees mas tinha sido

indicado que um de um Pois de um eacute um homem branco a negaccedilatildeo natildeo eacute

possiacutevel um homem branco e do eacute possiacutevel um branco homem se natildeo eacute a

mesma negaccedilatildeo para eacute possiacutevel um homem branco Seraacute negaccedilatildeo certamente

natildeo eacute possiacutevel natildeo homem branco ou natildeo eacute possiacutevel homem branco Mas uma

outra negaccedilatildeo por um lado eacute negaccedilatildeo do natildeo eacute possiacutevel homem branco e a

negaccedilatildeo outra por outro lado do eacute possiacutevel um branco homem de maneira

que haveratildeo de ser dois uns Eacute evidente que transportante o nome e o

predicado vem a ser a afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo mesma E o um de muitas ou

muitas coisas eacute o afirmar ou negar de um se natildeo seja um certo um o fato a

partir de muitos o que estaacute jazendo junto natildeo eacute possiacutevel uma afirmaccedilatildeo nem

negaccedilatildeo E digo o um se natildeo for o nome um o que jaz e natildeo seja o um certo

um a partir daqueles tal como o homem de modo igual eacute tambeacutem animal e

biacutepede e manso mas tambeacutem uma certa unidade vem a ser a partir desses e a

partir do branco e do homem e do andar natildeo eacute um De maneira que nem que

algueacutem uma afirmaccedilatildeo afirme uma certa unidade de muitas mas uma voz por

um lado e por outro muitas afirmaccedilotildees nem se essas coisas de um mas de

modo semelhante muitas Se afinal o ato de perguntar a dialeacutetica do ato de

responder eacute o ato de pedir ou da proposiccedilatildeo ou de outra parte da contradiccedilatildeo

e a afirmaccedilatildeo eacute parte de uma certa contradiccedilatildeo natildeo seria um ato de responder

em relaccedilatildeo a essas coisas pois nem seria uma questatildeo nem a verdade E foi

dito nos Toacutepicos a respeito deles Ao mesmo tempo eacute evidente que nem que eacute

ato de questionar eacute dialeacutetico Pois eacute preciso ser dado a partir do ato de

100

questionar ser tomado qualquer um dos dois que quer declarar uma parte da

contradiccedilatildeo Mas eacute preciso definir ao que pergunta qual dos dois eacute este o

homem ou natildeo esse

E uma vez que uns combinados satildeo predicados de modo que uma

unidade eacute todo predicamento dos que satildeo predicados fora e outros

combinados natildeo o que eacute a diferenccedila Pois dizer a verdade do homem tanto

fora o animal como fora o biacutepede e como unidade tanto homem como branco

e isso como unidade mas natildeo se sapateiro e bom tambeacutem sapateiro bom Pois

se que cada um dos dois tambeacutem ambos ao mesmo tempo seratildeo tambeacutem

muitas estranhezas Pois do homem tanto o homem verdadeiro como o branco

como tambeacutem o todo de novo se o branco e o todo como seraacute o homem

branco branco e isso em direccedilatildeo ao indeterminado e de novo muacutesico branco

o que anda e essas muitas coisas misturadas Ainda se Soacutecrates tambeacutem

homem tambeacutem Soacutecrates homem e se homem e biacutepede tambeacutem homem

biacutepede

Eacute evidente que afinal muitas estranhezas andam junto ao dizer se

algueacutem de modo simples haveraacute de colocar as ligaccedilotildees que vem a ser E noacutes

dizemos agora como deve ser posto De fato das coisas que satildeo predicadas

tambeacutem sobre aquelas o predicar anda junto quantas satildeo ditas segundo o

ocorrido ou do mesmo ou o outro do outro essas natildeo seratildeo unas tal como

homem branco eacute tambeacutem muacutesico mas natildeo una o branco e o muacutesico Pois lhes

satildeo por acidente ambas Nem se dizer o muacutesico branco eacute verdadeiro contudo

natildeo seraacute o muacutesico branco algo uno Pois segundo o acidente o branco muacutesico

assim natildeo seraacute o muacutesico branco Por isso nem o sapateiro bom de modo

simples mas animal biacutepede Pois natildeo por acidente Ainda nem quantos

subsistem no outro por isso nem muitas vezes o branco nem o homem

homem animal ou biacutepede pois subsiste no homem o biacutepede e o animal E eacute

101

verdadeiro dizer de algo e de modo simples tal como o homem eacute algum

homem ou branco algum homem branco e natildeo sempre mas quando no que

insiste das oposiccedilotildees algo subsiste dentro para os quais acompanha a

contradiccedilatildeo mas natildeo a verdade mas falsidade tal como dizer o homem

morto eacute homem e quando natildeo subsiste dentro verdade Ou quando subsiste

dentro sempre natildeo verdade e quando natildeo subsiste dentro natildeo sempre a

verdade como precisamente Homero eacute algo tal como poeta Seraacute que tambeacutem

eacute possiacutevel ou natildeo Pois por acidente eacute predicado o eacute de Homero pois que eacute

poeta mas natildeo por si mesmo eacute predicado o eacute de Homero De maneira que

quantos predicados nem estaacute presente um contraacuterio se as palavras satildeo ditas

em lugar dos nomes e satildeo predicadas por elas mesmas e natildeo por acidente

sobre essas o que tambeacutem de modo simples seraacute dizer a verdade E o que natildeo

eacute que eacute opinaacutevel natildeo o que eacute verdade dizer algo Pois opiniatildeo dela natildeo eacute que

eacute mas o que natildeo eacute

E devem-se examinar dessas que estatildeo delimitadas como as negaccedilotildees e

afirmaccedilotildees satildeo umas com as outras as do ser possiacutevel e do natildeo possiacutevel e do

eventual e o natildeo eventual e a respeito do privado de possibilidade e do

necessaacuterio Pois haacute algumas aporias Pois se a partir das combinadas essas

contradiccedilotildees se opotildeem umas agraves outras quantas segundo ser e o natildeo ser se

ordenam tal como a negaccedilatildeo do ser homem eacute o natildeo ser homem e natildeo o ser

natildeo homem e a negaccedilatildeo do ser homem branco eacute o natildeo ser homem branco

mas natildeo o ser natildeo homem branco Pois se a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo de tudo

seraacute verdadeiro dizer a madeira ser um homem natildeo branco E se assim

tambeacutem em quantas o ser natildeo se acrescenta pois faraacute a mesma coisa ou o que

eacute dito em lugar do ser tal como da negaccedilatildeo de homem caminha natildeo o natildeo

homem caminha mas o homem natildeo caminha pois em nada difere dizer o

homem caminha ou o homem eacute o que caminha de maneira que se assim em

102

toda parte tambeacutem a negaccedilatildeo do ser possiacutevel o natildeo ser possiacutevel mas natildeo o

natildeo possiacutevel ser E parece o mesmo possiacutevel tanto ser como natildeo ser Pois cada

coisa que eacute possiacutevel ser cortado ou caminhar tambeacutem eacute possiacutevel natildeo caminhar

e natildeo ser cortado e o discurso que assim todo o possiacutevel natildeo sempre se ativa

de forma que tambeacutem nele subsistiraacute a negaccedilatildeo pois eacute possiacutevel o que

concerne ao caminhar natildeo caminhar e o possiacutevel de ver tambeacutem natildeo ser visto

Mas na verdade eacute privado de possibilidade da mesma serem verdadeiras as

asserccedilotildees opostas Natildeo portanto essa negaccedilatildeo pois anda junto a partir dessas

ou dizer o mesmo e negar ao mesmo tempo dela ou natildeo em relaccedilatildeo ao ser e

natildeo ser as coisas que se acrescentam virem a ser asserccedilotildees e negaccedilotildees Se

afinal aquilo eacute privado de possibilidade isso seria possiacutevel de escolher

Portanto eacute a negaccedilatildeo do ser possiacutevel o natildeo ser possiacutevel E o mesmo discurso

tambeacutem eacute a respeito do eventual pois tambeacutem desse a negaccedilatildeo eacute natildeo ser

eventual E tambeacutem sob os outros do mesmo tipo tal como do necessaacuterio e do

privado de possibilidade Pois vem a ser assim como precisamente os atos de

acrescentar sobre aqueles o ser e o natildeo ser e as coisas subjazentes por um

lado branco e por outro homem assim laacute o ser vir a ser como sujeito e o ser

possiacutevel e ser eventual os que separam os atos de acrescentar como

precisamente sobre aqueles o ser e o natildeo ser a verdade de modo semelhante

essas sobre o ser possiacutevel e o ser natildeo possiacutevel E do eacute possiacutevel natildeo ser a

negaccedilatildeo o natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Por isso tambeacutem pareceria acompanhar uns para os outros as asserccedilotildees

possiacuteveis natildeo ser natildeo possiacutevel natildeo ser Pois eacute possiacutevel mesmo ser e natildeo ser

pois as desses tipos natildeo satildeo as contradiccedilotildees de uns para os outros Mas

possiacutevel ser e natildeo possiacutevel ser jamais ao mesmo tempo Pois satildeo opostas Pelo

menos em nada possiacutevel natildeo ser e natildeo possiacutevel natildeo ser jamais ao mesmo

tempo E de maneira semelhante tambeacutem a negaccedilatildeo do eacute necessaacuterio ser natildeo

103

eacute eacute necessaacuterio natildeo ser mas o natildeo eacute necessaacuterio ser E do eacute necessaacuterio natildeo ser

o natildeo eacute necessaacuterio natildeo ser E do ser privado de possibilidade natildeo privado de

possibilidade natildeo ser mas natildeo privado de possibilidade ser E do privado de

possibilidade natildeo ser o natildeo privado de possibilidade natildeo ser E de modo

universal como precisamente foi dito o ser e o natildeo ser eacute preciso colocar como

as coisas subjazentes e em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo conjugar essas

coisas que fazem em relaccedilatildeo ao ser e ao natildeo ser E eacute bom julgar ser essas

asserccedilotildees que correspondem eacute possiacutevel natildeo possiacutevel eventual natildeo eventual

privado de possibilidade natildeo privado de possibilidade necessaacuterio natildeo

necessaacuterio verdade natildeo verdade

E tambeacutem as consequumlecircncias vecircm a ser segundo a razatildeo assim para as

que satildeo colocadas pois para o possiacutevel ser como para o ser eventual pois isso

vira ao contraacuterio para aquilo tanto o natildeo privado de possibilidade ser como

tambeacutem o natildeo necessaacuterio ser E para o possiacutevel ser natildeo e para o eventual natildeo

ser e natildeo necessaacuterio natildeo ser e natildeo privado de possibilidade natildeo ser e para o

natildeo possiacutevel ser e natildeo eventual ser o necessaacuterio natildeo ser e o privado de

possibilidade ser e para o natildeo possiacutevel natildeo ser e para o natildeo eventual natildeo ser o

necessaacuterio ser e o privado de possibilidade natildeo ser E examine a partir do

plano como noacutes dizemos

possiacutevel ser natildeo possiacutevel ser

eventual ser natildeo eventual ser

natildeo privado de possibilidade ser ser privado de possibilidade ser

natildeo necessaacuterio ser necessaacuterio natildeo ser

possiacutevel natildeo ser- natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Eventual natildeo ser natildeo eventual natildeo ser

104

Natildeo privado de possibilidade natildeo ser privado de possibilidade natildeo ser

Natildeo necessaacuterio natildeo ser necessaacuterio ser

Acompanha afinal por um lado de modo contraditoacuterio e por outro lado

de modo contraacuterio o privado de possibilidade e natildeo privado de possibilidade

para o eventual e para o possiacutevel e para o natildeo eventual como para o natildeo

possiacutevel pois para o possiacutevel ser a negaccedilatildeo do privado de possibilidade e a

afirmaccedilatildeo para a negaccedilatildeo pois para o natildeo possiacutevel ser privado possibilidade

ser pois a privaccedilatildeo de possibilidade ser eacute afirmaccedilatildeo e a natildeo privaccedilatildeo de

possibilidade a negaccedilatildeo

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim

mas as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute

necessidade natildeo ser o eacute necessidade ser pois admite ser verdadeiro sob o

mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio E a causa do

natildeo acompanhar de modo semelhante para os outros que de modo contraacuterio o

privado de possibilidade atribui para o necessaacuterio o que mesmo pode pois se

privado de possibilidade ser eacute necessaacuterio natildeo isso ser mas natildeo ser e se eacute

privado de possibilidade natildeo ser isso eacute necessidade ser de maneira que se

aquelas de modo semelhante para o possiacutevel e para o natildeo possiacutevel essas a

partir da contraacuteria uma vez que significa a mesma e o necessaacuterio e o privado

de possibilidade mas como precisamente foi dito de modo contraacuterio

Certamente eacute privado de possibilidade assim jazer as contradiccedilotildees do

necessaacuterio Pois o necessaacuterio eacute possiacutevel ser pois se natildeo a negaccedilatildeo

acompanha pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se natildeo possiacutevel

ser privado de possibilidade ser logo eacute privado de possibilidade ser

necessaacuterio ser o qual precisamente eacute descabido Mas de fato para o que pelo

menos possiacutevel ser acompanha o natildeo privado de possibilidade ser e para esse

105

o natildeo eacute necessaacuterio De maneira que anda junto o eacute necessaacuterio e o natildeo eacute

necessaacuterio o que eacute descabido Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser acompanha

para o possiacutevel ser nem o necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos admitem

andarem juntos e desses qual dos dois seja verdade nenhum seraacute aquela

verdade pois ao mesmo tempo possiacutevel ser e possiacutevel natildeo ser e se eacute

necessidade ser ou natildeo ser natildeo seraacute possiacutevel ambos Ele abandona certamente

o natildeo necessaacuterio natildeo ser para acompanhar o possiacutevel ser pois essa verdade

tambeacutem do necessaacuterio ser Pois tambeacutem essa contradiccedilatildeo ver a ser para o que

acompanha para o natildeo possiacutevel ser pois para aquele o privado de

possibilidade ser acompanha o ser e o necesaacuterio natildeo ser do qual o natildeo

necessaacuterio natildeo ser eacute negaccedilatildeo Logo acompanham tambeacutem essas as

contradiccedilotildees segundo o modo que foi dito e assim o que estaacute sendo colocado

anda junto a nada privado de possibilidade

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o possiacutevel

ser Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo

possiacutevel ser E se algum natildeo declarasse essa ser contradiccedilatildeo eacute necessidade

dizer o possiacutevel natildeo as quais exatamente ambas falsas satildeo do necessaacuterio ser

Mas de fato de novo o mesmo parece ser possiacutevel ser cortado e natildeo ser

cortado e ser e natildeo ser de maneira que seraacute o necessaacuterio ser eventual natildeo ser

E isso eacute falso Eacute evidente de fato que natildeo todo possiacutevel ou ser ou andar

tambeacutem as coisas opostas satildeo possiacuteveis mas estaacute sobre as quais natildeo eacute

verdade Em primeiro lugar sobre as possiacuteveis natildeo segundo a razatildeo tal como

o fogo eacute teacutermico tambeacutem tem possibilidade privada de razatildeo as possibilidades

por um lado com razatildeo agraves mesmas de muitas e das contraacuterias e as

possibilidades por outro lado privadas de razatildeo natildeo todas mas como

precisamente foi dito o fogo natildeo eacute possiacutevel aquecer e natildeo aquecer nem

quantas outras sempre ativam algumas certamente satildeo possiacuteveis tambeacutem das

106

coisas segundo as possibilidades privadas de razatildeo ao mesmo tempo as

opostas mas essa foi dita graccedilas dessa que natildeo toda possibilidade das

opostas nem quantas satildeo ditas segundo o mesmo aspecto e algumas

possibilidades satildeo homocircnimas pois o possiacutevel eacute dito natildeo de modo simples

mas a coisa verdadeira como sendo atividade tal como eacute possiacutevel andar que

anda e em resumo possiacutevel ser que jaacute eacute segundo a atividade o que eacute dito eacute

possiacutevel e o que seria atividade tal como eacute possiacutevel andar o que se andassem

Tambeacutem essa possibilidade somente eacute sobre os moacuteveis e aquela tambeacutem

sobre os privados de movimento em ambas eacute verdadeiro dizer o natildeo privado

de possibilidade andar ou ser e jaacute tanto o que anda e o que ativa e o possiacutevel

de andar Assim afinal o possiacutevel por um lado natildeo eacute verdadeiro dizer de modo

simples do necessaacuterio e por outro eacute verdadeiro De maneira que uma vez que

por meio do em parte acompanha o de modo universal por meio a partir da

necessidade para o que eacute acompanha o ser possiacutevel natildeo certamente tudo E eacute

de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio e o natildeo necessaacuterio de todos ou ser ou

natildeo ser e as outras coisas como eacute preciso examinar as coisas que

acompanham para essas

Eacute evidente de fato a partir das coisas ditas que o que eacute a partir da

necessidade eacute segundo a atividade de maneira que se primeiras satildeo as sempre

tempo tambeacutem a atividades primeiras de modo possiacutevel E umas satildeo a

atividades sem do modo possiacutevel tal como as primeiras essecircncias e outras

com o modo possiacutevel as quais primeiras satildeo pela natureza e as uacuteltimas pelo

tempo e outras jamais satildeo atividades mas somente possibilidades

E qual dos dois eacute contraacuterio agrave afirmaccedilatildeo pela negaccedilatildeo ou a afirmaccedilatildeo

pela afirmaccedilatildeo e a razatildeo pela razatildeo para o que diz que todo homem eacute justo

para nenhum homem eacute justo ou para todo homem eacute justo todo homem eacute

injusto Tal como Caacutelias eacute justo natildeo eacute Caacutelias justo Caacutelias eacute injusto qual

107

dessas coisas eacute contraacuteria Pois se umas acompanham na voz para outras no

pensamento imediato e laacute a opiniatildeo contraacuteria eacute do contraacuterio tal como que

todo homem eacute justo para todo homem eacute injusto tambeacutem eacute necessaacuterio ter de

modo semelhante sobre as afirmaccedilotildees na voz E se nem laacute a opiniatildeo do

contraacuterio eacute contraacuteria nem a afirmaccedilatildeo para a afirmaccedilatildeo seraacute contraacuteria mas a

negaccedilatildeo que foi dita De maneira que deve ser examinada qual opiniatildeo

verdadeira por meio da opiniatildeo falsa eacute contraacuteria qual das duas a da negaccedilatildeo

ou a contraacuteria eacute a que se pensa E digo assim eacute alguma opiniatildeo verdadeira do

bem que eacute bem e outra que natildeo eacute bem falsa e outra que eacute mal qual das duas

dessas satildeo contraacuterias para a verdade E se eacute uma eacute contraacuteria a qual (Falso de

fato julgar para isso dividir as opiniotildees contraacuterias das que satildeo contraacuterias pois

do bem que eacute bem e do mal que eacute mal a mesma talvez tambeacutem verdade quer

a muitos quer a um e essas satildeo contraacuterias mas natildeo as contraacuterias satildeo das

contraacuterias mas mais de modo contraacuterio)

Se de fato eacute do bem que eacute a opiniatildeo boa e eacute que o natildeo bem e eacute que algo

outro que natildeo subsiste nem a tal subsistir (de fato das outras nem deve ser

colocado nem quantas pensam subsistir o que natildeo subsiste nem quantas natildeo

subsistir o que subsiste pois infinitos ambos tambeacutem quantos pensam

subsistir o que natildeo subsiste e quantos natildeo subsistir o que subsiste mas em

quantos o engano eacute e essas a partir das quais as geraccedilotildees e a partir das

oposiccedilotildees as geraccedilotildees como tambeacutem os enganos) se certamente o bem tanto

eacute bem como natildeo mal e o por si mesmo e o pelo ocorrido (pois ocorrido natildeo eacute

para o mal mesmo) e mais a verdade de cada um por si mesmo e o falso se

precisamente tambeacutem verdade O falso certamente que o bem natildeo eacute o bem do

que subsiste por si mesmo e o falso do que eacute mal do segundo acidente como

mais seria falso do bem o falso da negaccedilatildeo ou o falso do contraacuterio E

enganado mais a respeito daquele o que tem por opiniatildeo o contraacuterio pois as

108

coisas contraacuterias da maioria diferem a respeito do mesmo E se as contraacuterias

dessas satildeo certamente outras e mais contraacuterias a da contradiccedilatildeo eacute evidente

que essa seria a contraacuteria E a de que mal estaacute misturada ao mal pois tambeacutem

que eacute necessaacuterio um natildeo bem considerar o mesmo

E ainda se eacute preciso ter tambeacutem sobre os outros de modo semelhante

tambeacutem pareceria ser dito bem para essa Pois ou em toda parte da contradiccedilatildeo

ou de nenhuma E para quantos natildeo satildeo contraacuterias a respeito desses eacute falsa a

oposta para a verdade tal como estaacute falseado a que julga o homem natildeo

homem Se certamente essas satildeo contraacuterias tambeacutem as outras as da

contradiccedilatildeo

Ainda de modo semelhante tem a do bem que eacute bem e a do natildeo bem que

natildeo eacute bem e para essas acrescentando a do bem que natildeo eacute bem e a do natildeo bem

que eacute bem Certamente para a do natildeo bem que natildeo eacute bem para a opiniatildeo que eacute

verdadeira que eacute contraacuteria Pois natildeo de fato a que diz que eacute mal pois ao

mesmo tempo seria de algum modo verdade e jamais a verdade seria contraacuteria

agrave verdade Pois eacute algo natildeo bom mau como admite ao mesmo tempo ser as

verdades Nem por sua vez a que natildeo eacute mal [pois a verdade tambeacutem eacute essa]

pois ao mesmo tempo natildeo bem eacute contraacuteria a do natildeo bem que eacute bem [pois

falsa verdade eacute essa] Como tambeacutem a do bem que natildeo eacute bem para do bem que

eacute bem

E eacute evidente que nem haverei de diferenciar nem que honremos de

modo universal a afirmaccedilatildeo pois a negaccedilatildeo de modo universal seraacute contraacuteria

tal como para o que opina a opiniatildeo que todo bem eacute bem a que nenhum dos

bens eacute bem Pois a do bem que eacute bem se o bem de modo universal ela eacute para

o que opina que algo seja bem que eacute bem e essa nem difere do que tudo o que

seja bem eacute bem E de modo semelhante tambeacutem sobre o natildeo bem

109

Como se precisamente sobre a opiniatildeo assim tem e satildeo as afirmaccedilotildees

na voz e negaccedilotildees siacutembolos das afecccedilotildees na alma eacute evidente que tambeacutem por

meio da afirmaccedilatildeo contraacuteria a negaccedilatildeo a respeito do mesmo de modo

universal tal como para que todo bem eacute bem ou que todo homem eacute bem a que

nenhum ou para nenhum e de modo contraditoacuterio que natildeo toda coisa ou natildeo

todo homem E eacute evidente tambeacutem que as coisas verdadeiras para a verdade

natildeo admitem ser contraacuterias nem em relaccedilatildeo a opiniatildeo nem em relaccedilatildeo a

contradiccedilatildeo pois contraacuterias satildeo as referentes as opostas e referentes a essas

admitem ser verdadeiras o mesmo e ao mesmo tempo natildeo admitem subsistir

as contraacuterias para o mesmo

110

Comentaacuterio- PERI ERMHNEIAS

bull Capiacutetulo I A relaccedilatildeo entre a ausecircncia de movimento da alma por

si mesma e alma como possibilidade e as vozes e enunciados

simples

A dificuldade de compor um meacutetodo seguro para avanccedilar nos caminhos

da alma na expressatildeo aristoteacutelica decorre da falta de ordem significativa e o

que isto significa enquanto categoria e enunciado Por outro lado significa um

certo encontro entre as coisas materiais e a alma assim como a contemplaccedilatildeo

eacute tambeacutem um encontro deste tipo ou a irritaccedilatildeo Certamente eacute dificiacutelimo

segundo Aristoacuteteles falar da alma mas eacute muito mais difiacutecil sem um meacutetodo

que contenha ordenaccedilatildeo e tempo Nas Categorias ele exemplifica que sem a

ligaccedilatildeo da diferenccedila com a igualdade se torna impossiacutevel qualquer

significaccedilatildeo pois equivaleria a dizer que algueacutem distingue algo sem

diferenccedila32 e sem loacutegica33

32 The Stranger has said that not being is one of the kinds of being that are and not

something that does exist at all [267b7-8] All kinds of being ldquoarerdquo or have existence Yet

these kinds of beings ldquoare notrdquo being itself He seeks to or have existence Yet these kinds

of beings ldquoare notrdquo being itself He seeks to show the consistency of this position through

appealing to participation in various forms ldquoNotrdquo or negation in general signifies

participation in the Form of the other or Difference Moreover for something to participate

in Difference requires it to participate in yet more Forms For Difference is ldquoDifference

fromrdquo and so requires an additional object from which to differ Eg lsquoSocrates is not

beautifulrdquo asserts that Socrates is other than beautiful

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 40)

111

Die Einheit und Abgegrenztheit der Wortbedeutungen bildet den Kerngehalt aller

transzendentalpragmatischen Argumente in Met IV Aristoacuteteles rechtfertigt die

Bedeutungsgrenzen durch den Aufweis daB Worte mit nicht definiter Bedeutung nicht

mehr als Instrumente von Kommunikation Verwendung finden koumlnnen Ein Wort muB

etwas Bestimmtes bedeuten und dies kann es nur wenn es die formale Bedingung erfuumlllt

nicht alles zu bedeuten Es muB also zumindest einen weiteren Begriff geben gegen den

die Bedeutung dieses Wortes different ist Folglich muumlsse ein Wort-so Aristoteles-

entweder ein ldquoSordquo oder ein ldquoNicht Sordquo bedeuten

A unidade e delimitaccedilatildeo da significaccedilatildeo da palavra constroacutei o conteuacutedo central de todo

argumento transcendental pragmaacutetico na Metafiacutesica IV Aristoacuteteles explica as delimitaccedilotildees

do significado atraveacutes da demonstraccedilatildeo que a palavra com uma significaccedilatildeo natildeo definida

natildeo mais pode encontrar aplicaccedilatildeo como instrumento de comunicaccedilatildeo Uma palavre deve

significar alguma coisa determinada e essa pode isso somente se isso preencher a condiccedilatildeo

formal de significar natildeo tudo Isso deve dar no miacutenimo um conceito alargado em direccedilatildeo

ao qual a significaccedilatildeo dessa palavra eacute diferente

(Hafemann- Aristotelesrsquo Tranzendentaler Realismus- paacutegina 59)

33 Ein Spezifikum der Ordnung logisch-semantischer Grundkategorien des Aristoteles

besteht darin daB die Negation anders als in den modernen Logik nicht uumlber

Warheitswerttabelle definiert ist Statt dessen findet sich hier die Konzeption einer

praumldikativen Negation bei der das negative Praumldikat (zB ldquoist nicht hellrdquo) eine formale

Klammer fuumlr alternative Bestimmungen bildet (Zu sagen daB ein Subjekt nicht hell ist

kann dann zB besagen daB es im Sinne eines differenten Begriffs etwa ldquodunkelrdquo

bestimmt ist) Um especiacutefico da ordem loacutegico-semacircntica das categorias fundamentais de Aristoacuteteles

consiste em que a negaccedilatildeo eacute outra daquela que na loacutegica moderna pois natildeo eacute definida sobre

uma tabela de valor de verdade Ao contraacuterio dessa se encontra aqui uma concepccedilatildeo de uma

negaccedilatildeo predicativa (por exemplo natildeo eacute claro) constroacutei-se um parenteses formal para

determinaccedilotildees alternativas (Para dizer que um sujeito natildeo eacute claro pode-se por exemplo

dizer que isto num sentido de um conceito diferente alguma coisa eacute determinada ldquoescurardquo)

(Hafemann- Aristotelesrsquo Tranzendentaler Realismus- p 3)

112

ndashπρῶτον microὲν οὖν δῆλον ὡς τοῦτό γ αὐτὸ ἀληθές ὅτι σηmicroαίνει τὸ ὄνοmicroα τὸ

εἶναι ἢ microὴ εἶναι τοδί ὥστ οὐκ ἂν πᾶν οὕτως καὶ οὐχ οὕτως ἔχοιmiddot ἔτι εἰ τὸ

ἄνθρωπος σηmicroαίνει ἕν ἔστω τοῦτο τὸ ζῷον δίπουν λέγω δὲ τὸ ἓν σηmicroαίνειν

τοῦτοmiddot εἰ τοῦτ ἔστιν ἄνθρωπος ἂν ᾖ τι ἄνθρωπος τοῦτ ἔσται τὸ ἀνθρώπῳ

εἶναι

Em primeiro lugar afinal eacute evidente que assim como pelo menos isso eacute a

coisa verdadeira mesma que o nome significa o ser e o natildeo ser desse de

maneira que natildeo tudo seria assim ou natildeo assim ainda se o homem significa

unidade seja isso animal biacutepede E digo a unidade significar isso E se isso eacute

o homem seja algum homem Isso seraacute o ser para o homem

(Metafiacutesica-1006a30-34)

Tambeacutem enfatiza que esta relaccedilatildeo se constitui enquanto nome e

predicado Quando Aristoacuteteles apresenta as trecircs possibilidades de

significacircncia homocircnimos sinocircnimos e parocircnimos e na sequumlecircncia a

possibilidade de ligaccedilatildeo e da natildeo ligaccedilatildeo e antes de apresentar as categorias

desenvolve mais duas propostas de significacircncia ou seja a de natildeo dizer do

sujeito e natildeo estar no sujeito e a de se ter uma razatildeo da essecircncia para todos os

nomes Na verdade demonstra a impossibilidade das duas uacuteltimas porque natildeo

estaria presente justamente a diferenccedila por meio do nuacutecleo loacutegico A

possibilidade de ser outro jaacute estaacute presente enquanto alimento e crescimento e

estaacute especificada em vaacuterias passagens do Peri Yuxh=j como por exemplo

416b12

113

e)pei d ou)qen trefetai mh metecon zwh=j to e)myucon a)n ei)h sw=ma to

trefomenon h(=| e)myucon w(ste kai h( trofh proj e)myucon e)sti kai ou)

kata sumbebhkoj e)sti d e(teron trofh=| kai au)xhtikw=| ei)=nai

E uma vez que nada se nutre natildeo participando da vida o animado seria um

corpo que eacute nutrido pelo que animado como precisamente tambeacutem o

alimento eacute em relaccedilatildeo ao animado e natildeo segundo o ocorrido Eacute possiacutevel ser

outro com o alimento e com o crescimento

Ou ainda em outra passagem

œoike d oUgrave mOgravenon tOtilde thellip tradesti gnicircnai crraquosimon enai prOtildej tOtilde qewrAacutesai

tbrvbarj abdquothellipaj ticircn sumbebhkOgravetwn talsaquoj oUgraveshellipaij (eacutesper traden tolsaquoj maqraquomasi thellip

tOtilde eUgraveqYacute kaˆ tOtilde kampUacutelon Agrave thellip grammfrac34 kaˆ tradephellippedon prOtildej tOtilde katidelsaquon

pOgravesaij Ntilderqalsaquoj aƒ toagrave trigegravenou gwnhellipai Daggersai) centllbrvbar kaˆ centnpoundpalin tbrvbar

sumbebhkOgraveta sumbpoundlletai mšga mšroj prOtildej tOtilde ebdquodšnai tOtilde thellip tradestinmiddot tradepeidbrvbarn gbrvbarr œcwmen centpodidOgravenai katbrvbar tfrac34n fantashellipan perˆ ticircn

sumbebhkOgravetwn Agrave ppoundntwn Agrave ticircn plehellipstwn tOgravete kaˆ perˆ tAacutej oUgraveshellipaj

rsaquoxomen lšgein kpoundllistamiddot ppoundshj gbrvbarr centpodehellipxewj centrcfrac34 tOtilde thellip tradestin eacuteste

kaq Oacutesouj ticircn ETHrismicircn mfrac34 sumbahellipnei tbrvbar sumbebhkOgraveta gnwrhellipzein centllbrvbar

mhd ebdquokpoundsai perˆ aUgraveticircn eUgravemaršj dAacutelon Oacuteti dialektikicircj eDaggerrhntai kaˆ

kenicircj currenpantej centporhellipan d œcei kaˆ tbrvbar ppoundqh tAacutej yucAacutej pOgraveterOgraven tradesti

ppoundnta koinbrvbar kaˆ toagrave œcontoj Agrave œsti ti kaˆ tAacutej yucAacutej Daggerdion aUgravetAacutejmiddot

toagraveto gbrvbarr labelsaquon mn centnagkalsaquoon oUgrave =regdion dš fahellipnetai d ticircn mn

plehellipstwn oUgraveqn yenneu toagrave segravematoj ppoundscein oUgraved poielsaquon oŒon

114

Ntilderghellipzesqai qarrelsaquon tradepiqumelsaquon Oacutelwj abdquosqpoundnesqai mpoundlista d œoiken

bdquodhellipJ tOtilde noelsaquonmiddot ebdquo d tradestˆ kaˆ toagraveto fantashellipa tij Agrave mfrac34 yenneu fantashellipaj

oUgravek tradendšcoit umln oUgraved toagravet yenneu segravematoj enai

E parece natildeo somente uacutetil o conhecer o que eacute em relaccedilatildeo a contemplar as

causas das atribuiccedilotildees das essecircncias (como precisamente nas matemaacuteticas o

que eacute a coisa reta e a coisa curva e o que eacute a linha e a superfiacutecie em relaccedilatildeo a

conhecer a fundo a quantos retos os acircngulos do triangulo satildeo iguais) mas

tambeacutem em sentido contraacuterio as coisas ocorridas contribuem em grande parte

em relaccedilatildeo a conhecer o que eacute Pois quando noacutes temos transmitir a respeito

das coisas ocorridas conforme a fantasia ou de todas ou da maioria entatildeo

tambeacutem a respeito da essecircncia noacutes diremos muitiacutessimo bem Pois o princiacutepio

de toda a demonstraccedilatildeo eacute o que eacute de maneira que as coisas ocorridas natildeo

contribuem para conhecer segundo quantas das definiccedilotildees mas nem imaginar

a respeito deles de modo faacutecil eacute evidente que todas foram ditas de modo

dialeacutetico e vazio As afecccedilotildees da alma tambeacutem tecircm uma dificuldade seraacute que

todas as coisas satildeo comuns tambeacutem do que eacute ou eacute alguma coisa proacutepria da

proacutepria alma Pois eacute necessaacuterio tomar isso mas natildeo eacute faacutecil E parece da

maioria nem sofrer sem o corpo nem fazer tal como se irritar ter coragem

desejar em resumo sentir e sobretudo parece o pensar de modo proacuteprio e se

alguma fantasia eacute tambeacutem isso ou natildeo sem a fantasia isso natildeo se admitiria

ser em nada sem o corpo

(Peri Yuxh=j- 402b19)

Ou ainda em Peri Yuxh=j 425b4

115

tpara d centllordflwn aacutedia katpara sumbebhkrsquoj aNtildesqpoundnontai aEacute aNtildesqordfseij oŸc

Œ aŸtaOuml centll Œ mOumla rdquotan sectma genhtai π aaacutesqhsij ocircpagrave toDagger aŸtoDagger oaringon

coliexclj rdquoti pikrpara kaagrave xanqh oŸ gparar daelig e)teraj ge trsquo eNtildepeatilden rdquoti bullmfw

e(n dirsquo kaagrave centpatcopytai kaagrave e(an œ xanqldquon colaelign oaacuteetai e=i)nai zhthseie

d a)n tij tinoj e(neka pleiouj e)comen ai)sqhseij a)ll ou) mian monhn

h) o(pwj h(=tton lanqanh| ta a)kolouqou=nta kai koina oi(=on kinhsij kai

megeqoj kai a)riqmoj ei) gar h)=n h( o)yij monh kai au(th leukou=

e)lanqanen a)n ma=llon ka)n e)dokei tau)ton ei)=nai panta dia to

a)kolouqei=n a)llhloij a(ma crw=ma kai megeqojnu=n d e)pei kai e)n

e(terw| ai)sqhtw=| ta koina u(parcei dh=lon poiei= o(ti a)llo ti e(kaston

au)tw=n

E as sensaccedilotildees sentem os proacuteprios umas das outras segundo o ocorrido natildeo

enquanto essas mas enquanto unidade quando junto ocorre uma sensaccedilatildeo

sobre o mesmo tal como a bile que eacute amarga e amarela (pois de fato natildeo

outras pelo menos cabe o dizer que ambas satildeo um) e por isso tambeacutem se

engana se pelo amarelo supotildee ser bile Poder-se-ia investigar porque temos

um nuacutemero maior de sensaccedilotildees mas natildeo somente uma Certamente de modo

que natildeo passem menos desapercebidos os sensiacuteveis que acompanham tambeacutem

os comuns tal como a movimentaccedilatildeo tanto a magnitude como o nuacutemero pois

se existisse soacute a visatildeo e essa eacute do branco mais desapercebido ainda

pareceria ser o mesmo pelo acompanhar umas as outras cor e magnitude E

agora jaacute que tambeacutem os comuns subsistem em outro dos sensiacuteveis torna

claro que cada um deles eacute algo diferente

116

Ou ainda em 426a1

ei) dh e)stin h( kinhsij kai h( poihsij kai to paqoj$ e)n tw=| kinoumenw|

a)nagkh kai ton yofon kai thn a)kohn thn kat e)nergeian e)n tw=| kata

dunamin ei)=nai h( gar tou= poihtikou= kai kinhtikou= e)nergeia e)n tw=|

pasconti e)gginetai dio ou)k a)nagkh to kinou=n kinei=sqai h( men ou)=n

tou= yofhtikou= e)nergeia e)sti yofoj h) yofhsij h( de tou= a)koustikou=

a)koh h) a)kousij

Se de fato o ato de mover (tambeacutem o ato de fazer e a afecccedilatildeo) estaacute no que estaacute

se movimentando eacute necessaacuterio tambeacutem o som e a audiccedilatildeo ser segundo a

atividade na possibilidade pois o ato do concernente ao fazer e do

concernente ao movimento vem a ser no que eacute afetado por isso natildeo eacute

necessaacuterio o que move mover-se34 O ato do concernente ao som eacute som ou

ato de soar e do concernente ao ouvir eacute o que se ouve ou ato de ouvir

Ou em 426a15

e)pei de mia men e)stin e)nergeia h( tou= ai)sqhtou= kai tou= ai)sqhtikou=

to d ei)=nai e(teron a)nagkh a(ma fqeiresqai kai swzesqai thn ou(tw

legomenhn a)kohn kai yofon kai cumon dh kai geu=sin kai ta a)lla

o(moiwj

E uma vez que eacute uma a atividade do possiacutevel de sentir e do concernente agrave 34 O negrito eacute meu

117

sensaccedilatildeo o ser eacute outro eacute necessidade perder-se e conservar-se a assim

chamada audiccedilatildeo e som e as demais sensaccedilotildees de modo similar

Assim acontece tambeacutem na Fiacutesica 185a32-b4

Μέλισσος δὲ τὸ ὂν ἄπειρον εἶναί φησιν ποσὸν ἄρα τι τὸ ὄν τὸ γὰρ ἄπειρον

ἐν τῷ ποσῷ οὐσίαν δὲ ἄπειρον εἶναι ἢ ποιότητα ἢ πάθος οὐκ ἐνδέχεται εἰ microὴ

κατὰ συmicroβεβηκός εἰ ἅmicroα καὶ ποσὰ ἄττα εἶεν ὁ γὰρ τοῦ ἀπείρου λόγος τῷ

ποσῷ προσχρῆται ἀλλ᾽ οὐκ οὐσίᾳ οὐδὲ τῷ ποιῷ εἰ microὲν τοίνυν καὶ οὐσία ἔστι

καὶ ποσόν δύο καὶ οὐχ ἓν τὸ ὄν εἰ δ᾽ οὐσία microόνον οὐκ ἄπειρον οὐδὲ

microέγεθος ἕξει οὐδέν ποσὸν γάρ τι ἔσται

E Melisso diz ser o que eacute indeterminado Portanto o que eacute um quanto pois

indeterminado no quanto e essecircncia ser indeterminada ou qualidade ou

afecccedilatildeo natildeo aceita se natildeo segundo o ocorrido se ao mesmo tempo tambeacutem

quantos fossem algumas coisas pois o discurso do indeterminado serve-se

pelo quanto mas natildeo pela essecircncia e nem pela qualidade Se tambeacutem com

certeza a essecircncia eacute tambeacutem quantidade dois e natildeo um satildeo o que eacute e se

essecircncia somente natildeo eacute indeterminado nem teraacute grandeza nenhuma Pois

que seraacute um quanto

Do meu ponto de vista existe uma correspondecircncia entre os enunciados e o

mundo tanto real como o de conceitos Toda a filosofia grega estaacute baseada

nesta correspondecircncia Dentro da fiosofia grega Aristoacuteteles eacute quem soube

melhor compor e estabelecer a partir da incerteza visando agrave estrutura de

118

mateacuteria e forma Eacute digno de nota que Aristoacuteteles utiliza expressotildees como o(j

tij ou tode ti ou to ti h)=n e outras que estabelecem o princiacutepio do certo

incerto que por sua vez se conectam diretamente com a relaccedilatildeo da incerteza

que se torna clara e por sua vez ordenada pela razatildeo Esta incerteza vem a ser

posteriormente atualizada e realizada Na verdade estaacute em jogo a questatildeo da

relaccedilatildeo com as coisas que existem35

35 A respeito do tode ti diz Hicks no seu comentaacuterio do Peri yuxh=j A determinate something A technical expression for a concrete particular thing From this

man this house this tree this stone we generalize ldquothis somethingrdquo The importance of the

technical term consists in the Aristotelian doctrine that it is in such concrete particulars and

not in the universals that reality primarily resides Matter considered in itself is

indeterminate unless and until it is determined by union with form

(Hicks-De Anima p 307- nota a7)

Like the ldquoti mh o)nrdquo construction the ldquoo(per o)n tirdquo construction suggests that ldquoo)nrdquo

(being) or ldquoe)stinrdquo (is) can and should be qualified further to be is to be something and

that more than one qualification is possible

(Back- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 57)

For lsquotode tirsquo suggests a specification being lsquoa this there somewhatrsquo of what has being per

se or real existence

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 92)

Moreover matter cannot be specified further as being in one or another particular way

(tode ti)

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 90)

119

Tanto nas Categorias como no Peri ( Ermeneiaj as coisas ocorridas

foram descartadas como se fossem natildeo essenciais e tratadas como meros

acidentes dentro da tradiccedilatildeo formalista Na verdade elas satildeo possibilidades e

atuam como o movimento na alma Os meios atualizam este movimento

enquanto eles satildeo possibilidades As vozes simples e os enunciados simples soacute

podem se concretizar a partir das afecccedilotildees na alma Jaacute que natildeo eacute possiacutevel

comungar do eterno e do divino de maneira contiacutenua mas em aspecto isso

permanece natildeo o mesmo mas tal qual o mesmo Para essa expressatildeo de

atualizaccedilatildeo Aristoacuteteles utiliza uma linguagem particular que junta as duas

possibilidades a do semelhante pelo semelhante pela do contraacuterio pelo

contraacuterio

dittw=j de to ou(= e(neka to te ou(= kai to w(=|

Nach Aristoteles haben bereits die Vorsokratiker (implizit) und Platon (explizit) die ldquoUsiardquo

gesucht In diesem allgemeinem Sinne bedeutet ldquoUsiardquo lediglich soviel wie

Urspruumlngliches unabgeleitet-selbstaumlndiges Seiendes Noch nicht notwendig im Begriff der

Usia in diesem allgemeinsten Sinne ist etwa enthalten ob diese eine individuelle Substanz

(tode ti) und ein Subjekt von Eigenschaften ist

Conforme Aristoacuteteles os Preacute-Socraacuteticos (impliacutecito) e Platatildeo (expliacutecito) acharam a ldquoUsiardquo

Nesse sentido geral ldquoUsiardquo significa tal como ente natildeo derivado independente geral Natildeo eacute

necessaacuterio neste conceito de ldquoUsiardquono sentido geral que esteja contido alguma coisa se

essa eacute uma substacircncia individual (tode ti) e um sujeito de propriedades

(Hafemann- Aristotelesrsquo Tranzendentaler Realismus- paacutegina 22)

120

E de dois modos o que eacute em razatildeo de um o de que e outro o em que

(Peri Yuxh=j-415 b20)

Aristoacuteteles indica com essas expressotildees que natildeo existe dualidade ao

falar de corpo e alma quando olhamos o movimento enquanto causa e

enquanto lugar Causa e lugar indica alma e corpo Propriamente a

movimentaccedilatildeo enquanto deslocamento didaticamente estaacute no corpo mas

enquanto causa na alma

w(sper gar kai h( poihsij kai h( paqhsij e)n tw=| pasconti a)ll ou)k e)n

tw=| poiou=nti ou(tw kai h( tou= ai)sqhtou= e)nergeia kai h( tou= ai)sqhtikou=

e)n tw=| ai)sqhtikw=|

Pois como precisamente tambeacutem o ato de fazer e o ato de afetar no que eacute

afetado mas natildeo no fazente assim tambeacutem a atividade do sensiacutevel e do

sensitivo no sensitivo

(Peri Yuxh=j-426a9)

Assim como diz no Peri Yuxh=j 413a11

)Epei d e)k tw=n a)safw=n men fanerwterwn de ginetai to safej kai

kata ton logon gnwrimwteron peirateon palin ou(tw g e)pelqei=n peri

au)th=j

121

E uma vez que a partir das coisas privadas de claridade embora mais

evidentes vem a ser o claro tambeacutem segundo o discurso mais cognosciacutevel

deve-se tentar novamente assim pelo menos percorrer a respeito dela

Ou quando explicita que a alma se movimenta pelo corpo

ταῦτα δὲ πάντα κινήσεις εἶναι δοκοῦσιν ὅθεν οἰηθείη τις ἂν αὐτὴν

κινεῖσθαιmiddot τὸ δ οὐκ ἔστιν ἀναγκαῖον εἰ γὰρ καὶ ὅτι microάλιστα τὸ λυπεῖσθαι ἢ

χαίρειν ἢ διανοεῖσθαι κινήσεις εἰσί καὶ ἕκαστον κινεῖσθαί τι τούτων τὸ δὲ

κινεῖσθαί ἐστιν ὑπὸ τῆς ψυχῆς οἷον τὸ ὀργίζεσθαι ἢ φοβεῖσθαι τὸ τὴν

καρδίαν ὡδὶ κινεῖσθαι τὸ δὲ διανοεῖσθαι ἤ τι τοιοῦτον ἴσως ἢ ἕτερόν τι

τούτων δὲ συmicroβαίνει τὰ microὲν κατὰ φοράν τινων κινουmicroένων τὰ δὲ κατ

ἀλλοίωσιν (ποῖα δὲ καὶ πῶς ἕτερός ἐστι λόγος) τὸ δὴ λέγειν ὀργίζεσθαι

τὴν ψυχὴν ὅmicroοιον κἂν εἴ τις λέγοι τὴν ψυχὴν ὑφαίνειν ἢ οἰκοδοmicroεῖνmiddot βέλτιον

γὰρ ἴσως microὴ λέγειν τὴν ψυχὴν ἐλεεῖν ἢ microανθάνειν ἢ διανοεῖσθαι ἀλλὰ τὸν

ἄνθρωπον τῇ ψυχῇmiddot τοῦτο δὲ microὴ ὡς ἐν ἐκείνῃ τῆς κινήσεως οὔσης ἀλλ ὁτὲ

microὲν microέχρι ἐκείνης ὁτὲ δ ἀπ ἐκείνης οἷον ἡ microὲν αἴσθησις ἀπὸ τωνδί ἡ δ

ἀνάmicroνησις ἀπ ἐκείνης ἐπὶ τὰς ἐν τοῖς αἰσθητηρίοις κινήσεις ἢ microονάς

E que todas essas coisas parecem ser movimentaccedilotildees De onde algueacutem

pensaria ela mover-se e natildeo eacute necessaacuterio Pois que tambeacutem sobretudo o

magoar-se ou alegrar-se ou pensar imediatamente satildeo movimentaccedilotildees e

cada um desses mover-se em algo e o movimentar-se eacute sob o efeito da alma

tal como o se irritar ou temer o coraccedilatildeo move-se deste modo e o pensar

discursivamente ou eacute certamente algo desse tipo ou algo outro e desses

andam junto de um lado coisas segundo a alteraccedilatildeo de lugar dos que satildeo

movidos e outras coisas segundo a alteraccedilatildeo de qualidade (e quais e como eacute

122

de outro discurso) e o dizer de fato a alma irritar-se eacute semelhante se algueacutem

dissesse a alma tecer ou construir uma casa pois eacute melhor talvez natildeo dizer a

alma ter piedade de ou aprender ou pensar imediatamente mas o homem na

alma e isso natildeo como se existisse movimentaccedilatildeo naquela mas ora que

aquela ora a partir aquela tal como a sensaccedilatildeo a partir destes e a

recordaccedilatildeo a partir daquela sobre as movimentaccedilotildees ou paradas nos

sentidos

(Peri Yuxh=j-408b08)

Aristoacuteteles de maneira indubitaacutevel mostra em uma expressatildeo genial o

que significa e como se constitui o movimento na alma

ἀλλὰ τὸν ἄνθρωπον tOtilde yucOtildemiddot

(Peri Yuxh=j 408b-14)

O acusativo eacute o deslocamento espacial e exprime o movimento

enquanto corpo e alma eacute o locativo sem movimento Assim estaacute colocado o

conceito de atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) A alma eacute a atualizaccedilatildeo do corpo O

corpo movimenta a alma e eacute a partir daiacute que podemos entender o que

significam as afecccedilotildees da alma

Por isso chega agrave conclusatildeo que

ὅτι microὲν οὖν οὐχ οἷόν τε κινεῖσθαι τὴν ψυχήν φανερὸν ἐκ τούτωνmiddot εἰ δ ὅλως

microὴ κινεῖται δῆλον ὡς οὐδ ὑφ ἑαυτῆς πολὺ δὲ τῶν εἰρηmicroένων ἀλογώτατον

τὸ λέγειν ἀριθmicroὸν εἶναι τὴν ψυχὴν κινοῦνθ ἑαυτόνmiddot ὑπάρχει γὰρ αὐτοῖς

123

ἀδύνατα πρῶτα microὲν τὰ ἐκ τοῦ κινεῖσθαι συmicroβαίνοντα ἴδια δ ἐκ τοῦ legein

au)thn a)riqmon pw=j gar crh noh=sai monada kinou menhn kai

u(potinoj kai pw=j a)merh= kai a)diaforon ou)=san h(=| gar e)sti kinhtikh

kai kinhth diaferein dei= e)ti d e)pei fasi kinhqei=san grammhn

e)pipedon poiei=n stigmhn de grammhn kai ai( tw=n monadwn kinhseij

grammai e)sontai h( gar stigmh monaj e)sti qesin e)cousa o( d

a)riqmoj th=j yuch=j h)dh pou e)sti kai qesin e)cei e)ti d a)riqmou= men

e)an a)felh| tij a)riqmon h) monada leipetai a)lloj a)riqmoj

Que natildeo eacute capaz de estar em movimento a alma eacute evidente a partir dessas

coisas e se de modo total natildeo se movimenta eacute evidente como em relaccedilatildeo a

nada sob o efeito de si mesma E das muitas coisas que estatildeo ditas o mais sem

razatildeo eacute o dizer ser a alma nuacutemero se movente a si mesma Pois subsistem

neles impossibilidades em primeiro lugar as que andam juntas a partir do

estar em movimento e em particular a partir do dizer a ela nuacutemero Pois de

maneira que eacute bom pensar que eacute unidade estando em movimento e sob o quecirc

e como em que eacute sem partes e sem diferenccedila Pois pelo que eacute concernente ao

movimento e moacutevel eacute preciso diferenciar E ainda uma vez que dizem uma

linha tendo sido colocada em movimento faz uma superfiacutecie e um ponto faz

uma linha tambeacutem as movimentaccedilotildees das unidades seratildeo linhas Pois o ponto

eacute unidade que tem posiccedilatildeo e o nuacutemero da alma jaacute eacute onde estaacute e tem tambeacutem

posiccedilatildeo E ainda quando se subtrai do nuacutemero algum nuacutemero ou unidade

resta outro nuacutemero

(Peri Yuxh=j-409 a1)

124

Poderia parecer que no Peri Yuxh=j 415b10 Aristoacuteteles afirmaria o

contraacuterio mas se formos verificar cuidadosamente Aristoacuteteles afirma ser a

alma movimento mas pela causa e essecircncia aos corpos aniacutemicos ou seja

como causa Desta maneira situa que a alma move A partir do 423a15

Aristoacuteteles investiga o que significa dizer que a alma move

)Epei de h( yuch kata duo w(ristai dunameij h( tw=n zw|wn tw=| te

kritikw=| o( dianoiaj e)rgon e)sti kai ai)sqhsewj kai e)ti tw=| kinei=n thn

kata topon kinhsin peri men ai)sqhsewj kai nou= diwrisqw tosau=ta

peri de tou= kinou=ntoj ti pote e)sti th=j yuch=j skepteon poteron e(n

ti morion au)th=j cwriston o)n h) megeqei h) logw| h) pa=sa h( yuch kai

ei) morion ti poteron i)dion ti para ta ei)wqota legesqai kai ta

ei)rhmena h) toutwn e(n ti

E uma vez que a alma a dos animais define-se segundo duas possibilidades

pelo que pode julgar o que eacute obra do pensamento discursivo e da sensaccedilatildeo e

ainda pelo mover a movimentaccedilatildeo local a respeito da sensaccedilatildeo e do intelecto

esteja definido essas tantas coisas a respeito do que move o que por acaso eacute

da alma deve-se investigar se eacute uma certa parte dela sendo separaacutevel pela

grandeza ou pela razatildeo ou toda a alma e se uma certa parte se algo proacuteprio

aleacutem do que eacute haacutebito ser dito e das ditas ou dessas algo uno

125

Assim tambeacutem investiga no texto Peri (Ermeneiaj a respeito do

movimento da linguagem e que comeccedila com a seguinte sentenccedila

Prw=ton dei= qesqai ti o)noma kai ti r(h=ma e)peita ti e)stin a)pofasij

kai katafasij kai a)pofansij kai logoj36

Em primeiro lugar eacute preciso colocar o que eacute nome e o que eacute predicado

Depois o que eacute negaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo e declaraccedilatildeo e discurso

(Peri E(rmeneiaj- 16a1)

Stephanus no seu comentaacuterio sobre o Peri (Ermeneiaj faz

observaccedilotildees sobre a palavra inicial dessa sentenccedila

Πρῶτον τοῦ πρώτου πενταχῶς λεγοmicroένου ὡς ἤδη φθάσαντες ἐν ταῖς

36 Gli elementi enucleati da Aristotelemdashil cui inventario programmatico sembrerebbe

posto a coprire esaustivamente lrsquointera materia trattata nel Peri hermeneiasmdashscanditi in

disposizione ascendente e partiti daiacute due avverbi in costituenti semplici e complessi si

revelano invecemdashanche a seguito dello spostamento per cui il ldquodiscorsordquo (in generale)

viene esaminato immediatamente dopo il ldquonomerdquo e il ldquoverbordquomdashsuddivisi nel corso

dellrsquoopera in due gruppi bem distinti E mentre il secondo gruppo constituito da

ldquonegazionerdquo ldquoaffermazionerdquo ed ldquoenunciazionerdquo (ovvero discorso enunciativo) godraacute di

piena cittadinanza nel Peri hermeneias il primo gruppo constituito da ldquonomerdquo ldquoverbordquo e

ldquodiscorsordquo (in generale) egrave trattato in modo per piugrave versi marginale

(Montanari-La Sezione Linguumliacutestica del PERI HERMENEIAS di Aristoteli-p11)

126

Κατηγορίαις microεmicroαθήκαmicroεν ἐνταῦθα τὸ πρῶτον ληπτέον ἢ κατὰ χρόνον ἢ

κατὰ τάξιν οὕτως γὰρ τάξις τις φυλάττεται προορισθέντων τούτων περὶ ὧν

microέλλει διαλέγεσθαι ἐν τῷ α τmicroήmicroατι δῆλον δε´ ὅτι καὶ ὁ χρόνος προηγεῖται

ἐν ᾧ περὶ τούτων διαλέγεται τοῦ χρόνου ἐν ᾧ περὶ τῶν ἄλλων διαλέγεται

Em primeiro lugar o que estaacute dito primeiro de cinco maneiras como jaacute tendo

antecipado noacutes aprendemos nas Categorias laacute o primeiro que se pode

aprender eacute ou segundo o tempo ou segundo a ordenaccedilatildeo pois assim alguma

ordenaccedilatildeo estaacute guardada dessas tendo sido predeterminadas a respeito das

quais estaacute a ponto de discorrer na seccedilatildeo primeira E eacute evidente que o tempo

tambeacutem conduz antes em que se discorre a respeito dessas coisas do tempo

no que se discorre a respeito dos outros

(Stephanus-In Aristotelis De Interpretatione Commentarius-p1-linha4t )

O tempo do ser e do natildeo ser estrutura a ordenaccedilatildeo Na medida em que

lsquonatildeo eacutersquo eacute A ordenaccedilatildeo se daacute pelo princiacutepio da natildeo contradiccedilatildeo e pela exclusatildeo

do meio ou seja que afirmar e negar natildeo podem ser meacutedios Por outro lado a

relaccedilatildeo das coisas com a linguagem tambeacutem pode se constituir assim As

coisas podem ser entendidas natildeo soacute pela afirmaccedilatildeo mas tambeacutem pela

negaccedilatildeo Por outro lado a exclusatildeo natildeo permite um ser o outro Tanto a coisa

que eacute uma como a coisa que eacute separada se une atraveacutes da ordenaccedilatildeo que se

realiza no tempo Consequumlentemente seria o que se primeiro expotildee o nome e

o predicado pois que os outros satildeo anafoacutericos a esses Mas esta visatildeo natildeo eacute

correta de certa maneira

Stephanus se refere agrave passagem das Categorias (14 a linha 26)

127

Proteron e(teron e(terou legetai tetracw=j prw=ton men kai kuriwtata

kata cronon kaq o( presbuteron e(teron e(terou kai palaioteron

legetai -tw=| gar ton cronon pleiw ei)=nai kai presbuteron kai

palaioteron legetai- deuteron de to mh a)ntistrefon kata thn tou=

ei)=nai a)kolouqhsin oi(=on to e(n tw=n duo proteron duei=n men gar o)ntwn

a)kolouqei= eu)quj to e(n ei)=nai e(noj de o)ntoj ou)k a)nagkai=on duo ei)=nai

w(ste ou)k a)ntistrefei a)po tou= e(noj h( a)kolouqhsij tou= ei)=nai to

loipon proteron de dokei= to toiou=ton ei)=nai a)f ou(= mh a)nti-strefei h(

tou= ei)=nai a)kolouqhsij triton de kata tina taxin proteron legetai

kaqaper e)pi tw=n e)pisthmw=n kai tw=n logwn e)n te gar tai=j

a)podeiktikai=j e)pisthmaij u(parcei to proteron kai to u(steron th=|

taxei -ta gar stoicei=a protera tw=n diagrammatwn th=| taxei kai

e)pi th=j grammatikh=j ta stoicei=a protera tw=n sullabw=n- e)pi te tw=n

logwn o(moiwj -to gar prooimion th=j dihghsewj proteron th=| taxei

e)stin - e)ti para ta ei)rhmena to beltion kai to timiwteron proteron

ei)=nai th=| fusei dokei= ei)wqasi de kai oi( polloi touj e)ntimoterouj kai

ma=llon a)gapwmenouj u(p au)tw=n proterouj faskein ei)=nai e)sti men dh

scedon a)llotriwtatoj tw=n tropwn ou(=toj Oi( men ou)=n legomenoi tou=

proterou tropoi tosou=toi ei)sin doxeie d a)n kai para touj

ei)rhmenouj e(teroj ei)=nai proterou tropoj tw=n gar a)ntistrefontwn

kata thn tou= ei)=nai a)kolouqhsin to ai)tion o(pwsou=n qaterw| tou= ei)=nai

proteron ei)kotwj fusei legoit a)n o(ti d e)sti tina toiau=ta dh=lon to

gar ei)=nai a)nqrwpon a)ntistrefei kata thn tou= ei)=nai a)kolouqhsin

128

proj ton a)lhqh= peri au)tou= logon ei) gar e)stin a)nqrwpoj a)lhqhj o(

logoj w(=| legomen o(ti e)stin a)nqrwpoj kai a)ntistrefei ge -ei) gar

a)lhqhj o( logoj w(=| legomen o(ti e)stin a)nqrwpoj e)stin a)nqrwpoj- e)sti

de o( men a)lhqhj logoj ou)damw=j ai)tioj tou= ei)=nai to pra=gma to

mentoi pra=gma fainetai pwj ai)tion tou= ei)=nai a)lhqh= ton logon tw=|

gar ei)=nai to pra=gma h) mh a)lhqhj o( logoj h) yeudhj legetai w(ste

kata pente tropouj proteron e(teron e(terou legoit a)n

Um outro de outro eacute dito anterior de quatro maneiras em primeiro lugar e

mais fundamental segundo o tempo segundo o que o outro do outro eacute dito

mais velho e mais antigo por ser maior o tempo e eacute dito mais velho e mais

antigo em segundo lugar o que natildeo retorna segundo o ato de acompanhar do

ser tal como o um eacute primeiro do que o dois pois o que eacute dois acompanha

direto ser o um e o que eacute um natildeo eacute necessaacuterio ser dois de maneira que o ato

de acompanhar do ser natildeo retorna em relaccedilatildeo ao restante a partir do um e

anterior o desse tipo parece ser a partir do qual o ato de acompanhar do ser

natildeo retorna E em terceiro lugar eacute dito anterior segundo alguma ordem

conforme sobre as ciecircncias e discursos pois nas demonstraccedilotildees cientiacuteficas

subsiste o anterior e o posterior pela ordem pois os elementos satildeo anteriores

das figuras geomeacutetricas pela ordem e sobre a gramaacutetica os elementos

primeiros das siacutelabas e sobre os discursos de modo semelhante porque o

proecircmio eacute anterior pela ordem do que a narraccedilatildeo Ainda o melhor e mais

honrado parece ser anterior por natureza junto agraves coisas que estatildeo ditas E

muitos costumam tambeacutem dizer os primeiros serem os mais honrados e mais

amados por esses esse eacute quase o mais heterogecircneo dos modos E os modos

ditos do anterior satildeo por um lado desses tipos E de outro pareceria tambeacutem

129

junto agraves coisas ditas ser um outro modo de anterior pois as coisas que

retornam segundo o ato de acompanhar do ser o causador de qualquer modo

diria provavelmente por natureza antes do ser para o outro E que eacute algo

desse tipo eacute evidente pois o ser retorna ao homem segundo o ato de

acompanhar do ser em relaccedilatildeo ao discurso verdadeiro a respeito desse pois

se eacute homem o discurso eacute verdadeiro pelo qual noacutes dizemos que eacute homem e

retorna pelo menos pois se o discurso eacute verdadeiro pelo qual noacutes dizemos que

eacute homem eacute homem-e o discurso verdadeiro jamais eacute causador do ser a coisa

a coisa com certeza parece de alguma maneira causadora do ser verdadeiro o

discurso pois o discurso natildeo como verdadeiro ou falso eacute dito a coisa pelo

ser De maneira que o anterior diria o outro do outro segundo cinco modos

(Aristoacuteteles ndashCategorias 14 a26)

Nesse trecho das Categorias Aristoacuteteles expotildee a relaccedilatildeo do tempo do

ato de ordenar e da natureza primeira em cinco partes A primeira o tempo a

segunda que vem primeiro no tempo a terceira a ordenaccedilatildeo a quarta que

vem primeiro na ordenaccedilatildeo e a quinta a natureza primeira a que todas se

remetem Stephanus comenta cada uma dessas partes Stephanus natildeo por

acaso cita essa passagem jaacute que a funccedilatildeo das categorias estaacute certamente

relacionada com essa relaccedilatildeo A coisa (pragma) eacute o primeiro a natureza a

que todos se remetem Pois o discurso verdadeiro jamais eacute causador do ser

Sendo as categorias o primeiro em relaccedilatildeo agrave ordem e o primeiro em relaccedilatildeo ao

tempo estaacute presente no discurso como o centro ordenador Evidente eacute que sem

as vozes simples coisas simples pensamentos simples como significaccedilotildees

simples fica impossiacutevel o enunciado mas por outro lado se natildeo enunciarmos

algo que conteacutem as categorias fica tambeacutem impossiacutevel o significado

130

declarativo Claro que sem a coisa fica impossiacutevel o enunciado mas se natildeo

enunciarmos algo tambeacutem natildeo saberemos da coisa Daiacute a questatildeo se foi

possiacutevel uma primeira voz simples sem o enunciado nos primoacuterdios da criaccedilatildeo

da linguagem Fica a impressatildeo de que isso eacute apenas uma divisatildeo didaacutetica e

que apesar de alguns comentadores como Philoponos se colocarem na posiccedilatildeo

que isso admite ser possiacutevel natildeo considero essa posiccedilatildeo vaacutelida Uma

comunicaccedilatildeo apenas com vozes simples seria impossiacutevel Assim sendo

embora as categorias sejam o primeiro passo do Organon e as coisas a

natureza primeira a que tudo se remete considero o Peri (Ermeneiaj o

nuacutecleo desse E isto significa que ali se encontram em uma unidade todos os

elementos muito embora na sua forma proacutepria de discurso o proacuteprio discurso

natildeo possa se remeter agrave natureza primeira das coisas Como o proacuteprio

Aristoacuteteles demonstra nada existiria sem que antes houvesse as afecccedilotildees na

alma Desta forma as categorias seriam os predicados que permitem na

expressatildeo de muacuteltiplas maneiras uma unificaccedilatildeo do sentido mas que soacute se

manifestam declarantes como enunciado

a coisa com certeza parece de alguma maneira causadora do ser

verdadeiro o discurso pois o discurso eacute dito natildeo como verdadeiro ou falso a

coisa pelo ser De maneira que o anterior diria o outro do outro segundo

cinco modos

(Categorias-14b-linha 22)

Assim tambeacutem no Peri Yuxh=j 414 a28

paraplhsiwj d e)cei tw=| peri tw=n schmatwn kai ta kata yuchn a)ei

131

gar e)n tw=| e)fexh=j u(parcei dunamei to proteron e)pi te tw=n schmatwn

kai e)pi tw=n e)myucwn oi(=on e)n tetragwnw| men trigwnon e)n

ai)sqhtikw=| de to qreptikon$ w(ste kaq e(kaston zhthteon tij

e(kastou yuch oi(=on tij futou= kai tij a)nqrwpou h) qhriou

(E estatildeo de modo proacuteximo ao discurso sobre as figuras e as coisas segundo a

alma pois sempre na ordem subsiste em possibilidade o primeiro sobre as

figuras e sobre os animados tal como o triangulo no quadrado o concernente

agrave nutriccedilatildeo no concernente a sensaccedilatildeo) De maneira que segundo o singular

deve-se investigar o que eacute a alma de cada um tal como o que eacute da planta e o

que eacute do homem ou da fera

Aristoacuteteles se refere agrave ordem de uma maneira que sem a nutriccedilatildeo o que

concerne agrave sensaccedilatildeo natildeo existe e sem o taacutetil nenhuma das outras sensaccedilotildees

existe mas o tato subsiste sem as outras

Portanto deve ser desenvolvido o Organon a partir das consideraccedilotildees de

Peri Yuxh=j

a)nagkai=on a)ra thn yuchn ou)sian ei)=nai w(j ei)=doj swmatoj fusikou=

dunamei zwhn e)contoj h( d ou)sia e)nteleceia toioutou a)ra swmatoj

e)nteleceia

Eacute necessaacuterio portanto ser a alma a essecircncia como aspecto do corpo natural

que tem a vida como possibilidade E a essecircncia eacute a enteleacutequia portanto a

132

entelequia do corpo desse tipo

(Peri Yuxh=j-412a3)

Continuando o estudo Stephanus segue com sua anaacutelise do texto

Θέσθαι ἰστέον ὅτι τὸ θέσθαι ἑξαχῶς λέγεται λέγεται γὰρ θέσις καὶ ἡ

παράδοξος ὑπόληψίς τινος τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ γνωρίmicroων ὡς ἔλεγεν ὁ

῾Ηράκλειτος πάντα τὰ ὄντα ἐν κινήσει εἶναι καὶ στάσεως microηδεmicroιᾶς

microετέχεινmiddotπάλιν Παρmicroενίδης ἓν ἐδόκει εἶναι τὸ ὄν λέγεται θέσις καὶ ἡ

ὑπόθεσις ὡς λέγοmicroεν lsquoὑποκείσθω ἡ γῆ σηmicroείου τε καὶ κέντρου λόγον

ἐπέχουσα πρὸς τὴν ἡλιακὴν σφαῖρανrsquo λέγεται θέσις καὶ ἡ ἔκθεσις ὡς τὸ

lsquoἐκκείσθω ἡ γραmicromicroὴ microῆκος ἔχουσα τόσονrsquo λέγεται θέσις καὶ τὰ θετικὰ

ἐπιρρήmicroατα ἃ παρὰ τοῖς ῥήτορσιν ὡς τὸ γαmicroητέον πλευστέον παρὰ τοῖς

ῥήτορσι δὲ εἴποmicroεν ἐπειδὴ διαφέρουσι τὰ ῥητορικὰ τῶν διαλεκτικῶν τῷ

καθολικῷ καὶ microερικῷ ὁ microὲν γὰρ διαλεκτικὸς φιλόσοφος τὸ καθόλου φησίν

lsquoἐὰν ἄρα δεῖ γαmicroεῖν ἢ πολεmicroεῖν ἢ πλεῖνrsquo ὁ δὲ ῥήτωρ lsquoεἰ δέοι τόνδε ἢ τόνδε

γῆmicroαι γυναῖκαrsquo λέγεται θέσις καὶ ἡ ὁmicroολογία ἀmicroέλει γοῦν ἀναθέσθαι

λέγοmicroεν τὸν ἀναπαλαίσαντα τὴν ὁmicroολογίαν ὡς ὁ Πλάτων ἐν τῷ Γοργίᾳ

φησίνmiddot lsquoεἰ βούλῃ ἀναθέσθαι ὦ Καλλίκλεις ἀνάθουmiddot δίκαιος γὰρ εἶrsquomiddot τοῦτό

ἐστιν lsquoεἰ βούλῃ τὴν ὁmicroολογίαν ἀναπαλαῖσαι καὶ τὰς προτάσεις

ἀναπάλαισονrsquo λέγεται θέσις καὶ ἐπὶ τῶν ὁρισmicroῶνmiddot οὗτοι γὰρ ὡς τῶν

ἀποδείξεων προυποκείmicroενοι λέγονται θέσεις δεῖ γὰρ φέρε εἰπεῖν τὸ

τρίγωνον ὁρίσασθαι καὶ microετὰ ταῦτα δεῖξαι τί καθ αὑτὸ πέφυκεν τῷ τριγώνῳ

ὑπάρχειν τοῦτ ἔστιν ὅτι τὰς γωνίας δυσὶν ὀρθαῖς ἴσας ἔχει καὶ πάλιν τὸν

ἄνθρωπον πρότερον ὁρίσασθαι δεῖ καὶ οὕτως γνῶναι τί πέφυκεν τῷ

ἀνθρώπῳ ὑπάρχειν ἐνταῦθα δὲ δῆλον ὅτι τὸ θέσθαι ἐπὶ τοῦ ὁρίσασθαι

ἔλαβεν ἐπειδὴ πρόκειται αὐτῷ εἰπεῖν τί ἐστιν ὄνοmicroα ἢ ῥῆmicroα καὶ τὰ λοιπά τὸ

133

δὲ τί ἐστιν ὡς πολλάκις ἡmicroῖν εἴρηται εἰ microὴ δι ὁρισmicroοῦmiddot οὐ γὰρ ἡmicroῖν

δῆλον

Colocar deve-se saber que o colocar eacute dito de seis maneiras Pois a

colocaccedilatildeo e a consideraccedilatildeo paradoxal de alguma coisa dizem-se das coisas

conhecidas na filosofia como Heraacuteclito dizia serem todas as coisas no

movimento e nenhuma participar do ato estar de peacute e em sentido contraacuterio

Parmecircnides pensava ser um o que eacute E a fundamentaccedilatildeo (hypothesis) eacute dita

colocaccedilatildeo como dizemos ldquojaz embaixo a terra que sustenta a razatildeo do sentido

e do centro em relaccedilatildeo agrave esfera concernente ao solrdquo E a exposiccedilatildeo eacute dita

colocaccedilatildeo como ldquoexponha a letra que tem alguma grandezardquo E os adjetivos

verbais e a colocaccedilatildeo os quais junto aos oradores como o que deve casar e o

que deve navegar E junto aos oradores noacutes dizemos uma vez os retoacutericos

diferem dos dialeacuteticos pela universalidade e pela divisatildeo Pois por um lado o

filoacutesofo dialeacutetico diz de modo universal ldquoLogo se eacute preciso casar lutar ou

navegarrdquo e o orador por outro lado ldquose precisasse isto ou aquilo para casar

em relaccedilatildeo agrave mulherrdquo E a concordacircncia eacute dita tambeacutem posiccedilatildeo Pois noacutes

dizemos sem duacutevida apoiar o que restabelece a luta em relaccedilatildeo a

concordancia Como Platatildeo diz no Goacutergias ldquose tu queres apoiar oacute Caacutelicles

apoacuteia tu pois tu eacutes justordquo Isso eacute ldquose tu queres restabelecer a luta em relaccedilatildeo

agrave concordacircncia e agraves proposiccedilotildees restabelece turdquo A colocaccedilatildeo eacute dita tambeacutem

sobre as definiccedilotildees Pois essas como das demonstraccedilotildees que servem de

fundamento satildeo ditas colocaccedilotildees Pois eacute preciso dizer conduza as divisotildees em

relaccedilatildeo ao triangulo e depois indicar o que eacute por si mesmo por natureza

subsistir para o triangulo isto eacute que satildeo iguais a dois acircngulos retos E eacute

preciso primeiro dividir e assim conhecer por natureza o que eacute para o homem

subsistir E laacute eacute evidente que tomou o colocar sobre o dividir uma vez que

134

estaacute proposto dizer com o dividir o que eacute nome e predicado e as coisas

restantes E o que eacute como muacuteltiplo acabou de ser dito para noacutes a natildeo ser pela

divisatildeo pois natildeo eacute evidente para noacutes

(Stephanus ndashIn Aristotelis Peri Yuxh=j Commentaria)

O mesmo de forma resumida se encontra nas Categorias Indica-se aiacute

como se estabeleceria o tempo dentro de um colocar pontual37

37 What does Aristotle mean by saying ldquowhen lsquobersquo or lsquonot bersquo is attached or detached

(diairoumenou) A parallel passage may help ldquoI mean that eg man signifies something

but not that [he] is or not (but it will be an affirmation or denial if something were

attached)rdquo [Prior Analytics 16b 28-30 cf 16 a4] Once more Aristotle says that a name

becomes a statement when lsquoisrsquo or lsquois notrsquo is added to it On my view the disputed piece of

text ldquoor detachedrdquo is pleonastic but harmless Negation can be described as a type of

detachement or division Plato had already used division is a method of dividing a group of

items in two types P and not P For the texr under consideration the attachment of lsquobersquo

yelds lsquoisrsquo in the proposition and hence affirmation Its detachment yelds lsquois notrsquo and hence

the denial The appearance in the text of ldquonot berdquoand ldquodetachedrdquo just makes the some point

twice

I see another interpretation giving lsquois notrsquo a different role All premises require the presence

of lsquoisrsquo When lsquoisrsquois attached as the simple affirmation it makes as assertion of existence

When lsquoisrsquois present in the statement but is not said of the subject so as to make a assertion

tha subject exists it mmight be said that lsquoisrsquois detached from subject lsquoIs notrsquo indicates this

detachment Ie lsquoisrsquoappears in a simple denial (lsquonot(S is P)rsquo) bur here does not attach to the

terms so as to make an existential claim (lsquothere is an S-Prsquo) However Aristotle in his

syllogistic is generally inclined to a ldquoprivativerdquo reading of denials where denials assert

existence like metathetic statementsrdquo

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 115)

135

ou)de ta tou= cronou u(pomenei gar ou)den tw=n tou= cronou moriwn o( de

mh e)stin u(pomenon pw=j a)n tou=to qesin tina e)coi a)lla ma=llon

taxin tina ei)poij a)n e)cein tw=| to men proteron ei)=nai tou= cronou to d

u(steron

Nem as partes do tempo pois nenhuma das partes do tempo permanece e o

que permanece natildeo eacute como isso teria alguma posiccedilatildeo Mas tu dirias mais ter

alguma ordem pelo ser anterior do tempo por um lado e por outro o posterior

(Aristoacuteteles- Categorias 5a)

Desta forma Aristoacuteteles encara a colocaccedilatildeo (qesij) com uma

definiccedilatildeo que estabelece a diferenccedila e a igualdade juntas tanto como

homocircnima e consequumlentemente sinocircnima Desta maneira ela perde o seu

caraacuteter aleatoacuterio e passa a ganhar natildeo um caraacuteter definitivo mas um caraacuteter

meacutedio

Esta criacutetica tambeacutem eacute feita por Aristoacuteteles a Platatildeo na Eacutetica a

Nicocircmaco livro 1 capiacutetulo sexto em que o autor afirma que a noccedilatildeo de

nuacutemero natildeo foi estabelecida com o princiacutepio do tempo no qual existe o

anterior e o posterior Situar entre o anterior e o posterior eacute certamente colocar

a posiccedilatildeo meacutedia

Τὸ δὲ καθόλου βέλτιον ἴσως ἐπισκέψασθαι καὶ διαπορῆσαι πῶς λέγεται

καίπερ προσάντους τῆς τοιαύτης ζητήσεως γινοmicroένης διὰ τὸ φίλους

ἄνδρας εἰσαγαγεῖν τὰ εἴδη δόξειε δ ἂν ἴσως βέλτιον εἶναι καὶ δεῖν ἐπὶ

σωτηρίᾳ γε τῆς ἀληθείας καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν ἄλλως τε καὶ φιλοσόφους

ὄνταςmiddot ἀmicroφοῖν γὰρ ὄντοιν φίλοιν ὅσιον προτιmicroᾶν τὴν ἀλήθειαν οἱ δὴ

136

κοmicroίσαντες τὴν δόξαν ταύτην οὐκ ἐποίουν ἰδέας ἐν οἷς τὸ πρότερον καὶ

ὕστερον ἔλεγον διόπερ οὐδὲ τῶν ἀριθmicroῶν ἰδέαν κατεσκεύαζον

E talvez o investigar e problematizar como eacute dito de modo universal eacute melhor

e mesmo se vem a ser escarpada a procura desse tipo por conduzir as ideacuteias

em direccedilatildeo a um homem amigo E pareceria talvez ser melhor e ser preciso

sobre a salvaccedilatildeo da verdade tambeacutem fazer desaparecer as coisas familiares

sobretudo os que satildeo filoacutesofos pois para ambos que satildeo amigos eacute sagrado

honrar a verdade Pois tendo trazido essa opiniatildeo de fato natildeo faziam ideacuteia

nos quais diziam o anterior e o posterior por isso nem dos nuacutemeros preparar

a ideacuteia

(Eacutetica a Nicomaco-1096a12)

Em primeiro lugar e depois assinalam justamente o conceito de tempo

que estaacute associado agrave ordem Dividido em duas partes Primeira com nome e

predicado e a segunda com negaccedilatildeo afirmaccedilatildeo declaraccedilatildeo e discurso38

Stephanus acrescenta de maneira importante que a noccedilatildeo de divisatildeo eacute

preponderante neste trecho e evidencia como esta divisatildeo estaacute associada ao

conceito de Qesij (posiccedilatildeo) Stephanus constata que os outros constituintes

que tornam o discurso completo satildeo anafoacutericos ao nome por isso dentro da

divisatildeo proposta eles se encontram primeiro O tempo e o colocar

pontualmente significam justamente a posiccedilatildeo do tempo O que diferencia as 38 Per quanto riguarda il primo aspetto lrsquoopinione quase universalmente accreditata presso

i commentatori antichi e medievali affermi che eacute necessaacuterio definire gli elementi semplici

ovvero il nome e il verbo prima de poter passare alla definizione degli elementi da essi

stessi composti Tale quadro esegetico appare tuttavia senzrsquoaltro sforzato

(Montanari-La Sezione Linguumliacutestica del Peri Hermeneias di Aristotele-p30)

137

filosofias aristoteacutelica e platocircnica das anteriores eacute que elas se incumbem da

tarefa de estabelecer a integraccedilatildeo da essecircncia e da palavra juntas natildeo como o

dogmatismo e nem como uma filosofia aleatoacuteria de nomes Em primeiro lugar

eacute preciso colocar O tempo e a ordenaccedilatildeo natildeo satildeo aleatoacuterios nem necessaacuterios

mas integram-se em uma forma que deve se realizar Eacute preciso natildeo delimitar

nem de forma necessaacuteria absoluta nem de forma aleatoacuteria mas levando em

conta que o movimento essencial se daacute obrigatoriamente dentro do enunciado

isto significa que a voz simboacutelica natildeo eacute qualquer uma mas aquela que

questiona Esse verbo tem na sua raiz o aspecto verbal pontual aoristo e isso

significa colocar como um ato isolado por um lado colocar o tempo e por

outro estar subdividido em nome predicado e depois negaccedilatildeo afirmaccedilatildeo

declaraccedilatildeo e por uacuteltimo discurso Note-se a sequumlecircncia Em primeiro lugar

nome e predicado Em segundo lugar a accedilatildeo de dizer contrariamente e

afirmativamente do verbo fhmi e a accedilatildeo de mostrar a partir de um ponto de

origem do verbo fainw e por uacuteltimo o conjunto de enunciados o discurso o

logoj A siacutentese entre o dizer que tem sentido ldquogramaacuteticardquo e a loacutegica

constituem a essecircncia do nome e do predicado A relaccedilatildeo entre dizer e mostrar

no sentido de significar eacute aquilo que primordialmente eacute a accedilatildeo do logoj mas

anafoacuterica ao nome e ao predicado Estaacute diretamente vinculada a posiccedilatildeo ao

local e ao tempo das coisas que afetam a alma Sendo assim a linguagem

perfaz de modo semelhante a mesma trajetoacuteria

Dando continuidade no texto Peri (Ermeneiaj e estabelecendo a

relaccedilatildeo com o Peri Yuxh=j (414 a4) Aristoacuteteles explicita

e)pei de w(=| zw=men kai ai)sqanomeqa dicw=j legetai kaqaper w(=|

138

e)pistameqa legomen de to men e)pisthmhn to de yuchn e(katerw| gar

toutwn famen e)pistasqai$ o(moiwj de kai []w(=| u(giainomen to men

u(gieia| to de moriw| tini tou= swmatoj h) kai o(lw| toutwn d h( men

e)pisthmh te kai u(gieia morfh kai ei)=doj ti kai logoj kai oi(=on

e)nergeia tou= dektikou= h( men tou= e)pisthmonikou= h( de tou= u(giastou=

dokei= gar e)n tw=| pasconti kai diatiqemenw| h( tw=n poihtikw=n

u(parcein e)nergeia$ h( yuch de tou=to w(=| zw=men kai ai)sqanomeqa kai

dianooumeqa prwtwj-w(ste logoj tij a)n ei)h kai ei)=doj a)ll ou)c u(lh

kai to u(pokeimenon

E uma vez que eacute dito pelo que vivemos e sentimos de modo duplo de acordo

com que conhecemos (noacutes dizemos por um lado o conhecimento e por outro a

alma pois por cada uma dessas noacutes dizemos saber) e de modo similar

tambeacutem pelo que noacutes estamos saudaacuteveis pois por um lado pela sauacutede e por

outro alguma parte do corpo ou por todo e desses o conhecimento e a sauacutede

satildeo alguma forma e aspecto e razatildeo e tal como atividade do capaz de

receber ou por um lado do concernente a conhecer e por outro do ter sauacutede

(pois parece a atividade de subsistir dos produtivos no que tem afecccedilatildeo e

disposiccedilatildeo) e a alma eacute isso pelo que vivemos e sentimos e raciocinamos

primeiramente - de maneira que alguma razatildeo seria e um aspecto mas natildeo

mateacuteria e sujeito

Tanto o nome quanto o predicado estatildeo presentes enquanto o que eacute

aspecto e forma e razatildeo como capacidade de recepccedilatildeo e o que eacute afecccedilatildeo e

disposiccedilatildeo

139

Stephanus passa entatildeo a explicar as subdivisotildees A primeira

aparentemente eacute o nuacutecleo como enunciado

τί ὄνοmicroα καὶ τί ῥῆmicroα ἐζήτησάν τινες περὶ τῆς τάξεως τούτων διότι

προέταξεν τὸ ὄνοmicroα τοῦ ῥήmicroατος καὶ λέγοmicroεν ὅτι ὡς κοινότερον

ἰδικωτέρου προέθηκεν αὐτό τὸ microὲν γὰρ ῥῆmicroα λέγεται ὄνοmicroα τὸ δὲ ὄνοmicroα

ῥῆmicroα οὐ λέγεται αὐτὸς γὰρ ᾽Αριστοτέλης παρακατιὼν λέγει lsquoαὐτὰ δὲ τὰ

ῥήmicroατα καθ ἑαυτὰ λεγόmicroενα ὀνόmicroατά εἰσινrsquo πολλάκις γοῦν ἡmicroεῖς φαmicroεν

Πλάτωνα καλοῖς ὀνόmicroασι κεχρῆσθαι microὴ microόνον ὀνόmicroασιν ἀλλὰ καὶ ῥήmicroασιν

καὶ ἄλλοις microέρεσι τοῦ λόγου χρωmicroένου αὐτοῦ καὶ ὅτι τὸ microὲν ὄνοmicroα τῆς

ὑπάρξεως καὶ τῆς οὐσίας ἐστὶν σηmicroαντικόν τὸ δὲ ῥῆmicroα τῆς οὐσίας

ἐνέργειαν σηmicroαίνει προτερεύει δὲ ἡ οὐσία τῆς ἐνεργείας εἰκότως καὶ τὸ

ὄνοmicroα τοῦ ῥήmicroατος προταχθήσεταιmiddot ὡς γὰρ ἔχουσι τὰ πράγmicroατα οὕτως καὶ

οἱ περὶ αὐτῶν ἔχουσι λόγοι ἠπόρησαν δέ τινες διὰ τί η microερῶν ὄντων τοῦ

λόγου microόνον τῶν δύο τούτων ἐmicroνηmicroόνευσεν ὀνόmicroατός τέ φηmicroι καὶ ῥήmicroατος

καὶ εἰ microὲν εἴποι τις ὅτι ταῦτα microόνα ἀλλήλοις συmicroπλεκόmicroενα τὸν λόγον

αὐτοτελῆ ποιοῦσι τὰ δὲ ἄλλα οὔ ψεύδεταιmiddot καὶ γὰρ καὶ microετοχὴ καὶ τὸ

καλούmicroενον ἀπαρέmicroφατον καὶ ἀντωνυmicroία συmicroπλέκονται καὶ ποιοῦσι λόγον

αὐτοτελῆ οἷον ἀντωνυmicroία καὶ ῥῆmicroα lsquoἐγὼ περιπατῶrsquo lsquoὁ τρέχων βαδίζειrsquo

ὅλα ἀπαρέmicroφατα ῥήmicroατα lsquoτὸ φιλοσοφεῖν εὐδαιmicroονεῖν ἐστινrsquo λέγοmicroεν οὖν ὅτι

πάντα ταῦτα εἰς ὄνοmicroα καὶ ῥῆmicroα ἀναφέρειmiddot καὶ εἰ microὲν ἐπέχουσι τόπον

ὑποκειmicroένου ταῦτα καλεῖ ὀνόmicroατα εἴτε ῥήmicroατα ὦσιν εἴτε microετοχαὶ εἴτε

ἀντωνυmicroίαι εἴτε καὶ τὰ παρὰ γραmicromicroατικοῖς ὀνόmicroατα οἷον ἐὰν ᾖ ὄνοmicroα τοῦ

ὑποκειmicroένου τάξιν ἐπέχον ὡς τὸ lsquoΣωκράτης δίκαιός ἐστινrsquo τὸ Σωκράτης

ὄνοmicroα καλεῖ ἐπειδὴ τόπον ἔχει ὑποκειmicroένουmiddot εἰ δὲ ῥῆmicroα ὡς lsquoτὸ φιλοσοφεῖν

εὐδαιmicroονεῖν ἐστινrsquo τὸ φιλοσοφεῖν ὄνοmicroα καλεῖν ἀξιοῖ εἰ δὲ microετοχὴ ὥσπερ lsquoὁ

τρέχων βαδίζειrsquo καὶ ἡ microετοχὴ ὄνοmicroα παρ αὐτῷ λέγεται καὶ εἰ ἀντωνυmicroία

140

λαmicroβάνεσθαι συmicroβαίη ὀνόmicroατος προσηγορίας τυγχάνει ὡς τὸ lsquoἐγὼ

περιπατῶrsquo ἐπειδὴ ὑποκειmicroένου τάξιν ἐπέχει πάντα δὲ τὰ κατηγορουmicroένου

τάξιν ἐπέχοντα ῥήmicroατα καλεῖν εἴωθεν ὁποῖον ἂν εἴη microέρος τοῦ λόγου ὡς

lsquoτὸ ζῷον οὐσίαrsquomiddot τὸ οὐσία ῥῆmicroά φησιν καίπερ ὄνοmicroα ὄν ἐπειδὴ κατηγορεῖται

τοῦ ζῴου τῶν δὲ παρὰ γραmicromicroατικοῖς ἄλλων microερῶν τοῦ λόγου microνήmicroην οὐκ

ἐποιήσατο διότι οὐκ εἰσὶν κυρίως microέρη λόγου ἀλλὰ τὰ microὲν ἐξ αὐτῶν ὡς ἐπὶ

τῶν ἐπιρρηmicroάτων σχέσιν microόνως σηmicroαίνουσι τοῦ κατηγορουmicroένου πρὸς τὸ

ὑποκείmicroενον ὡς τοlsquoκαλῶς βαδίζειrsquo καὶ lsquoεὖ διαλέγεταιrsquo καὶ lsquoἀναγκαίως

ἀναπνεῖrsquo ὥσπερ γὰρ ἐπὶ τοῦ πλοίου φαmicroὲν τὰς microὲν σανίδας microέρη τὴν δὲ

κόλλαν καὶ τοὺς ἥλους καὶ τοὺς γόmicroφους microέρη γε οὔ ἀλλὰ συmicroβαλλόmicroενα

πρὸς τὰ microέρη οὕτως καὶ ταῦτα microέρη microὲν οὐκ εἰσὶν λόγου ἀλλὰ λέξεως microέρη

ἧς καὶ ὁ λόγος microέρος

O que eacute nome e predicado alguns pesquisaram a respeito da ordem

porque colocou o nome diante do predicado E noacutes dizemos que o nome ele o

transmitiu como o mais comum do mais especial Pois por um lado predicado

quer dizer nome e por outro o nome natildeo quer dizer predicado Pois

Aristoacuteteles mesmo diz havendo de colocar ldquoos predicados mesmos ditos

segundo satildeo nomesrdquo E muitas vezes noacutes dizemos Platatildeo se servir de nomes

bons natildeo somente de nomes mas tambeacutem de predicados e outras partes do

discurso que ele usa E que por um lado o nome do ato de subsistir e da

essecircncia eacute significativo e por outro o predicado significa a atividade da

essecircncia e a essecircncia precede a atividade e convenientemente o nome seraacute

colocado antes do predicado pois como tecircm as coisas assim tambeacutem os

discursos tecircm a respeito delas E alguns caiacuteram em dificuldade porque se

lembraram porque sendo oito as partes do discurso soacute de duas partes que satildeo

do discurso digo do nome e do predicado E se por um lado algueacutem dissesse

141

algo que essas somente tranccediladas juntas umas com as outras fazem o discurso

completo e as outras coisas por outro lado natildeo ele estaacute falseando Pois

tambeacutem tanto o particiacutepio como o chamado infinitivo e o pronome satildeo

tranccedilados juntos e fazem o discurso completo tal qual pronome e predicado

ldquoeu passeiordquo ldquoo que corre andardquo todos os infinitivos satildeo predicados ldquoo

filosofar eacute alegrar-serdquo Noacutes dizemos com certeza que todas essas se

relacionam com o nome e predicado e se manteacutem o lugar do sujeito essas

coisas se chamam nomes seja quando lanccedilam os predicados seja particiacutepios

seja pronomes tambeacutem os nomes junto aos gramaacuteticos Tal como quando for o

nome do sujeito a coisa que manteacutem a ordem como por exemplo ldquoSoacutecrates eacute

justordquo ldquoSoacutecratesrdquo se chama nome uma vez que tem o lugar de sujeito e se o

predicado ldquoo filosofar eacute alegrar-serdquo o filosofar eacute digno de se chamar nome E

se eacute particiacutepio como ldquoo que corre andardquo tambeacutem o particiacutepio eacute dito nome E

se um pronome ocorresse ser tomado ele obteria por acaso um chamamento

do nome ldquocomo eu passeiordquo uma vez que manteve a ordem do sujeito E

todas as coisas que costumam ser chamadas de predicados manteacutem a ordem

do que estaacute sendo atribuiacutedo qual fosse a parte do discurso como ldquoo vivente eacute

essecircnciardquo o predicado diz essecircncia mesmo que seja nome uma vez que eacute

atribuiacuteda do animal E das outras partes do discurso junto aos gramaacuteticos

natildeo se lembrou porque natildeo satildeo partes do discurso propriamente mas umas a

partir deles como sobre os adveacuterbios significam somente a maneira de ser da

coisa atribuiacuteda em relaccedilatildeo ao sujeito como por exemplo ldquoele anda de modo

belordquo e ldquodialoga bemrdquo e ldquoele retoma o focirclego de maneira necessaacuteriardquo Pois

como noacutes dizemos sobre o barco que pranchas satildeo as partes por um lado por

outro pelo menos a cola e os pregos e as traversas natildeo dizemos partes mas

o que se enumera junto agraves partes assim tambeacutem essas partes natildeo satildeo do

discurso mas partes da palavra a qual tambeacutem o discurso eacute parte

142

(Stephanus- In Aristoacutetelis Peri (Ermeneiaj 2-20 Commentaria)

Aristoacuteteles diz nas Categorias que o discurso e o nuacutemero fazem parte

do que estaacute se separando ao contraacuterio do contiacutenuo da linha da superfiacutecie e do

corpo tempo e lugar

e)sti de diwrismenon men oi(=on a)riqmoj kai logoj sunecej de grammh

e)pifaneia sw=ma e)ti de para tau=ta cronoj kai topoj

E estaacute separado tal qual o nuacutemero e o discurso e contiacutenuo a linha a

superfiacutecie corpo e ainda aleacutem dessas coisas o tempo e o lugar

(Aristoacuteteles- Categorias- 4b)

Justifica-se portanto a palavra como tendo suas partes e o discurso

sendo uma parte da palavra mas esta subdivisatildeo cai por terra quando

observamos que a negaccedilatildeo vem antes da afirmaccedilatildeo dentro da divisatildeo

subsequumlente feita por Aristoacuteteles muito embora na continuaccedilatildeo do texto se

afirme o contraacuterio quando Aristoacuteteles muda de plano

o(ti men gar poson e)stin o( logoj faneron katametrei=tai gar

sullabh=| makra=| kai braceia| legw de au)ton ton meta fwnh=j logon

gignomenon$ proj ou)dena gar koinon o(ron au)tou= ta moria sunaptei

ou) gar e)sti koinoj o(roj proj o(n ai( sullabai sunaptousin a)ll

e(kasth diwristai au)th kaq au(thn

143

Pois que o discurso eacute um quanto eacute evidente pois eacute medido em siacutelabas longa e

breve e eu digo que ele vem a ser mesmo como voz pois as partes em

relaccedilatildeo a nenhum termo comum se conjugam dele pois natildeo o limite comum

em relaccedilatildeo ao que as siacutelabas se unem mas cada uma estaacute dividida ela

mesma segundo si mesma

(Aristoacuteteles- Categorias-4b)

Stephanus passa a explicar as subdivisotildees subsequumlentes

ἔπειτα τί ἐστιν ἀπόφασις καὶ κατάφασις εἰκότως τὸ ὄνοmicroα καὶ τὸ ῥῆmicroα

τούτων προέταξενmiddot ὡς ἁπλούστερόν φησιν διὰ τί δὲ τὰ χείρω προέταξε τῶν

κρειττόνων οἷον τὴν ἀπόφασιν τῆς καταφάσεως τὴν κατάφασιν τῆς

ἀποφάνσεως καὶ ταύτην τοῦ λόγου φαmicroὲν οὖν εἰκότως τοῦτο πεποίηκεν

διότι τὸ πέρας τῶν φθασάντων ἀρχὴν τῶν microελλόντων πεποίηκε ἐπειδὴ γὰρ

κατήντησεν εἰς τὸν λόγον ἄρχεται περὶ αὐτοῦ διαλέγεσθαι πρῶτον microὲν ἵνα

συνεχῆ ποιήσει τὴν διδασκαλίαν ἔπειτα δὲ ὅτι καὶ ἐν τῷ λόγῳ τῆς

ἀποφάνσεως microέmicroνηται τοῦ λόγου καὶ τῆς ἀποφάνσεως πάλιν microέmicroνηται ἐν

τῷ τῆς καταφάσεως καὶ ἀποφάσεως λόγῳ τὰ δὲ λαmicroβανόmicroενα ἐν τῷ ὁρισmicroῷ

τινος γνωριmicroώτερα βούλονται εἶναι τοῦ ἐν ᾧ λαmicroβάνονται

Depois o que eacute negaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo Provavelmente o nome e o predicado se

ordenaram antes desses por que diz coisa mais simples E por que as coisas

inferiores se ordenam antes das coisas mais poderosas Tal como a negaccedilatildeo

antes da afirmaccedilatildeo e a afirmaccedilatildeo antes da declaraccedilatildeo e essa antes do

discurso Noacutes dizemo entatildeo ele fez isso porque o limite das coisas

precedentes desfez o princiacutepio das coisas que estatildeo a ponto de ser Pois uma

vez que chegou ao discurso comeccedila a dialogar a respeito dele primeiro por

144

um lado a fim de que faccedila de maneira contiacutenua o ensinamento e depois por

outro lado que no discurso da declaraccedilatildeo ele se lembra do discurso e da

declaraccedilatildeo de novo ele se lembra no discurso da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo E

as coisas que estatildeo sendo tomadas no limite de algo querem ser mais

conhecidas do que no qual se tomam

Sobre a divisatildeo do enunciado ou declaraccedilatildeo em afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo diz

Stephanus In Aristotelis Peri (Ermeneiaj (04-11)

῞Οτι microὲν τῶν διαιρέσεων κυριώτατοι τρεῖς εἰσιν τρόποι microεmicroαθήκαmicroεν ὡς

γένος εἰς εἴδη ὡς ὅλον εἰς microέρος ὡς ὁmicroώνυmicroος φωνὴ εἰς διάφορα

σηmicroαινόmicroενα καὶ ὅτι ἡ ἀπόφανσις καθολικωτέρα ἐστὶν καὶ διαιρεῖται εἰς

κατάφασιν καὶ ἀπόφασιν καὶ ὡmicroολόγηταιmiddot ζητητέον δὲ κατὰ ποῖον τρόπον

διαιρεῖται ὅτι microὲν οὖν ὡς ὅλον εἰς microέρη ἀδύνατον τοῦτο αὐτόθεν ὡmicroο-

λόγηταιmiddot ἐρρέθη γὰρ ὅτι τὰ τεmicroνόmicroενα ὡς ὅλον εἰς microέρη ἢ εἰς ὁmicroοιοmicroερῆ

διαιρεῖται ὡς σὰρξ εἰς σάρκας καὶ ὀστοῦν εἰς ὀστοῦν ἢ εἰς ἀνοmicroοιοmicroερῆ ὡς

Σωκράτης εἰς χεῖρας πόδας κεφαλήνmiddot καὶ ὅτι τὰ ὁmicroοιοmicroερῆ καὶ τὸ ὄνοmicroα

καὶ τὸν ὁρισmicroὸν οὐ microόνον τοῦ ὅλου δέχονται ἀλλὰ καὶ ἀλλήλων τὰ δ

ἀνοmicroοιοmicroερῆ οὐκέτι ἡ οὖν ἀπόφανσις οὐ δύναται διαιρεῖσθαι ὡς ὅλον εἰς

microέρη οὔτε ὡς ὁmicroοιοmicroερῆ οὔτε ὡς ἀνοmicroοιοmicroερῆ ὡς ὁmicroοιοmicroερῆ microὲν οὐ

δύναται ἐπειδὴ τὰ τmicroηθέντα εἰ καὶ τὸ ὄνοmicroα τοῦ ὅλου δέχονται (καλεῖται

γὰρ καὶ ἡ κατάφασις καθ ἑαυτὴν ἀπόφανσις καὶ ἡ ἀπόφασις ὁmicroοίως) ἀλλ

οὖν τὸ ὄνοmicroα καὶ τὸν ὁρισmicroὸν ἀλλήλων οὐκ ἐπιδέχονταιmiddot οὔτε γὰρ ἡ

ἀπόφασις καὶ κατάφασις λέγεται οὔτε πάλιν ἡ κατάφασις ἀπόφασις ἀλλὰ

microὴν οὐδὲ ὁρισmicroὸν ἀλλήλων ἐπιδέχονται οὔτε δὲ ὡς εἰς ἀνοmicroοιοmicroερῆ

τέmicroνεται ἐρρέθη γὰρ ὅτι τὰ ἀνοmicroοιοmicroερῆ οὐκ ἐπιδέχονται τοῦ ὅλου τὸ

ὄνοmicroαmiddot οὐδεὶς γὰρ λέγει τὸν πόδα ἢ τὴν κεφαλὴν ἢ τὴν χεῖρα Σωκράτους

145

Σωκράτην ἐνταῦθα δέ ὡς εἴποmicroεν καὶ ἡ ἀπόφασις καὶ ἡ κατάφασις τῷ τοῦ

ὅλου ὀνόmicroατι λέγονται ἀποφάνσεις οὕτως microὲν οὖν οὐ δύναται ὡς ὅλον εἰς

microέρη διαιρεῖσθαι ἡ ἀπόφανσις εἰς κατάφασιν καὶ ἀπόφασιν ἀmicroφιβάλλονται

δὲ λοιπόν εἰ ἄρα ὡς γένος εἰς εἴδη ὡς δοκεῖ τῷ Πορφυρίῳ ἢ ὡς ὁmicroώνυmicroος

φωνὴ εἰς διάφορα σηmicroαινόmicroενα ὡς ὁ ᾽Αλέξανδρος ἐπέστησεν ἡmicroεῖς δὲ

ἡνίκα ᾽Αριστοτέλης ὁρίζεται ἕκαστον αὐτῶν προφέροντες ἑκατέρων τῶν

ἐξηγητῶν τὰς ἐπιχειρήσεις κατὰ δύναmicroιν διακρίνοmicroεν

Que satildeo trecircs modos mais soberanos das divisotildees noacutes lembramos como gecircnero

visando o aspecto como totalidade visando a parte como voz homocircnima

visando a diferenccedila em relaccedilatildeo agraves coisas significadas E como a declaraccedilatildeo eacute

mais universal e se divide e agrave afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo se estaacute acordado e deve-

se procurar segundo qual modo se separa Que certamente eacute impossiacutevel como

totalidade visando a parte isso por si mesmo estaacute acordado pois foi dito que

as coisas que satildeo divididas como todo visando agrave parte ou se dividem como

partes iguais como a carne visando agraves carnes e o osso visando ao osso ou

como todo visando agrave privaccedilatildeo de partes iguais como Soacutecrates visando matildeos

peacutes e cabeccedila E que as partes iguais recebem tanto o nome como a limitaccedilatildeo

natildeo somente do todo mas aceitam umas das outras e as partes privadas de

semelhanccedila ainda natildeo Com certeza a declaraccedilatildeo natildeo eacute possiacutevel ser dividida

como todo visando a parte nem como partes iguais nem com partes natildeo

iguais Como partes iguais natildeo eacute possiacutevel uma vez que as coisas que foram

divididas mesmo recebem se o nome do todo (pois tanto a afirmaccedilatildeo eacute

chamada segundo si mesma declaraccedilatildeo quanto a negaccedilatildeo de modo

semelhante) mas natildeo recebem certamente o nome e o limite uns dos outros

Pois nem a negaccedilatildeo eacute dita tambeacutem afirmaccedilatildeo nem de novo a afirmaccedilatildeo eacute

negaccedilatildeo Mas nenhuma limitaccedilatildeo recebe umas das outras E natildeo satildeo cortadas

146

como visando agraves partes privadas de semelhanccedila Pois foi dito que as partes

privadas de semelhanccedila natildeo recebem o nome do todo pois ningueacutem diz em os

peacutes ou a cabeccedila ou a matildeo de Soacutecrates E laacute como noacutes dissemos tambeacutem a

negaccedilatildeo e a afirmaccedilatildeo pelo nome do todo satildeo ditas declaraccedilotildees Assim natildeo eacute

possiacutevel com o todo ser dividido em partes a declaraccedilatildeo se divide em

afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo E elas envolvem o restante se portanto como gecircnero

para aspecto como parece para Porfiacuterio ou como som homocircnimo para

significaccedilotildees diferentes como propocircs Alexandre E noacutes no tempo quando

Aristoacuteteles limita cada uma delas noacutes distiguimos na medida do possiacutevel as

tentativas de cada um dos interpretes e pesquisadores

Boeacutecio afirma da mesma forma a supremacia do nome e do verbo sobre

os outros itens

E em relaccedilatildeo a quanto a voz mesma certamente significa intelecto

(como estaacute dito) em duas partes estaacute separada nome e verbo e em relaccedilatildeo a

quanto a voz demonstra as coisas sujeitas verdadeiramente pela mediaccedilatildeo das

capacidades intelectuais para o intelecto Aristoacuteteles dividiu em dez as

categorias das vozes significantes 39

(Boeacutecio- livro 1- De Anima- p 07)

Isto certamente significa que antes da negaccedilatildeo do existente como natildeo

excluido e afirmaccedilatildeo como demonstrativos das coisas subjazentes existem o 39 Et in quantum uox ipsa quidem intellectus significat in duas (ut dictum est) secatur

partes nomen et uerbum in quantum uero uox per intellectuum medietatem subiectas

intellectui res demonstrat significantium uocum Aristoteles numerum in decem

praedicamenta partitus est

147

nome e o predicado como condiccedilatildeo fundamental Seguramente o nome e o

predicado satildeo os representantes do intelecto portanto coisas simples mas

coisas simples do ponto meacutedio do intelecto Este ponto meacutedio eacute por um lado

precedido das categorias e por outro seguido do silogismo Mas por outro

lado como condiccedilatildeo de possibilidade os princiacutepios da contradiccedilatildeo e da

exclusatildeo do meio satildeo primeiros40 e antes desses justifica-se a negaccedilatildeo natildeo

como negaccedilatildeo do existente mas como condiccedilatildeo de possibilidade das coisas

que existem e portanto antes dos nomes e predicados Eacute a possibilidade do

natildeo Assim dessa forma o nome e o predicado seriam anafoacutericos agrave negaccedilatildeo

40 Die prinzipien bilden fuumlr Aristoacuteteles als Moumlglichkeitsbedingungen des Denkens bereits

den Ermoumlglichungsgrund jeglicher Art von Untersuchung und Diskurs

Os princiacutepios constroem para Aristoacuteteles como condiccedilotildees de possibilidade do pensamento

jaacute o fundamento de possibilidade daquele modo de investigaccedilatildeo e discurso

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p45)

Im Kontext der Verteidigung des NWS verteidigt Aristoteles das sprachliche Zeichen

gegen ein ldquoVielheitrdquobzw ldquogrenzenlose Vielheitrdquo von Bedeutungsgehalten Im Zuge der

Verteidigung des SAM hingegen gegen das begriffliche ldquoNichtsrdquo d h gegen eine

ldquogrezenlose Auscheidungrdquovon Inhaltichkeit

No contexto da defesa do princiacutepio de natildeo contradiccedilatildeo defende Aristoacuteteles o sinal

linguumliacutestico contra uma multiplicidade respectivamente ldquomultiplicidade sem fronteirasrdquo de

conteuacutedo significativo Em virtude da defesa do princiacutepio da exclusatildeo do meio em

contrapartida contraacuteria do ldquonadardquo conceitual isto eacute contra uma ldquoeliminaccedilatildeo sem fronteirardquo

de conteuacutedo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p62)

148

Mas tambeacutem da mesma maneira que os outros elementos seria impossiacutevel o

reconhecimento disso a natildeo ser pelo proacuteprio enunciado

w(sautwj de kai e)pi tw=n a)llwn o(sa toiau=ta -ou)k e)pi pantwn de tw=n

proj ti a)lhqej dokei= to a(ma th=| fusei ei)=nai to gar e)pisthton th=j

e)pisthmhj proteron a)n doxeien ei)=nai w(j gar e)pi to polu

prouparcontwn tw=n pragmatwn taj e)pisthmaj lambanomen e)p

o)ligwn gar h) e)p ou)denoj i)doi tij a)n a(ma tw=| e)pisthtw=| thn e)pisthmhn

gignomenhn

E do mesmo modo tambeacutem sobre os outros quantos desses tipos Natildeo sobre

todas as coisas desse tipo a relaccedilatildeo parece ser verdadeira ao mesmo tempo

por natureza pois o que se pode conhecer pareceria ser anterior da ciecircncia

pois como muitas vezes subsistindo antes as coisas noacutes tomamos as ciecircncias

pois sobre poucos ou sobre nenhum algueacutem veria mentalmente ao mesmo

tempo com o cognosciacutevel a ciecircncia vindo a ser

(Categorias 7b-25)

O exposto ateacute aqui assinala que existem trecircs instacircncias atuando conjuntas

que estavam expostas nas Categorias

1) τῶν λεγοmicroένων τὰ microὲν κατὰ συmicroπλοκὴν λέγεται τὰ δὲ ἄνευ

συmicroπλοκῆς

Das coisas ditas umas satildeo ditas segundo a ligaccedilatildeo e outras sem ligaccedilatildeo

2) τῶν ὄντων τὰ microὲν καθ ὑποκειmicroένου λέγεται-

149

Das coisas que satildeo umas satildeo ditas do sujeito

3) ὑπὲρ microὲν οὖν τῶν προτεθέντων γενῶν ἱκανὰ τὰ εἰρηmicroένα

Em favor dos gecircneros que foram acrescentados satildeo suficientes as coisas que

foram ditas

As coisas que satildeo ditas satildeo as vozes em segundo lugar as coisas

propriamente e em terceiro lugar as coisas que estatildeo ditas dos gecircneros que

foram lanccedilados aleacutem de modo suficiente os pensamentos

Diz Simpliacutecio

καὶ ἡ microὲν λέξις κατηγορία λέγεται ὡς κατὰ τοῦ πράγmicroατος ἀγορευοmicroένη τὸ

δὲ πρᾶγmicroα κατηγόρηmicroα τῆς οὖν κατηγορίας ἤτοι πράγmicroατος ὄντος microετὰ

τῆς σηmicroαινούσης αὐτὸ λέξεως ἢ τῆς σηmicroαντικῆς λέξεως καθόσον ἐστὶν

σηmicroαντική ἑκατέρως ἔχεται καὶ τῶν πραγmicroάτων ἡ κατηγορία ἀπείρων δὲ

ὄντων τῶν κατὰ microέρος καὶ ἀκαταλήπτων εἰς δέκα γένη τὰ ἄπειρα ἀνήγαγεν

ὁ ᾽Αριστοτέλης τὰς microὲν οὐσίας πάσας εἰς microίαν συνελὼν τὴν ἀνωτάτω

οὐσίαν ἧς ἐστι καὶ λέξις σηmicroαντικὴ αὐτὴ ἡ οὐσία σύmicroβολον οὖσα τῆς ἐν

τοῖς οὖσιν οὐσίας εἴτε ὑποστάσεως οὔσης εἴτε ἄχρι ἐπινοίας ὑφεστώσηςmiddot

οὐδὲν γὰρ τοῦτο τῇ κατηγορίᾳ διενήνοχενmiddot

(Simpliacutecio- in Aristotelis Categorias commentaria p 11)

A palavra eacute dita categoria como a que estaacute sendo predicada de coisa e a coisa eacute

o resultado da predicaccedilatildeo da categoria Sendo a coisa a categoria com a

palavra significando a coisa significativa a categoria tem tambeacutem das coisas

de cada um dos lados As coisas que satildeo sem limites inalcanccedilaacuteveis segundo

150

uma parte as coisas sem limites Aristoacuteteles definiu dez gecircneros tendo

retirado as essecircncias todas visando agrave unidade a essecircncia mais anterior de qual

essecircncia tambeacutem eacute palavra significativa sendo mesmo siacutembolo da essecircncia nas

que satildeo

151

bull Capiacutetulo II A alma como E)ntelexeia (atualizaccedilatildeo) do diaacutefano em

relaccedilatildeo as vozes e os discursos simples como declaraccedilatildeo e passagem

da primeira para a segunda essecircncia

Aristoacuteteles afirma que a alma natildeo eacute a atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) do

corpo mas de algum corpo A alma natildeo eacute sem corpo nem eacute algum corpo

Sendo assim a dualidade separada de corpo e alma natildeo existe para Aristoacuteteles

Importa dizer que como nas Categorias ao se referir a expressotildees como algum

homem e homem Aristoacuteteles utiliza da mesma forma o indefinido para

designar a generalidade

OUgraveshellipa dš tradestin sup1 kuriegravetatpound te kaˆ pregravetwj kaˆ mpoundlista legomšnh iquest

mraquote kaq Oslashpokeimšnou tinOtildej lšgetai mraquote traden OslashpokeimšnJ tinhellip tradestin

oŒon ETH tˆj yennqrwpoj Agrave ETH tˆj daggerppoj deUacuteterai d oUgraveshellipai lšgontai traden oŒj

eDaggerdesin aƒ pregravetwj oUgraveshellipai legOgravemenai Oslashppoundrcousin taagravetpound te kaˆ tbrvbar ticircn

ebdquodicircn toUacutetwn gšnhmiddot oŒon ETH tˆj yennqrwpoj traden eDaggerdei mn Oslashppoundr-cei tugrave

centnqregravepJ gšnoj d toagrave eDaggerdouj tradestˆ tOtilde zugraveonmiddot deUacute-terai oacircn aaacutetai

lšgontai oUgraveshellipai oŒon Oacute te yennqrwpoj kaˆ tOtilde zugraveon ndashfanerOtilden d tradek ticircn

ebdquorhmšnwn Oacuteti ticircn kaq Oslashpokeimšnou legomšnwn centnagkalsaquoon kaˆ toUumlnoma

kaˆ tOtilden lOgravegon kathgorelsaquosqai toagrave Oslashpokeimšnoumiddot oŒon yennqrwpoj kaq Oslashpo-

keimšnou lšgetai toagrave tinOtildej centnqregravepou kaˆ kathgorelsaquotahellip ge toUumlnoma ndash

tOtilden gbrvbarr yennqrwpon katbrvbar toagrave tinOtildej centnqregravepou kathgorraquoseijmiddotndash kaˆ ETH

lOgravegoj d toagrave centnqregravepou katbrvbar toagrave tinOtildej centnqregravepou kathgorhqraquosetai ndashETH

gbrvbarr tˆj yennqrwpoj kaˆ yennqrwpOgravej tradestinmiddotndash eacuteste kaˆ toUumlnoma kaˆ ETH lOgravegoj

152

katbrvbar toagrave Oslashpokeimšnou kathgorhqraquosetai ticircn d traden OslashpokeimšnJ Ocircntwn

tradepˆ mn ticircn plehellipstwn oUumlte toUumlnoma oUumlte ETH lOgravegoj kathgorelsaquotai toagrave

Oslashpokeimšnoumiddot tradep tradenhellipwn d toUumlnoma mn oUgravedn kwlUacuteei kathgorelsaquosqai

toagrave Oslashpokeimšnou tOtilden d lOgravegon centdUacutenatonmiddot oŒon tOtilde leukOtilden traden OslashpokeimšnJ

timesn tugrave segravemati kathgorelsaquotai toagrave Oslashpokeimšnou ndashleukOtilden gbrvbarr sicircma

lšgetaindash ETH d lOgravegoj toagrave leukoagrave oUgravedšpote katbrvbar toagrave segravematoj

kathgorhqraquosetai ndashtbrvbar d yenlla ppoundnta frac12toi kaq Oslashpokeimšnwn lšgetai

ticircn pregravetwn oUgravesiicircn Agrave traden Oslashpokeimšnaij aUgravetalsaquoj tradesthellipn toagraveto d fanerOtilden

tradek ticircn kaq rsaquokasta proceirizomšnwnmiddot oŒon tOtilde zugraveon katbrvbar toagrave centnqregravepou

kathgorelsaquotai oUgravekoagraven kaˆ katbrvbar toagrave tinOtildej centnqregravepou ndashebdquo gbrvbarr katbrvbar

mhdenOtildej ticircn tinicircn centnqregravepwn oUgraved katbrvbar centnqregravepou Oacutelwjmiddotndash ppoundlin tOtilde

cricircma traden segravemati oUgravekoagraven kaˆ traden tinˆ segravematimiddot ebdquo gbrvbarr mfrac34 traden tinˆ ticircn

kaq rsaquokasta oUgraved traden segravemati Oacutelwjmiddot eacuteste tbrvbar yenlla ppoundnta frac12toi kaq Oslashpokeimšnwn ticircn pregravetwn oUgravesiicircn lšgetai Agrave traden Oslashpokeimšnaij aUgravetalsaquoj

tradesthellipn mfrac34 oUgravesicircn oacircn ticircn pregravetwn oUgravesiicircn centdUacutenaton ticircn yenllwn ti enaimiddot

ppoundnta gbrvbarr tbrvbar yenlla frac12toi kaq Oslashpokeimšnwn toUacutetwn lšgetai Agrave traden

Oslashpokeimšnaij aUgravetalsaquoj tradesthellipnmiddot eacuteste mfrac34 oUgravesicircn ticircn pregravetwn oUgravesiicircn

centdUacutenaton ticircn yenllwn ti enai

E a que eacute dita a mais soberana e primeiramente e maacutexima eacute a essecircncia ou

nem eacute dita de algum sujeito nem estaacute em algum sujeito tal como o definido

indefinido homem ou o definido indefinido cavalo E as essecircncias segundas

satildeo ditas em quais aspectos as essecircncias que satildeo ditas de modo primeiro

subsistem esses aspectos e os gecircneros desses aspectos tal como o definido

indefinido homem subsiste no aspecto para o homem e o animal eacute o gecircnero

do aspecto essas segundas satildeo ditas essecircncias certamente tal como o homem

e o animal E eacute evidente a partir das coisas que estatildeo ditas que as coisas que

153

satildeo ditas do sujeito eacute necessaacuterio ser predicado tanto o nome como a razatildeo do

sujeito Tal como o homem eacute dito segundo o sujeito de algum homem e eacute

predicado pelo menos um nome pois tu haveraacute de predicar pelos menos o

homem de algum homem e a razatildeo do homem de algum homem seraacute

predicada Pois algum homem tambeacutem eacute homem De maneira que tanto o

homem como a razatildeo seraacute predicada do sujeito As coisas que satildeo no sujeito

por um lado as mais afastadas nem o nome nem a razatildeo eacute predicada do

sujeito E sobre algumas por outro lado o nome em nada impede ser atribuiacutedo

do sujeito e eacute impossiacutevel a razatildeo Tal como o que eacute o branco no sujeito por

meio do corpo eacute atribuiacutedo do sujeito Pois o branco eacute dito corpo e a razatildeo do

branco jamais seraacute predicada do corpo E todas as outras coisas ou satildeo ditas

das primeiras essecircncias dos sujeitos ou satildeo nos proacuteprios sujeitos E isso eacute

evidente a partir das que se tecircm na matildeo segundo o individual tal como o

animal eacute predicado do homem por conseguinte tambeacutem de algum homem

pois se de nenhum dos homens totalmente natildeo do homem De novo a cor estaacute

no corpo por conseguinte em algum corpo pois se natildeo em alguma das coisas

segundo o individual nem totalmente no corpo

De maneira que todas as outras coisas ou satildeo ditas das essecircncias primeiras

do sujeito ou satildeo nos sujeitos mesmos Eacute impossiacutevel das que natildeo satildeo das

primeiras essecircncias ser algo das outras Pois as outras coisas todas ou satildeo

ditas dessas do sujeito ou satildeo nos sujeitos mesmos de maneira que eacute

impossiacutevel precisamente das que natildeo satildeo as primeiras essecircncias ser algo das

outras

(Categorias-1b-4)

Esse indefinido-definido eacute a expressatildeo sob a qual subsiste o aspecto a forma

externa A ligaccedilatildeo das primeiras essecircncias com as segundas existe mas

154

enquanto ligaccedilatildeo do sujeito com o predicado e do predicado com o sujeito

Assim tambeacutem no Peri Yuxh=j

e(kastou gar h( e)nteleceia e)n tw=| dunamei u(parconti kai th=| oi)keia| u(lh|

pefuken e)gginesqai o(ti men ou)=n e)nteleceia tij e)sti kai logoj tou=

dunamin e)contoj ei)=nai toioutou faneron e)k toutwn Tw=n de dunamewn

th=j yuch=j ai( lecqei=sai toi=j men u(parcousi pa=sai kaqaper ei)pomen

toi=j de tinej au)tw=n e)nioij de mia monh

Pois de cada um a atualizaccedilatildeo vem a ser engendrada por natureza na

possibilidade que subsiste tambeacutem na mateacuteria familiar Que certamente eacute uma

certa atualizaccedilatildeo e razatildeo do que tem possibilidade de ser desse tipo eacute

evidente a partir dessas E todas as coisas que foram ditas das possibilidades

da alma subsistem para uns como dissemos e para outros algumas dessas e

alguns somente uma

(Peri Yuxh=j 414a 25)

A alma vem a ser em aspecto por natureza na possibilidade ou seja ela

natildeo se confunde enquanto corpo e o corpo natildeo se confunde enquanto alma

mas a alma eacute a atualizaccedilatildeo do corpo E se natildeo fosse assim ou seria a verdade

totalmente vaacutelida (a)ciwj dunaqai qigei=n) ou seria totalmente fechada

(pantwj a)potugxanein)41

41 Ver Metafiacutesica 993a 30

155

e)ti tou= dunamei o)ntoj logoj h( e)nteleceia faneron d w(j kai ou(=

e(neken h( yuch ai)tia w(sper gar o( nou=j e(neka tou poiei= ton au)ton

tropon kai h( fusij kai tou=t e)stin au)th=j teloj

Ainda a atualizaccedilatildeo eacute a razatildeo para a possibilidade E eacute evidente como

tambeacutem em razatildeo do que a alma eacute causa pois como precisamente o intelecto

faz em razatildeo de tambeacutem do mesmo modo a natureza e isso eacute um fim dela

(Peri Yuxh=j-415b14)

)Esti men ou)=n ta e)n th=| fwnh=| tw=n e)n th=| yuch=| paqhmatwn42 sumbola

kai ta grafomena tw=n e)n th=| fwnh=|

Satildeo certamente as coisas na voz das afecccedilotildees na alma e as coisas escritas

das afecccedilotildees na voz siacutembolos

(Peri (Ermeneiaj- 16a2)

Aristoacuteteles indica no plano metafiacutesico a alma como apreensatildeo simples

da totalidade das coisas Mas estaacute totalidade como totalidade natildeo se daacute no

plano do concreto pois desse modo cessaria o movimento Aristoacuteteles

estabelece primeiro algo intemporal que tem por analogia nas coisas tambeacutem

algo do mesmo tipo depois trata do sempre tempo e imortal de cuja eacutepoca noacutes

42 A expressatildeo e)n th=| yuch=| paqhma Aristoacuteteles retirou da Repuacuteblica de Platatildeo Cf

Repuacuteblica II 382b9 e VI 511d7

156

natildeo temos lembranccedila embora afetado e finalmente o intelecto que eacute duplo

como incomensurabilidade e a diagonal e assim afetado Portanto o pensar soacute

acontece com imagem Tratar do plano da alma sozinha diz Aristoacuteteles eacute

ridiacuteculo assim como tambeacutem do corpo sozinho Assim como dos dois em

possibilidade Aqui teremos de trataacute-la a partir do concreto pois estamos

vivos Quando se usa o locativo na alma isto significa algum tipo de alteraccedilatildeo

na alma mas natildeo da alma pois a alma natildeo pode ser segmentada portanto o

lugar onde isso ocorre Isto estaacute expresso de forma clara nas Categorias

capiacutetulo 08 onde Aristoacuteteles trata da diferenccedila entre a qualidade e a afecccedilatildeo

As qualidades satildeo as afecccedilotildees retas que satildeo duradouras e permanecem

e as afecccedilotildees as que se alteram rapidamente

O pensamento na alma quer dizer ligado a alma mas natildeo misturado

ou tendo uma relaccedilatildeo enquanto possibilidade O que era possibilidade se

transforma em atividade O intelecto eacute duplo Uma parte ligada agraves coisas

sensiacuteveis e outra ligada agrave alma Pensamento simples na alma Portanto na voz

a alma se encontra no som como nome e predicado gerado pela possibilidade

do natildeo Natildeo satildeo simplesmente vozes mas na voz Por isso Aristoacuteteles natildeo diz

que as vozes satildeo siacutembolos das afecccedilotildees na alma mas as coisas na voz ou seja

o nome e o predicado como possibilidade do natildeo Na verdade alma eacute a causa

como fim

A alma no plano metafiacutesico tem ocorrecircncias proacuteprias como totalidade

das coisas Como a alma natildeo tem movimento sendo ela mesma por si mesma

natildeo pode sofrer alteraccedilotildees por ela mesma Sendo assim com as afecccedilotildees

altera-se o plano de si mesma para o plano do corpo e alma A alma eacute

atividade e possibilidade como enteleacutequia do corpo O Corpo eacute possibilidade

157

e movimento A possibilidade do corpo move os aspectos e formas na alma

que enquanto causa os constituem como fim e atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) As

plantas e muitos animais vivem sendo divididos e parecem ter a mesma alma

por aspecto ou seja a alma funciona dividida mas a alma do homem eacute

diferente por ser indiferenciada Ela eacute o fim Siacutembolos significam afecccedilotildees

enquanto relaccedilatildeo com as coisas na alma enquanto atividade43 Eacute possiacutevel fazer

uma analogia entre a alma em si mesma e a alma em atividade como lei da

cidade e escrita e leis natildeo escritas divinas44 Os coacutedigos morais os ritos a

ordem do mundo estabelecidos pelas divindades representam as leis natildeo

escritas e satildeo a tentativa de estabelecer o conteuacutedo da alma em si e remontam

ao periacuteodo homeacuterico e a Hesiacuteodo enquanto as leis escritas satildeo a alma em

atividade Eacute claro que essas leis natildeo escritas satildeo apenas tentativas de voltar a

43 Im Fall des o)noma=fwnh semantikh kata sunqhkhn von 16 a 26ff sind dies die

Eigenschaften der Artikulation und Konventionalitaumlt denn das o)noma repraumlsentiert im

Vergleich mit den a)grammatoi yofoi zugleich auch eine artikulierte LautaumluBerung

Wir koumlnnen also gemaumlB 16 a 26ff definieren Die a)grammatoi yofoi sind nicht

artikulierte und fusei bedeutsame Laute also keine sumbola das o)noma ist dagegen

ein artikulierter und gemaumlB Vereinbarung bedeutsamer Laut also ein sumbolon

No caso do nome= voz semacircntica segundo o conjuntojunto de 16 a 26ff satildeo essas

caracteriacutesticas da articulaccedilatildeo e convencionalidade pois o nome representa em comparaccedilatildeo

com os ruiacutedos natildeo articulados igualmente tambeacutem uma expressatildeo de som articulada Noacutes

podemos definir tambeacutem conforme 16 a 26 ff Os ruiacutedos natildeo articulados natildeo satildeo articulados

e sons significativos pela natureza e assim nenhum siacutembolo o nome ao contraacuterio eacute um som

articulado significativo e conforme acordo isto eacute um siacutembolo

(Wolfram Ax Laut Stimme und Sprache P134)

44 Ver Jacqueline de Romilly- La loi dans la penseacutee grecque- paacutegina 28 e 29

158

alma em si pois se mostra impossiacutevel voltar a alma em si enquanto

possibilidade As tentativas de formalizaccedilatildeo na verdade podem ser vistas por

esse acircngulo de retomada da alma em si Na verdade essas tentativas satildeo como

invocaccedilotildees primitivas Heraacuteclito no seu fragmento 114 diz que as leis

humanas sempre satildeo nutridas pela lei da divindade mas isto natildeo significa de

forma alguma que essas se estabeleccedilam enquanto conteuacutedo real Dentro da

Antiacutegona de Soacutefocles esta contradiccedilatildeo eacute estabelecida enquanto o estado tem

uma exigecircncia e a lei moral outra Aristoacuteteles estabelece outra lei natildeo escrita

o ser indulgente com as fraquezas humanas e assim o campo da solidariedade

humana mas dessa forma ele a equipara agraves accedilotildees humanas a lei natildeo escrita

w(sper gar e)pi tw=n futw=n e)nia diairoumena fainetai zw=nta kai

cwrizomena a)p a)llhlwn w(j ou)shj th=j e)n au)toi=j yuch=j e)nteleceia|

men mia=j e)n e(kastw| futw=| dunamei de pleionwn ou(twj o(rw=men kai

peri e(teraj diaforaj th=j yuch=j sumbai=non e)pi tw=n e)ntomwn e)n toi=j

diatemnomenoij

Pois assim como sobre as plantas algumas parecem as que vivem divididas e

estatildeo separadas umas das outras como a alma que eacute nelas com atualizaccedilatildeo

em cada planta por um lado e em possibilidade por outro lado mais que uma

assim vemos tambeacutem a respeito outras diferenccedilas da alma coisa que anda

junto nas que estatildeo divididas sobre os insetos

( Peri Yuxh=j- 413-b8)

Indiferenciada pode ser entendida na acepccedilatildeo de que a totalidade anda

junto agrave percepccedilatildeo pelos sentidos assim como estaacute na memoacuteria ou seja a arte e

159

o conhecimento dependem da experiecircncia como alma indiferenciada ativa ou

seja diferenciada A participaccedilatildeo das coisas na alma se constitui enquanto

memoacuteria plaacutestica

A unidade do ponto eacute diferente da unidade da alma A unidade do

ponto o nuacutemero de pontos no corpo eacute diferente da unidade da alma Ela eacute

indiferenciada sem partes e privada de afecccedilotildees A alma natildeo tem razotildees e

nem proporccedilotildees Esta eacute alma enquanto plano metafiacutesico e enquanto plano

concreto se manifesta enquanto atividade Nos dois planos a alma se mostra

enquanto enteleacutequia do corpo ou seja o corpo natural que eacute na verdade um

corpo final atualizado como aspecto e eacute alma a maior possibilidade do corpo

O corpo tem uma relaccedilatildeo com a totalidade mas natildeo com a totalidade da alma

enquanto impassiacutevel mas enquanto alma ativa Isso se expressa enquanto

sujeito e predicado unidos pelo ser A alma natildeo eacute um corpo e natildeo eacute algo do

corpo mas o indiferenciado que pode ser pensado enquanto atividade da

totalidade enquanto diferenccedila O intelecto que eacute fundado pelo concernente ao

apetite de conhecer pode pensar o indiferenciado porque ele eacute ora atividade

ora possibilidade do corpo enquanto apetite (o)recij) Quando o corpo soacute

tem possibilidade e Aristoacuteteles assim situa essa situaccedilatildeo nas Categorias

quando diz daquelas que satildeo atribuiccedilotildees do sujeito sendo poreacutem para a razatildeo

uma situaccedilatildeo impossiacutevel assim como o branco atribuiacutedo do sujeito pelo corpo

e deste modo a razatildeo jamais poderaacute ser atribuiacuteda pelo corpo e sim pela alma

Contudo tambeacutem natildeo eacute possiacutevel a atividade da alma sem a possibilidade da

alma Junccedilatildeo de corpo e alma A figura aleacutem do triacircngulo seria impossiacutevel e a

alma estaria aleacutem das coisas ditas pois o discurso geral estaria sobre a figura e

desse modo se ajustaria a todas e a nenhuma e da mesma maneira a alma

Sendo assim nenhuma figura seria proacutepria

A respeito da palavra siacutembolo Waitz (Organon p 325 nota 16a4) diz

160

que o siacutembolo eacute uma significaccedilatildeo subjetiva e a semelhanccedila eacute uma imitaccedilatildeo

objetiva e indica as seguintes citaccedilotildees para o significado dessa palavra

Elencos Sofiacutesticos 165a6

ἐπεὶ γὰρ οὐκ ἔστιν αὐτὰ τὰ πράγmicroατα διαλέγεσθαι φέροντας ἀλλὰ τοῖς

ὀνόmicroασιν ἀντὶ τῶν πραγmicroάτων χρώmicroεθα ὡς συmicroβόλοις

Pois uma vez que as mesmas coisas natildeo satildeo possiacuteveis discorrer portando

mas noacutes utilizamos os nomes como siacutembolos no lugar das coisas

De Sensu et sensibus 437a15

τῶν δ ὀνοmicroάτων ἕκαστον σύmicroβολόν ἐστιν

E dos nomes cada um eacute siacutembolo

Retoacuterica 1404a21

τὰ γὰρ ὀνόmicroατα microιmicroήmicroατα ἐστίν

Pois os nomes satildeo imitaccedilotildees

Poliacutetica 1340 a linha 32 e linha 39

161

ἔτι δὲ οὐκ ἔστι ταῦτα ὁmicroοιώmicroατα τῶν ἠθῶν ἀλλὰ σηmicroεῖα microᾶλλον τὰ

γιγνόmicroενα σχήmicroατα καὶ χρώmicroατα τῶν ἠθῶν

E ainda natildeo satildeo possiacuteveis essas semelhanccedilas dos caraacuteteres mas as figuras e

pinturas tornam-se significaccedilotildees dos caraacuteteres

ἐν δὲ τοῖς microέλεσιν αὐτοῖς ἔστι microιmicroήmicroατα τῶν ἠθῶν

E nos cantos mesmos satildeo possiacuteveis imitaccedilotildees dos caraacuteteres

Metafiacutesica 985 b27

πρῶτοι ἐν δὲ τούτοις ἐδόκουν θεωρεῖν ὁmicroοιώmicroατα πολλὰ τοῖς οὖσι καὶ

γιγνοmicroένοις

Os primeiros e nesses pareciam contemplar muitas semelhanccedilas com o que eacute

o com o que vem a ser

De Generatione et Corruptione 33a24 e linha 34 e 333a19

῞Οσα microὲν γὰρ ἔχει σύmicroβολα πρὸς ἄλληλα ταχεῖα τούτων ἡ microετάβασις ὅσα

δὲ microὴ ἔχει βραδεῖα

Quantos por um lado satildeo siacutembolos uns com os outros a mudanccedila desses eacute

raacutepida quantos por outro lado natildeo tecircm eacute lenta

162

Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ ἐξ ὕδατος γῆ καὶ ἐκ γῆς πῦρmiddot ἔχει γὰρ ἄmicroφω πρὸς

ἄmicroφω σύmicroβολαmiddot

E do mesmo modo tambeacutem a terra a partir do fogo e o fogo a partir da terra

pois ambos em relaccedilatildeo a ambos siacutembolos

Θαυmicroάσειε δ ἄν τις τῶν λεγόντων πλείω ἑνὸς τὰ στοιχεῖα τῶν σωmicroάτων

ὥστε microὴ microεταβάλλειν εἰς ἄλληλα καθάπερ ᾽Εmicroπεδοκλῆς φησι πῶς ἐνδέχεται

λέγειν αὐτοῖς εἶναι συmicroβλητὰ τὰ στοιχεῖα

E algueacutem se espantaria muito das coisas ditas de algo em relaccedilatildeo aos

elementos dos corpos de maneira a natildeo transformar uns visando os outros

conforme disse Empeacutedocles como admite dizer para eles serem os elementos

comparaacuteveis

w(ste kaq e(kaston zhthteon tij e(kastou yuch oi(=on tij futou= kai

tij a)nqrwpou h) qhriou

De maneira que segundo o singular deve-se investigar o que eacute a alma de cada

um tal como o que eacute da planta e o que eacute do homem ou da fera

(Peri Yuxh=j- 414b linha 33)

Assim sendo trata Aristoacuteteles de chegar agraves afecccedilotildees na alma como

atividades e possibilidades na alma a que concerne agrave nutriccedilatildeo a que concerne

ao apetite a que concerne agrave sensaccedilatildeo a que concerne agrave movimentaccedilatildeo e a que

concerne ao raciociacutenio como as que vecircm em primeiro lugar e as suas

163

respectivas atividades sendo essa uacuteltima concernente agraves operaccedilotildees do intelecto

que satildeo caracterizadas nas afecccedilotildees na alma

dio sterhqen trofh=j ou) dunatai ei)=nai [e)pei d e)sti tria to

trefomenon kai w(=| trefetai kai to trefon to men trefon e)stin h(

prwth yuch to de trefomenon to e)con tauthn sw=ma w(=| de trefetai

h( trofh] e)pei de a)po tou= telouj a(panta prosagoreuein dikaion teloj

de to gennh=sai oi(=on au)to ei)h a)n h( prwth yuch gennhtikh oi(=on

au)toe)pei d e)sti tria to trefomenon kai w(=| trefetai kai to trefon

to men trefon e)stin h( prwth yuch to de trefomenon to e)con tauthn

sw=ma w(=| de trefetai h( trofhamp e)sti de w(=| trefei ditton w(sper kai w(=|

kuberna=| kai h( ceir kai to phdalion to men kinou=n kai kinoumenon

to de kinoumenon monon pa=san d a)nagkai=on trofhn dunasqai

pettesqai e)rgazetai de thn peyin to qermon

Por isso natildeo pode ser privado de alimento E uma vez que satildeo trecircs o que eacute

nutrido e com que eacute nutrido e o que nutre o que nutre eacute a alma primeira e o

que eacute nutrido eacute o que tem esse corpo e com o que eacute nutrido o alimento E

uma vez que eacute justo designar tudo a partir do fim e o fim eacute o gerar tal como

o mesmo seria a primeira alma o possiacutevel de gerar tal como um mesmoE com

o que nutre eacute duplo como precisamente tambeacutem com o que dirige tanto a matildeo

como o leme uma movente e sendo movida e outra somente sendo movida Eacute

necessaacuterio todo alimento poder ser digerido e o quente faz a digestatildeo

(Peri Yuxh=j-417 25a)

164

Este trecho eacute perfeitamente interpretado por Hicks (De Anima-paacutegina

348 b 26) onde estabelece que satildeo trecircs as partes da teoria do movimento em

Aristoacuteteles 1) O primeiro movimento ele mesmo imoacutevel 2) Um agente de

transmissatildeo do movimento movido pelo primeiro movente e sucessivamente

colocando em movimento 3) O instrumento proacuteprio o qual eacute meramente

movido e natildeo eacute causa do movimento

Dizendo de outra maneira existem as afecccedilotildees na alma como

intelecto os predicados e os nomes em contato com a alma que estatildeo na voz

e nas coisas escritas Contudo tanto as coisas escritas como as vozes remetem

ao nome e ao predicado que por sua vez remetem a possibilidade de dizer natildeo

Os nomes e os predicados ligados agrave alma tecircm como possibilidade os siacutembolos

dos nomes coisas escritas Portanto natildeo satildeo letras mas a possibilidade de

escrever como siacutembolos de nomes O homem natildeo eacute um ser errante mas

diferente O particiacutepio presente ta grafomena indica de forma contudente

que as coisas satildeo escritas continuamente como possibilidade de anunciaccedilatildeo e

que estatildeo ligadas agrave voz Da mesma maneira quando Aristoacuteteles estabelece nas

Categorias que os homocircnimos tecircm o mesmo nome e a razatildeo da essecircncia

diferente ele estabelece em relaccedilatildeo ao animal o homem e a coisa escrita Essa

por sua vez eacute um particiacutepio que estaacute ligado ao homem como possibilidade da

diferenccedila

E Boeacutecio diz

O nome e o verbo os quais evidentemente por si proacuteprios tecircm significaccedilatildeo

constituem neste livro as partes da interpretaccedilatildeo e natildeo menos ateacute o discurso o

165

qual tambeacutem ele proacuteprio visto que seja voz atrelada desde partes

significativas natildeo carece de significaccedilatildeo 45

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 06-linha 20)

Boeacutecio se equivoca na medida em que o nome pode natildeo ser a parte primeira

O enunciado eacute possibilidade de dizer sim mas com certeza junto estaacute a de

dizer natildeo e as duas soacute podem existir na medida em que o diferente estaacute

acessiacutevel ao homem

Como Aristoacuteteles diz nas Categorias

œti aƒ pricirctai oUgraveshellipai dibrvbar tOtilde tolsaquoj yenlloij currenpasin Oslashpokelsaquosqai kuriegravetata

oUgraveshellipai lšgontaimiddot (Categorias 2b-15)

Ainda as primeiras essecircncias satildeo ditas essecircncias principais atraveacutes do

subjazer para todas as outras

E diz Simpliacutecio

καὶ ἡ microὲν λέξις κατηγορία λέγεται ὡς κατὰ τοῦ πράγmicroατος ἀγορευοmicroένη τὸ

δὲ πρᾶγmicroα κατηγόρηmicroα τῆς οὖν κατηγορίας ἤτοι πράγmicroατος ὄντος microετὰ

τῆς σηmicroαινούσης αὐτὸ λέξεως ἢ τῆς σηmicroαντικῆς λέξεως καθόσον ἐστὶν

σηmicroαντική ἑκατέρως ἔχεται καὶ τῶν πραγmicroάτων ἡ κατηγορία ἀπείρων δὲ

45 Interpretationis uero partes hoc libro constituit nomen et uerbum quae scilicet per se

ipsa significant nihil ominus quoque orationem quae et ipsa cum uox sit ex significatiuis

partibus iuncta significatione non caret

166

ὄντων τῶν κατὰ microέρος καὶ ἀκαταλήπτων εἰς δέκα γένη τὰ ἄπειρα ἀνήγαγεν

ὁ ᾽Αριστοτέλης τὰς microὲν οὐσίας πάσας εἰς microίαν συνελὼν τὴν ἀνωτάτω

οὐσίαν ἧς ἐστι καὶ λέξις σηmicroαντικὴ αὐτὴ ἡ οὐσία σύmicroβολον οὖσα τῆς ἐν

τοῖς οὖσιν οὐσίας εἴτε ὑποστάσεως οὔσης εἴτε ἄχρι ἐπινοίας ὑφεστώσηςmiddot

οὐδὲν γὰρ τοῦτο τῇ κατηγορίᾳ διενήνοχενmiddot

E a palavra eacute dita categoria como a que estaacute sendo reclamada da coisa e a

coisa eacute o resultado do ato da categoria Sendo coisa certamente da categoria

a coisa mesma com o que estaacute significando da palavra contanto que eacute

significativa a categoria tem tambeacutem das coisas de cada um dos lados E as

coisas que satildeo sem limites e das privadas de serem tomadas segundo a parte

Aristoacuteteles conduziu as coisas sem limites em direccedilatildeo a dez gecircneros tendo

tirado a todas as essecircncias visando agrave essecircncia mais anterior agrave unidade da

qual a essecircncia tambeacutem eacute palavra significativa sendo siacutembolo mesmo da

essecircncia nas que satildeo seja sendo fundamento seja ateacute colocada como

princiacutepio baacutesico da reflexatildeo Pois esse diferiu em nada com a categoria

(Simpliacutecio ndashsobre as Categorias p 11)

E diz Aristoacuteteles

centpOtilde mn gbrvbarr tAacutej pregravethj oUgraveshellipaj oUgravedemhellipa tradestˆ kathgorhellipa ndashkat oUgravedenOtildej

gbrvbarr Oslashpokeimšnou lšgetaimiddotndash ticircn d deutšrwn oUgravesiicircn tOtilde mn edoj katbrvbar

toagrave centtOgravemou kathgorelsaquotai tOtilde d gšnoj kaˆ katbrvbar toagrave eDaggerdouj kaˆ katbrvbar

toagrave centtOgravemoumiddot aeligsaUacutetwj d kaˆ aƒ diaforaˆ kaˆ katbrvbar ticircn ebdquodicircn kaˆ katbrvbar

ticircn centtOgravemwn kathgoroagraventai kaˆ tOtilden lOgravegon d tradepidšcontai aƒ pricirctai

oUgraveshellipai tOtilden ticircn ebdquodicircn kaˆ tOtilden ticircn genicircn kaˆ tOtilde edoj d tOtilden toagrave

gšnouj ndashOacutesa gbrvbarr katbrvbar toagrave kathgoroumšnou lšgetai kaˆ katbrvbar toagrave

167

Oslashpokeimšnou `rhqraquosetaimiddotndash aeligsaUacutetwj d kaˆ tOtilden ticircn diaforicircn lOgravegon

tradepidšcetai tpound te eDaggerdh kaˆ tbrvbar yentomamiddot sunegravenuma dš ge Atilden iumln kaˆ

toUumlnoma koinOtilden kaˆ ETH lOgravegoj ETH aUgravetOgravej eacuteste ppoundnta tbrvbar centpOtilde ticircn oUgravesiicircn

kaˆ ticircn diaforicircn sunwnUacutemwj lšgetai

Pois a partir (afastando-se) da primeira essecircncia de maneira nenhuma eacute

predicado pois eacute dita de nenhum sujeito e o aspecto das essecircncias segundas

por um lado eacute predicado do indivisiacutevel e por outro o gecircnero tanto do aspecto

como do indivisiacutevel da mesma maneira tambeacutem as diferenccedilas satildeo predicadas

tanto dos aspectos como dos indivisiacuteveis E as primeiras essecircncias admitem a

razatildeo tanto dos aspectos como dos gecircneros e o aspecto a razatildeo do gecircnero

Pois quantos satildeo ditos do predicado tambeacutem seratildeo ditos do sujeito e da

mesma maneira tambeacutem os aspectos e os indivisiacuteveis admitem a razatildeo das

diferenccedilas E pelo menos os nomes iguais eram dos que tambeacutem o nome

comum e a mesma razatildeo De maneira que todas as coisas satildeo ditas a partir

(afastando-se) das essecircncias e das diferenccedilas de modo sinocircnimo

(Categorias-3b-4)

Afastar-se das essecircncias significa que natildeo podem ser alcanccediladas enquanto

forma universal sendo somente encontraacuteveis enquanto diferenccedilas homocircnimas

Assim se explica que a voz (fwnh) se bifurca em dois elementos A fwnh

a(diairetoj e o sunqeth A primeira eacute privada de possibilidade de divisatildeo e

a segunda eacute a possibilidade de colocaccedilatildeo ou posiccedilatildeo junta A fwnh

a(diairetoj se subdivide em vozes de animais e elementos (fonemas) Por

sua vez a segunda se subdivide em fwnh a)semoj (privada de sentido) e

semantikh Essa uacuteltima por sua vez o)noma r(h=ma logoj

168

kai w(sper ou)de grammata pa=si ta au)ta ou)de fwnai ai( au)tai

e de maneira que precisamente nem as mesmas letras para todos nem as

mesmas vozes

(Peri (Ermeneiaj-16 a5)

Natildeo podem ser como letra e como voz em relaccedilatildeo ao som as mesmas

para todos pois a referecircncia aqui natildeo satildeo os nomes e predicados mas

justamente o seu caraacuteter diferenciativo e mutaacutevel a pronunciaccedilatildeo e maneira de

escrever Aqui Aristoacuteteles estaacute no campo do dito pronunciado do escrito com

letras O afastamento da essecircncia primeira permite que as condiccedilotildees de

possibilidade se tornem formas concretas

w(=n mentoi tau=ta shmei=a prwtwn46 tau)ta pa=si paqhmata th=j yuch=j

kai w(=n tau=ta o(moiwmata pragmata h)dh tau)ta

Das coisas primeiras quais contudo essas satildeo sinais as mesmas coisas satildeo

para todas as afecccedilotildees da alma e das que essas satildeo coisas semelhantes jaacute satildeo

as mesmas coisas

(Peri (Ermeneiaj-16a7) 46 Three main interpretations have been advanced Proponents of all tree agree that the

sentiment contained in the clause is lsquowords are primarily signs of affections in the soulrsquo

The disagreement come as to whether lsquoprimarilyrsquo qualifies lsquowordsrsquo lsquosignsrsquo or lsquoaffections

in the soulrsquo According to Ammonius lsquoprimarilyrsquo qualifies lsquoaffections in the soulrsquo

(Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p18)

169

O periacuteodo eacute composto por um paralelismo de relativas Os dois periacuteodos

satildeo iniciados por w(n tau=ta No entanto a partiacutecula mentoi da primeira

frase intensiva-confirmativa mas com aspecto restritivo estabelece uma

ligaccedilatildeo com a segunda frase e um distanciamento com a frase anterior Deve-

se enfatizar que o uso de prwtwn eacute duvidoso e eacute substituiacutedo em outras

versotildees por prwtwj A primeira alternativa que foi escolhida leva o

prwtwn a se ligar com o relativo enquanto a segunda se torna um adveacuterbio e

enfatizaria o modo pela qual as coisas primeiras seriam posteriormente sinais

Enquanto que na primeira alternativa o que seria enfatizado seriam as

proacuteprias coisas primeiras As mesmas coisas para todas as afecccedilotildees da alma e

que se tornam coisas semelhantes como mesmas coisas O genitivo da alma eacute

significativo na medida em que natildeo eacute mais da perspectiva do locativo anterior

das coisas ocorridas na alma mas da alma para as coisas ocorridas Mais uma

vez Aristoacuteteles estabelece uma unidade de ordem A partir da ordem do

conhecimento e do exerciacutecio do conhecimento se coloca em posiccedilatildeo primeira

o da alma para as coisas ocorridas 47 Satildeo a partir dessas semelhanccedilas que os

pensamentos se tornam pensamentos mas com certeza ainda natildeo satildeo

pensamentos mas semelhanccedilas de pensamentos

47 Jene geistigen Gehalte bilden fuumlr Aristoacuteteles wiederum ldquoAngleichungenrdquo (o(moiwmata)

an Bestimmtheiten der Dinge (pragmata)

(Cada conteuacutedo espiritual controi para Aristoacuteteles de novo ldquosemelhanccedilasrdquo nas

determinaccedilotildees da coisa (pragmata))

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p51)

170

Os siacutembolos vieram a ser a partir de operaccedilotildees do intelecto e antes

dessas operaccedilotildees eram indiferenciados vozes simples como algum homem ou

algum cavalo A razatildeo da essecircncia de um homem Aqui haacute uma diferenccedila

fundamental entre o que modernamente se diz da liacutengua como algo distinto

das operaccedilotildees do intelecto coisa que na Greacutecia eacute expresso pela palavra logoj

como uma uniatildeo inseparaacutevel entre as duas coisas

His enim quidquid est in animi intellectibus designatur his namque totus

ordo orationis efficitur

Pois eacute designado com estas faculdades intelectivas tudo aquilo que eacute na alma

pois toda ordem eacute efetuada com estas oraccedilotildees

πρώτως εἶπεν σηmicroεῖα εἶναι τὰ ὀνόmicroατα καὶ τὰ ῥήmicroατα τῶν νοηmicroάτων διότι

δευτέρως καὶ τῶν πραγmicroάτων σηmicroεῖά ἐστιν τῶν γὰρ δ τούτων τὰ microὲν microόνως

ἐξαγγέλλουσιν ὥσπερ τὰ γραφόmicroενα τὰ δὲ microόνως ἐξαγγέλλονται ὥσπερ τὰ

πράγmicroατα τὰ δὲ καὶ ἐξαγγέλλουσι καὶ ἐξαγγέλλονται ὥσπερ τὰ νοήmicroατα

καὶ αἱ φωναί ἐξαγγέλλουσι microὲν τὰ πρὸ αὐτῶν ἐξαγγέλλονται δὲ ὑπὸ τῶν

microετ αὐτά οἷον τὰ νοήmicroατα ἐπειδὴ δεύτερα microέν εἰσιν τῶν πραγmicroάτων πρῶτα

δὲ τῶν φωνῶν καὶ τῶν γραmicromicroάτων ἐξαγγέλλουσι microὲν τὰ πράγmicroατα

ἐξαγγέλλονται δὲ ὑπὸ τῶν φωνῶν ltκαὶgt τῶν γραφοmicroένων πάλιν αἱ φωναὶ

κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ἐξαγγέλλουσι microὲν τὰ πράγmicroατα καὶ τὰ νοήmicroατα

ἐξαγγέλλονται δὲ ὑπὸ τῶν γραφοmicroένων τὰ microέντοι πράγmicroατα οὔτε

ἐξαγγέλλουσί ποτε ἐπειδὴ οὐδέν ἐστιν πρὸ αὐτῶν οὐδὲ τὰ γραφόmicroενα

ἐξαγγέλλονται ὑπό τινος ἐπειδὴ οὐκ ἔχουσί τι microετ αὐτά καὶ ἔστιν φύσει

microὲν πρότερον τὸ πρᾶγmicroα τῶν ἄλλωνmiddot δεῖ γὰρ πρότερον εἶναι φέρε εἰπεῖν τὸν

171

ἵππον καὶ οὕτως τὸ περὶ αὐτὸν νόηmicroα microετὰ δὲ τὸ νόηmicroα τοῦ ἵππου καὶ τὸ

ὄνοmicroα microετὰ δὲ τὸ ὄνοmicroα τὰ γράmicromicroατα εἴπερ ὅλως εἰσὶν γράmicromicroατα

Em primeiro lugar disse ser as significaccedilotildees os nomes e os predicados das

coisas do intelecto porque em segundo lugar satildeo tambeacutem significados das

coisas E pois dessas umas somente anunciam como as coisas escritas e

outras somente satildeo anunciadas como as coisas e outros tanto enunciam como

satildeo enunciados assim como as coisas intelectuais e as vozes E anunciam

umas antes dessas e outras sob efeito dessas depois Tal como as coisas

intelectuais uma vez que as coisas segundas por um lado satildeo das coisas e as

coisas primeiras por outro lado satildeo das vozes e das letras anunciam as

coisas e satildeo anunciadas sob o efeito das vozes e das coisas escritas E em

sentido inverso as vozes segundo o modo proacuteprio anunciam as coisas e as

coisas intelectuais por um lado e por outro satildeo anunciadas sob o efeito das

coisas escritas As coisas com certeza nem anunciam de algum modo uma vez

que nada eacute antes delas nem as coisas escritas satildeo anunciadas sob o efeito de

algo uma vez que natildeo tem algo depois delas E existem por meio da natureza

as coisas das outras Pois eacute preciso ser primeiro supor o cavalo e assim o

pensamento em torno a ele e depois do pensamento do cavalo tambeacutem o nome

e depois do nome as letras se precisamente totalmente satildeo letras

(Stephanus 520)

A partir do 417a14 do Peri Yuxhj Aristoacuteteles comeccedila a fazer distinccedilotildees

mais precisas quanto agraves sensaccedilotildees e as divide em trecircs o concernente ao sentir

(a)isqetikon) o sentir (a)isqanesqai) e o ato de sentir (ai)sqesij) A

ai)sqesij eacute o sentido e o ai)sqetoj eacute o objeto Os objetos se dividem em

172

proacuteprios e ocorridos e os proacuteprios se dividem em objetos proacuteprios e comuns

O que concerne ao sentir natildeo funciona por si mesmo pois soacute existe em

possibilidade portanto necessita do externo para que possa se atualizar O

combustiacutevel natildeo queima sem a combustatildeo Jaacute o sentir e a sensaccedilatildeo existem

tanto como possibilidade como atividade Da mesma maneira o possiacutevel de

sentir (ai)sqetoj) eacute tanto por possibilidade como por atividade Aristoacuteteles

faz a analogia entre sofrer alteraccedilatildeo (pasxein) e se movimentar

(kinei=sqai) com ter atividade (e)nergei=n) Pois a movimentaccedilatildeo eacute alguma

atividade todavia privada de fim

Desse modo reforccedila-se a tese que o autor sustenta dois princiacutepios ao

mesmo tempo tanto o semelhante pelo semelhante como o contraacuterio pelo

contraacuterio jaacute que o possiacutevel de sentir eacute dessemelhante ao sentir e a sensaccedilatildeo

por sua vez eacute semelhante ao sofrer afecccedilatildeo e movimentar-se como atividade

Tambeacutem da atualizaccedilatildeo e da possibilidade faz distinccedilotildees mais precisas Nesse

ponto Aristoacuteteles esclarece como eacute o processo de obtenccedilatildeo do conhecimento

peri men ou)=n toutwn ei)rhtai e)n toi=j peri yuch=j -a)llhj gar

pragmateiaj- e)sti de w(sper e)n th=| yuch=| o(te men nohma a)neu tou=

a)lhqeuein h) yeudesqai o(te de h)dh w(=| a)nagkh toutwn u(parcein

qateron ou(tw kai e)n th=| fwnh=| peri gar sunqesin kai diairesin e)sti

to yeu=doj te kai to a)lhqej ta men ou)=n o)nomata au)ta kai ta

r(hmata e)oike tw=| a)neu sunqesewj kai diairesewj nohmati oi(=on to

a)nqrwpoj h) leukon o(tan mh prosteqh=| ti ou)te gar yeu=doj ou)te

a)lhqej pw shmei=on d e)sti tou=de kai gar o( tragelafoj shmainei

men ti ou)pw de a)lhqej h) yeu=doj e)an mh to ei)=nai h) mh ei)=nai

173

prosteqh=| h) a(plw=j h) kata cronon

A respeito dessas estaacute dito no ldquoDa almardquo --- pois eacute de outra obra-e eacute

possiacutevel como precisamente na alma quando por um lado um pensamento

sem ser verdadeiro ou falso e quando por outro jaacute por meio disso eacute

necessidade subsistir desses a coisa outra assim tambeacutem na voz pois sobre a

junccedilatildeo e a separaccedilatildeo eacute a coisa verdadeira e a coisa falsa pois sobre a junccedilatildeo

e a separaccedilatildeo eacute a coisa verdadeira e a coisa falsa Certamente as mesmas

coisas nomeadas e as coisas predicadas parecem para o pensamento sem

junccedilatildeo e separaccedilatildeo tal como o homem ou a coisa branca quando algo natildeo eacute

acrescentado pois de alguma maneira nem eacute falsa nem verdadeira E eacute sinal

desta coisa pois o Tragelaphos sinaliza algo ainda natildeo eacute coisa verdadeira

ou falsa se natildeo eacute posto diante o ser ou natildeo ser ou de maneira simples ou com

o tempo

(Peri (Ermeneiaj-16 a8)

O falso e o verdadeiro estatildeo em torno da siacutentese e da diferenciaccedilatildeo

que foram criadas pelas afecccedilotildees na alma O espaccedilo e o tempo foram divididos

no comprimento e em passado presente e futuro de modo pertinente agrave divisatildeo

do enunciado Os nomes e os predicados mesmos para o pensamento

aparecem sem a siacutentese e a divisatildeo tal como homem e branco quando natildeo se

acrescenta algo do ser ou natildeo ser quer dizer indiferenciados portanto ainda

fazem parte das operaccedilotildees do intelecto que natildeo se concretizaram em realidade

O uso do aoristo eventual indica um aspecto e consequumlente enquadramento

modal que vem do concreto mas que natildeo eacute mais concreto assim eventual

Poderiacuteamos dizer que sunqesij kai diairesij significam afirmaccedilatildeo e

174

negaccedilatildeo e os dois soacute surgem realmente quando se posicionam no sentido de

acrescentar sentido que eacute possibilitado pelo poder dizer sim e natildeo como

declaraccedilatildeo loacutegica

A passagem remete ao Peri Yuxh=j 416a23 na qual Aristoacuteteles

divide entre os processos do conhecimento aqueles que satildeo por possibilidade

e aqueles que satildeo por atualizaccedilatildeo

Aqueles que satildeo por possiblidade foram afetados pelo gecircnero que eacute a

mateacuteria e possivelmente tem conhecimento e aqueles que satildeo por atualizaccedilatildeo

satildeo capazes de exercitar o conhecimento que adquiriram se as coisas externas

permitirem Este uacuteltimo Aristoacuteteles chama de gramaacutetico ou do que se exercita

pela aritmeacutetica O que exercita o seu conhecimento dependente das causas

externas Mas existe um terceiro que exercita jaacute o que eacute O que eacute pela

atualizaccedilatildeo Nas Categorias Aristoacuteteles se refere a razatildeo da essecircncia (logoj

th=j ou)siaj) como o que delimita os conceitos atraveacutes da sunqesij kai

diairesij Isso implica num acrescentar (prostiqhmi) e subtrair

(a)fairew)48

qewrou=n gar ginetai to e)con thn e)pisthmhn o(per h) ou)k e)stin

a)lloiou=sqai ei)j au(to gar h( e)pidosij kai ei)j e)nteleceian$ h) e(teron

genoj a)lloiwsewj dio ou) kalw=j e)cei legein to fronou=n o(tan fronh=|

a)lloiou=-sqai w(sper ou)de ton oi)kodomon o(tan oi)kodomh=|

Pois o que especula vem a ser o que tem ciecircncia que certamente ou natildeo eacute ser

alterado qualitativamente (pois a acrescentaccedilatildeo eacute para um mesmo e em

48 Ver Metafiacutesica 1043b36-1044a2

175

direccedilatildeo a enteleacutequia) ou um outro gecircnero de alteraccedilatildeo por isso natildeo eacute bom

dizer o que tem entendimento quando entende ser alterado como

precisamente nem o construtor quando constroacutei

(Peri Yuxh=j-417b6)

A passagem remete tambeacutem as Categorias 1b 25-26

Τῶν κατὰ microηδεmicroίαν συmicroπλοκὴν λεγοmicroένων ἕκαστον ἤτοι οὐσίαν σηmicroαίνει ἢ

ποσὸν ἢ ποιὸν ἢ πρός τι ἢ ποὺ ἢ

Das coisas ditas sem nenhuma ligaccedilatildeo cada uma com certeza significa

essecircncia ou quantidade ou qualidade ou relaccedilatildeo ou onde ou

Portanto o enunciado remete agraves condiccedilotildees loacutegicas do verdadeiro e do

falso e isso significa que um (por possibilidade) tem a mera posse possiacutevel do

conhecimento e o segundo (por atualizaccedilatildeo) estaacute separado da opiniatildeo falsa

pela verdadeira o natildeo atualizar em direccedilatildeo ao atualizar Por isso Aristoacuteteles

fala do concernente ao sentir e do que natildeo eacute concernente ao sentir

A diferenccedila didaacutetica entre a divisatildeo do sensiacutevel e do entendimento se

estabelece na atualizaccedilatildeo do externo como particular e do universal como do

conhecimento

ai)tion d o(ti tw=n kaq e(kaston h( kat e)nergeian ai)sqhsij h( d

e)pisthmh tw=n kaqolou

E eacute causador que a sensaccedilatildeo eacute segundo a atividade das coisas segundo o

partiacutecular e a ciecircncia das coisas de modo universal

176

(Peri Yuxh=j- 417b22)

Esses universais estatildeo na alma propriamente pois eles satildeo

propriamente a alma

tau=ta d e)n au)th=| pwj e)sti th=| yuch=| dio noh=sai men e)p au)tw=| o(potan

boulhtai ai)sqanesqai d ou)k e)p au)tw=| a)nagkai=on gar u(parcein to

ai)sqhton

E essas coisas de algum modo estatildeo na alma mesmo Por isso pensar por um

lado sobre o causador quando quer e sentir natildeo sobre o causador Pois eacute

necessaacuterio subsistir o possiacutevel de sentir

(Peri Yuxh=j- 417b25)

Sendo assim o concernente agrave sensaccedilatildeo eacute dito pelo ser afetado e pelo

ser alterado Satildeo duas possibilidades Logo passa-se para o possiacutevel de sentir

que por sua vez eacute dividido em trecircs Duas das coisas mesmas e uma do

ocorrido Das coisas mesmas uma eacute proacutepria da sensaccedilatildeo e a outra comum a

todas As proacuteprias ele explica no Peri Yuxh=j a11

legw d i)dion men o( mh e)ndecetai e(tera| ai)sqhsei ai)sqanesqai kai

peri o( mh e)ndecetai a)pathqh=nai oi(=on o)yij crwmatoj kai a)koh

yofou kai geu=sij cumou= h( d a(fh pleiouj [men] e)cei diaforaj a)ll

e(kasth ge krinei peri toutwn kai ou)k a)pata=tai o(ti crw=ma ou)d o(ti

yofoj a)lla ti to kecrwsmenon h) pou= h) ti to yofou=n h) pou=

177

E digo proacuteprio o que natildeo admite sentir por outra sensaccedilatildeo e sobre o que natildeo

admite estar enganada a visatildeo da cor audiccedilatildeo de som gustaccedilatildeo do sabor E

o tato tem um maior nuacutemero de diferenccedilas mas cada uma julga a respeito

desses e natildeo se engana que eacute cor e natildeo som mas o que eacute colorido ou onde

ou o que eacute o sonoro ou onde

E as comuns no 418a16

ta men ou)=n toiau=ta legetai i)dia e(kasthj koina de kinhsij h)remia

a)riqmoj sch=ma megeqoj

E coisas desse tipo entatildeo satildeo ditas proacuteprias de cada um e comuns

movimento repouso nuacutemero figura magnitude

Passa entatildeo a explicar o ocorrido no 418a20

kata sumbebhkoj de legetai ai)sqhton oi(=on ei) to leukon ei)h Diarouj

ui(oj kata sumbebhkoj gar toutou ai)sqanetai o(ti tw=| leukw=|

sumbebhke tou=to ou(= ai)sqanetai dio kai ou)den pascei h(=| toiou=ton u(po

tou= ai)sqhtou= tw=n de kaq au(ta ai)sqhtw=n ta i)dia kuriwj e)stin

ai)sqhta kai proj a( h( ou)sia pefuken e(kasthj ai)sqhsewj

E segundo o ocorrido eacute dito um possiacutevel de sentir tal como se este branco

fosse filho de Diares Pois sente isso segundo o ocorrido porque ocorreu isso

178

ao branco do que sente por isso em nada eacute afetado enquanto tal sob o efeito

do possiacutevel de sentir E das sensaccedilotildees segundo elas mesmas as proacuteprias de

modo proacuteprio satildeo possiacuteveis de sentir e em relaccedilatildeo as quais a essecircncia por

natureza de cada sensaccedilatildeo

A partir da essecircncia a visatildeo eacute visiacutevel agrave cor que eacute possiacutevel dizer com a

palavra que ainda natildeo tem nome Dessa forma Aristoacuteteles descreve esse

processo como anterior agrave palavra

to gar o(raton e)sti crw=ma tou=to d e)sti to e)pi tou= kaq au(to o(ratou=

kaq au(to de ou) tw=| logw| a)ll o(ti e)n e(autw=| e)cei to ai)tion tou= ei)=nai

o(raton pa=n de crw=ma kinhtikon e)sti tou= kat e)nergeian diafanou=j

kai tou=t e)stin au)tou= h( fusij dioper ou)c o(raton a)neu fwtoj a)lla

pa=n to e(kastou crw=ma e)n fwti o(ra=tai dio peri fwtoj prw=ton

lekteon ti e)stin e)sti dh ti diafanej

Pois o visiacutevel eacute cor e isso eacute a coisa sobre o visiacutevel por si mesmo

E por si mesmo natildeo pela palavra mas que tem o visiacutevel causador do ser em si

mesmo E toda cor eacute concernente agrave movimentaccedilatildeo do diaacutefano segundo a

atividade E a natureza dele eacute isso Por isso natildeo eacute visiacutevel sem luz mas toda a

cor de cada um eacute visiacutevel na luz Por isso a respeito da luz primeiramente deve

ser dito o que eacute Eacute possiacutevel de fato algo diaacutefano

(Peri yuxh=j-419a1)

179

A incerteza se atualiza pela luz A incerteza eacute o diaacutefano transparente

Por isso natildeo se torna visiacutevel sem luz O diaacutefano soacute eacute visiacutevel por uma cor

alheia Segundo Aristoacuteteles a luz natildeo seria um movimento segundo o lugar

(fora) mas mudanccedila qualitativa (a)lloiwsij) do meio transparente Desse

modo o diaacutefano em possibilidade eacute o obscuro e o diaacutefano em atualizaccedilatildeo eacute a

luz Aristoacuteteles interpotildee a presenccedila de um meio para que exista a possibilidade

tanto da visatildeo quanto do som Para a luz este meio eacute o diaacutefano Para o som o

ar Aristoacuteteles passa entatildeo a explicar o som

o( men gar e)nergeia tij o( de dunamij ta men gar ou) famen e)cein

yofon oi(=on spoggon e)ria ta d e)cein oi(=on calkon kai o(sa sterea

kai lei=a o(ti dunatai yofh=sai tou=to d e)stin au)tou= metaxu kai th=j

a)koh=j e)mpoih=sai yofon e)nergeia$ |

Pois por um lado uma certa atividade e por outro uma possibilidade pois

umas coisas natildeo dizemos ter som tal como uma esponja latilde e outras ter tal

como bronze e quantos soacutelidos e lisos porque podem soar (e isso eacute fazer dele

um intermediaacuterio e da audiccedilatildeo um som em atividade)

(Peri Yuxh=j-419b4)

Aristoacuteteles diz que o som vem a ser sempre contra algo e em algo

pois eacute um golpe e por isso eacute impossiacutevel o que eacute um vir a ser som Assim o

som eacute segundo a atividade O som natildeo pode vir a ser sem a mudanccedila de

movimento de um local para outro (fora) e o uno natildeo pode mudar de local

180

Diz Aristoacuteteles no Peri Yuxh=j livro 02 420 b05

peri men ou)=n yofou tauth| diwrisqw h( de fwnh yofoj tij e)stin

e)myucou tw=n gar a)yucwn ou)qen fwnei= a)lla kaq o(moiothta legetai

fwnei=n oi(=on au)loj kai lura kai o(sa a)lla tw=n a)yucwn a)potasin

e)cei kai meloj kai dialekton

A respeito do som dessa esteja determinado E a voz eacute um certo som do

animado pois dos inanimados nenhum tem voz mas segundo uma

semelhanccedila se diz emitirem som tal como o flauta e a lira e quantas outras

dos inanimados tem alongamento melodia e som articulado

ldquoA voz eacute um certo som do animadordquo Isto significa que o ar natildeo se

dissipou e tocou o sensiacutevel Mais uma vez natildeo eacute possiacutevel ser o som mas

somente um certo som por atuar no plano da alma e corpo Daiacute se tornar claro

em que lugar se situa e o que eacute a noccedilatildeo de siacutembolo O siacutembolo ocorre junto agraves

operaccedilotildees agraves afecccedilotildees da alma mas somente enquanto nome e predicado

Segundo Aristoacuteteles as caracteriacutesticas da voz satildeo o alongamento a melodia e

o som articulado

e)oike gar o(ti kai h( fwnh tau=t e)cei polla de tw=n zw|wn ou)k e)cousi

fwnhn oi(=on ta te a)naima kai tw=n e)naimwn i)cquej kai tou=t

eu)logwj ei)per a)eroj kinhsij tij e)stin o( yofoj$ a)ll oi( legomenoi

fwnei=n oi(=on oampi( e)n tw=| )Acelw|w| yofou=si toi=j bragcioij h) tini

e(terw| toioutw| fwnh d e)sti zw|ou yofoj ou) tw=| tuconti moriw|

181

Pois parece que a voz tem essas coisas E muitos dos animais natildeo tecircm voz tal

como os natildeo sanguumliacuteneos e dentre os sanguumliacuteneos os peixes (e isso de modo

expresso se precisamente som eacute uma certa movimentaccedilatildeo do ar) mas os que

dizemos emitirem som tal como os no Aqueloo emitem som com os brocircnquios

ou como alguma outra coisa desse tipo e voz eacute o som do animal natildeo como

uma parte aleatoacuteria

(Peri Yuxh=j-420 b13)

ldquoE a voz eacute o som do animal natildeo como uma parte aleatoacuteriardquo ou seja

qualquer parte do corpo mas uma parte determinada Na verdade a voz serve

para a subsistecircncia do bem enquanto a expressatildeo (e(rmeneia) serve em vista

do bem O som articulado eacute a expressatildeo em vista do bem A voz simples eacute a

voz das categorias a partir da qual o aspecto e o gecircnero se tornam

determinados No indiferenciado natildeo existe o erro mas no discurso

declarativo existe jaacute a possibilidade do falso ou do verdadeiro e portanto a

diferenciaccedilatildeo

o)rganon de th=| a)napnoh=| o( farugx ou(= d e(neka to morion e)sti tou=to

pneumwn toutw| gar tw=| moriw| pleon e)cei to qermon ta peza tw=n

a)llwn dei=tai de th=j a)napnoh=j kai o( peri thn kardian topoj prw=toj

dio a)nagkai=on ei)sw a)na-pneomenon ei)sienai ton a)era w(ste h( plhgh

tou= a)napneomenou a)eroj u(po th=j e)n toutoij toi=j morioij yuch=j proj

thn kaloumenhn a)rthrian fwnh e)stin ou) gar pa=j zw|ou yofoj fwnh

kaqaper ei)pomen-e)sti gar kai th=| glwtth| yofei=n kai w(j oi(

182

bhttontej-a)lla dei= e)myucon te ei)=nai to tupton kai meta fantasiaj

tinoj

E o instrumento para a respiraccedilatildeo eacute a faringe E o pulmatildeo em vista de que

essa parte existe pois tem mais calor por essa parte do que pelas outras os

animais terrestres e precisa da respiraccedilatildeo tambeacutem primeiramente o lugar o

em torno do coraccedilatildeo Por isso eacute necessaacuterio entrar no interior o ar respirado

De maneira que o golpe do ar respirado sob o efeito da alma nessas tais

partes contra a chamada arteacuteria eacute voz (pois natildeo todo som do animal eacute voz

como dissemos pois existe tambeacutem o emitir som com a liacutengua e como os que

tossem mas eacute preciso ser animado o que bate tambeacutem com alguma fantasia49

(Peri Yuxh=j-420 b22)

49 No Peri Yuxh=j a palavra fantasia aparece

No nominativo 403 a8 415 a11 427b14 427b28 428 a1 428 a9 428 a18 428 a24 428

a26 428 a29 428 b09 428b 11 428 b30 429 a01 432 a10 433 a12 433 a20 433 a27

433 b29 434 a4

No acusativo singular

402b23 413b22427b23 428 a10 433 a10 434 a2

No genitivo singular

403 a9 414b16 420b32 427b29 429 a8 432b16 433b29

No nominativo plural

425b25 428 a11

No dativo plural

433 a12

183

shmantikoj gar dh tij yofoj e)stin h( fwnh) kai ou) tou=

a)napneomenou a)eroj w(sper h( bhx a)lla toutw| tuptei ton e)n th=|

a)rthria| proj au)thn

Pois a voz eacute um certo som significativo e natildeo do ar respirado como a tosse

mas com esse bate na arteacuteria para a tosse

(Peri Yuxh=j 421a1)

A fantasia tem relaccedilatildeo com a significaccedilatildeo e se diferencia de um

barulho qualquer como o da tosse que eacute meramente algo percutindo no sistema

respiratoacuterio

Para Boeacutecio o conceito de voz eacute o que se deve determinar primeiro

pois primeiro certamente a voz eacute o que deve ser definido

Pois a intenccedilatildeo de todo livro se torna patente com esta clareza e de modo

manifesto 50

Logo em seguida Boeacutecio daacute a sua definiccedilatildeo de voz

ldquoVoz eacute do ar atraveacutes da liacutengua a percussatildeo que atraveacutes de algumas partes da

garganta as quais se chamam arteacuterias eacute proferida pelo ser vivo Pois alguns

50 Hoc enim perspicuo et manifesto omnis libri pate fiet intentio

184

sons outros existem os quais por meio do mesmo satildeo executados com a

respiraccedilatildeo aos quais a liacutengua natildeo percute como eacute o da tosse Pois esta vem a

ser com a respiraccedilatildeo saindo de certa maneira atraveacutes as traqueias mas com

nenhuma impressatildeo da liacutengua e por isso nem pertence para nenhum dos

elementos pois de nenhum modo eacute capaz de ser escritordquo 51

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 04-linha 18)

E segue a sua definiccedilatildeo alargando o seu significado

Aquela (percussatildeo) tambeacutem eacute possiacutevel ser a definiccedilatildeo de voz como quando a

dizemos ser o som do que deve significar com uma certa imaginaccedilatildeo Daiacute a

diferenccedila estipulada por Boeacutecio entre dicccedilatildeo e locuccedilatildeo Sendo a primeira

meramente uma voz desarticulada e a segunda uma voz articulada52

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 04-linha 26)

51 Vox est aeris per linguam percussio quae per quasdam gutturis partes quae arteriae

uocantur ab animali profertur Sunt enim quidam alii soni qui eodem perficiuntur flatu

quos lingua non percutit ut est tussis Haec enim flatu fit quodam per arterias egrediente

sed nulla linguae impressione formatur atque ideo nec ullis subiacet elementis scribi enim

nullo modo potest Quocirca uox haec non dicitur sedtantum sonus

52 Illa quoque potest esse definitio uocis ut eam dicamus sonum esse cum quadam

imaginatione significandi Vox namque cum emittitur significationis alicuius causa

profertur Tussis uero cum sonus sit nullius significationis causa subrepit 5 potius quam

profertur

185

Mas que esta locuccedilatildeo seja significativa em relaccedilatildeo a aquela tambeacutem eacute

necessaacuterio ser posto que a imaginaccedilatildeo do que deve significar seja alguma

pela qual isto eacute que seja manifestada na voz ou na locuccedilatildeo que seja sem

duacutevida assim o que deve ser dito se neste sopro noacutes emitimos atraveacutes

traqueias em relaccedilatildeo a quem a percussatildeo somente seja da liacutengua eacute voz mas

tal percussatildeo verdadeiramente seja o que reconduza o som em letras

locuccedilatildeo que se alguma forccedila da imaginaccedilatildeo seja posta tambeacutem aquela voz

significativa eacute reconduzida 53

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 05-linha 22)

Para que portanto haja locuccedilatildeo eacute preciso vozmdashisto eacute aquele som que a

liacutengua percute e que tambeacutem a proacutepria voz tenha sido determinada atraveacutes

da liacutengua naquele som que se possa inscrever com letras 54

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 05-linha 19)

Aristoacuteteles esclarece a diferenccedila da voz (fwnh) o som (yofoj) e a

linguagem articulada (dialektoj)55 em ΤΩΝ ΠΕΡΙ ΤΑ ΖΩΙΑ ΙΣΤΟΡΙΩΝ I

488a31 e IV 535a 27

53 Sed ut haec locutio significatiua sit illud quoque addi oportet ut sit aliqua significandi

imaginatio per quam id quod in uoce uel inlocutione est proferatur ut certe ita dicendum

sit si in hoc flatu quem per arterias emittimus sit linguae sola percussio uox est sin uero

talis percussio sit ut in litteras redigat sonum locutio quod si uis quoque quaedam

imaginationis addatur 6 illa significatiua uox redditur

54 Ut igitur sit locutio uoce opus est -- id est eo sono quem percutit lingua ut et uox ipsa

sit per linguam determinata in eum sonum qui inscribi litteris possit

55 Ver Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p46

186

Καὶ τὰ microὲν ψοφητικά τὰ δ ἄφωνα τὰ δὲ φωνήεντα καὶ τούτων τὰ microὲν

διάλεκτον ἔχει τὰ δ ἀγράmicromicroατα καὶ τὰ microὲν κωτίλα τὰ δὲ σιγηλά τὰ δ

ᾠδικὰ τὰ δ ἄνῳδαmiddot πάντων δὲ κοινὸν τὸ περὶ τὰς ὀχείας microάλιστα ᾄδειν καὶ

λαλεῖν E as coisas sonoras e as privadas de som e as das expressotildees de discurso e

dessas as que tecircm linguagem articulada e as privadas de letra tambeacutem por

um lado agraves palradoras e por outro as silenciosas e as que gostam de cantar e

as privadas de canto E de todas eacute comum sobretudo o agradar e falar a

respeito da eacutepoca de procriaccedilatildeo

Φωνὴ καὶ ψόφος ἕτερόν ἐστι καὶ τρίτον διάλεκτος Φωνεῖ microὲν οὖν οὐδενὶ

τῶν ἄλλων microορίων οὐδὲν πλὴν τῷ φάρυγγιmiddot διὸ ὅσα microὴ ἔχει πλεύmicroονα οὐδὲ

φθέγγεταιmiddot διάλεκτος δ ἡ τῆς φωνῆς ἐστι τῇ γλώττῃ διάρθρωσις Τὰ microὲν

οὖν φωνήεντα ἡ φωνὴ καὶ ὁ λάρυγξ ἀφίησιν τὰ δ ἄφωνα ἡ γλῶττα καὶ τὰ

χείληmiddot ἐξ ὧν ἡ διάλεκτός ἐστιν ∆ιὸ ὅσα γλῶτταν microὴ ἔχει ἢ microὴ

ἀπολελυmicroένην οὐ διαλέγεται Ψοφεῖν δ ἔστι καὶ ἄλλοις microορίοις Τὰ microὲν οὖν

ἔντοmicroα οὔτε φωνεῖ οὔτε διαλέγεται ψοφεῖ δὲ τῷ ἔσω πνεύmicroατι οὐ τῷ

θύραζεmiddot οὐδὲν γὰρ ἀναπνεῖ αὐτῶν ἀλλὰ τὰ microὲν βοmicroβεῖ οἷον microέλιττα καὶ τὰ

πτηνὰ αὐτῶν τὰ δ ᾄδειν λέγεται οἷον οἱ τέττιγες Πάντα δὲ ταῦτα ψοφεῖ

τῷ ὑmicroένι τῷ ὑπὸ τὸ ὑπόζωmicroα ὅσων διῄρηται οἷον τῶν τεττίγων τι γένος τῇ

τρίψει τοῦ πνεύmicroατος Καὶ αἱ microυῖαι δὲ καὶ αἱ microέλιτται καὶ τἆλλα πάντα τῇ

πτήσει αἴροντα καὶ συστέλλονταmiddot ὁ γὰρ ψόφος τρῖψις τοῦ ἔσω πνεύmicroατός

ἐστιν Αἱ δ ἀκρίδες τοῖς πηδαλίοις τρίβουσαι ποιοῦσι τὸν ψόφον

187

Voz e som satildeo diferentes e um terceiro eacute a linguagem articulada Afinal

produz um som em nenhuma das outras partes tatildeo pleno como na garganta

Por isso quantos natildeo tecircm pulmotildees nem pronuncia um som E a linguagem

articulada da voz eacute flexiacutevel pela liacutengua A voz e a laringe lanccedilam afinal as

expressotildees de discurso e a liacutengua as privadas de som e as labiais a partir

das quais existe a linguagem articulada Por isso quantas natildeo tecircm liacutengua ou

natildeo estatildeo soltas natildeo conversam E soar satildeo tambeacutem outras partes umas por

um lado cortadas nem soa nem conversa e soa no interior com a respiraccedilatildeo

natildeo para fora Pois respira nenhuma delas de novo mas vibra tal como por

um lado a abelha e as aladas delas e o agradar tal como as cigarras E essas

todas soam por uma membrana sob o diafragma de quantas dividiram tal

como algum gecircnero das cigarras pela fricccedilatildeo da respiraccedilatildeo E as moscas e as

abelhas e todos os outros tambeacutem pelo ato de voar levantando e se reunindo

Pois o som eacute a fricccedilatildeo da respiraccedilatildeo de dentro E os gafanhotos fricccedilionantes

para os comandos fazem o som

Aristoacuteteles segue no texto investigando o olfato e sua semelhanccedila com o

odor e da mesma forma que os outros sentidos determina que existe um meio

um intermediaacuterio que os possibilita No caso do olfato do homem o ar

Diferentemente o gosto e o sabor satildeo objetos tangiacuteveis por isso natildeo

necessitam de intermediaacuterios e do tato o corpo seria o intermediaacuterio

dokou=men gar nu=n au)tw=n a(ptesqai kai ou)den ei)=nai dia mesou a)lla

diaferei to a(pton tw=n o(ratw=n kai tw=n yofhtikw=n o(ti e)keinwn men

ai)sqanomeqa tw=| to metaxu poiei=n ti h(ma=j tw=n de a(ptw=n ou)c u(po tou=

metaxu a)ll a(ma tw=| metaxu w(sper o( di a)spidoj plhgeij

188

Pois agora temos desses a opiniatildeo de tocaacute-los e de nada estar no meio Mas o

taacutectil difere do visiacutevel e do sonoro por que deles temos sensaccedilatildeo por produzir

algo em noacutes o intermediaacuterio dos taacuteteis natildeo sob o efeito do intermediaacuterio mas

junto ao intermediaacuterio como o golpeado atraveacutes de um escudo

(Peri Yuxh=j-423 b11)

Desta maneira Aristoacuteteles define a carne como sendo o intermediaacuterio

do tato Taacuteteis satildeo as diferenccedilas dos corpos enquanto corpos Na verdade

enquanto possibilidade que estaacute em atividade produz a possibilidade enquanto

meacutedia dos excessos Por isso ele consegue discernir pois ele eacute meacutedio

e)ti d w(sper o(ratou= kai a)oratou h)=n pwj h( o)yij o(moiwj de kai ai(

loipai tw=n a)ntikeimenwn ou(tw kai h( a(fh tou= a(ptou= kai a)naptou

a)napton d e)sti to te mikran e)con pampan diaforan tw=n a(ptw=n oi(=on

peponqen o( a)hr kai tw=n a(ptw=n ai( u(perbolai w(sper ta fqartika

kaq e(kasthn men ou)=n tw=n ai)sqhsewn ei)rhtai tupw|

E mais como a visatildeo que era de certo modo do visiacutevel e do privado de

visibilidade e de modo semelhante tambeacutem as restantes coisas contrapostas

assim tambeacutem o tacto eacute do taacutectil e do natildeo taacutectil e natildeo taacutectil eacute tanto o que tem

uma absolutamente pequena diferenccedila dos taacutecteis como o ar foi afetado e os

excessos dos taacutecteis como os destrutivos Estaacute dito entatildeo de maneira

esquemaacutetica segundo cada uma das sensaccedilotildees

189

(Peri Yuxh=j-424 a10)

Assim sendo diz Aristoacuteteles o oacutergatildeo sensorial natildeo recebe a mateacuteria

mas os aspectos da mateacuteria Isto se pode verificar com aquele sentido

correspondente a cada elemento sensiacutevel natildeo enquanto cada um deles eacute dito

mas enquanto tal qualidade segundo a razatildeo

Com certeza surge um problema comum a todos os sentidos pois como

Aristoacuteteles afirma que na voz natildeo existe somente a parte mecacircnica do som

mas alguma fantasia tambeacutem dentro dos outros sentidos isso se repetiria

Logo trata-se de esclarecer o que significa tal fantasia e sua relaccedilatildeo com o

intelecto pois segundo Aristoacuteteles haacute uma meacutedia dos sentidos que eacute julgada

pela razatildeo

a)ll e)kei=noi a(plw=j e)legon peri tw=n legomenwn ou)c a(plw=j ei) d h(

fwnh sumfwnia tij e)stin h( de fwnh kai h( a)koh e)stin w(j e(n e)sti

[kai e)stin w(j ou)c e(n to au)to] logoj d h( sumfwnia a)nagkh kai thn

a)kohn logon tina ei)=nai kai dia tou=to kai fqeirei e(kaston

u(perballon kai to o)xu kai to baru thn a)kohn o(moiwj de kai e)n

cumoi=j thn geu=sin kai e)n crwmasi thn o)yin to sfodra lampron h)

zoferon kai e)n o)sfrhsei h( i)scura o)smh kai glukei=a kai pikra w(j

logou tinoj o)ntoj th=j ai)sqhsewj dio kai h(dea men o(tan ei)likrinh=

kai a)mikta o)nta a)ghtai ei)j ton logon oi(=on to o)xu h) gluku h)

a(lmuron h(dea gar tote o(lwj de ma=llon to mikton sumfwnia h) to

o)xu h) baru a(fh=| de to qermanton h) yukton h( d ai)sqhsij o(

190

logoju(perballonta de luei h) fqeirei e(kasth men ou)=n ai)sqhsij tou=

u(pokeimenou ai)sqhtou= e)stin u(parcousa e)n tw=| ai)sqhthriw| h(=|

ai)sqhthrion kai krinei taj tou= u(pokeimenou ai)sqhtou= diaforaj oi(=on

leukon men kai melan o)yij gluku de kai pikron geu=sij o(moiwj d

e)cei tou=to kai e)pi tw=n a)llwn e)pei de kai to leukon kai to gluku kai

e(kaston tw=n ai)sqhtw=n proj e(kaston krinomen tini kai

ai)sqanomeqa o(ti diaferei a)nagkh dh ai)sqhsei ai)sqhta gar e)stin h(=|

kai dh=lon o(ti h( sarx ou)k e)sti to e)scaton ai)sqhthrion a)nagkh gar

a)n h)=n a(ptomenon au)to krinein to kri=non ou)te dh kecwrismenoij

e)ndecetai krinein o(ti e(teron to gluku tou= leukou= a)lla dei= e(ni tini

a)mfw dh=la ei)=nai ou(tw men gar ka)n ei) tou= men e)gw tou= de su ai)sqoio

dh=lon a)n ei)h o(ti e(tera a)llhlwn dei= de to e(n legein o(ti e(teron

e(teron gar to gluku tou= leukou=legei a)ra to au)to w(ste w(j legei ou(tw

kai noei= kai ai)sqanetai-o(ti men ou)=n ou)c oi(=on te kecwrismenoij

krinein ta kecwrismena dh=lon o(ti d ou)d e)n kecwrismenw| cronw|

e)nteu=qen

(Peri Yuxh=j-425a 26)

Mas aqueles disseram de maneira simples sobre as coisas ditas natildeo de

maneira simples E se a voz eacute uma certa consonacircncia e a voz e a audiccedilatildeo satildeo

como um (e eacute possiacutevel como natildeo um o mesmo) e a consonacircncia eacute uma razatildeo

eacute necessidade tambeacutem a audiccedilatildeo ser uma certa razatildeo E por isso tambeacutem

cada excesso destroacutei tanto agudo como grave a audiccedilatildeo E de modo

semelhante tambeacutem nos sabores a gustaccedilatildeo e nas cores a visatildeo demasiado

191

brilhante ou o tenebroso e no olfato o odor forte tanto doce quanto picante

como o que eacute uma certa razatildeo da sensaccedilatildeoPelo que tambeacutem satildeo agradaacuteveis

quando as que satildeo sem mistura e pura levam a razatildeo tal como o acre o doce

ou salgado pois entatildeo satildeo agradaacuteveis e em geral mais o misto e a

consonacircncia do que o agudo ou grave E o tato o esquentaacutevel ou esfriaacutevel E a

sensaccedilatildeo eacute uma razatildeo56 E as coisas que excedem doem ou destroem

Cada sensaccedilatildeo eacute do sujeito possiacutevel de sentir subsistindo no oacutergatildeo sensiacutevel

enquanto oacutergatildeo sensiacutevel e julga as diferenccedilas do sujeito sensiacutevel tal como

uma visatildeo branca e preta e uma gustaccedilatildeo doce e amarga e de modo

semelhante tambeacutem isso sobre as outras E uma vez que tambeacutem o branco e o

doce e cada um dos possiacuteveis de sentir em relaccedilatildeo a cada um julgamos pelo

que tambeacutem sentimos que diferem Eacute necessidade de fato pela sensaccedilatildeo pois

satildeo coisas possiacuteveis de sentir De onde tambeacutem eacute evidente que a carne natildeo eacute o

oacutergatildeo sensiacutevel extremo pois seria uma necessidade o que julga julgar

tocando E nem de fato pelos separados admite julgar que o doce eacute diverso do

branco mas eacute preciso ambos serem por algo uacutenico coisas evidentes-pois

assim ainda que se eu sentisse do eu por um lado e do tu por outro lado eacute

evidente seria que outras coisas de uns e outros e eacute preciso dizer um que eacute

outro pois o doce eacute diverso do branco Portanto eacute o mesmo que diz tal como

diz assim tambeacutem pensa e sente que certamente natildeo eacute capaz pelos

separados julgar as coisas separadas eacute evidente Que tampouco em tempos

separados de laacute

Assim Aristoacuteteles pensa por meio do tempo indivisiacutevel e inseparaacutevel o

julgar e o pensar e o entrar em contato com objetos sensiacuteveis Por outro lado

56 O negrito eacute meu

192

tambeacutem estabelece a carne natildeo como o orgatildeo uacuteltimo o que remete para a

questatildeo do intelecto

Noacutes soacute podemos julgar o diferente pelo mesmo Aristoacuteteles pergunta se

satildeo possiacuteveis de se separar pelo ser Ou seja se separar logicamente A

ldquofoacutermulardquo aplicada por Aristoacuteteles eacute a divisatildeo entre possibilidade e atividade

pois em possibilidade estaacute cada um dos opostos sensiacuteveis No entanto natildeo eacute o

caso em atividade Logo a uacutenica maneira na qual a mesma coisa possa

simultaneamente ser ou receber os aspectos de dois opostos tais como branco

e preto eacute se tornando divisiacutevel e cessando de ser indivisiacutevel em possibilidade

h) ou)c oi(=on te dunamei men gar to au)to kai a)diaireton ta)n-

antia tw=| d ei)=nai ou) a)lla tw=| e)nergei=sqai diaireton kai

ou)c oi(=on te a(ma leukon kai melan ei)=nai w(st ou)de ta ei)dh

pascein au)tw=n ei) toiou=ton h( ai)sqhsij kai h( nohsij

Ou natildeo eacute capaz Pois o mesmo em possibilidade tambeacutem por um lado eacute

indivisiacutevel em relaccedilatildeo aos contraacuterios e por outro lado natildeo pelo ser mas eacute

divisiacutevel pelo estar atuando e natildeo eacute capaz ser ao mesmo tempo branco e

preto tampouco ser afetado em relaccedilatildeo os aspectos deles se a sensaccedilatildeo e o

ato de pensar satildeo desses tipos

(Peri Yuxh=j -427 a19)

᾽Εντεῦθέν ἐστιν ἡ ἀνατροπὴ τῆς ψευδοῦς λύσεως τῆς ἀπορίας δυνάmicroει

γάρ φησί τὸ αὐτὸ δύναται δέχεσθαι τὰ ἐναντία ἀδιαίρετον ὄν τῷ δὲ εἶναι

οὔ ἀντὶ τοῦ ἐνεργείᾳ δὲ οὐ δύναται δέξασθαι τὰ ἐναντίαmiddot ἐν γὰρ τῷ

193

ἐνεργεῖσθαι διαιρεῖται ἐνεργοῦντος γὰρ φέρε εἰπεῖν τοῦ λευκοῦ καὶ τοῦ

microέλανος διαιρεῖται τὸ ὑποκείmicroενον καὶ διασπᾶται καὶ οὐ microένει ἀδιαίρετον

A refutaccedilatildeo estaacute na libertaccedilatildeo do falso da aporia pois em

possibilidade diz ser possiacutevel admitir o mesmo agraves coisas contraacuterias sendo

indivisiacuteveis Pelo ser no lugar da atividade natildeo eacute possiacutevel admitir as coisas

contraacuterias pois no ser ativo se difere Da atividade deve-se dizer do branco e

do preto divide o sujeito tanto se separa como natildeo permanece indivisiacutevel

(Philoponos- In Aristotelis Peri Yuxh=j Commentaria- 484-18-22)

194

bull Capiacutetulo III A definiccedilatildeo de aoristo A relaccedilatildeo da fantasia e do

intelecto com as vozes simples e enunciado simples e por sua vez em

relaccedilatildeo aos modos eventual optativo e irreal

)Onoma men ou)=n e)sti fwnh shmantikh kata sunqhkhn a)neu cronou

h(=j mhden meroj e)sti shmantikon kecwrismenon e)n gar tw=| Kallippoj

to ippoj ou)den kaq au(to shmainei w(sper e)n tw=| logw| tw=| kaloj

i(ppoj ou) mhn ou)d w(sper e)n toi=j a(ploi=j o)nomasin ou(twj e)cei kai e)n

toi=j peplegmenoij e)n e)keinoij men gar ou)damw=j to meroj

shmantikon e)n de toutoij bouletai men a)ll ou)denoj kecwrismenon

oi(=on e)n tw=| e)paktrokelhj to kelhj

O nome certamente eacute voz significativa segundo o conjuntojunto sem tempo

da qual nenhuma parte eacute coisa significativa separada pois em o cavalo

bonito cavalo em nada sinaliza por si mesmo como precisamente no

discurso para algueacutem o cavalo eacute bonito De fato natildeo em nada como

precisamente nomes simples assim eacute tambeacutem nos que satildeo tranccedilados pois

naqueles de nenhuma maneira a parte eacute significativa e a parte quer nesses de

fato mas separada de nenhuma parte tal como em epaktrokeles (pequena

embarcaccedilatildeo ligeira de piratas) o keles (pequeno barco)

(Peri (Ermeneiaj-16 a19)

195

Esta passagem remete a passagem da Poeacutetica 1457 a10

Nenhuma parte eacute significativa fora do conjuntojunto O contraacuterio equivaleria

a dizer que os nomes simples ou tranccedilados estariam foram do contexto de

compreensatildeo no entanto o significantesignificado estaacute presente dentro de um

contexto coletivo de entendimento Estaacute fora do tempo pois ainda natildeo eacute um

enunciado jaacute que natildeo tem o eacute era ou seraacute

ὄνοmicroα δέ ἐστι φωνὴ συνθετὴ σηmicroαντικὴ ἄνευ χρόνου ἧς microέρος οὐδέν ἐστι

καθ αὑτὸ σηmicroαντικόνmiddot ἐν γὰρ τοῖς διπλοῖς οὐ χρώmicroεθα ὡς καὶ αὐτὸ καθ

αὑτὸ σηmicroαῖνον οἷον ἐν τῷ Θεόδωρος τὸ οὐ σηmicroαίνει

E o nome eacute voz significativa possiacutevel de ser posta junto sem tempo a qual

nenhuma parte eacute significativa por si mesma Pois nos duplos natildeo nos

servimos de modo que tambeacutem eacute significativo o em si mesmo por si mesmo tal

como em Θεόδωρος natildeo significa o dw=ron (presente)

E no 1457 a 31

᾽Ονόmicroατος δὲ εἴδη τὸ microὲν ἁπλοῦν ἁπλοῦν δὲ λέγω ὃ microὴ ἐκ σηmicroαινόντων

σύγκειται οἷον γῆ τὸ δὲ διπλοῦνmiddot τούτου δὲ τὸ microὲν ἐκ σηmicroαίνοντος καὶ

ἀσήmicroου πλὴν οὐκ ἐν τῷ ὀνόmicroατι σηmicroαίνοντος καὶ ἀσήmicroου τὸ δὲ ἐκ

σηmicroαινόντων σύγκειται εἴη δ ἂν καὶ τριπλοῦν καὶ τετραπλοῦν ὄνοmicroα καὶ

E os aspectos do nome por um lado simples e digo simples o que natildeo jaz

junto a partir das coisas significativas tal como terra e por outro lado duplo

e desse um a partir da significaccedilatildeo e privado de significaccedilatildeo a menos que

196

natildeo no nome do que significa e privado de significaccedilatildeo o outro jaz junto a

partir das coisas que significam E fosse nome tanto triplo como quaacutedruplo

como

Os nomes simples e tranccedilados apenas significam alguma coisa mas natildeo

declaram nada A voz semacircntica sem tempo eacute segundo o conjunto junto

(Sunqhkh) da liacutengua mas ainda natildeo foi acrescentado um predicado que

consiste no eacute era ou seraacute Ali natildeo existe tempo dividido em presente passado e

futuro o tempo eacute inseparaacutevel As unidades fundamentais da linguagem satildeo

para Aristoacuteteles aqueles construccedilotildees sonoras de significaccedilatildeo cujas partes por

si natildeo declaram nada Estas construccedilotildees satildeo formadas por um lado de

unidades que satildeo um simples dizer (fasij) Satildeo pensadas com estas unidades

as palavras que entatildeo suportam a expressatildeo da miacutenima significaccedilatildeo conforme

satildeo ordenadas num conteuacutedo singular de significaccedilatildeo por outro lado essas

unidades satildeo sequumlecircncias de sons delimitados que por si ainda natildeo tem

significaccedilatildeo Estas unidades se diferenciam tanto das construccedilotildees sonoras de

significaccedilatildeo como de estruturas de palavras mais complexas como a de um

discurso declarativo ou de um discurso que eacute declarativo (e)uxh) mas natildeo

afirmativo ou negativo A diferenccedila entre voz simples e conceito estaacute

estabelecida aqui como signo sonoro linguumliacutestico e conceito57 Esta passagem

57 Die begriffliche der abstraktion zugaumlngliche Struktur (Formalitaumlt) ist fuumlr Aristoteles

demnach nichts unmitttelbar Reales wie die Substanz sondern gehoumlrt einem anderen

Seinsmodus zu der ldquoideelrdquogenannt werden koumlnnte Erst die Praumldikation von einem realem

Seiendem (ens reale) restituiert den Begriff dem konkreten realen Gegenstand dessen

Eigenschaft er dann beschreibt

197

remete a outra passagem no Peri Yuxh=j 427b 11

h( men gar ai)sqhsij tw=n i)diwn a)ei a)lhqhj kai pa=sin u(p-arcei toi=j

zw|oij dianoei=sqai d e)ndecetai kai yeudw=j kai ou)deni u(parcei w(=| mh

kai logoj fantasia gar e(teron kai ai)sqhsewj kai dianoiaj au(th te

ou) gignetai a)neu ai)sqhsewj kai a)neu tauthj ou)k e)stin u(polhyij

Pois a sensaccedilatildeo dos proacuteprios eacute sempre verdadeira e subsiste para todos os

animais e pensar discursivamente admite tambeacutem o modo falso e natildeo

subsiste em nenhum que natildeo tem a razatildeo pois fantasia eacute algo diverso tanto

da sensaccedilatildeo como do pensamento discursivo e essa (fantasia) natildeo vem a ser

sem sensaccedilatildeo e sem essa (sensaccedilatildeo) natildeo existe consideraccedilatildeo(u(polhyij)

Aristoacuteteles utiliza uma palavra diferente para julgar da que ele vinha

utilizando em passagens anteriores Ele vinha utilizando o verbo krinw e

agora passa a utilizar fronew O primeiro tem sentido de escolher separar

enquanto o segundo pensar no sentido de ter sentimento

Aristoacuteteles afirma que o pensar e o sentir natildeo satildeo a mesma coisa

embora digam pelo mesmo pois existem animais que sentem mas poucos que A estrutura conceitual acessiacutevel da abstraccedilatildeo (Formalidade) eacute para Aristoacuteteles assim

nenhum real imediato como a substacircncia mas sim pertence a um putro modo de ser o qual

poderiacuteamos nomear ldquoidealrdquo Somente a predicaccedilatildeo de um ente real (ens reale) restitui o

conceito para um objeto real concreto cuja propriedade ele entatildeo descreve

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p53-54)

198

pensam Portanto um som como voz eacute modelado como voz material com um

significado Neste ponto Aristoacuteteles introduz a noccedilatildeo de fantasia como que

especificando de forma mais clara o que eacute do sentir e o que eacute do pensar

Introduz assim tambeacutem alguns conceitos importantes 1) fantasia eacute distinto

tanto de sensaccedilatildeo como do pensamento discursivo 2) sem sensaccedilatildeo natildeo existe

fantasia 3) sem sensaccedilatildeo natildeo existe consideraccedilatildeo o pensamento discursivo eacute

o processo pelo qual a consideraccedilatildeo eacute o resultado 4) o ato de pensar natildeo eacute a

mesma coisa que a consideraccedilatildeo Note-se tambeacutem no trecho traduzido que o

ponto e viacutergula depois da palavra razatildeo indica um outro plano da mesma

coisa Na verdade a ecircnfase estaacute na partiacutecula gar como se a fantasia fosse um

tipo especial de sensaccedilatildeo que natildeo se encontra em todo o tipo de animal Assim

como consideraccedilatildeo eacute um tipo especial de pensamento

Remeto a visatildeo de Freudenthal

De Anima III 3 A conexatildeo deste capiacutetulo o uacutenico no qual Aristoacuteteles trata a

fantasia como tal em maiores detalhes eacute o seguinte No capiacutetulo 12 do Livro

II tal como nos dois primeiros capiacutetulos do 03 foi tratada a percepccedilatildeo de

maneira geral No comeccedilo do terceiro capiacutetulo torna-se refutado o aspecto

pensar natildeo eacute nada mais do que um modo de percepccedilatildeo (e)pei de-kai logoj

427 a17-b14) Entatildeo aparece uma digressatildeo para a fantasia a qual em sua

diferenciaccedilatildeo para o pensamento principalmente torna-se demonstrado a

partir da doca atraveacutes de muitos fundamentos (fantasia gar qarralea

b24) Aristoacuteteles dirige-se ao pensamento de volta daacute uma curta preacutevia da

divisatildeo citada por ele mesmo divide entatildeo a regiatildeo inteira do pensamento em

fantasia e u(polhyij e se dirige primeiramente a discussatildeo da

199

fantasia (--lekteon b29) Ela natildeo eacute a)isqhsij (--o(ramata 428 a16)

nem e)pisthmh ou nou=j (--kai yeudhj a18) nem doca (--h( fantasia

b10) A indicaccedilatildeo de sua essecircncia real e de seu fundamento fisioloacutegico (--

gignomenh 429 a2) segue uma deduccedilatildeo de seu nome e uma curta observaccedilatildeo

sobre sua significaccedilatildeo para animais e homens Como aponta este resumo se

coloca tudo em real conexatildeo ateacute a posiccedilatildeo 427 b 14-24 Essa falta de conexatildeo

mostra-se tambeacutem linguumlisticamente Fantasia gar e(teron kai

ai)sqhsewj kai dianoiaj deve fundamentar a determinaccedilatildeo precedente

ou mesmo esclarecer que a percepccedilatildeo e o pensamento satildeo diferentes

1)Porque h( ai)sqhsij tw=n i)diwn sempre satildeo verdadeiros mas o

pensamento tambeacutem eacute falso 2) Porque a percepccedilatildeo a todos os animais

pensar vem somente ao homem Mas como isso pode ser possiacutevel Eacute claro e

inteligiacutevel quando Brandis no mesmo lugar paacutegina 1125 traduz ldquotambeacutem eacute a

percepccedilatildeo de todos os objetos caracteriacutesticos naquele sentido sempre eacute

verdadeira e a todos os animais de modo comum o pensar verdadeiro ou

falso tambeacutem somente se encontram em tais animais os quais parcialmente a

razatildeo pois de ambos devem diferenciar a representaccedilatildeo e assim por dianterdquo

Julius Pacius em seu comentaacuterio para o De Anima daacute o seguinte

esclarecimento do gar ldquoprobat enim distinctionem inter sensum et

ratiocinationem ex eo quod inter utrumque colocatur phantasia quae ab

utroque separatur nam si ambo extrema differunt a meacutedio multo magis

differunt inter serdquo

ldquoPois prova a distinccedilatildeo entre a sensaccedilatildeo e o raciociacutenio a partir dessa coisa

que tambeacutem entre os dois eacute colocada a fantasia que dos dois eacute separada

200

porque se ambos extremos diferem pelo meio muito mais diferem entre sirdquo

Mas esta explicaccedilatildeo eacute muito artificial para poder ter valor de verdade pois

de modo melhor noacutes poderiamos procurar esclarecer da seguinte maneira

ldquopercepccedilatildeordquo assim significava previamenteldquoaparece para todos os animais

pensar somente para poucosrdquo porque natildeo nos eacute permitido objetar que seja a

fantasia um modo de a)isqesij e assim como o pensar natildeo apareccedila a

todos os animais58

Pacius tem uma visatildeo diferente da apresentada como se a fantasia fosse

um tipo diferente tanto da sensaccedilatildeo como do pensamento na medida em que

sensaccedilatildeo eacute diferente de pensamento e presume-se entatildeo que a fantasia seria

um terceiro tipo intermediaacuterio entre eles mas distinto dos dois Esse

argumento natildeo procede totalmente na medida em que Aristoacuteteles utiliza a

palavra outro e natildeo intermediaacuterio depois de fantasia Natildeo eacute verdade que duas

coisas satildeo distintas uma da outra por que uma terceira eacute distinta de ambas

Remeto a uma citaccedilatildeo anterior para poder obter um signifcado mais preciso do

termo

a)ll ou)de to noei=n e)n w(=| e)sti to o)rqw=j kai to mh o)rqw=j to men

o)rqw=j fronhsij kai e)pisthmh kai doxa a)lhqhj to de mh o)rqw=j

ta)nantia toutwn-ou)de tou=to e)sti tau)to tw=| ai)sqanesqai

(Peri yuxh=j- 427b9-11)

Mas nem o pensar em que estaacute o modo correto e o natildeo correto um por lado a 58 (Freudenthal-Uumlber den Begriff des Wortes Phantasia Bei Aristoacuteteles-paacuteg 8 910)

201

distinccedilatildeo correta tanto a inteligecircncia como a ciecircncia como a opiniatildeo

verdadeira e de outro o natildeo correto os contraacuterios dessas coisas e isso natildeo eacute

o mesmo que sentir

Aristoacuteteles parece estabelecer uma visatildeo mais completa de todo o

processo com termos mais especiacuteficos Ao pensar estaacute associado o modo

correto e incorreto e natildeo ao sentir enquanto correto e natildeo correto

h( men gar ai)sqhsij tw=n i)diwn a)ei a)lhqhj kai pa=sin u(parcei toi=j

zw|oij dianoei=sqai d e)ndecetai kai yeudw=j kai ou)deni u(parcei w(=| mh

kai logoj

Pois a sensaccedilatildeo dos proacuteprios eacute sempre verdadeira e subsiste para todos os

animais e pensar discursivamente admite tambeacutem o modo falso e natildeo

subsiste em nenhum que natildeo tem a razatildeo

(peri yuxh=j-427b11)

Parece haver uma ligaccedilatildeo da fantasia com um tipo especial de sensaccedilatildeo

A clara denominaccedilatildeo do conceito de fantasia implica no claro entedimento do

conceito de voz assim como do conceito de intelecto que ele desenvolve

posteriormente Mas Aristoacuteteles diz que fantasia natildeo eacute sensaccedilatildeo embora a

sensaccedilatildeo esteja sempre presente A fantasia natildeo subsiste nem na atividade e

nem na possibilidade da sensaccedilatildeo e natildeo estaacute sempre presente Se a fantasia

fosse sensaccedilatildeo noacutes so poderiacuteamos ver um homem na medida em que parecesse

um homem A fantasia pode ser falsa ou verdadeira Assim sua proximidade

com a opiniatildeo A fantasia tambeacutem natildeo eacute opiniatildeo pois a opiniatildeo acompanha a

feacute e dentre as feras muitas tecircm fantasia mas natildeo feacute Opiniatildeo supotildee persuasatildeo e

202

persuasatildeo supotildee razatildeo portanto natildeo pode ser fantasia Jaacute que muitos animais

tecircm fantasia mas natildeo tecircm razatildeo fantasia natildeo seria nem combinaccedilatildeo de

opiniatildeo com sensaccedilatildeo e nem atraveacutes da sensaccedilatildeo Aristoacuteteles estabelece o

movimento da sensaccedilatildeo como originaacuterio da fantasia e pode ser desta forma

dependente do movimento como a) i))dion (proacutepria) b) kata sumbebhkoj

(segundo o ocorrido) c) koinon (comum)

o(ti men gar leukon ou) yeudetai ei) de tou=to to leukon h) a)llo ti

yeudetai triton de tw=n koinw=n kai e(pomenwn toi=j sumbebhkosin oi(=j

u(parcei ta i)dia legw d oi(=on kinhsij kai megeqoj$ [a( sumbebhke

toi=j ai)sqhtoi=j] peri a( malista h)dh e)stin a)pathqh=nai kata thn

ai)sqhsin

Pois o que eacute branco natildeo se engana mas se isso branco eacute isso ou algo outro

engana-se E terceiro eacute dos comuns que acompanham agraves ocorrecircncias para as

quais subsistem as coisas proacuteprias (e digo tal como a movimentaccedilatildeo e a

magnitude) [as quais ocorre para os sensiacuteveis] a respeito de que jaacute eacute

possiacutevel ser enganado em relaccedilatildeo agrave sensaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-428b21)

Aristoacuteteles diz que a fantasia eacute uma movimentaccedilatildeo sob o efeito da sensaccedilatildeo

do que vem a ser segundo uma atividade E estabelece que a sensaccedilatildeo eacute uma

visatildeo que natildeo existe sem luz dessa forma propotildee que fantasia se derivaria de

faoj

203

Por sua vez Chantraine diz que

La plupart de mots de cette familie reposent sur um radical fan- drsquoougrave est

tire avec lecirc suffixe -ye--yo- fainomai quelques autres son bacirctis sur lecirc

thegraveme alternant fa -fa- dans le futur hapax pefesetai ldquoil apparaitrardquo

fa- dans fasij et ses composeacutes dans ndashfatoj et -fatikoj dans les

adverbes comme a)mfadon La base est lrsquoi-e bh(e)- qui signifie ldquoeacuteclairer

brillerrdquo (skr bhaacute-ti ldquoil luit il eacuteclairerdquo etc voir s u fae Et) et ldquoexpliquer

parlerrdquo (fhmi lat fari etc) lrsquoambivalence seacutemantique de bh(e)- apparait

clairement em grec mecircme par ex dans fasij ldquoapparencerdquo et

ldquodeacutenonciationrdquo dans profasij ldquopremiere manifestation drsquoune maladierdquo et

ldquopretexterdquo dans a)pofainein (faire apparaitre) et ldquodeacuteclarerrdquo

(Dictionnaire Eacutetymologique de Langue Grecque- Pierre Chantraine p 1172)

Que a linguagem grega vem a ser luz ao contraacuterio de muitas filosofias que

pretendem a escuridatildeo se percebe de maneira evidente nos textos A luz eacute a

finalidade da linguagem Desta maneira a sua origem natildeo eacute a obscuridade

mas a incerteza

Peri de tou= moriou tou= th=j yuch=j w(=| ginwskei te h( yuch kai fronei=

ei)te cwristou= o)ntoj ei)te mh cwristou= kata megeqoj a)lla kata

logon skepteon tin e)cei diaforan kai pw=j pote ginetai to noei=n ei)

dh e)sti to noei=n w(sper to ai)sqanesqai h) pascein ti a)n ei)h u(po tou=

204

nohtou= h) ti toiou=ton e(teron a)paqej a)ra dei= ei)=nai dektikon de tou=

ei)douj kai dunamei toiou=ton a)lla mh tou=to kai o(moiwj e)cein w(sper

to ai)sqhtikon proj ta ai)sqhta ou(tw ton nou=n proj ta nohta

A respeito da parte da alma pela qual conhece e julga seja o que eacute separaacutevel

seja natildeo separaacutevel segundo a grandeza mas segundo a razatildeo deve-se

examinar que diferenccedila tem e como entatildeo ocorre o pensar Se de fato eacute o

pensar como precisamente o sentir ou seria afetar seria algo sob o efeito

inteligiacutevel ou algo outro desse tipo Portanto eacute preciso ser coisa impassiacutevel e

eacute possiacutevel de receber do aspecto e em possibilidade desse tipo mas natildeo isso

tambeacutem ser de modo semelhante como precisamente o concernente agrave

sensaccedilatildeo em relaccedilatildeo aos sensiacuteveis assim como o intelecto em relaccedilatildeo aos

inteligiacuteveis

(Peri Yuxh=j-429a10)

A partir do 429a10 Aristoacuteteles passa a definir o intelecto E estabelece que

o intelecto natildeo pode ser afetado mas pode ser receptivo em aspecto e por

possibilidade isto quer dizer o intelecto natildeo existe por semelhanccedila da mesma

maneira como o sensiacutevel pelo sensiacutevel nem como o intelecto para os

inteligiacuteveis ou seja o intelecto recebe formas natildeo idecircnticas dele mas em

aspecto e possibilidade O objeto intelectual eacute caracterizado somente como o

possiacutevel (dunatoj) Com isso Aristoacuteteles pensa o intelecto como natildeo

misturado ao corpo e portanto natildeo pode estar misturado ao corpo enquanto

intelecto natildeo possiacutevel O intelecto eacute uma espeacutecie de capacidade imoacutevel e natildeo

existe enquanto receptiva antes da atividade do pensar A atividade do pensar

eacute anaacuteloga agrave divisatildeo do tempo

205

o( au)toj dh logoj kai peri th=j ta panta decomenhj swmata fusewj

tau)ton au)thn a)ei prosrhteon e)k gar th=j e(auth=j to parapan ou)k

e)xistatai dunamewj-decetai te gar a)ei ta panta kai morfhn

ou)demian pote ou)deni tw=n ei)siontwn o(moian ei)lhfen ou)damh=| ou)damw=j

e)kmagei=on gar fusei panti kei=tai kinoumenon te kai

diaschmatizomenon u(po tw=n ei)siontwn fainetai de di e)kei=na a)llote

a)lloi=on-ta de ei)sionta kai e)xionta tw=n o)ntwn a)ei mimhmata

tupwqenta a)p au)tw=n tropon tina dusfraston kai qaumaston o(n ei)j

au)=qij metimen

De fato a mesma palavra tambeacutem a respeito da natureza que recebe todos os

corpos O mesmo a ela sempre se deve saudar pois natildeo se altera a partir da

possibilidade dela mesma totalmente - e aceita sempre a totalidade das

coisas e nenhuma forma certa vez para nada das que vatildeo tomou semelhante

de nenhuma maneira e para nenhuma circunstacircncia pois por natureza o que

porta a marca jaz para tudo eacute movimentada e habilitada sob o efeito das que

vatildeo e parece outra ou outra por aquelas ndash e as que vatildeo e saem das coisas satildeo

sempre possiacuteveis de imitar tendo sido modeladas a partir deles algum modo

difiacutecil de explicar e maravilhoso o qual por sua vez estaacute a seguir

(Platatildeo- Timeu-50b)

a)nagkh a)ra e)pei panta noei= a)migh= ei)=nai w(sper fhsin )Anaxagoraj

i(na krath=| tou=to d e)stin i(na gnwrizh|paremfainomenon gar kwluei

to a)llotrion kai a)ntifrattei$ w(ste mhd au)tou= ei)=nai fusin

206

mhdemian a)ll h) tauthn o(ti dunatoj o( a)ra kaloumenoj th=j yuch=j

nou=j legw de nou=n w(=| dianoei=tai kai u(polambanei h( yuch$ ou)qen

e)stin e)nergeia| tw=n o)ntwn prin noei=n dio ou)de memi=cqai eu)logon

au)ton tw=| swmati poioj tij gar a)n gignoito h) yucroj h) qermoj ka)n

o)rganon ti ei)h w(sper tw=| ai)sqhtikw=| nu=n d ou)qen e)stin kai eu)= dh oi(

legontej thn yuchn ei)=nai topon ei)dw=n plhn o(ti ou)te o(lh a)ll h(

nohtikh ou)te e)nteleceia| a)lla dunamei ta ei)dh o(ti d ou)c o(moia h(

a)paqeia tou= ai)sqhtikou= kai tou= nohtikou= faneron e)pi tw=n

ai)sqhthriwn kai th=j ai)sqhsewj h( men gar ai)sqhsij ou) dunatai

ai)sqanesqai e)k tou= sfodra ai)sqhtou= oi(=on yofou e)k tw=n megalwn

yofwn ou)d e)k tw=n i)scurw=n crwmatwn kai o)smw=n ou)te o(ra=n ou)te

o)sma=sqai a)ll o( nou=j o(tan ti nohsh| sfodra nohton ou)c h(=tton noei=

ta u(podeestera a)lla kai ma=llon to men gar ai)sqhtikon ou)k a)neu

swmatoj o( de cwristoj o(tan d ou(twj e(kasta genhtai w(j o(

e)pisthmwn legetai o( kat e)nergeian tou=to de sumbainei o(tan

dunhtai e)nergei=n di au(tou=$ e)sti men kai tote dunamei pwj ou) mhn

o(moiwj

kai prin maqei=n h) eu(rei=n kai au)toj di au(tou= tote dunatai noei=n

e)pei d a)llo e)sti to megeqoj kai to megeqei ei)=nai kai u(dwr kai

u(dati ei)=nai ou(tw de kai e)f e(terwn pollw=n a)ll ou)k e)pi pantwn e)p

e)niwn gar tau)ton e)sti$ to sarki ei)=nai kai sarka h) a)llw| h) a)llwj

e)conti krinei h( gar sarx ou)k a)neu th=j u(lhj a)ll w(sper to simon

tode e)n tw=|de tw=| men ou)=n ai)sqhtikw=| to qermon kai to yucron krinei

207

kai w(=n logoj tij h( sarx

Eacute necessidade portanto uma vez que pensa todas as coisas ser sem mistura

como disse Anaxaacutegoras a fim de que domine e isto eacute a fim de que tome

conhecimento (pois estaacute a aparecer no meio o alheio impede e se antepotildee) a

ponto de nem existir nenhuma outra natureza dele a natildeo ser em relaccedilatildeo a

essa que eacute possiacutevel Portanto o chamado intelecto da alma (e digo intelecto

pelo que a alma pensa discursivamente concebe) em nada estaacute em atividade

das coisas que satildeo antes de pensar Por isso nem eacute razoaacutevel a ele estar

misturado no corpo pois viria a ser algum qual quente ou frio ainda que

fosse algum instrumento como precisamente agora com o concernente agrave

sensaccedilatildeo e agora nada eacute E os que de fato bem dizem ser a alma um lugar

dos aspectos exceto que nem a alma total mas do concernente ao intelecto e

os aspectos nem em enteleacutequia mas em possibilidade E que a

impassibilidade do concernente agrave sensaccedilatildeo e do concernente ao pensamento

natildeo satildeo semelhantes eacute evidente sobre os oacutergatildeos sensiacuteveis e da sensaccedilatildeo Pois

a sensaccedilatildeo natildeo eacute possiacutevel sentir a partir do possiacutevel de sentir intenso tal

como de som a partir de sons altos nem ver e ou cheirar a partir de cores ou

cheiros fortes mas o intelecto quando pensa algo intelegiacutevel forte natildeo pensa

menos os inferiores mais ainda mais pois o sensitivo natildeo eacute sem o corpo e o

intelecto eacute separado E quando cada um se vier a ser assim como o que sabe eacute

dito o que sabe segundo a atividade (e isso ocorre quando pode atuar por si

mesmo) eacute de algum modo entatildeo em possibilidade e natildeo de modo semelhante

tambeacutem antes do aprender e perceber pontualmente e entatildeo ele mesmo59

59 O negrito foi colocado para escalarecer um aspecto importante e natildeo estaacute em Aristoacuteteles

208

pode pensar a ele mesmo E uma vez que eacute outra coisa a grandeza e o ser

grandeza tambeacutem a aacutegua e o ser aacutegua (e assim tambeacutem sobre muitos outros

mas natildeo sobre todos pois sobre alguns eacute o mesmo) julga ser o que eacute carne e

julga a carne ou por outro ou o que estaacute de outro modo pois a carne natildeo eacute

sem a mateacuteria mas como o de nariz chato este naquele Pelo sensitivo julga o

quente e o frio dos quais a carne eacute uma certa razatildeo

(Peri Yuxh=j-429 a18)

Aristoacuteteles mostra como a atividade plaacutestica da alma como aquela que se

molda para a totalidade das coisas sem se misturar e ao mesmo tempo

recebendo todas Mas ele faz a diferenciaccedilatildeo do que eacute possibilidade como

capacidade e posteriormente como capacidade que se tornou atividade e assim

duas capacidades diferentes Aristoacuteteles demonstra como o intelecto estaacute

separado do corpo como possiacutevel e como ele eacute capaz de pensar tendo os

pensamentos mais fortes e tambeacutem os fracos ao contraacuterio da capacidade da

sensaccedilatildeo pois esta natildeo eacute capaz de recebendo sensaccedilotildees fortes sentir as fracas

e nem como o intelecto pensar a si mesmo depois de se tornar atividade Com

esta delimitaccedilatildeo estaacute colocada a possibilidade em dois campos o do possiacutevel

por si mesmo e o do possiacutevel por si mesmo depois da ativaccedilatildeo do possiacutevel e

seu retorno como aspecto Dois campos diferentes Pois o possiacutevel por si

mesmo natildeo eacute o mesmo do possiacutevel dos aspectos O possiacutevel por si mesmo eacute

anterior a conhecer e perceber A seguir Aristoacuteteles faz a distinccedilatildeo entre a

grandeza e a possibilidade que podem ser diferentes ou iguais A grandeza e o

ser grandeza a aacutegua e o ser aacutegua Na Metafiacutesica 1037b Aristoacuteteles demonstra

quais satildeo os que tecircm igualdade entre o ser e a grandeza e quais natildeo tecircm e

explicita sobre este assunto Portanto Aristoacuteteles define trecircs instacircncias a

209

primeira sendo a linha reta a segunda da sensaccedilatildeo que define uma certa

proporccedilatildeo e a terceira que nas linhas curvas as extendem e proporcionam a

linha reta na mateacuteria

No Peri Yuxh=j 429 b10 Aristoacuteteles estabelece a ligaccedilatildeo do que eacute por si

mesmo com o que eacute outro e conclui com algumas questotildees

to de ti h)=n ei)=nai ei) e)stin e(teron to eu)qei= ei)=nai kai to eu)qu a)llo

e)stw gar duaj e(terw| a)ra h) e(terwj e)conti krinei o(lwj a)ra w(j

cwrista ta pragmata th=j u(lhj ou(tw kai ta peri ton nou=n

a)porhseie d a)n tij ei) o( nou=j a(plou=n e)sti kai a)paqej kai mhqeni

mhqen e)cei koinon w(sper fhsin )Anaxagoraj pw=j nohsei ei) to

noei=n pascein ti e)stin h(=| gar ti koinon a)mfoi=n u(parcei to men

poiei=n dokei= to depascein$ e)ti d ei) nohtoj kai au)toj h) gar toi=j

a)lloij nou=j u(parxei ei) mh kat a)llo au)toj nohtoj e(n de ti to

nohton ei)dei h) memigmenon ti e(xei o( poiei= nohton au)ton w(sper

ta)=lla

E o que era ser se eacute possiacutevel o outro ser reto e o reto seja pois uma diacuteade

Julga portanto pelo diverso ou pelo que eacute de modo diverso Portanto

inteiramente como as coisas separadas em relaccedilatildeo agrave mateacuteria assim tambeacutem a

respeito do intelecto E haveria uma certa dificuldade se o intelecto eacute simples

e impassiacutevel e nada tem em comum com nada como diz Anaxaacutegoras de que

modo pensaraacute se o pensar eacute algum ser afetado (pois pelo que algo comum

subsiste em ambos um parece fazer e o outro ser afetado) e ainda se

inteligiacutevel tambeacutem eacute o proacuteprio Pois ou o intelecto subsistiraacute em outros se

natildeo segundo outro ele mesmo eacute inteligiacutevel e o inteligiacutevel eacute algo uno pela

210

espeacutecie ou teraacute algo misturado o que o faz inteligiacutevel como precisamente os

demais

(Peri Yuxh=j 429 b21)

Aristoacuteteles define o possiacutevel como as coisas sem a mateacuteria e assim o

mesmo eacute o pensante e o que estaacute pensando E os inteligiacuteveis estatildeo presentes na

mateacuteria em possibilidade e a mateacuteria natildeo estaacute presente nesses E da mesma

maneira para a alma subsiste essa diferenccedila Desta forma o intelecto subsiste

nos seus proacuteprios objetos sem mateacuteria e natildeo subsiste nos objetos com mateacuteria

Portanto existe o princiacutepio de possibilidade de todas as coisas por um lado e

por outro lado o princiacutepio causal e ativo de todas as coisas Aristoacuteteles faz a

analogia com a mateacuteria da mesma forma existe mateacuteria para cada gecircnero de

coisas e aquilo que constitui em possibilidade toda a mateacuteria assim tambeacutem

na alma Mas essa proposiccedilatildeo nos levaria a um objeto mesmo do intelecto que

natildeo tem atividade Portanto trata Aristoacuteteles de introduzir um intelecto ativo

Assim Aristoacuteteles estabelece que um sem o outro natildeo eacute possiacutevel

kai e)stin o( men toiou=toj nou=j tw=| panta ginesqai o( de tw=| panta

poiei=n w(j e(xij tij oi(=on to fw=j tropon gar tina kai to fw=j poiei= ta

dunamei o)nta crwmata e)nergeia| crwmata kai ou(=toj o( nou=j cwristoj

kai a)paqhj kai a)mighj th=| ou)sia| w)n e)nergeia

E existe por um lado tambeacutem o intelecto desse tipo pelo qual vem a ser pelo

todo e por outro pelo tornar-se tudo como uma certa disposiccedilatildeo tal como a

luz pois de certa maneira tambeacutem a luz faz das cores que satildeo em

possibilidade cores em atividade E este intelecto eacute separado sem mistura e

211

impassiacutevel sendo a atividade pela essecircncia

(Peri Yuxh=j 430 a14)

O intelecto segundo Aristoacuteteles eacute passiacutevo e ativo Passivo porque eacute

impassiacutevel e natildeo se mistura com nada mas ativo por que se torna atividade

essencial60 60 Hicks na nota a18 paacutegina 502 sobre a passagem th=| ou)sia| w)n e)nergeia

Diz que By e)nergeia must be understood actual thinking which is nou= e)nergeia cf407

a 20 It is of its very essence to be activity potentiality is altogether excluded This

characteristic is distintive of the active as compared with the receptive intellect The

former is in Zabarelarsquos words ldquosubstancia vere separata per essentiam a materiardquo for to

such substances alone does it belong that they are identical with their own activity and they

are so of their own essence and not through something else Nothing material is in its

essence its own activity or operation The passive intellect can also be said to be identical

with its own operation but it is not e)nergeia ldquosecundum suam substantiamrdquo but because

it was brought to this perfection and made such by another its own essence being pure

potentiality in relation to all intelligibles Cf Metaph 1071 b17 ei) gar mh e)nerghsei

ou)k e)stai kinhsij e)ti ou)d ei) e)nerghsei h( d ou)sia au)th=j dunamij ou) gar e)stai

kinhsij a)i˛dioj e)ndecetai gar to dunamei o)n mh ei)=nai dei= a)ra ei)=nai a)rchn

toiauthn h(=j h( ou)sia e)nergeia 1074 b18 ei)te noei= toutou d a)llo kurion ou) gar

e)sti tou=to o( e)stin au)tou= h( ou)sia nohsij a)lla dunamij ou)k a)n h( a)risth ou)sia

ei)h dia gar tou= noei=n to timion au)tw=| u(parcei 1072 b26 h( gar nou= e)nergeia zwh

e)kei=noj de h( e)nergeia said of the deity I have followed Torstrik Belger and Biehl in

substituting the nominative e)nergeia with Simplicius (243 15 27 37) for the dative

e)nergei with Simplicius (24315 27 37) for the dative e)nergeia of all the MSS of

Them give citing eg for the nominative Metaph a)idion kai ou)sia kai e)nergei

ou)=sa 1072 b 27 cited above Alex Aphr De An 89 16 a)paqhj de w)n kai mh

212

memigmenoj u(lh tini kai a)fqartoj e)stin e)nergeia w)n kai ei)=doj cwrij

dunamewj te kai u(lhj for the dative Metaph 1051 b 28 1071 b 22 29 1072 a 5 sq

b8 417 a 29 b13 431 a 3 e)ntelexeia o)ntoj after Torstrik 99 33 H 183 28 sq Sp

100 6H 184 15 Sp Cf 100 10 sq Sp where Them appeals to the Express testimony of

Arsquos own words ou(tw gar monwj a)n ei)h kaqa fhsin A)r tau)ton h( te ou)sia

au)tou= kai h( e)nergeia There are plenty os instances of both forms of the expression

Die Reduktion des Von-sich-her-Seienden auf die Substanz macht also deutlich daB den

Gegenstand der Meta physik das Seiende bildet sofern es definitorisch nicht ldquorelationalrdquo

sondern eigenstaumlndig ist Diesem Verstaumlndnis der Metaphysik entspricht auch eine

Definition der per-se-Bestimmung in Met V 18 ldquoper serdquosei diejnige Bestimmung die

einem einzelnen Ding zukomme sofern es ldquoalleinigrdquo (mon $(= monon) sei

Dementsprechend ist es das ldquoAbgegrenzterdquo ldquoSeparaterdquo (kexwrismenon) welches von

sich her existiert (vgl 1022a35-36) Denn indem etwas aus sich selbst heraus gegen anderes

abgegrenzt ist gehoumlrt nichts ldquoAumluBeresrdquo zu seinem Konstitutiva Folglich untersucht die

Metaphysik das Seiende insofern seine Bestimmungen ihm aufgrund seiner selbst

zukommen und nicht in Relation zu Wesensfremden Gegenstand der Metaphysik ist also

die Struktur des ldquoAn sich Seinsrdquo

A reduccedilatildeo do ente-por-si para a substacircncia torna claro que o objeto da Metafiacutesica do ente

constroacutei enquanto definidor natildeo ldquorelacionalrdquo mas sim eacute independente Este entendimento

da metafiacutesica corresponde tambeacutem uma definiccedilatildeo da determinaccedilatildeo por si na MetV 18

ldquoPor si eacute aquela determinaccedilatildeo a qual chega uma coisa enquanto ldquouacutenicardquo (mon $(=

monon) Em conformidade com isso eacute ldquodelimitadardquo ldquoseparadardquo (kexwrismenon) a qual

existe por si (compare 1022a35-36) Pois enquanto alguma coisa por si mesma para fora

estaacute delimitada em direccedilatildeo a outra pertence nada ldquode forardquo para o seu constitutivo Por

consequumlecircncia investiga a Metafiacutesica o ente enquanto suas determinaccedilotildees para ele em

funccedilatildeo de si mesmo chegam e natildeo em relaccedilatildeo a essecircncias estranhas Objeto da Metafiacutesica eacute

tambeacutem a estrutura do ldquoser em sirdquo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p24)

213

Ao que vem a ser tudo Aristoacuteteles corresponde com o que faz tudo O

primeiro sendo intelecto passivo e o segundo ativo A analogia com a luz eacute

significativa na medida em que a luz ativa as cores em possibilidade o

intelecto que faz ativa o intelecto possiacutevel A natureza essencial do intelecto

possiacutevel eacute ser atividade Aristoacuteteles entatildeo estabelece que intelecto em

atividade eacute o mesmo que a coisa conhecida e que o intelecto passivo eacute

ininterrupto enquanto o ativo ora pensa ora natildeo pensa Portanto o intelecto

passivo eacute imortal e sempre tempo enquanto o intelecto ativo eacute pereciacutevel

Dessa forma seratildeo trecircs etapas 1) A primeira sem tempo e anaacuteloga a

totalidade das coisas e impassiacutevel 2) A que jaacute eacute sempre tempo e eterna que

noacutes natildeo lembramos 3)E a terceira que conteacutem a subdivisatildeo do tempo e eacute

afetada

(H men ou)=n tw=n a)diairetwn nohsij e)n toutoij peri a( ou)k e)sti to

yeu=doj e)n oi(=j de kai to yeu=doj kai to a)lhqej sunqesijtij h)dh

nohmatwn w(sper e(n o)ntwn-kaqaper )Empedoklh=j e)fh h(=| pollw=n men

korsai a)naucenej e)blasthsan e)peita suntiqesqai th=| filia| ou(tw

kai tau=ta kecwrismena suntiqetai oi(=on to a)summetron kai h(

diametroj-a)n de genomenwn h) e)somenwn ton cronon prosennow=n [kai]

suntiqhsi to gar yeu=doj e)n sunqesei a)ei kai gar a)n to leukon mh

leukon fh=| to leukon kai to mh leukon suneqhken e)ndecetai de kai

diairesin fanai panta a)ll ou)=n e)sti ge ou) monon to yeu=doj h) a)lhqej

214

o(ti leukoj Klewn e)stin a)lla kai o(ti h)=n h) e)stai

O ato de pensar afinal dos indivisiacuteveis nesses em torno das coisas o falso natildeo

existe Mas para os quais tambeacutem o falso e o verdadeiro uma certa

composiccedilatildeo jaacute dos pensamentos como precisamente das coisas que satildeo uma

unidademdashconforme disse Empeacutedocles ldquopor onde de muitos nasceram cabeccedilas

privadas de pescoccedilordquo e em seguida satildeo compostas pela amizade assim esses

que satildeo separados se compotildee tal como o incomensuraacutevel e a diagonal e se

dos que aconteceram ou viratildeo a ser o que se pensa em acreacutescimo compotildee o

tempo Pois o falso eacute sempre na composiccedilatildeo pois tambeacutem o branco eacute dito

natildeo branco juntou-se o natildeo branco E admite tambeacutem dizer que tudo eacute

divisatildeo Mas entatildeo existe natildeo somente o falso e o verdadeiro porque Cleacuteon

eacute branco mas porque era ou porque seraacute

(Peri Yuxh=j 430 a26)

Aristoacuteteles estabelece o intelecto passivo como ausente de verdade e

falsidade assim como o intelecto ativo tendo a presenccedila dos dois elementos

Tambeacutem o acreacutescimo do tempo e o conceito de divisatildeo e junccedilatildeo jaacute

especificados anteriormente estatildeo estabelecidos neste trecho como parte do

que eacute intelecto ativo Estabelecendo uma analogia com os conceitos de

negaccedilatildeo que Aristoacuteteles difere noacutes teriacuteamos o primeiro conceito de negaccedilatildeo

enquanto categorias61 e como separaccedilatildeo diairesij62 O segundo enquanto

61 Ver Metafiacutesica 1089a26 e 1051a34

62 Ibidem 1067b25 e 1051a34

215

negaccedilatildeo no sentido de falsidade (mh o)n w(j yeu=doj)63 E o terceiro no

sentido de natildeo ser no sentido de possibilidade (Dunamij)64 que eacute o oposto ao

primeiro

Para Aristoacuteteles o conceito de negaccedilatildeo expressa um natildeo ser65 quer dizer a

ausecircncia do negado como algo que necessariamente natildeo tem a presenccedila de

uma determinaccedilatildeo positiva66 Portanto trata-se de uma carecircncia que expressa

o optativo Portanto aqui parece existir uma identidade entre o conceito de

negativo e a negaccedilatildeo predicativa

E)sti de dunaton tou=to (= e)an u(parc$ h( e)nergeia ou(= legetai

e)xein thn dunamin ou)den e)stai a)dunaton

63 Ibidem 1026a35

64 Ibidem 1069b271089a261051a341067b25

65 Ibidem 1012a16-17 1014a14-15 66 Die ldquoNegation gemaumlB den Kategorienrdquo druumlckt im Gegensatz zum ldquoNichtsein im Sinne

der Potenzrdquo in der Regel ein ldquoanders seinrdquo aus dh sie steht fuumlr andere positive Gehalte die

dem Negierten gegenuumlber different sind (vgl 1007a16-20) Wird gesagt daB ein

Gegenstand nicht weiB ist so liegt dies zB darin begruumlndet daB er schwarz ist

A ldquonegaccedilatildeo conforme as Categoriasrdquo expressa em oposiccedilatildeo ao ldquonatildeo ser em sentido de

possibilidaderdquo em regra um ldquooutro serrdquo isto eacute ela se posiciona para outros conteuacutedos

positivos os quais satildeo diferentes perante ao negado (compare 1007 a16-20) Torna-se dito

que um objeto natildeo eacute branco isso signifca que por exemplo junto a isso fundamenta-se que

ele eacute preto

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p86)

216

E isso eacute possiacutevel para que se subsiste a atividade que eacute dito ter a

possibilidade que nada seraacute privado de possibilidade

(Metafiacutesica-1047 a24)

to de e(n poiou=n e(kaston tou=to o( nou=j to d a)diaireton e)pei dicw=j h)

dunamei h) e)nergeia| ou)qen kwluei noei=n to diaireton amph(=| a)diaireton

oi(=onamp o(tan noh=| to mh=koj a)diaireton gar e)nergeia|$ kai e)n cronw|

a)diairetw| o(moiwj gar o( cronoj diairetoj kai a)diairetoj tw=| mhkei

ou)koun e)stin ei)pei=n e)n tw=| h(misei ti e)noei e(katerw| ou) gar e)stin a)n

mh diaireqh=| a)ll h) dunamei

E o que faz a unidade em relaccedilatildeo a cada um o intelecto eacute isso E uma vez

que o possiacutevel do privado de divisatildeo eacute dito de dois modos ou em

possibilidade ou em atividade nada impede pensar o privado de divisatildeo

quando pensa o comprimento (pois eacute privado de divisatildeo em atividade)

tambeacutem em um tempo indivisiacutevel pois o tempo eacute divisiacutevel e privado de divisatildeo

de modo semelhante ao comprimento e entatildeo eacute possiacutevel dizer na metade o

que pensava a cada um pois natildeo eacute se natildeo for divisiacutevel de outro modo que em

possibilidade

(Peri Yuxh=j-430 b5)

Portanto indivisiacutevel de dois modos pelo possiacutevel e pela atividade o intelecto

eacute a unidade dos dois Em possibilidade indivisiacutevel quer dizer pelo aspecto

Em atividade e indivisiacutevel unidade de tempo e espaccedilo O intelecto impassiacutevel

estaacute sempre presente sem se misturar pois eacute impassiacutevel enquanto unidade de

tempo e de espaccedilo Comprimento eacute privado de divisatildeo em atividade e ao

217

mesmo tempo eacute pensado como tempo indivisiacutevel Portanto eacute possiacutevel de se

caracterizar o modo enunciativo como o divisiacutevel por possibilidade ou por

incomensurabilidade Portanto em primeiro lugar se estabelece o privado de

divisatildeo pois o dividido na verdade jaacute conteacutem o privado de divisatildeo enquanto o

contraacuterio natildeo eacute verdadeiro67 Assim como Aristoacuteteles diz na Metafiacutesica

1053b25

e)ti drsquoo(moiwj e)pi pantwn a)nagka=iacuteon e)xein legetai drsquoisaxw=j

to o)n kai to e(n

E ainda eacute necessaacuterio ser de modo semelhante sobre todos e o que eacute e o um

eacute dito no mesmo nuacutemero de modos

67 Aristotle himself links ldquoonerdquo and ldquobeingrdquo closely he asserts that ldquohellipbeing (to o)n) and

one are the same and a single nature through following from one another as cause and

principle but not as indicated by a single accounthellipso there must be as many species of

being as of onerdquo[1003b22-34]

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 63)

In Met IV4 formuliert Aristoteles die Moumlglichkeitsbedingung dafuumlr daB stimmliche

Laute etwas bedeuten koumlnnen Der Begriff (logoj) der die Bedeutung eines einfachen

Wortes bildet muB (fuumlr sich betrachtet) ein ldquoEinesrdquo (e(n) sein etwas Ungeteiltes

Na Met IV4 formula Aristoacuteteles a condiccedilatildeo de possibilidade que a concordacircncia

possa significar algo O conceito (logoj) o qual constroacutei a significaccedilatildeo de uma simples

palavra deve ser (considera por si) um ldquoumrdquo (e(n) isto eacute alguma coisa natildeo divisiacutevel

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p55)

218

h( de stigmh kai pa=sa diairesij kai to ou(twj a)diaireton dhlou=tai

w(sper h( sterhsij kai o(moioj o( logoj e)pi tw=n a)llwn oi(=on pw=j to

kakon gnwrizei h) to melan tw=| e)nantiw| gar pwj gnwrizei dei= de

dunamei ei)=nai to gnwrizon kaie)nei=nai e)n au)tw=| ei) de tini mhden

e)stin e)nantion [tw=n ai)tiwn] au)to e(auto ginwskei kai e)nergeia e)sti

kaicwriston e)sti d h( men fasij ti kata tinoj w(sper kai h(

a)pofasij kai a)lhqhj h) yeudhj pa=sa

O ponto e toda divisatildeo e assim o privado de divisatildeo eacute mostrado como

privaccedilatildeo E eacute semelhante o discurso sobre os outros tal como em relaccedilatildeo ao

mal se toma conhecimento ou o negro pois de algum modo toma-se

conhecimento pelo contraacuterio Mas eacute preciso ser o que toma conhecimento em

possibilidade e tambeacutem ser dentro nele E se a algo natildeo existe contraacuterio dos

que causam ele conhece a si mesmo e a atividade eacute tambeacutem possiacutevel agrave

separaccedilatildeo E eacute algo de algo como precisamente a afirmaccedilatildeo e toda

verdadeira ou falsa

(Peri yuxh=j-430 b24)

A operaccedilatildeo do intelecto significa algo mas natildeo declara nada de loacutegico

pois que ainda natildeo existe a mediaccedilatildeo com o eacute ou o natildeo eacute seja ela de modo

simples em relaccedilatildeo as indiferenciaccedilotildees ou em relaccedilatildeo ao diferenciado dividido

no tempo O nome eacute o que concerne a uma operaccedilatildeo do intelecto mas ainda

indiferenciada concerne agrave voz significativa e ainda sem tempo passado

presente e futuro A separaccedilatildeo eacute fundamental para que se constitua a voz

219

significativa declarativa Existindo separaccedilatildeo existe a relaccedilatildeo com o outro Agrave

primeira etapa do apetite de saber apenas o conjunto semacircntico isolado eacute

integrado o conjunto junto de relaccedilotildees de uma voz com outra Assim o

enunciado pressupotildee uma outra integraccedilatildeo como unidade de tempo e espaccedilo

A palavra Sunqhkh indica o significado e o significante juntos num

conjunto Eacute o junto conjunto que define o enunciado integrado a divisatildeo de

tempo

Aristoacuteteles se refere aos nomes simples e tranccedilados como natildeo sendo

enunciativos Tanto Epatrokeles como Keles natildeo satildeo significativos separados

to de kata sunqhkhn o(ti fusei tw=n o)nomatwn ou)den e)stin a)ll o(tan

genhtai sumbolon e)pei dhlou=si ge ti kai oi( a)grammatoi yofoi oi(=on

qhriwn w(=n ou)den e)stin o)noma

E segundo o conjunto-junto porque nenhum dos nomes eacute por natureza mas

ao contraacuterio quando vier a ser coisa simboacutelica uma vez que pelo menos

evidenciam algo tambeacutem os ruiacutedos iletrados tal como das feras dos quais em

nada eacute coisa nomeada

(Peri (Ermeneiaj-16 a26)

A voz significativa soacute eacute significativa enquanto siacutembolo Outra

referecircncia eacute a dos ruiacutedos que natildeo tem relaccedilatildeo com as letras como por

exemplo o das feras Esse tambeacutem natildeo eacute voz significativa embora manifeste

algo mas natildeo como coisa nomeada

220

to d ou)k a)nqrwpoj ou)k o)noma ou) mhn ou)de kei=tai o)noma o( ti dei=

kalei=n au)to -ou)te gar logoj ou)te a)pofasij e)stin

E o natildeo homem natildeo eacute coisa nomeada portanto nem mesmo coisa nomeada

jaz em relaccedilatildeo agrave coisa nomeada eacute preciso chamaacute-la algo Pois nem eacute

discurso nem eacute negaccedilatildeo

(Peri (Ermeneiaj-16 a 30)

O natildeo homem tambeacutem natildeo eacute voz significativa pois para secirc-lo eacute preciso

chamar algo pois natildeo eacute discurso pois ele natildeo chama nada e nem nega nada

pois tambeacutem natildeo declara coisa alguma Portanto ou)k a)nqrwpoj

verdadeiramente natildeo eacute um nome nem um logoj nem uma a)pofasij nem

um r(hma68 Tambeacutem natildeo significa um objeto seja particular ou geral

a)ll e)stw o)noma a)oriston

Mas seja a coisa nomeada indefinida

(Peri (Ermeneiaj-16 a 32)

Chamam-se nomes indeterminados nomes isolados porque na verdade

natildeo se relacionam com outro nome enquanto duraccedilatildeo e teacutermino Satildeo pontuais

to de Filwnoj h) Filwni kai o(sa toiau=ta ou)k o)nomata a)lla ptwseij

o)nomatoj logoj de e)stin au)tou= ta men a)lla kata ta au)ta o(ti 68 Ver 19b10 onde ele define o ou)k a)nqrwpoj como nome indefinido

221

demeta tou= e)stin h) h)=n h) e)stai ou)k a)lhqeuei h) yeudetai -to d o)noma

a)ei- oi(=on Filwnoj e)stin h) ou)k e)stin ou)den gar pw ou)te a)lhqeuei

ou)te yeudetai

E o nome de Fiacutelon ou para Fiacutelon e quantos desses tipos natildeo satildeo coisas

nomeadas mas casos de nomes E o discurso eacute dele as outras coisas com as

coisas mesmas e que com o nome natildeo era ou natildeo seraacute verdadeiro ou falso

(Peri (Ermeneiaj-16b1 )

Aristoacuteteles enfatiza tambeacutem a diferenccedila dos nomes significativos e das

flexotildees de nomes A simples flexatildeo de nome natildeo o torna significativo

enunciativo Somente o nome no nominativo eacute um nome O restante satildeo

flexotildees de nomes O discurso eacute dele como as outras coisas segundo as mesmas

coisas e que com o nome eacute ou era ou seraacute natildeo eacute verdadeiro nem falso O

nome sempre eacute ou natildeo eacute Este primeiro indiacutecio relativo ao nome supotildee a natildeo

existecircncia de outra possibilidade aleacutem de ser ou natildeo ser

(Rh=ma de e)sti to prosshmai=non cronon ou(= meroj ou)den shmainei

cwrij e)sti de tw=n kaq e(terou legomenwn shmei=on legw d o(ti

prosshmainei cronon oi(=on u(gieia men o)noma to d u(giainei r(h=ma

prosshmainei gar to nu=n u(parcein kai a)ei tw=n u(parcontwn shmei=on

e)stin oi(=on tw=n kaq u(pokeimenou---to de ou)c u(giainei kai to ou)

kamnei ou) r(h=ma legw prosshmainei men gar cronon kai a)ei kata

tinoj u(parcei th=| diafora=| de o)noma ou) kei=tai a)ll e)stw a)oriston

r(h=ma o(ti o(moiwj e)f o(touou=n u(parcei kai o)ntoj kai mh o)ntoj

222

o(moiwj de kai to u(gianen h) to u(gianei= ou) r(h=ma a)lla ptw=sij

r(hmatoj diaferei de tou= r(hmatoj o(ti to men ton paronta

prosshmainei cronon ta de ton perix - au)ta men ou)=n kaq au(ta

legomena ta r(hmata o)nomata e)sti kai shmainei ti -i(sthsi gar o(

legwn thn dianoian kai o( a)kousaj h)remhsen- a)ll ei) e)stin h) mh

ou)pw shmainei ou) gar to ei)=nai h) mh ei)=nai shmei=on e)sti tou=

pragmatoj ou)d e)an to o)n ei)ph|j yilon au)to men gar ou)den e)stin

prosshmainei de sunqesin tina h(n a)neu tw=n sugkeimenwn ou)k e)sti

noh=sai

E o predicado eacute coisa significante que acrescenta tempo da qual a parte

significa nada em separado e o predicado eacute um sinal das coisas ditas de

outro E digo que significa que acrescenta tempo tal como a sauacutede eacute um

nome e ele tem sauacutede predicado pois significa subsistir em relaccedilatildeo ao

agora E sempre eacute sinal dos que subsistem tal como dos que subsistem do

sujeito E eu digo natildeo tem sauacutede e natildeo estaacute doente natildeo eacute predicado embora

ele signifique por um lado o que acrescenta tempo e subsista sempre de

algueacutem mas por outro lado um nome natildeo subjaz para a diferenccedila mas seja

coisa indeterminada predicado que de maneira semelhante subsiste de

qualquer um tambeacutem do que eacute ou do que natildeo eacute E de maneira semelhante

tambeacutem foi saudaacutevel ou haacute de ser natildeo eacute predicado mas casos de predicado

e difere do predicado por um lado o tempo que estaacute presente que acrescenta

tempo e os outros por outro lado o tempo externo Os predicados mesmos

que satildeo ditos segundo eles mesmos satildeo coisas nomeadas e significam algo

pois o que diz coloca em peacute o raciociacutenio e o que ouviu se mantem calmo mas

223

se eacute ou natildeo eacute ainda natildeo significa pois nem mesmo o ser ou natildeo ser eacute

significante da coisa nem quando tu disseres agrave coisa que eacute simples Pois a

coisa mesma natildeo eacute e significa em relaccedilatildeo a alguma composiccedilatildeo a que sem

dos cojazentes natildeo eacute possiacutevel pensar

(Peri (Ermeneiaj-16b3 )

O predicado eacute o que acrescenta tempo a qual a parte em nada significa

separada O predicado eacute um sinal das coisas ditas de outro Nem o sujeito seja

como composiccedilatildeo de palavras nem o predicado sozinhos satildeo enunciados na

medida em que a unidade de espaccedilo e tempo soacute existe na medida em que

existe imagem Aristoacuteteles tambeacutem fundamenta o que eacute um verbo indefinido

que embora acrescente tempo e pertenccedila a alguma coisa natildeo satildeo estritamente

verbos mas somente de modo indefinido Aristoacuteteles estabece uma

similaridade dos verbos indefinidos com as flexotildees de verbos e desta maneira

tanto um como outro podem ser predicados do sujeito como aquilo que

pertence ao que existe e natildeo existe embora a predicaccedilatildeo seja correta ela natildeo eacute

suficiente para que o sujeito exista as flexotildees do verbo soacute podem pressupor

um sujeito existindo em algum tempo enquanto os verbos indefinidos nem

pressupotildee que um verbo exista ou seja natildeo pressupotildee em tempo algum

embora dentro da ordem o pensar impassiacutevel soacute apareccedila com a atividade e a

atividade soacute venha a ser pela capacidade Portanto Aristoacuteteles faz uma aguda

distinccedilatildeo com relaccedilatildeo ao significado do verbo ser nos seus diferentes niacuteveis

gramatical sintaacutetico funcional e semacircntico69

69 Aristotle says that a verb taken by itself is a name and signifies somethingmdashbut not that

[something] is That is it does not make an assertion of existence outside of a statement

For (If we ignore the implicit subject provided by the verb as Aristotle seems to) the verb

224

A traduccedilatildeo editada pela Oxford leva em conta o manuscrito de Porfiacuterio Neste

manuscrito contempla-se natildeo a passagem ou) gar to ei)=nai h) mh ei)=nai mas

ou)de Portanto teriacuteamos duas alternativas para a traduccedilatildeo deste periacuteodo A

primeira que diz que nem mesmo o verbo ser ou natildeo ser significa alguma

coisa e a segunda que diz que natildeo o verbo ser ou natildeo ser A primeira

alternativa levaria a um ou)deou)de e a segunda um natildeonatildeo A primeira

alternativa leva em conta o aspecto significativo do verbo enquanto a segunda

meramente copulativo A primeira seria relativa agrave preeminecircncia do secundum

adiacens e a segunda seria relativa agrave preeminecircncia do tertium adiacens

by itself has no subject provided about which to assert Aristotle makes a similar point

about the name[16 b 22-25]

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 111)

Denn nur als Praumldikat eines Ausagesatzes kann ein Wort einerseits ldquofuumlr etwas von etwas

anderen Gesagtesrdquo d h fuumlr eine Eigenschaft die mit seiner Hilfe einem

ldquozugrundeliegenden Gegenstandrdquo zugesprochen wird ldquoein Zeichen seinrdquo und andererseits

zu dem was es ein solches Zeichen bedeutet ldquodie Zeit hinzubedeutenrdquo d h mit

hinzubedeuten daB die Eigenschaft fuumlr die es ein Zeichen ist dem Gegenstand dem sie

zugesprochen wird ldquojetzt zukommtrdquo

(Pois somente como predicado de um discurso declarativo pode uma palavra por seu lado

ldquopara alguma coisa de alguma outra coisa ditardquo isto eacute para uma caracteriacutestica a qual torna-

se dita com sua ajuda para um ldquoobjeto fundamentalrdquo ldquoum ser sinalrdquo e por outro lado para o

que o que significa um tal tipo de sinal ldquopara significar o tempordquo isto eacute para significar

que a caracteriacutestica pela qual isso eacute um sinal para o objeto para o qual ela torna-se dita

ldquochega agorardquo

(Weidemann-Aristoteles-p173)

225

Amocircnio utiliza a primeira possibilidade Na verdade o que estaacute em jogo nesta

seccedilatildeo eacute a existecircncia do diaacutelogo de algueacutem que fala e algueacutem que escuta Esta

situaccedilatildeo eacute descrita como pensamento discursivo (dianoia) O que antes

Aristoacuteteles define como Paqhma (16a3) e depois como Nohma (16a10 e

14) satildeo na verdade o que compotildee a dianoia Portanto trata de significar

aquilo que na fala corresponde ao pensar Assim quando se expressa um

predicado sozinho o que fala coloca em peacute o raciociacutenio e o que escuta se

manteacutem calmo70

εἰ γὰρ τὰ ἀρχοειδέστατα καὶ κοινότατα τῶν ῥηmicroάτων καὶ εἰς ἃ πάντα τὰ

70 Im schluBkapitel der Zweiten Analytik (Anal postII 19) wo er sich derselben

bildlichen Redeweise bedient wie in De Int 3 (vgl auch Phys VII 3 247 b 11f 17f 248

a2) beschreibt Ar den von der Wahrnehmung des Einzelnen zur Erfassung des

Allgemeinen fuumlhrenden ErkenntinisprozeB als einen Vorgang bei dem das Allgemeine ldquoin

der Seele zum Stillstandrdquo oder ldquozum Stehen kommtrdquo (100 a 6f 15f) und vergleich diesen

Vorgang mit dem Fall in dem sich ein Heer das bei einer Schlacht die Flucht ergriffen

hat dadurch daB von den fliehenden Soldaten einer nach dem anderem stehenbleibt

schlieBlich dem Kommando seines Befehshabers wieder unterstellt (100 a 12f vgl hierzu

Detel II 1993 833f 873-879)

No capiacutetulo final dos Segundos Analiacuteticos (Anal post II 19) onde ele se serve do mesmo

modo de discurso imageacutetico como em De Int 03 ( compare tambeacutem Phys VII 3 247 b 11f

17f 248 a2) descreve Aristoacuteteles aquilo da percepccedilatildeo do singular para constituiccedilatildeo

processo de conhecimento geral que se conduz como um processo junto do qual o geral

ldquona alma fica quietordquo ou ldquose potildee de peacuterdquo (100 a 6f 15f) e compara este processo com o caso

no qual um exeacutercito o qual junto de uma luta potildee-se em fuga por isso que os soldados que

fogem param um depois do outro para finalmente novamente se subordinar ao comando de

seu comandante (100 a 12f aleacutem disso Detel II 1993 833f 873-879)

(Weidemann- Aristoacuteteles- p 136-137)

226

ἄλλα ἀναλύεται αὐτὸ προσεχῶς τὸ ὑπάρχειν ἢ microὴ ὑπάρχειν σηmicroαίνοντα

καθ ἑαυτὰ λεγόmicroενα microὴ ἀληθεύει ἢ ψεύδεται πολλῷ δήπου microᾶλλον τὰ ἄλλα

ῥήmicroατα οὐκ ἄν τι δέχοιντο τούτωνmiddot ἀλλὰ microὴν εἰ τὸ πρῶτον καὶ τὸ δεύτερον

ἄρα πάντων δὲ λαmicroβάνει τῶν ῥηmicroάτων ἀρχοειδέστατα τὸ ἔστι καὶ τὸ οὐκ

ἔστιν ἅπερ εἶναι καλεῖ καὶ microὴ εἶναι

Pois se os mais principais e comuns aspectos dos predicados e visando as

coisas todas outras se separam de modo proacuteximo a subsistir ou natildeo subsistir

mesmo significantes as coisas dizentes de si mesmas natildeo satildeo verdadeiras ou

falsas com certeza muito mais os outros predicados natildeo admitiriam algo

desses Mas se o primeiro logo tambeacutem o segundo E de todos os predicados

o aspecto o que eacute mais primordial eacute o eacute e o natildeo eacute as coisas quais se chamam

ser ou natildeo ser

(Amonius- In Aristotelis De interpretatione Commentaria 5519-24)

h( gar kinhsij tou= a)telou=j e)nergeia h( d a(plw=j e)nergeia e(tera h( tou=

tetelesmenou--to men ou)=n ai)sqanesqai o(moion tw=| fanai monon kai

noei=n o(tan de h(du h) luphron oi(=on katafa=sa h) a)pofa=sa diwkei h)

feugei kai e)sti to h(desqai kai lupei=sqai to e)nergei=n th=| ai)sqhtikh=|

mesoth ti proj to a)gaqon h) kakon h(=| toiau=ta kai h( fugh de kai h(

o)rexij tau)to h( kat e)nergeian kai ou)c e(teron to o)rektikon kai to

feuktikon ou)t a)llhlwn ou)te tou= ai)sqhtikou= a)lla to ei)=nai a)llo th=|

de dianohtikh=| yuch=| ta fantasmata oi(=on ai)sqhmata u(parcei o(tan

de a)gaqon h) kakon fhsh| h) a)pofhsh| feugei h) diwkei

227

Pois a movimentaccedilatildeo eacute uma atividade privada de fim e a atividade de modo

simples outra a atividade do que foi finalizado O sentir eacute de modo

semelhante somente ao declarar e pensar quando eacute agradaacutevel ou doloroso tal

como tendo afirmado ou negado persegue ou foge e o ter prazer ou dor eacute o

atuar pela meacutedia sensitiva face ao bem e ao mal e enquanto tais E a fuga e o

desejo satildeo o mesmo segundo agrave atividade e o que pode desejar e o que pode

recusar natildeo satildeo outras coisas nem entre si nem do sensitivo mas o ser outro

E para a alma que pode discernir as imagens subsistem tal como sentimentos

e quando eacute bom ou mal afirma ou nega e evita ou persegue

(Peri Yuxh=j-431 a6)

Em suma Aristoacuteteles natildeo separa o eacute dos outros verbos como coacutepula ao

contraacuterio ele toma o lsquoeacutersquo como a forma baacutesica e paradigmaacutetica Na verdade o

equiacutevoco surge na medida em que Platatildeo toma a diferenccedila e a mesmidade

como paradigmas isto eacute dentro do processo de atualizaccedilatildeo das significaccedilotildees

ele estabelece um novo princiacutepio mas ainda estaacute preso agraves formas antigas da

Fusij Para Aristoacuteteles de certa maneira as foacutermulas antigas estatildeo expressas

pelo enunciado secundum adiacens e as novas pelas do tertium adiacens Trata

entatildeo ele de utilizaacute-las na sua forma mais eficiente a que foi citada por uacuteltimo

Logoj de e)sti fwnh shmantikh h(=j tw=n merw=n ti shmantikon e)sti

kecwrismenon w(j fasij a)ll ou)c w(j katafasij legw de oi(=on

a)nqrwpoj shmainei ti a)ll ou)c o(ti e)stin h) ou)k e)stin a)ll e)stai

katafasij h) a)pofasij e)an ti prosteqh=|) a)ll ou)c h( tou= a)nqrwpou

sullabh mia ou)de gar e)n tw=| mu=j to uj shmantikon a)lla fwnh e)sti

228

nu=n monon e)n de toi=j diploi=j shmainei men a)ll ou) kaq au(to w(sper

ei)rhtai e)sti de logoj a(paj men shmantikoj ou)c w(j o)rganon de a)ll

w(sper ei)rhtai kata sunqhkhn a)pofantikoj de ou) pa=j a)ll e)n w(=| to

a)lhqeuein h) yeudesqai u(parcei ou)k e)n a(pasi de u(parcei oi(=on h(

eu)ch logoj men a)ll ou)t a)lhqhj ou)te yeudhj oi( men ou)=n a)lloi

a)feisqwsan -r(htorikh=j gar h) poihtikh=j oi)keiotera h( skeyij- o( de

a)pofantikoj th=j nu=n qewriaj

E o discurso eacute voz significativa da que das partes algo eacute significante

separado como ato da fala mas natildeo como afirmaccedilatildeo E digo tal como

homem significa algo mas natildeo que eacute ou natildeo eacute (mas seraacute afirmaccedilatildeo ou

negaccedilatildeo se algo for acrescentado) mas natildeo a uma uacutenica siacutelaba do homem

pois nem na palavra rato o a eacute significante mas eacute unicamente voz E nos

duplos significa mas natildeo por si mesmo como estaacute dito E eacute possiacutevel um uacutenico

discurso por um lado significativo mas natildeo por outro lado como um

organon mas de modo que precisamente estaacute dito em relaccedilatildeo ao conjunto

junto e natildeo eacute todo declarativo pois que subsiste o ser verdadeiro ou ser

falso natildeo subsiste em todos tal como uma prece eacute um discurso mas nem

coisa verdadeira ou falsa Os outros certamente sejam afastados pois o ato

da visatildeo eacute mais proacuteprio da retoacuterica ou da poeacutetica e o declarativo da

contemplaccedilatildeo agora

(Peri (Ermeneiaj-16b26 )

O discurso eacute a voz significativa que eacute uacutenica mas que se separa como ato da

229

fala mas sem ser enunciado Tal como

Homem eacute

Homem natildeo eacute

Mas o discurso natildeo eacute significativo como uma uacutenica siacutelaba mas eacute somente uma

voz Assim tambeacutem nos duplos tem significado mas natildeo por si mesmo

Podemos ter tambeacutem discursos que satildeo verdadeiros por um lado mas falsos

por outro ou ainda podemos ter discursos que na verdade natildeo se prestam para

afirmaccedilotildees ou negaccedilotildees pois satildeo do acircmbito da feacute Para conectar um

pensamento agrave realidade eacute necessaacuteria uma sentenccedila completa dentro do

contexto Assim se for pronunciado somente o verbo ser nada seraacute enunciado

mas poderaacute sim ser pensado 71

71 Consequently a statement in Aristotlersquos sense is not the grammatical ldquostatementrdquo or

sentence the grammatical type of tokens of words put in a certain order For the same

grammatical sentence can be used to make different subjects as with lsquoSocrates is madrsquo and

lsquosomeone is sittingrsquo in the first lsquomadrsquo can mean lsquoangryrsquo or insanersquo in the second

lsquosomeonersquo (or even Socrates) could name different subjects in different times For Aristotle

each statement oral or written signifies one and only one thought [Int 16 a2-3 16 a9-11]

Aristotle seems to think that the thought that someone is sitting remains the same that is

has the same meaning when it continues to signify the same person as having the attribute

of sitting at present time Furthermore different grammatical sentences sc diferent string

of words can express the same statement An obvious case is to take a sentence and then to

replace one of the terms in it by its definition[21 a 29-30] The two sentences express the

same statement for a thing is identical to its essence and that identity implies that atributes

of the one will be the attributes of the other[Top 139 a 24-25 An Pr I 39 Metaph 1031

b18-22]Again Aristotlersquos statements differ from propositions of modern logic and

philosophy For propositions in the modern sense do not change their truth values but

230

ta men ou)=n ei)dh to nohtikon e)n toi=j fantasmasi noei= kai w(j e)n

e)keinoij w(ristai au)tw=| to diwkton kai feukton kai e)ktoj th=j

ai)sqhsewj o(tan e)pi tw=n fantasmatwn h)=| kinei=tai oi(=on

ai)sqanomenoj ton frukton o(ti pu=r th=| koinh=| o(rw=n kinoumenon

gnwrizei o(ti polemioj

O concernente ao pensamento entatildeo pensa os aspectos nas apariccedilotildees que

aparecem e como naquelas estaacute definido para ele perseguivel e o evitaacutevel

mesmo estando fora da sensaccedilatildeo quando esteja nas imagens que aparecem eacute

movido tal como sentindo a tocha porque fogo toma conhecimento pelo

comum vendo a tocha mover-se porque eacute inimigo

(Peri Yuxh=j-431 b2)

Estas relaccedilotildees existem na medida em que os opostos estatildeo unidos na meacutedia

presume a timeless perspective Moreover they are supposed to be independent of the

circumstances of a particular speech act In short propositions are context-free and

invariant while Aristotlersquos statement are context-dependent and may vary in truth value

although they do not vary intensionaly or semantically

Aristotlersquos conception of statements might be criticized as being inconsistent He does not

think that a statement being made at different times or nowrsquos has to make different claims

about objects Rather it may express the same thought about objects albeit in different

times

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 100-101)

231

ou seja satildeo unos pelo uacuteltimo Portanto o)rganon expressa exatamente esse

significado ou seja satildeo as possibilidades de expressar significado Eacute o

pensamento atuando na imagem E tanto no intelecto praacutetico como na fantasia

a imagem eacute condiccedilatildeo primordial para o pensamento e para a unidade meacutedia

As apariccedilotildees que aparecem sem as sensaccedilotildees satildeo fantasias O toque ou o tato

define a mateacuteria ativada da forma mais proacutexima

-w(sper de o( a)hr thn korhn toiandi e)poihsen au(th d e(teron kai h(

a)koh w(sautwj to de e)scaton e(n kai mia amph( mesothj to d ei)=nai

au)th=| pleiw

E porque precisamente o ar fez a pupila ser de tal qualidade e essa a um

outro tambeacutem a audiccedilatildeo do mesmo modo e o extremo eacute uno e a mediandade

una mas o ser para ela eacute muacuteltiplo

(Peri Yuxh=j-431 a17)

A ordem eacute sustentada por um conjunto de relaccedilotildees do meacutedio uno muacuteltiplo

com o primeiro uno

)Esti de ei(=j prw=toj logoj a)pofantikoj katafasij ei)=ta a)pofasij oi(

de a)lloi sundesmw| ei(=j a)nagkh de panta logon a)pofantikon e)k

r(hmatoj ei)=nai h) ptwsewj kai gar o( tou= a)nqrwpou logoj e)an mh to

e)stin h) e)stai h) h)=n h) ti toiou=to prosteqh=| ou)pw logoj a)pofantikoj

dioti de e(n ti e)stin a)ll ou) polla to zw=|on pezon dipoun -ou) gar dh

232

tw=| sunegguj ei)rh=sqai ei(=j e)stai- e)sti de a)llhj tou=to pragmateiaj

ei)pei=n$ e)sti de ei(=j logoj a)pofantikoj h) o( e(n dhlw=n h) o( sundesmw|

ei(=j polloi de oi( polla kai mh e(n h) oi( a)sundetoi to men ou)=n o)noma

kai to r(h=ma fasij e)stw monon e)pei ou)k e)stin ei)pei=n ou(tw dhlou=nta

ti th=| fwnh=| w(st a)pofainesqai h) e)rwtw=ntoj tinoj h) mh a)ll au)ton

proairoumenon toutwn d h( men a(plh= e)stin a)pofansij oi(=on ti kata

tinoj h) ti a)po tinoj h( d e)k toutwn sugkeimenh oi(=on logoj tij h)dh

sunqetoj

E primeiro em relaccedilatildeo ao discurso declarativo eacute afirmaccedilatildeo e depois

negaccedilatildeo E os outros por conectivo satildeo um E a necessidade eacute todo discurso

declarativo ser a partir do predicado ou da flexatildeo Pois tambeacutem se natildeo for

acrescentado ao discurso do homem eacute ou seraacute ou era ou algo desse tipo ainda

natildeo eacute um enunciado declarativo (E por isso eacute uma coisa mas natildeo muitas

coisas o vivente pedestre biacutepede pois natildeo pelo fato de estar dito um junto do

outro seraacute um discurso uacutenico E falar essa coisa eacute de um outro tratado) E um

discurso declarativo eacute ou o que revela um ou o um por conectivo e muacuteltiplos

os que revelam coisas muacuteltiplas e natildeo um ou os natildeo conectados Entatildeo seja o

nome e o predicado somente o ato da fala uma vez que natildeo eacute possiacutevel dizer

assim o que revela algo pela voz como precisamente fazer uma declaraccedilatildeo

quer o que pergunta algo quer natildeo mas ele mesmo o que escolhe E dessas

por um lado eacute declaraccedilatildeo simples tal como algo de algo ou algo a partir de

algo e por outro disposta a partir dessas tal como um enunciado jaacute

composto

(Peri (Ermeneiaj-17 a8 )

233

A interrelaccedilatildeo dos elementos seja por que eacute afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo seja por

conectivo eacute o que constitui o enunciado declarativo jaacute que o que eacute por si

mesmo eacute apenas o ato da fala O enunciado declarativo eacute algo de algo ou a

partir de algo mas algo uacutenico72 O que junta natildeo por composiccedilatildeo tem vaacuterias

partes mas natildeo eacute um discurso uacutenico O que junta como enunciado declarativo

eacute uniatildeo da atividade real com as coisas A aproximaccedilatildeo dirige agrave afirmaccedilatildeo e o

distanciamento a negaccedilatildeo com as coisas A afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo fazem parte

da categoria de qualidade

A essecircncia de uma coisa eacute um fato (ligado) gerado

(Trendelenburg-Erlaumluterungen zu den Elem der aristotelischen Logik p07)

O enunciado sobre alguma coisa que eacute falso existe e sua forma eacute o lsquonatildeo eacutersquo

assim como a da verdade tambeacutem eacute o ldquonatildeo eacuterdquo Verdade e falsidade satildeo na

verdade qualidades do enunciado O que Platatildeo descobriu como diferenccedila na

verdade estrutura todo o discurso enquanto possibilidade do natildeo e vai aleacutem da

afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo pois estrutura a possibilidade do conhecimento

o(te de toi=j e)n th=| yuch=| fantasmasin h) nohmasin w(sper o(rw=n

logizetai kai bouleuetai ta mellonta proj ta paronta kai o(tan

ei)ph| w(j e)kei= to h(du h) luphron e)ntau=qa feugei h) diwkei- kai o(lwj e(n

praxei kai to a)neu de praxewj to a)lhqej kai to yeu=doj e)n tw=| au)tw=|

genei e)sti tw=| a)gaqw=| kai tw=| kakw=|

72 Ver 8a8 onde o tema eacute retomado

234

E quando pelas apariccedilotildees e pensamentos na alma como o que vecirc calcula e

quer as coisas vindouras em relaccedilatildeo agraves presentes e quando ele diz que laacute estaacute

o agradaacutevel ou doloroso neste ponto foge ou persegue-e de modo total faraacute

uma coisa soacute E o sem accedilatildeo-o verdadeiro e o falso-estaacute no mesmo gecircnero que

o bem e o mal

(Peri Yuxh=j-431 b5)

ta gar fantasmata w(sper ai)sqhmata e)sti plhn a)neu u(lhj e)sti d

h( fantasia e(teron fasewj kai a)pofasewj sumplokh gar nohmatwn

e)sti to a)lhqej h) yeu=doj ta de prw=ta nohmata ti dioisei tou= mh

fantasmata ei)=nai h) ou)de tau=ta fantasmata a)ll ou)k a)neu

fantasmatwn

Pois as apariccedilotildees satildeo como precisamente os resultados das sensaccedilotildees exceto

que sem mateacuteria E a fantasia eacute outra da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo pois eacute uma

combinaccedilatildeo de pensamentos o verdadeiro e o falso E os pensamentos

primeiros em que seratildeo diferentes das apariccedilotildees Certamente nem essas

coisas satildeo apariccedilotildees mas nem sem apariccedilotildees

(Peri Yuxh=j-432 a9)

kai a)topon dh to tou=to diaspa=n e)n te tw=| logistikw=| gar h( boulhsij

ginetai kai e)n tw=| a)logw| h( e)piqumia kai o( qumoj ei) de tria h( yuch

e)n e(kastw| e)stai o)rexij

235

E eacute absurdo segmentaacute-la pois o ato de querer vem a ser na calculativa e mas

o desejo e a emoccedilatildeo no privado de razatildeo e se a alma eacute trecircs em cada parte

existiraacute o apetite

(Peri Yuxh=j-432 b3)

As apariccedilotildees satildeo necessaacuterias na medida em que natildeo seria possiacutevel pensar sem

elas pois natildeo existe o intelecto sem a sensaccedilatildeo nem a partir da sensaccedilatildeo

Aristoacuteteles define a alma como todas as coisas que satildeo Desta forma o sensiacutevel

e o inteligiacutevel fazem parte da totalidade da alma e satildeo inseparaacuteveis no tocante

a fazer um julgamento Mas eacute certo que a alma move e natildeo se move entatildeo o

qual parte da alma move Mas a divisatildeo se torna impossiacutevel diante de que nem

se pensa sem apariccedilatildeo e sem pensamento natildeo existe apariccedilatildeo Aristoacuteteles

estabelece que o que move natildeo eacute a) a nutriccedilatildeo b) a sensaccedilatildeo c) o

concernente ao caacutelculo e o nous d) o apetite e desejo

A nutriccedilatildeo natildeo seria possiacutevel pois as plantas seriam moventes coisa

impossiacutevel A sensaccedilatildeo eacute impossiacutevel pois haacute animais que tecircm sensaccedilatildeo e satildeo

imoacuteveis e sedentaacuterios Ao nouacutes e ao concernente ao caacutelculo tambeacutem eacute

impossiacutevel pois nada contempla ao que pode agir nem diz nada do que se

pode evitar ou perseguir Mas quando contempla e diz algo natildeo se move mas

age segundo o desejo E nem o apetite e o desejo pois natildeo agem por ter

apetite e desejo mas pelo intelecto

shmei=on d o(ti e)sti gennhtika kai a)kmhn e)cei kai fqisin$ -w(st

ei)=cen a)n kai ta o)rganika merh th=j poreiaj a)lla mhn ou)de to

logistikon kai o( kaloumenoj nou=j e)stin o( kinw=n o( men gar

236

qewrhtikoj ou)qen qewrei= prakton ou)de legei peri feuktou= kai

diwktou= ou)qen a)ei de h( kinhsij h) feugontoj ti h) diwkontoj ti e)stin

a)ll ou)d o(tan qewrh=| ti toiou=ton h)dh keleuei feugein h) diwkein oi(=on

pollakij dianoei=tai foberon ti h) h(du ou) keleuei de fobei=sqai h( de

kardia kinei=tai a)n d h(du e(teron ti morion e)tikai e)pitattontoj tou=

nou= kai legoushj th=j dianoiaj feugein ti h)diwkein ou) kinei=tai a)lla

kata thn e)piqumian prattei oi(=on o(a)krathj kai o(lwj de o(rw=men o(ti

o( e)cwn thn i)atrikhn ou)k i)a=tai w(j e(terou tinoj kuriou o)ntoj tou=

poiei=n kata thn e)pisthmhn a)ll ou) th=j e)pisthmhj a)lla mhn ou)d

h( o)rexij tauthj kuria th=j kinhsewj oi( gar e)gkratei=j o)regomenoi kai

e)piqumou=ntej ou) prattousin w(=n e)cousi thn o)rexin a)ll a)kolouqou=si

tw=| nw=| Fainetai de ge duo tau=ta kinou=nta h) o)rexij h) nou=j ei) tij

thn fantasian tiqeih w(j nohsin tina polloi gar para thn

e)pisthmhn a)kolouqou=si tai=j fantasiaij kai e)n toi=j a)lloij zw|oij ou)

nohsij ou)de logismoj e)stin a)lla fantasia a)mfw a)ra tau=ta

kinhtika kata topon nou=j kai o)rexij nou=j de o( e(neka tou

logizomenoj kai o( praktikoj diaferei de tou= qewrhtikou= tw=| telei

kai h( o)rexij damp e(neka tou pa=sa ou(= gar h( o)rexij au(th a)rch tou=

praktikou= nou= to d e)scaton a)rch th=j praxewj w(ste eu)logwj duo

tau=ta fainetai ta kinou=nta o)rexij kai dianoia praktikh to o)rekton

gar kinei= kai dia tou=to h( dianoia kinei= o(ti a)rch au)th=j e)sti to

o)rekton kai h( fantasia de o(tan kinh=| ou) kinei= a)neu o)rexewj e(n dh

ti to kinou=n to o)rektikon ei) gar duo nou=j kai o)rexij e)kinoun kata

237

koinon a)n ti e)kinoun ei)=doj nu=n de o( men nou=j ou) fainetai kinw=n a)neu

o)rexewj h( gar boulhsij o)rexij o(tan de kata ton logismon kinh=tai

kai kata boulhsin kinei=tai$ h( d o)rexij kinei= kai para ton

logismon h( gar e)piqumia o)rexij tij e)stin nou=j men ou)=n pa=j o)rqoj

e)stin o)rexij de kai fantasia kai o)rqh kai ou)k o)rqh dio a)ei kinei=

men to o)rekton a)lla tou=t e)stin h) to a)gaqon h) to fainomenon

a)gaqon ou) pa=n de a)lla to prakton a)gaqon prakton d e)sti to

e)ndecomenon kai a)llwj e)cein

(e o sinal que existe engendrado e tem maturidade e perecimento) dessa

maneira teriam tambeacutem as partes instrumentais da marcha Mas nem o

concernente ao caacutelculo e o chamado intelecto satildeo o que move Pois o

concernente agrave contemplaccedilatildeo nada contempla ao que pode agir nem diz nada

a respeito do que se pode evitar e perseguir e a movimentaccedilatildeo eacute sempre algo

do que pode evitar ou eacute do que pode perseguir Mas nem quando contempla

algo desse tipo jaacute manda evitar ou perseguir tal como muitas vezes raciocina

algo temiacutevel ou agradaacutevel mas natildeo comanda o temer e o coraccedilatildeo eacute movido e

se agradaacutevel alguma outra parte E ainda o intelecto ordenando e o

pensamento discursivo dizendo evitar algo ou perseguir natildeo se move mas

age segundo o desejo tal como o incontinente E em resumo noacutes vemos que o

que tem o concernente agrave arte de curar natildeo cura como o que eacute proacuteprio de algo

outro fazer segundo a ciecircncia mas natildeo da ciecircncia mas nem o apetite eacute

proacuteprio dessa movimentaccedilatildeo pois os continentes tendo apetite e desejo natildeo

agem por aquilo de que tem apetite mas seguem o intelecto E parece pelo

menos serem dois os que movem ou o apetite ou o intelecto se algueacutem

238

pusesse uma certa fantasia como algum pensamento Pois muitos

acompanham para aleacutem do intelecto agraves fantasias e nos outros animais natildeo haacute

ato do intelecto nem caacutelculo mas fantasia Portanto ambos podem mover

segundo o lugar o intelecto e o apetite e o intelecto em vista de algo que

estaacute raciocinando e praacutetico e difere do contemplativo pelo fim E o apetite

tambeacutem com vista a totalidade de algo do qual pois o apetite esse princiacutepio

do intelecto praacutetico e o extremo princiacutepio da accedilatildeo De maneira que parece

razoaacutevel serem os dois essas coisas que movem apetite e pensamento

discursivo praacutetico pois o possiacutevel de ter apetite move e atraveacutes disso o

raciociacutenio move porque eacute o princiacutepio dele o possiacutevel de ter apetite E quando

a fantasia move natildeo move sem apetite De fato eacute algo uno o mover-se o

possiacutevel de ter apetite Pois se os dois intelecto e apetite movessem o

aspecto moveria segundo algo comum e agora o intelecto natildeo parece o que

move sem apetite (pois o ato de querer eacute o apetite e quando move segundo o

caacutelculo tambeacutem segundo o ato de querer) e o apetite move aleacutem do caacutelculo

pois o desejo eacute um certo apetite Por um lado o intelecto eacute todo correto e o

apetite e a fantasia por outro lado tanto correto como natildeo correto Por isso o

possiacutevel de ter apetite sempre move mas isso eacute tanto o bem como o bem

aparente e natildeo todo mas o bem praacutetico E o bem praacutetico eacute o que admite ser

de outro modo

(Peri Yuxh=j-432 b24)

Jaacute no 414b Aristoacuteteles tinha definido o apetite como desejo emoccedilatildeo e

aspiraccedilatildeo ou ato de querer o)rexij men gar e)piqumia kai qumoj kai

boulhsij

239

E o desejo tinha sido definido como o apetite de prazer

kai e)piqumia tou= gar h(deoj o)rexij au(th

E desejo pois apetite mesmo do prazer

Assim como tambeacutem no De Sophisticis Elenchis- 173b

τοῦτο δ ἐστὶν ὄρεξις ἡδέοςmiddot ἔστιν ἄρα ἡ ἐπιθυmicroία ὄρεξις ἡδέος ἡδέος

E isso eacute o apetite do prazer Portanto o desejo eacute o apetite do prazer pelo

prazer

Mas Aristoacuteteles indica que o apetite eacute apetite visando agrave totalidade de algo e o

intelecto visa um fim Portanto o intelecto difere do intelecto em

possibilidade Aristoacuteteles em um primeiro momento parece apontar ao apetite

e de modo subsequumlente o intelecto praacutetico como o que move a alma mas se

fosse assim eles teriam uma parte comum o que eacute uma inverdade Aristoacuteteles

aponta como o que move o concernente de ter apetite o)rektikon que move

o bem praacutetico e todo o bem pois o que concerne ao apetite natildeo admite ser de

outro modo e o apetite admite Assim o apetite na sua forma verbal meacutedia

conduz a esse significado na medida em que atua pelo apetite e portanto o

apetite enquanto apetite o)rektikon Entatildeo o intelecto praacutetico natildeo tem

comunidade com o apetite na medida em que ele eacute sempre reto mas tem com

o que concerne ao apetite pois o apetite tem relaccedilatildeo tambeacutem com o aparente

Aristoacuteteles estabelece a relaccedilatildeo entre o concernente ao apetite e o intelecto

pelo aspecto e natildeo pelas partes da alma pois esta natildeo pode ser segmentada

240

ei)dei men e(n a)n ei)h to kinou=n to o)rektikon h(=| o)rektikon-prw=ton de

pantwn to o)rekton tou=to gar kinei= ou) kinoumenon tw=| nohqh=nai h)

fantasqh=nai-a)riqmw=| de pleiw ta kinou=nta

E pelo aspecto seria uno o mover-se o concernente ao apetite enquanto

concernente ao apetite e primeiro de todas as coisas o concernente ao

apetite pois isso move natildeo sendo movido por ser pensado ou fantasiado e as

coisas que movem satildeo mais numerosas

(Peri Yuxh=j-433 b10)

Aristoacuteteles estabelece que o possiacutevel de ter apetite natildeo pode se desdobrar em

dois aspectos contraacuterios do ponto de vista do desejo e da razatildeo Concernentes

ao imediato e ao futuro Pois a razatildeo tem em vista o futuro coisa que o

imediato tenta impedir Deste ponto de vista portanto teria que ser uno

Como em relaccedilatildeo ao movimento o que move eacute por um lado imoacutevel e por

outro movente haacute entre os dois uma articulaccedilatildeo Onde o fim e o princiacutepio satildeo

o mesmo Por um lado o bem que pode ser praticado e por outro o que

concerne ao apetite

Aristoacuteteles tambeacutem expotildee a fantasia como sendo um elemento do que

concerne ao apetite e dele que concerne ao apetite natildeo pode dispor

Aristoacuteteles entatildeo extende o papel da fantasia que era somente ligado agrave

sensaccedilatildeo agrave parte calculativa

h( men ou)=n ai)sqhtikh fantasia w(sper ei)rhtai kai e)n toi=j a)lloij

zw|oij u(parcei h( de bouleutikh e)n toi=j logistikoi=j poteron gar

241

praxei tode h) tode logismou= h)dh e)stin e)rgon kai a)nagkh e(ni

metrei=n to mei=zon gar diwkei w(ste dunatai e(n e)k pleionwn

fantasmatwn poiei=n$ kai ai)tion tou=to tou= doxan mh dokei=n

e)cein o(ti thn e)k sullogismou= ou)k e)cei au(th de kinei=

A fantasia sensitiva como precisamente estaacute dito subsiste nos outros animais

mas a deliberativa nos racionais (pois por acaso faz isto ou isto jaacute eacute obra

do caacutelculo e eacute necessidade medir com uma coisa pois persegue o maior de

maneira que pode fazer uma a partir de muitas imagens) E isso eacute causa do

natildeo parecer ter opiniatildeo que ela a partir do silogismo natildeo existe mas essa

move

(Peri Yuxh=j-434 a5)

Portanto a fantasia calculativa existe nos seres racionais que se diferem

daqueles que soacute tem a fantasia sensitiva A fantasia calculativa pode fazer de

muitas imagens uma e implica em ser concernente ao querer por isso eacute obra

de caacutelculo e assim o bem que pode ser praticado implica numa medida uacutenica

Por isso a opiniatildeo natildeo existe nos animais que satildeo sensitivos como em um

silogismo Por isso nesses satildeo movidos unicamente pela fantasia sensitiva

mas como eacute preciso existir alguma capacidade de comparaccedilatildeo essa natildeo eacute

movida pela capacidade de deliberaccedilatildeo que forma conceitos mas pela imagem

simples73

73 Die Substanz als Explikat steht dann in Funktion des Begriffs Der Begriff hingegen

bildet als logisches Praumldikat das Explikationsprinzip fuumlr die Substanz die als diesem

Begriff entsprechend im Sinne realer Eigenschaften modifiziert gedacht wird Indem der

242

)Esti d h( men a(plh= a)pofansij fwnh shmantikh peri tou= ei) u(parcei

ti h) mh u(parcei w(j oi( cronoi dih|rhntai katafasij de e)stin

a)pofansij tinoj kata tinoj a)pofasij de e)stin a)pofansij tinoj a)po

tinoj e)pei de e)sti kai to u(parcon a)pofainesqai w(j mh u(parcon kai

to mh u(parcon w(j u(parcon kai to u(parcon w(j u(parcon kai to mh

u(parcon w(j mh u(parcon kai peri touj e)ktoj de tou= nu=n cronouj

w(sautwj a(pan a)n e)ndecoito kai o( katefhse tij a)pofh=sai kai o(

a)pefhse katafh=sai w(ste dh=lon o(ti pash| katafasei e)stin a)pofasij

a)ntikeimenh kai pash| a)pofasei katafasij kai e)stw a)ntifasij

tou=to katafasij kai a)pofasij ai( a)ntikeimenai legw de a)ntikei=sqai

thn tou= au)tou= kata tou= au)tou= -mh o(mwnumwj de kai o(sa a)lla tw=n

proposisionale Gehalt eine Substanz mit einem Begriff verbindet druumlckt er eine Form von

idintitaumlt zwischen beiden (die Einheit einer Vielheit) aus Die Relation logisches Praumldikat-

logisches Subjekt ist also ein Fall der Relation Prinzip- Prinzipiiertes und zwar auf der

Ebene der Explication

A substacircncia como um explicado se potildee em funccedilatildeo do conceito O conceito ao contraacuterio

constroacutei como predicado loacutegico o princiacutepio loacutegico de explicaccedilatildeo para a substacircncia a qual

vem a ser pensada modificada como correspondente no sentido de uma qualidade real

Enquanto o conteuacutedo proposicional liga uma substacircncia com um conceito ele expressa uma

forma de identidade entre ambos (a unidade de uma multiplicidade) A relaccedilatildeo predicado

loacutegico e sujeito loacutegico eacute tambeacutem um caso de relaccedilatildeo princiacutepio-que principia e

verdadeiramente sobre o plano da explicaccedilatildeo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p74)

243

toioutwn prosdiorizomeqa proj taj sofistikaj e)noclhseij

E eacute declaraccedilatildeo simples o som significativo a respeito da coisa se algo

subsiste ou natildeo subsiste conforme os tempos estatildeo divididos e a afirmaccedilatildeo eacute

uma declaraccedilatildeo de algueacutem de algo e eacute a negaccedilatildeo uma declaraccedilatildeo de

algueacutem se afastando de algo E uma vez que eacute possiacutevel tambeacutem se declarar agrave

coisa que subsiste como o que natildeo subsiste e o que natildeo subsiste como o que

subsiste e o que subsiste como o que subsiste e o que natildeo subsiste como o que

natildeo subsiste e em torno dos tempos fora do agora de igual maneira tudo

seria aceito tanto o que algueacutem afirmou negar como o que algueacutem negou

afirmar de modo que eacute evidente que negaccedilatildeo eacute para toda afirmaccedilatildeo o que

estaacute em situaccedilatildeo oposta e afirmaccedilatildeo para toda negaccedilatildeo E seja contradiccedilatildeo

isso afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo as que estatildeo em situaccedilotildees opostas e digo estarem

em situaccedilatildeo opostas declaraccedilotildees do mesmo do mesmo e natildeo o mesmo nome

e quantas outras coisas desse tipo noacutes jaacute definimos antes contra os atos de

importunar sofiacutesticos74

(Peri (Ermeneiaj-17a23 )

Como discurso simples a condiccedilatildeo eacute subsistir ou natildeo subsistir mas como

tempos separados a declaraccedilatildeo substitui o discurso simples como declaraccedilatildeo

significativa afirmaccedilatildeo de algueacutem de algo tinoj kata tinoj e negaccedilatildeo de

algueacutem se afastando de algo tinoj a)po tinoj A traduccedilatildeo latina natildeo

consegue estabelecer o sentido proacuteprio do termo grego quando traduz tal

74 Ver Elenchos Sofistas nuacutemero 5 e Platatildeo-Repuacuteblica IV 436b e 437a)

244

passagem por affirmatio vero est enunciatio alicuius de aliquo negatio vero

enunciatio alicuius ab aliquo enquanto enunciatio dizer e desdizer de algo

Aristoacuteteles estabelece quatro instacircncias

1) To u(parxon w(j mh u(parxon

O subsistente como natildeo subsistente

2) To mh u(parxon w(j u(parxon

O natildeo subsistente como subsistente

3) To u(parxon w(j u(parxon

O subsistente como subsistente

4) To mh u(parxon w(j mh u(parxon

O natildeo subsistente como natildeo subsistente

A partir dessas instacircncias Aristoacuteteles estabelece o que seria oposto Ele

estabelece essa definiccedilatildeo na medida em que conseguiu constituir o enunciado

e assim comeccedilam a surgir possibilidades desse enunciado Aristoacuteteles

estabelece como elenco pares de proposiccedilotildees e natildeo unidades

Portanto os pares seriam S eacute natildeo P e natildeo S eacute P e S eacute P e natildeo S eacute natildeo P

Portanto o que Aristoacuteteles trata nessa seccedilatildeo eacute a definiccedilatildeo de contraditoacuterio ou

seja os pares que estatildeo em situaccedilatildeo opostas Desta forma trata-se de

expressotildees predicativas Deste modo pares opostos satildeo os pares 1 e 3 em

relaccedilatildeo aos nuacutemeros 2 e 4 respectivamente e os pares contraacuterios seriam 1 e 2

em relaccedilatildeo aos pares 3 e 4 Portanto o que algueacutem afirmou negar como o que

algueacutem negou afirmar O Subsistente como natildeo subsistente em relaccedilatildeo ao

subsistente como subsistente e o subsistente como natildeo subsistente em relaccedilatildeo

245

ao natildeo subsistente como natildeo subsistente

A expressatildeo u(parxon h) mh u(parxon remete natildeo mais a palavras mas sim a

coisas75 Deste modo o mesmo do mesmo pode ser adjudicado ou abjudicado

Dos tempos fora do agora e esse agora quer dizer do infectum indicativo ou

do imperfeito ou dos que dele adveacutem como o eventual ou o futuro da mesma

forma satildeo verdadeiros ou falsos Aristoacuteteles utiliza a expressatildeo a(pan a)n

e)ndecoito que representa o optativo quer dizer ldquotudo seria aceitordquo no campo

das possibilidades como o que algueacutem afirmou negar ou que algueacutem negou

afirmar

Thn men ou)=n qreptikhn yuchn a)nagkh pa=n e)cein o(ti per a)n zh=| kai

yuchn e)ch| a)po genesewj kai mecri fqora=j a)nagkh gar to

genomenon au)xhsin e)cein kai a)kmhn kai fqisin tau=ta d a)neu

trofh=j a)dunaton a)nagkh a)ra e)nei=nai thn qreptikhn dunamin e)n

pa=si toi=j fuomenoij kai fqinousin ai)sqhsin d ou)k a)nagkai=on e)n 75 Wie die in 17a35 gemachte Einschraumlnkung ldquonicht in Homonymer Weise freilich ldquo (mh

o(mwnumwj de) zu verstehen ist erhellt aus dem Anfang der Kategorienschrift (vgl Cat

1 1a 1-6) Als homonym (oder aumlquivok) bezeichnet Ar nicht wie wir tun mehrdeutige

Woumlrter sondern die verschiedenartigen Dinge die jeweils von einem mehrdeutigen Wort

bezeichnet werden

Como a limitaccedilatildeo feita em 17a35 ldquonatildeo certamente de modo homocircnimordquo (mh o(mwnumwj

de) eacute entendida esclarece-se a partir do comeccedilo das Categorias (compare Cat 11a 1-6)

Como homocircnimo (ou equiacutevoco) caracteriza Arist natildeo como noacutes fazemos muacuteltiplas

palavras mas as diferentes coisas as quais satildeo caracterizantes de uma palavra muacuteltipla

(Weidemann-Aristoacuteteles-p200)

246

a(pasi toi=j zw=sin ou)te gar o(swn to sw=ma a(plou=n e)ndecetai a(fhn

e)cein [ou)te a)neu tauthj oi(=on te ou)qen ei)=nai zw=|on] ou)te o(sa mh

dektika tw=n ei)dw=n a)neu th=j u(lhj to de zw=|on a)nagkai=on ai)sqhsin

e)cein ou)de a)neu tauthj oi(=on te ou)qen ei)=nai zw=|on ei) mhqen mathn

poiei= h( fusij

Eacute necessidade ter uma alma nutritiva tudo que de fato vive e tenha uma alma

desde o nascimento ateacute o perecimento Pois eacute necessaacuterio o que nasceu ter

crescimento maturidade e perecimento e essas coisas satildeo impossiacuteveis sem

nutriccedilatildeo Portanto eacute necessidade estar agrave possibilidade nutritiva em todos

aqueles que crescem e perecem Mas natildeo eacute necessaacuteria a sensaccedilatildeo em todos

os animais pois nem de quantos o corpo eacute simples admitem ter tato [nem

sem dessa em nada eacute capaz de ser animal] nem quantos natildeo satildeo receptivos

dos aspectos sem a mateacuteria Eacute necessaacuterio por outro lado ter sensaccedilatildeo se em

nada inutilmente faz a natureza

(Peri Yuxh=j-434a22 )

Aristoacuteteles descreve com clareza a dependecircncia da nutriccedilatildeo para todos os

vivos mas da sensaccedilatildeo e do tato apenas para os animais e das imagens sem

mateacuteria estando vinculados a esses uacuteltimos Crescimento maturidade e

perecimento satildeo impossiacuteveis sem a nutriccedilatildeo Mas a sensaccedilatildeo natildeo existe

necessariamente em todos os animais Mas para aqueles que tem fantasia

raciocinativa eacute necessaacuteria agrave fantasia sensitiva A relaccedilatildeo da fantasia

raciocinativa e da fantasia sensitiva eacute de oposiccedilatildeo jaacute que a primeira eacute una e a

uacuteltima eacute muacuteltipla enquanto as duas satildeo as mesmas mas natildeo iguais Na

proacutexima seccedilatildeo Aristoacuteteles passa a discutir o universal e o particular

247

)Epei de e)sti ta men kaqolou tw=n pragmatwn ta de kaq e(kaston -

legw de kaqolou men o( e)pi pleionwn pefuke kathgorei=sqai kaq

e(kaston de o( mh oi(=on a)nqrwpoj men tw=n kaqolou Kalliaj de tw=n

kaq e(kaston- a)nagkh d a)pofainesqai w(j u(parcei ti h) mh o(te men

tw=n kaqolou tini o(te de tw=n kaq e(kaston e)an men ou)=n kaqolou

a)pofainhtai e)pi tou= kaqolou o(ti u(parcei h) mh e)sontai e)nantiai

a)pofanseij -legw de e)pi tou= kaqolou a)pofainesqai kaqolou oi(=on

pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj - o(tan de e)pi tw=n

kaqolou men mh kaqolou de ou)k ei)sin e)nantiai ta mentoi

dhloumena e)stin ei)=nai e)nantia -legw de to mh kaqolou

a)pofainesqai e)pi tw=n kaqolou oi(=on e)sti leukoj a)nqrwpoj ou)k e)sti

leukoj a)nqrwpoj kaqolou gar o)ntoj tou= a)nqrwpoj ou)c w(j kaqolou

crh=tai th=| a)pofansei to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

kaqolou- e)pi de tou= kathgoroumenou to kaqolou kathgorei=n kaqolou

ou)k e)stin a)lhqej ou)demia gar katafasij e)stai e)n h(=| tou= kathgorou-

menou kaqolou to kaqolou kathgorhqhsetai oi(=on e)sti pa=j a)nqrwpoj

pa=n zw=|on

(Peri (Ermeneiaj-17a38 )

E uma vez que umas satildeo de modo universal das coisas outras segundo

cada uma e digo de modo universal o que sobre a maioria nascida eacute

248

predicada e segundo cada um o que natildeo eacute predicado sobre a maioria

nascida tal como o homem por um lado eacute das coisas de modo universal e

Caacutelias eacute por outro das coisas segundo cada um e eacute necessidade declarar

como algo subsiste ou natildeo quer em algo das coisas de modo universal quer

das coisas segundo cada um Se certamente do modo universal seja declarado

sobre o universal que subsiste ou natildeo seratildeo contraacuterias as declaraccedilotildees e eu

digo declarar de modo universal sobre o universal tal como todo homem eacute

branco nenhum homem eacute branco e quando por um lado sobre o universal

das coisas e por outro lado natildeo de modo universal das coisas natildeo satildeo

contraacuterias contudo as coisas que satildeo reveladas satildeo possiacuteveis de serem

contraacuterias e digo o declarar natildeo de modo universal sobre as coisas do

universal tal como um homem eacute branco e um homem natildeo eacute branco pois o

que eacute de modo universal do homem natildeo se utiliza como declaraccedilatildeo universal

pois o todo natildeo significa o universal mas que eacute de modo universal E

predicar de modo universal sobre o que eacute predicado de modo universal natildeo eacute

verdadeiro pois natildeo haveraacute nenhuma afirmaccedilatildeo na qual o que eacute predicado

de modo universal seraacute predicado de modo universal por exemplo todo

homem eacute todo animal

Aristoacuteteles situou nas seccedilotildees anteriores o plano do entendimento no qual se

referia agraves afecccedilotildees da alma (16a9) esse plano corresponde tambeacutem a diversos

tipos de expressatildeo e a diversos tipos de coisa Aristoacuteteles comeccedila o periacuteodo

diferenciando o que eacute universal do que eacute individual em relaccedilatildeo ao que

subsiste O acircmbito satildeo as coisas (pragmata) A essas coisas corresponde o

niacutevel do discurso (16a7) onde muacuteltiplas coisas pertencem a caracteriacutesticas

singulares O universal eacute e)pi pleionwn kathgorei=sqai (sobre a maior

249

parte) e o individual natildeo eacute Posteriormente explica em relaccedilatildeo ao que

subsiste ou natildeo quer dizer em relaccedilatildeo agraves coisas que existem o universal e o

individual O universal e o individual fazem parte da categoria de quantidade

Aristoacuteteles desmembrando as contraacuterias explica o que eacute contraacuterio em relaccedilatildeo

ao que subsiste ou natildeo subsiste como o de modo universal sobre o universal

e)pi tou= kaqolou a)pofainesqai kaqolou assim todo homem eacute branco

nenhum homem eacute branco76 eacute contraacuterio Deste modo o contraacuterio natildeo eacute o

mesmo sobre o mesmo mas eacute o universal sobre o universal Portanto o

contraacuterio natildeo estabelece um gecircnero comum A expressatildeo e)pi tou= kaqolou

estabelece uma relaccedilatildeo metafoacuterica porque natildeo se pode declarar sobre o

universal a natildeo ser metaforicamente E o que natildeo eacute contraacuterio e entatildeo

contraditoacuterio mas assim revelado eacute possiacutevel de ser contraacuterio o universal

sobre o natildeo universal e vice versa assim como um homem eacute branco um

76 Die Klasse derjenigen Ausagenpaare der beschriebene Art deren Glieder in dem Sinne

ldquoetwas Allgemeines in allgemeiner Weiserdquo zum Gegenstand haben daB ihr verneinendes

Glied von einem Allgemeinbegriff von dem ihr bejahendes Glied aussagt daB jedem der

unter ihn fallenden Einzeldinge das und das zukommt aussagt daB dies keinem von ihnen

zukommt (z Bmdash ldquoJeder Mensch ist weiBrdquo-- ldquoKein Mensch ist weiBrdquo 17b6 vgl 17b21f)

(A classe daqueles pares de proposiccedilatildeo do modo descrito cuja articulaccedilatildeo no sentido

ldquoalguma coisa geral de modo geralrdquo tecircm por objeto que ou sua articulaccedilatildeo que nega de um

conceito geral da qual sua articulaccedilatildeo que afirma diz que toda coisa singular que cai sob

ele chega assim e assim diz que isso chega para nenhum deles (por exemplo ldquotodo

homem eacute brancordquomdashldquonenhum homem eacute brancordquo 17 b6 compare 17 b21f)

(Weidemann-Aristoteles-p202)

250

homem natildeo eacute branco77 Novamente temos como possiacutevel de ser natildeo o mesmo

sobre o mesmo pois embora seja universal sobre o natildeo universal

contraditoacuterio eacute possiacutevel vir a ser o mesmo natildeo pelo mesmo contraacuterio ou seja

universal sobre o universal Por uacuteltimo expotildee o que natildeo eacute possiacutevel de ser

verdadeiro Portanto estaacute explicitado primeiro o que eacute contraacuterio depois o que

natildeo eacute contraacuterio mas eacute possiacutevel e terceiro o que natildeo eacute contraacuterio e natildeo eacute

possiacutevel de ser contraacuterio como todo homem eacute todo animal Assim a fantasia

sensitiva e a calculativa que natildeo tem um gecircnero comum podem se tornar

comuns atraveacutes do contraditoacuterio Trata-se da operaccedilatildeo de construir uma

imagem pensada una-muacuteltipla atraveacutes de um gecircnero natildeo comum Na medida

em que o apetite justamente como demanda consegue iniciar essa operaccedilatildeo

constroacutei a partir dos elementos loacutegicos do intelecto uma unidade com a

multiplicidade obtida pelo aparelhamento sensiacutevel Na verdade natildeo existe um

77 Die Klasse derjenigen Aussagenpaare der Beschriebenen Art deren Glieder ldquoetwas

Allgemeines nicht in allgemeiner Weiserdquo zum gegenstand haben d h von einem

Allgemeinbegriff aussagen daB einem unter ihn fallenden Einzelding das und das

zukommt bzw nicht zukommt ohne anzugeben ob gemeint ist daB dies irgendeinem

oder ob gemeint ist daB dies jedem der unter den betreffenden Begriff fallenden Dinge

zukommt bzw nicht zukommt (z B ldquo[Ein] Mensch ist weiBrdquomdashldquo[Ein] Mensch ist nicht

weiBrdquo 17b9f 31f 18ordfa6f)

A classe daqueles pares de proposiccedilotildees de modo descrito cuja articulaccedilatildeo ldquoalguma coisa

em geral natildeo de modo geralrdquo tecircm por objeto isto eacute dizer de um conceito geral que para

uma coisa singular que cai sob ele chega assim o assim respectivamente natildeo chega sem

declarar se eacute pensado que isso seja qual for ou se eacute pensado que isso para cada conceito

sob ele encontrado chega agrave coisa que cai respectivamente natildeo chega (por exemplo ldquo[um]

homem eacute brancordquo-ldquo[um] homem natildeo eacute brancordquo 17b9f 31f 18ordf 6f)

(Weidemann-Aristoteles-p202-203)

251

contato direto com o u(parxein real mas uno Contraacuterio em grego significa

literalmente estar no lugar de Expressatildeo locativa natildeo permite que exista

movimento Portanto em face de Um em face do outro O mesmo em face

do outro afirmando e negando se desdobra na forma que eacute contraacuteria como

universal sobre o universal e o que eacute universal sobre o natildeo universal como

possiacutevel de ser universal Portanto S eacute P e S eacute natildeo-P e S natildeo eacute P e S natildeo eacute

natildeo-P A afirmaccedilatildeo pela afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo pela negaccedilatildeo Aristoacuteteles

expressa de modo claro que o todo natildeo significa o universal mas que eacute de

modo universal78

Assim tambeacutem no Peri yuxh=j

ei) de tini mhden e)stin e)nantion [tw=n ai)tiwn] au)to e(auto ginwskei

kai e)nergeia e)sti kai cwriston e)sti d h( men fasij ti kata tinoj

w(sper kai h( a)pofasij kai a)lhqhj h) yeudhj pa=sa o( de nou=j ou) pa=j

a)ll o( tou= ti e)sti kata to ti h)=n ei)=nai a)lhqhj kai ou) ti kata tinoj

a)ll w(sper to o(ra=n tou= i)diou a)lhqej ei) d a)nqrwpoj to leukon h) mh

ou)k a)lhqej a)ei ou(twj e)cei o(sa a)neu u(lhj To d au)to e)stin h(

kate)nergeian e)pisthmh tw=| pragmati h( de kata dunamin cronw|

protera e)n tw=| e(ni o(lwj de ou)de cronw| e)sti gar e)x e)nteleceia| o)ntoj

panta ta gignomena -fainetai de to men ai)sqhton e)k dunamei o)ntoj

tou= ai)sqhtikou= e)nergeia| poiou=n ou) gar pascei ou)d a)lloiou=tai dio

a)llo ei)=doj tou=to kinhsewj

78 Aristoacuteteles enfatiza a mesma questatildeo em 20 a 9-10

252

E se a algo natildeo existe contraacuterio dos que causam ele conhece a si mesmo e a

atividade eacute tambeacutem possiacutevel agrave separaccedilatildeo E a declaraccedilatildeo eacute algo de algo

como precisamente a afirmaccedilatildeo e toda verdadeira ou falsa e o intelecto natildeo

todo mas o do que eacute segundo o que era ser verdadeiro e natildeo algo de algo

mas de modo a que precisamente o ver do proacuteprio eacute verdadeiro se o branco eacute

o homem ou natildeo natildeo eacute sempre verdadeiro assim satildeo quantos existem sem

mateacuteria A ciecircncia segundo a atividade eacute a mesma para a sua coisa E o

conhecimento segundo possibilidade eacute anterior pelo tempo no indiviacuteduo e em

resumo nem pelo tempo Pois eacute possiacutevel a partir do que eacute em atualizaccedilatildeo que

todas as coisas que vem a ser E parece em relaccedilatildeo ao possiacutevel de sentir a

partir do que eacute concernente ao sentir ao que faz em atividade pois natildeo eacute

afetado nem alterado qualitativamente Por isso eacute um outro aspecto da

movimentaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-431a1)

)Antikei=sqai men ou)=n katafasin a)pofasei legw a)ntifatikw=j thn to

kaqolou shmainousan tw=| au)tw=| o(ti ou) kaqolou oi(=on pa=j a)nqrwpoj

leukoj-ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj-e)sti tij

a)nqrwpoj leukoj e)nantiwj de thn tou= kaqolou katafasin kai thn

tou= kaqolou a)pofasin oi(=on pa=j a)nqrwpoj dikaioj-ou)deij a)nqrwpoj

dikaioj dio tautaj men ou)c oi(=on te a(ma a)lhqei=j ei)=nai taj de

a)ntikeimenaj au)tai=j e)ndecetai e)pi tou= au)tou= oi(=on ou) pa=j a)nqrwpoj

leukoj kai e)sti tij a)nqrwpoj leukoj o(sai men ou)=n a)ntifaseij tw=n

kaqolou ei)si kaqolou a)nagkh thn e(teran a)lhqh= ei)=nai h) yeudh= kai

253

o(sai e)pi tw=n kaq e(kasta oi(=on e)sti Swkrathj leukoj-ou)k e)sti

Swkrathj leukoj o(sai d e)pi tw=n kaqolou mh kaqolou ou)k a)ei h( men

a)lhqhj h( de yeudhj -a(ma gar a)lhqej e)stin ei)pei=n o(ti e)stin

a)nqrwpoj leukoj kai o(ti ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj kai e)stin

a)nqrwpoj kaloj kai ou)k e)stin a)nqrwpoj kaloj ei) gar ai)scroj kai

ou) kaloj kai ei) gignetai ti kai ou)k e)stin- doxeie d a)n e)xaifnhj

a)topon ei)=nai dia to fainesqai shmainein to ou)k e)stin a)nqrwpoj

leukoj a(ma kai o(ti ou)deij a)nqrwpoj leukoj to de ou)te tau)ton

shmainei ou)q a(ma e)x a)nagkhj -faneron d o(ti kai mia a)pofasij

mia=j katafasewj to gar au)to dei= a)pofh=sai thn a)pofasin o(per

katefhsen h( katafasij kai a)po tou= au)tou= h) tw=n kaq e(kasta tinoj

h) a)po tw=n kaqolou tinoj h) w(j kaqolou h) w(j mh kaqolou legw de

oi(=on e)sti Swkrathj leukoj-ou)k e)sti Swkrathj leukoj e)an de a)llo

ti h) a)p a)llou to au)to ou)c h( a)ntikeimenh a)ll e)stai e)keinhj e(tera$

th=| de pa=j a)nqrwpoj leukoj h( ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj th=| de tij

a)nqrwpoj leukoj h( ou)deij a)nqrwpoj leukoj th=| de e)stin a)nqrwpoj

leukoj h( ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj

Eu digo contraditoriamente estar em situaccedilotildees opostas certamente

uma afirmaccedilatildeo agrave negaccedilatildeo ao que significa de modo universal pelo mesmo em

que natildeo eacute de modo universal tal como todo homem eacute branco nem todo

homem eacute branco nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco e

contrariamente a afirmaccedilatildeo de modo universal e a negaccedilatildeo de modo

universal tal como todo homem eacute justo nenhum homem eacute justo por isso a

254

essas por um lado natildeo satildeo capazes de ser ao mesmo tempo verdadeiras e as

que estatildeo em situaccedilatildeo opostas a elas admitem-se sobre a mesma coisa tal

como nem todo homem eacute branco e eacute possiacutevel algum homem ser branco

Quantas contradiccedilotildees por um lado das coisas de modo universal satildeo de modo

universal eacute necessidade ser o outro verdadeiro ou falso e quantas

individuais tal como existe Soacutecrates branco natildeo existe Soacutecrates branco e

quantas por outro lado sobre as coisas de modo universal natildeo de modo

universal nem sempre ou uma verdadeira ou uma falsa Pois ao mesmo

tempo eacute verdadeiro dizer que existe homem branco e que natildeo existe homem

branco e existe homem belo e natildeo existe homem belo pois se eacute feio natildeo eacute

bonito e se torna-se algo tambeacutem natildeo existe algo E poderia aparecer

subitamente ser estranho pelo aparecer significar o natildeo eacute possiacutevel homem

branco ao mesmo tempo tambeacutem que nenhum homem eacute branco Pois isto nem

significa a mesma coisa nem ao mesmo tempo a partir da necessidade E

tambeacutem eacute evidente que eacute uma negaccedilatildeo de uma afirmaccedilatildeo pois eacute preciso a

negaccedilatildeo negar a mesma coisa que precisamente o ato de afirmar afirmou e a

partir da mesma coisa ou das coisas de algum segundo cada um ou a partir

das coisas de algum todo ou como todo ou como natildeo todo tal como Soacutecrates

eacute branco Soacutecrates natildeo eacute branco (se algo outro ou a mesma coisa a partir de

outro natildeo eacute a oposta mas seraacute diferente dela) para todo homem eacute branco a

nem todo homem eacute branco para algum homem eacute branco a nenhum homem eacute

branco para existe homem branco para natildeo existe homem branco

(Peri (Ermeneiaj-17b16)

Mas a relaccedilatildeo do mecanismo de fantasia sensitiva e raciocinativa natildeo

funcionam somente pela unidade contraacuteria ou seja pelo gecircnero comum que

natildeo se faz pelo mesmo mas pela diferenciaccedilatildeo que se faz pelo mesmo

255

)Antikei=mai eacute o conjunto de opostos que define a contradiccedilatildeo

(a)ntifasij)79 Deste modo Aristoacuteteles estabelece as condiccedilotildees para o

conceito de oposto como o de modo universal natildeo pelo universal ou seja pelo

mesmo portanto afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo todo homem eacute branco nem todo

homem eacute branco nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco80

79 ldquoWiderspruumlchlichrdquo koumlnnen fuumlr Aristoteles allgemein propositionale Gehalte oder

Begriffe sein (Vgl X3 1054a23-27) In De Int bezeichnet der Terminus ldquoWiderspruchrdquo

(a)ntifasij) ein Paar widerspruumlchlicher Aussagen

ldquoOpostordquo podem ser para Aristoacuteteles de modo geral conteuacutedos ou conceitos proposicionais

(Compare X3 1054 a23-27) Em De Int caracteriza o termo ldquocontradiccedilatildeordquo (a)ntifasij)

um par de proposiccedilotildees opostas

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p95)

80 Die Klasse derjenigen Aussagenpaare der beschriebenen Art deren Glieder in dem

Sinne ldquoetwas Allgemeines in allgemeiner Weiserdquo zum Gegenstand haben daB entweder ihr

verneinendes Glied von einem Allgemeinbegriff von dem ihr bejahendes Glied aussagt

daB dies nicht jedem von ihnen zukommt aussagt daB dies nicht jedem von ihnen

zukommt oder ihr bejahendes Glied von einem Allgemeinbegriff von dem ihr

verneinendes Glied aussagt daB dies irgendeinem von ihnen zukommt (zB ldquoJeder Mensch

ist weiBrdquomdashldquoNicht jeder Mensch ist weiBrdquo ldquoKein Mensch ist weiBrdquomdashldquoIrgendein Mensch

ist weiBrdquo 17b 18-20 18a 4-6)

A classe daqueles pares de proposiccedilatildeo do modo descrito cuja articulaccedilatildeo no sentido

ldquoalguma coisa geral de modo geralrdquo tecircm por objeto que ou sua articulaccedilatildeo que nega de um

conceito geral do qual sua articulaccedilatildeo que afirma diz que para toda a coisa singular que

cai sobre ele chega assim ou assim diz que natildeo para todo chega deles ou sua articulaccedilatildeo

que afirma para um conceito geral do qual sua articulaccedilatildeo que nega diz que para nenhuma

coisa singular que cai sobre ele chega assim ou assim diz que para alguns deles chega (por

256

Portanto o que o primeiro afirma o segundo nega Da mesma forma nenhum

homem eacute branco algum homem eacute branco e tambeacutem todo homem eacute justo

nenhum homem eacute justo Por isso podem ser verdadeiras simultaneamente e

admitem existir sobre o mesmo Portanto satildeo definidos pela diferenccedila E as

que natildeo admitem sobre o mesmo estatildeo contraacuterias a essas como nem todo

homem eacute branco eacute possiacutevel algum homem ser branco Portanto para a

oposiccedilatildeo eacute necessidade haver um falso e um verdadeiro e assim um mesmo

Assim tambeacutem nas coisas individuais tal como Soacutecrates eacute branco Soacutecrates

natildeo eacute branco81 As coisas universais nem sempre satildeo contraditoacuterias pois no

enunciado existe um homem branco natildeo existe um homem branco natildeo eacute

verdadeiro dizer ao mesmo tempo que existe um homem branco e que natildeo

existe um homem branco assim tambeacutem com relaccedilatildeo existe homem belo natildeo

existe homem belo desta forma tanto o homem branco quanto o homem belo

permanecem os mesmos pois o que eacute negado eacute o verbo e sendo assim natildeo se

nega nem homem branco nem homem belo Aristoacuteteles estabelece que o que

exemplo ldquotodo homem eacute brancordquo-ldquonem todo homem eacute brancordquo ldquonenhum homem eacute brancordquo

ndashalgum homem eacute brancordquo 17b 18-20 18 a 4-6

(Weidemann-Aristoteles-p202)

81 Die Klasse derjenigen Ausagenpaare der beschriebenen Art deren Glieder in dem Sinne

ldquoetwas Eizelnesrdquo zum Gegenstand haben dh von einem Einzelding aussagen daB ihm das

und das zukommt bzw nicht zukommt (zB ldquoSokrates ist weiBrdquomdashldquoSokrates ist nicht

weiBrdquo 17b28f 8a 2f)

A classe daqueles pares de proposiccedilatildeo do modo descrito cuja articulaccedilatildeo no sentido

ldquoalguma coisa singularrdquo tecircm por objeto isto eacute diz de uma coisa singular que para ele chega

assim ou assim respectivamente natildeo chega (por exemplo ldquoSoacutecrates eacute brancordquomdashldquoSoacutecrates

natildeo eacute brancordquo 17b28f 18a 2f

(Weidemann-Aristoteles-p202)

257

vem a ser natildeo existe e desta forma natildeo eacute possiacutevel misturar o vir a ser e o ser

Pois natildeo eacute possiacutevel homem branco e nenhum homem eacute branco jaacute que o

primeiro enunciado eacute um vir a ser e o segundo o ser e estas coisas nem tem

unidade espaccedilo-temporal como mesmo a partir da necessidade e natildeo se

coadunam e assim se trata de uma negaccedilatildeo de afirmaccedilatildeo coisa impossiacutevel

Pois eacute preciso a negaccedilatildeo negar a mesma coisa que o ato de afirmar afirmou

tal como Soacutecrates eacute branco Soacutecrates natildeo eacute branco (se algo outro ou

a mesma coisa a partir de outro natildeo eacute a contraacuteria mas seraacute diferente dela)

para todo homem eacute branco a nem todo homem eacute branco para algum homem

eacute branco a nenhum homem eacute branco para eacute possiacutevel homem branco para

natildeo eacute possiacutevel homem branco

Mas estas possibilidades contemplam uma diferenccedila com a loacutegica moderna O

contexto da palavra contraditoacuterio na loacutegica aristoteacutelica eacute diferente da moderna

pois a moderna define o contraditoacuterio em funccedilatildeo da verdade excluindo se

ambas articulaccedilotildees possam ser verdadeiras ou falsas O contexto das questotildees

e da exortaccedilatildeo natildeo eacute levado em conta pela loacutegica moderna enquanto que pela

arsitoteacutelica sim

Assim os pares contraditoacuterios seratildeo os que tem como exemplos

Soacutecrates eacute branco Soacutecrates natildeo eacute branco

Todo homem eacute branco nem todo homem eacute branco ou nenhum homem eacute

branco algum homem eacute branco

Um homem eacute branco Um homem natildeo eacute branco

258

E o par contraacuterio tem como exemplo

Homem eacute branco homem eacute natildeo branco

Boeacutecio caracteriza o exemplo Soacutecrates eacute Branco Soacutecrates natildeo eacute branco como

singular enquanto o exemplo todo homem eacute branco nenhum homem eacute branco

como universal Os exemplos todo homem eacute branco nem todo homem eacute

branco ou nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco como

particulares e o exemplo Um homem eacute branco um homem natildeo eacute branco

como indefinido82

As expressotildees singular universal e particular satildeo traduccedilotildees do grego e)n

merei kaqolou a)dioristoj

(Oti men ou)=n mia katafasij mia=| a)pofasei a)ntikeitai a)ntifatikw=j

kai tinej ei)sin au(=tai ei)rhtai kai o(ti ai( e)nantiai a)llai kai tinej

ei)sin au(=tai kai o(ti ou) pa=sa a)lhqhj h) yeudhj a)ntifasij kai dia ti

kai pote a)lhqhj h) yeudhj mia de e)sti katafasij kai a)pofasij h( e(n

kaq e(noj shmainousa h) kaqolou o)ntoj kaqolou h) mh o(moiwj oi(=on

pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin-ou)k e)sti pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin

a)nqrwpoj leukoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj

leukoj-e)sti tij a)nqrwpoj leukoj ei) to leukon e(n shmainei ei) de

duei=n e(n o)noma kei=tai e)x w(=n mh e)stin e(n ou) mia katafasij oi(=on ei) 82 Ver Boetii Comentarii in librus Aristoteles Peri E(rmeneiaj- II1477-20 15211f

259

tij qei=to o)noma i(mation i(ppw| kai a)nqrwpw| to e)stin i(mation leukon

au(th ou) mia katafasij [ou)de a)pofasij mia] ou)den gar diaferei

tou=to ei)pei=n h) e)stin i(ppoj kai a)nqrwpoj leukoj tou=to d ou)den

diaferei tou= ei)pei=n e)stin i(ppoj leukoj kai e)stin a)nqrwpoj leukoj

ei) ou)=n au(=tai polla shmainousi kai ei)si pollai dh=lon o(ti kai h(

prwth h)toi polla h) ou)den shmainei -ou) gar e)stin tij a)nqrwpoj

i(ppoj- w(ste ou)d e)n tautaij a)nagkh thn men a)lhqh= thn de yeudh=

ei)=nai a)ntifasin

Que afinal contraditoriamente um (uno) ato de afirmar eacute oposto a um

(uno) ato de negar e quais satildeo esses estaacute dito e que as outras satildeo contraacuterias

e quais satildeo essas e que natildeo toda verdadeira ou falsa eacute contradiccedilatildeo tanto pelo

que quanto quando eacute verdadeira ou falsa E satildeo uma afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo as

que significam o uno pelo uno ou de modo universal o que eacute de modo

universal ou que natildeo seja semelhante tal como todo homem eacute branco natildeo eacute

todo homem branco um homem eacute branco um homem natildeo eacute branco nenhum

homem eacute branco algum eacute homem branco se branco significa o uno E se o

nome uno cabe para a dualidade a partir das coisas que natildeo seja uno natildeo eacute

uma afirmaccedilatildeo tal como se algueacutem pusesse o nome ldquomantordquo para cavalo e

homem tal como em o manto eacute branco essa natildeo eacute uma afirmaccedilatildeo una [nem

uma negaccedilatildeo] pois em nada difere o dizer em relaccedilatildeo a essa coisa ou eacute

cavalo e homem branco e essa coisa difere em relaccedilatildeo a nada do dizer um

cavalo eacute branco e um homem eacute branco Se afinal essas significam muitas

coisas e satildeo muitas eacute evidente que tambeacutem a primeira ou significam muitas

260

coisas ou nenhuma pois natildeo eacute algum homem um cavalo como precisamente

nem eacute necessaacuterio nessas ser a contradiccedilatildeo por um lado agrave coisa verdadeira e

por outro lado coisa falsa

(Peri (Ermeneiaj-18 a8)

Estaacute seccedilatildeo comeccedila com uma condiccedilatildeo para a declaraccedilatildeo que jaacute havia sido

esboccedilada no capiacutetulo 05 e que seraacute desenvolvida tambeacutem no capiacutetulo 11 A

unidade da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo tratada no capiacutetulo 05 como unidade de

significaccedilatildeo seraacute desenvolvida aqui como a mesma unidade de significaccedilatildeo do

sujeito agrave unidade do predicado pelo gecircnero natildeo comum Embora a leitura do

que Aristoacuteteles propotildee seja de fato possiacutevel de ser questionada e exista uma

grande literatura a respeito do que Aristoacuteteles estaria propondo com o

exemplo do homem e do cavalo como significado de manto tenho a

impressatildeo que esta discussatildeo remete para a discussatildeo da multiplicidade-una

que eacute unificada como fantasia calculativa83 como jaacute foi explicada antes A

unidade como igual se desenvolve pela oposiccedilatildeo e pelo contraacuterio

Aristoacuteteles indica as condiccedilotildees jaacute estabelecidas para a oposiccedilatildeo ou seja

situaccedilotildees contraditoacuterias Eacute preciso que uma negaccedilatildeo se oponha a uma

afirmaccedilatildeo Jaacute no caso do contraacuterio embora afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo a negaccedilatildeo

recai sobre o predicado e assim o sujeito e o predicado se estabelecem numa

relaccedilatildeo de natildeo mesmidade e de contraacuterio Esta natildeo eacute suficiente para o

desenvolvimento pois o enunciado soacute se constitue a partir do falso e do

verdadeiro Nem todo enunciado verdadeiro ou falso eacute contradiccedilatildeo mas eacute

verdadeiro ou falso A unidade pela multiplicidade estaacute estabelecida no Peri

yuxh=j 434 a5 e eacute aiacute que Aristoacuteteles diferencia os animados dos natildeo 83 Ver Weidemann-Aristoacuteteles-p218-222

261

animados a unidade a partir de muacuteltiplas imagens diferenciadas Embora essa

unidade se estabeleccedila pelo verdadeiro ou falso a dualidade natildeo permite que

seja verdadeiro ou falso e assim tanto verdadeiro quanto falso ao mesmo

tempo Portanto a unidade de verdadeiro ou falso natildeo pode ser dupla como o

manto para cavalo e homem pois equivaleria a dizer que ao mesmo tempo e

no mesmo existe cavalo branco e homem branco E assim a fantasia sensiacutevel

estaria em um niacutevel de igualdade agrave fantasia raciocinativa Portanto eacute

necessaacuterio que ocorra um enunciado verdadeiro ou falso A forma da oposiccedilatildeo

entatildeo seraacute P e natildeo eacute o caso que seja P mas natildeo eacute P Retoma-se aqui a questatildeo

primeira da negaccedilatildeo que sustenta a construccedilatildeo do enunciado

)Epi men ou)=n tw=n o)ntwn kai genomenwn a)nagkh thn katafasin h) thn

a)pofasin a)lhqh= h) yeudh= ei)=nai kai e)pi men tw=n kaqolou w(j kaqolou

a)ei thn men a)lhqh= thn de yeudh= kai e)pi tw=n kaq e(kasta w(sper

ei)rhtai e)pi de tw=n kaqolou mh kaqolou lecqentwn ou)k a)nagkh

ei)rhtai de kai peri toutwn -e)pi de tw=n kaq e(kasta kai mellontwn

ou)c o(moiwj ei) gar pa=sa katafasij h) a)pofasij a)lhqhj h) yeudhj

kai a(pan a)nagkh h) u(parcein h) mh u(parcein ei) gar o( men fhsei

e)sesqai ti o( de mh fhsei to au)to tou=to dh=lon o(ti a)nagkh a)lhqeuein

ton e(teron au)tw=n ei) pa=sa katafasij a)lhqhj h) yeudhj a)mfw gar

ou)c u(parxei a(ma e)pi toi=j toioutoij ei) gar a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon

h) ou) leukon e)stin a)nagkh ei)=nai leukon h) ou) leukon kai ei) e)sti

leukon h) ou) leukon a)lhqej h)=n fanai h) a)pofanai kai ei) mh u(parcei

yeudetai kai ei) yeudetai ou)c u(parcei w(st a)nagkh thn katafasin

h) thn a)pofasin a)lhqh= ei)=nai ou)den a)ra ou)te e)stin ou)te gignetai ou)te

262

a)po tuchj ou)q o(poter e)tucen ou)d e)stai h) ou)k e)stai a)ll e)x

a)nagkhj a(panta kai ou)c o(poter e)tucen h) gar o( faj a)lhqeuei h) o(

a)pofaj$ o(moiwj gar a)n e)gigneto h) ou)k e)gigneto to gar o(poter

e)tucen ou)den ma=llon ou(twj h) mh ou(twj e)cei h) e(xei -e)ti ei) e)sti

leukon nu=n a)lhqej h)=n ei)pei=n proteron o(ti e)stai leukon w(ste a)ei

a)lhqej h)=n ei)pei=n o(tiou=n tw=n genomenwn o(ti e)stai ei) d a)ei a)lhqej

h)=n ei)pei=n o(ti e)stin h) e)stai ou)c oi(=on te tou=to mh ei)=nai ou)de mh

e)sesqai o( de mh oi(=on te mh genesqai a)dunaton mh genesqai o( de

a)dunaton mh genesqai a)nagkh genesqai a(panta ou)=n ta e)somena

a)nagkai=on genesqai ou)den a)ra o(poter e)tucen ou)d a)po tuchj e)stai

ei) gar a)po tuchj ou)k e)x a)nagkhj - a)lla mhn ou)d w(j ou)deteron ge

a)lhqej e)ndecetai legein oi(=on o(ti ou)t e)stai ou)te ou)k e)stai prw=ton

men gar ou)shj th=j katafasewj yeudou=j h( a)pofasij ou)k a)lhqhj kai

tauthj yeudou=j ou)shj thn katafasin sumbainei mh a)lhqh= ei)=nai kai

proj toutoij ei) a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon kai melan dei= a)mfw

u(parcein ei) de u(parxein ei)j au)rion u(parxei ei)j au)rion ei) de mht

e)stai mhte mh e)stai au)rion ou)k a)n ei)h to o(poter e)tucen oi(=on nau-

macia deoi gar a)n mhte genesqai naumacian mhte mh genesqai Ta

men dh sumbainonta a)topa tau=ta kai toiau=q e(tera ei)per pashj

katafasewj kai a)pofasewj h) e)pi tw=n kaqolou legomenwn w(j

kaqolou h) e)pi tw=n kaq e(kasta a)nagkh tw=n a)ntikeimenwn ei)=nai thn

men a)lhqh= thn de yeudh= mhden de o(poter e)tucen ei)=nai e)n toi=j

gignomenoij a)lla panta ei)=nai kai gignesqai e)x a)nagkhj w(ste ou)te

263

bouleuesqai deoi a)n ou)te pragmateuesqai w(j e)an men todi

poihswmen e)stai todi e)an de mh todi ou)k e)stai ou)den gar kwluei

ei)j murioston e)toj ton men fanai tou=t e)sesqai ton de mh fanai

w(ste e)x a)nagkhj e)sesqai o(poteron au)tw=n a)lhqej h)=n ei)pei=n tote

a)lla mhn ou)de tou=to diaferei ei) tinej ei)=pon thn a)ntifasin h) mh

ei)=pon dh=lon gar o(ti ou(twj e)cei ta pragmata ka)n mh o( men

katafhsh| o( de a)pofhsh| ou) gar dia to katafanai h) a)pofanai e)stai

h) ou)k e)stai ou)d ei)j murioston e)toj ma=llon h) e)n o(posw|ou=n cronw|

w(st ei) e)n a(panti tw=| cronw| ou(twj ei)=cen w(ste to e(teron

a)lhqeuesqai a)nagkai=on h)=n tou=to genesqai kai e(kaston tw=n

genomenwn a)ei ou(twj e)cein w(ste e)x a)nagkhj genesqai o( te gar

a)lhqw=j ei)=pe tij o(ti e)stai ou)c oi(=on te mh genesqai kai to

genomenon a)lhqej h)=n ei)pei=n a)ei o(ti e)stai

Eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo a coisa verdadeira ou

falsa sobre as coisas que satildeo e tendo se tornado e sobre as coisas de modo

universal como universalmente sempre por um lado a coisa verdadeira e por

outro a coisa falsa e sobre as coisas segundo cada uma como precisamente

foi dito e natildeo eacute necessidade tendo sido dito sobre as coisas de modo

universal que natildeo seja de modo universal E foi dito tambeacutem a respeito

dessas E de modo semelhante natildeo sobre as coisas segundo cada uma e sobre

as coisas que estatildeo a ponto de Pois se toda afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo eacute

verdadeira ou falsa tudo eacute necessaacuterio ou subsistir ou que natildeo subsista Pois

264

que se diga por um lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa mesma

coisa eacute evidente que eacute necessidade dizer a verdade ao outro delas se toda

afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao mesmo

tempo sobre esses tipos Pois se disser a verdade que eacute branco ou natildeo eacute

branco eacute necessidade ser branco ou natildeo branco e se eacute possiacutevel branco ou

natildeo branco era verdade dizer ou negar E se natildeo subsiste eacute falsa e se eacute

falsa natildeo subsiste de maneira que eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a

negaccedilatildeo verdadeira Portanto nem eacute em relaccedilatildeo a nada nem vem a ser nem

pela sorte nem se encontrou por acaso das duas maneiras nem seraacute ou natildeo

seraacute mas a partir de toda necessidade e natildeo se encontrou por acaso (pois o

que diz ou fala a verdade ou o que nega) Pois de modo semelhante viria a ser

ou natildeo viria a ser pois se encontrou por acaso das duas maneiras em relaccedilatildeo

a nada mais assim do que natildeo tem ou natildeo teraacute assim Se ainda eacute branco

agora era verdadeiro dizer antes que seraacute branco de maneira que sempre

verdadeiro era dizer que certamente das que tendo vindo a ser que seratildeo E se

sempre verdadeiro era dizer que eacute ou seraacute e natildeo eacute capaz de ser e nem seraacute E

o que natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser eacute privado de possibilidade de natildeo vir a ser

E o que eacute privado de possibilidade de natildeo vir a ser eacute necessaacuterio vir a ser

certamente eacute necessidade vir a ser todas as coisas que haveratildeo de ser

Portanto em nada se encontrou por acaso das duas maneiras nem seraacute a

partir da sorte Pois se a partir da sorte natildeo a partir da necessidade Mas em

nada como nem um outro pelo menos a verdade admite-se dizer tal como que

nem seraacute nem natildeo seraacute Pois primeiramente a negaccedilatildeo natildeo eacute verdadeira do

que eacute da falsa afirmaccedilatildeo e dessa que eacute falsa acontece natildeo ser verdadeira a

negaccedilatildeo e depois dessas coisas se verdadeiro eacute dizer que branco eacute preto eacute

preciso subsistir ambas e se a fim de subsistir em direccedilatildeo a amanhatilde haveraacute

de subsistir em direccedilatildeo a amanhatilde E se nem seraacute nem natildeo seraacute amanhatilde natildeo

265

seria o que se encontrou por acaso das duas maneiras tal como um combate

naval Pois seria preciso nem ter vindo a ser um combate naval nem natildeo ter

vindo Essas coisas estranhas que andam junto tambeacutem a outros desses tipos

se precisamente de toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo ou das coisas ditas a respeito

das coisas universais como universalmente ou a respeito das coisas segundo

cada uma eacute necessidade ser das opostas por um lado verdadeiras e por

outro falsas e em nada se encontrou por acaso ser das duas maneiras nas

quais vieram a ser mas todas ser e vir a ser a partir da necessidade De

maneira que nem precisaria deliberar nem estar ocupado como se fizermos

para isto seraacute para isto e se natildeo para isto natildeo seraacute Pois esse impede em

nada em dez mil anos por um lado dizer isso haver de ser e por outro lado

natildeo dizer como era verdade dizer entatildeo haver de ser a partir da necessidade

das duas maneiras delas Mas natildeo difere isso em nada se algueacutem disse o

contraacuterio ou natildeo disse pois eacute evidente que assim satildeo as coisas e natildeo

afirmaria por um lado e por outro negaria pois natildeo atraveacutes do afirmar ou

negar seraacute ou natildeo seraacute nem em mais dez mil anos ou em quatildeo grande seja o

tempo De maneira que se era assim em todo tempo assim tambeacutem o outro ser

verdadeiro era necessaacuterio vir a ser isso e cada uma das coisas que tendo

vindo a ser sempre assim ter como vir a ser a partir da necessidade pois que

algueacutem que disse de modo verdadeiro que seraacute natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser

E o que vem a ser verdadeiro era dizer sempre que seraacute

(Peri (Ermeneiaj-18 a 28)

Estabelecendo o enunciado como fator da subdivisatildeo do tempo e assim um

mecanismo anaacutelogo agrave contradiccedilatildeo e a diferenccedila junto agrave unidade Aristoacuteteles

conseguiu demonstrar que os pares de expressotildees contraditoacuterios-contraacuterios

enquanto se relacionam com o presente e com o passado tecircm valor de verdade

266

Dessa forma utilizou como pares as coisas que satildeo e tendo se tornado e o de

modo universal como de modo universal e assim a afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo o

verdadeiro e o falso e sobre as coisas que satildeo e tendo se tornado sobre os

singulares Aristoacuteteles enfatiza que as universais como natildeo universais natildeo satildeo

necessaacuterias Com clareza eacute possiacutevel notar o valor de verdade do presente

Quanto a expressotildees junto a pares contraditoacuterios singularesnecessaacuterios

referentes ao futuro ainda natildeo houve uma demonstraccedilatildeo portanto eacute isso o que

ele deseja Para tal comeccedila alterando as expressotildees Assim passamos para o

singular e o que diz estar a ponto de Portanto haacute uma mudanccedila em relaccedilatildeo agraves

coisas que satildeo e tendo se tornado segundo as singulares e as coisas que estatildeo a

ponto de ser segundo as singulares Esse futuro ldquocontingenterdquo eacute o que

Aristoacuteteles quer fundamentar Aqui Aristoacuteteles introduz o subsistir e o natildeo

subsistir Diz Aristoacuteteles que o que haacute de dizer ser para si mesmo e o que natildeo

haacute de dizer ser natildeo podem ser ao mesmo tempo verdadeiro e falso mas estaacute

relaccedilatildeo necessaacuteria se choca com a contingecircncia futura Ateacute aqui fica claro que

no presente e no passado isto se faz mediante as formas contraditoacuterias onde haacute

mesmidade que como processo de abertura possibilitam como fundamentaccedilatildeo

a unidade do contraacuterio e onde o que natildeo eacute o mesmo eacute caracteriacutestica

fundamental que se fundamenta como mesmo Por outro lado se pusermos

natildeo o enunciado mas as categorias como fundamentaccedilatildeo aconteceraacute o

contraacuterio pois ali o mesmo como natildeo mesmidade como capacidade de serem

verdadeiras ao mesmo tempo permitiraacute por um determinado ponto de vista que

o enunciado surja Portanto dependendo do ponto de vista o verdadeiro ou

falso se estabelece sobre verdadeiro e verdadeiro e o falso falso ou de modo

contraacuterio De maneira que a universalidade consiste no universal sobre o

universal ou de outra forma o contraacuterio possibilita a diferenccedila Jaacute foi exposto

que a posiccedilatildeo defendida aqui eacute de que as categorias dependem do enunciado

267

para serem descobertas embora abstratamente elas possibilitem o enunciado

Assim temos de modo anaacutelogo um processo inesgotaacutevel em um processo

perfeito de iniacutecio e termino

Assim sendo Aristoacuteteles considera a hipoacutetese de todas as articulaccedilotildees das

expressotildees de pares contraditoacuterios-contraacuterios necessariamente terem um valor

de verdade no futuro Assim estariam incluiacutedos os pares contraditoacuterios-

contraacuterios no futuro

Pois que se diga por um lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa

mesma coisa eacute evidente que eacute necessidade dizer a verdade ao outro delas se

toda afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao

mesmo tempo sobre esses tipos Pois se disser a verdade que eacute branco ou natildeo

eacute branco eacute necessidade ser branco ou natildeo branco e se eacute branco ou natildeo eacute

branco era verdade dizer ou negar E se natildeo subsiste eacute falsa e se eacute falsa

natildeo subsiste de maneira que eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo

verdadeira

Assim diz Anscombe

But for what is singular and future it isnrsquot like this For if every affirmation

and negation is true or false then is also necessary for everything to be the

case or not to be the case So if one man says something will be and another

says not clearly it is necessary for one and of them to be speaking truly if

every affirmation and negation is true or false For both will not hold at once

in such conditions For if it is true to say that something is white or not white

its being white or not white is necessary and if is white or is not white is true

268

to say or deny it And if is not the case then it is false and if it is false it is not

the case so that it is necessary as regards either the affirmation or the

negation that it is true or false 84

Na verdade em vaacuterias passagens Aristoacuteteles estabelece uma ligaccedilatildeo da

necessidade (a)nagkh) do ser verdadeiro com o futuro de forma que pareceria

natildeo ser possiacutevel uma tal articulaccedilatildeo em funccedilatildeo do futuro com sua

ldquocontingecircnciardquo de ser ou natildeo ser em algum tempo E se assim acontecesse essa

hipoacutetese da necessidade de futuro tudo o que acontece no futuro seria um

acontecer de modo necessaacuterio embora fosse inevitaacutevel que isto esteja

aontecendo no passado e no presente de forma ldquocontingenterdquo

Pois se disser a verdade que eacute branco ou natildeo eacute branco eacute necessidade ser

branco ou natildeo branco e se eacute possiacutevel branco ou natildeo branco era verdade

dizer ou negar

A tentativa de se escapar a essa consequumlecircncia deterministica atraveacutes de

relaccedilotildees singulares com o futuro pode inviabilizar a articulaccedilatildeo verdadeira e

falsa no futuro instaurando uma espeacutecie de relativismo De maneira que

oposta a necessidade do verdadeiro ou falso impotildee um determinismo que natildeo

se coaduna com o futuro portanto o possiacutevel e o necessaacuterio tecircm que conviver

enquanto par que se fundamente enquanto contradiccedilatildeo que gera a mesmidade

provisoacuteria

A impossibilidade de ser e natildeo ser ao mesmo tempo e a necessidade de ser e

84 Anscombe- Aristotle and the Sea Battle- p 3

269

natildeo ser eacute tema tratado por Aristoacuteteles neste trecho com relaccedilatildeo ao futuro

Aristoacuteteles estabelece as coisas verdadeiras e falsas em relaccedilatildeo ao que subsiste

e ao que natildeo subsiste e tambeacutem sobre o universal e o individual As coisas

universais como verdadeiras por um lado e por outro lado as individuais como

falsas jaacute que natildeo seriam necessaacuterias como presente e passado e o futuro que

teria por modo o necessaacuteriocontingente As coisas que foram ditas de modo

universal por sua vez devem ser somente de modo universal e assim falsas ou

verdadeiras mas dessa forma essa condiccedilatildeo eliminaria a metaacutefora que permite

a unidade pois elevaria o contrario agrave verdade Portanto a primeira conclusatildeo

eacute que a necessidadecontingecircncia do futuro seria independente do que se

afirma no presente As articulaccedilotildees do contraditoacuterio que fornece material ao

contraacuterio seriam no futuro diferentes Aristoacuteteles enfatiza a divisatildeo dos modos

verbais gregos entre aquilo que eacute real e subsiste ou natildeo subsiste e aquilo que

estaacute a ponto de subsistir85 ou natildeo subsistir Mas em 18a35

85 Wie Talanga richtig beobachtet hat werden ldquoin De Int 9 mellon und e)somenon nicht

prinzipiell unterschiedenrdquo[1986a 82 vgl 29-33 57 Frede 1985 41f] DaB es sich ldquobei

Einzelnem das noch bevorsteht (mit den Aussagen) nicht so ldquoverhaumllt wierdquo bei dem was

gegenwaumlrtig der Fall ist und dem was bereits geschehen istrdquo wuumlrde dann heiBen daB

nicht alle zukunfts-bezogenen singulaumlren Aussagen einen Wahrheitswert haben muumlssen

sondern nur diejenigen die sich auf Ereignisse beziehen deren zukuumlnftiges Eintreten oder

deren zukuumlnftiges Ausbleiben bereits in der Gegenwart feststeht

Como Talanga observou de modo correto vem a ser em ldquoDe Int 9 mellon e e)somenon

natildeo primariamente diferentesrdquo [1986a compare 29-33 57 Frede 1985 41f] Que ldquojunto

ao singular que ainda eacute iminente (com os predicados) natildeo ldquose relaciona comordquo junto a que

no presente eacute o caso e ao que jaacute aconteceu significaria entatildeo que natildeo todo o futuro- deve

ter um valor de verdade relacionado a enunciados singulares mas sim somente aqueles que

se relacionam ao acontecimento cujo entrar futuro ou cujo sair futuro jaacute se mantem firme

no presente

270

Pois que se diga por um lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa

mesma coisa eacute evidente que eacute necessidade dizer a verdade ao outro delas se

toda afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao

mesmo tempo sobre esses tipos

Portanto a negaccedilatildeo ou afirmaccedilatildeo tem que ser verdadeira e subsistir e se natildeo

subsistir eacute falsa e se eacute falsa natildeo subsiste Desta forma existe uma implicaccedilatildeo

entre verdade e subsistir e falsidade e natildeo subsistir Mas por outro lado essa

natildeo pode ser de modo necessaacuterio eliminado o contingente Portanto natildeo em

relaccedilatildeo a nada ou sorte nem de duas maneiras seraacute ou natildeo seraacute mas por

necessidade86 Se assim fosse ao mesmo tempo seria ou natildeo seria tambeacutem

(Weidemann-Aristoacuteteles-p228)

86 Die grammatikalische Konstruktion der Periode 18a35-38 an deren Beginn die von n

und B bezeugte Leseart w(ste ei) (ldquoso daBhellip wennrdquo) den uumlbrigen Varianten vorzuziehen

istmdashdas w(ste wird in 18b4 wieder aufgegriffenmdashdarf nicht daruumlber hinwegtaumluschen

daB es der durch die beiden ei)-Saumltze der Zeilen 18a35f und 37f einerseits und den von

a)nagkh abhaumlngigen aci o(ti a)nagkh anderseits beschriebene Zusammenhang ist den

Ar mit dem Worten dh=lon o(ti a)nagkh (18a36f) als ldquooffenbar notwendigrdquo bezeichnen

will daB er also sagen will es sei offenbar notwendig daB dann wenn jede Aussage wahr

oder falsch ist von zwei kontradiktorisch entgegengesetzen singulaumlren Aussagen uumlber

Zukunft entweder die eine oder die andere wahr ist

A construccedilatildeo gramatical do periacuteodo 18a35-38 em cujo comeccedilo do modo de ler de n e B

w(ste ei) (ldquoassim quequandordquo) eacute preferiacutevel agraves outras variantesmdasho w(ste torna-se em

18b4 novamente apanhadomdashnatildeo eacute permitido se enganar que isso atraveacutes de ambos ei)-As

271

viria a ser ou natildeo viria a ser de forma contraacuteria Essa uacuteltima proposta

apresentada indicaria a impossibilidade do pensamento na medida em que para

ele natildeo funciona o contraacuterio mas sim o contraditoacuterio quer dizer sabemos que

o pensamento soacute funciona por existir contrariedade no pensamento de forma

que entatildeo ele estabelece proposiccedilotildees contraditoacuterias e assim a verdade mesma

Assim o natildeo vir a ser natildeo negaria o ser e desse modo estaria junto ao vir a ser

como o mesmo Assim dessa forma percebemos a negaccedilatildeo mas teremos que

perguntar sobre que tipo de negaccedilatildeo eacute esta Claro estaacute que o vir a ser e o natildeo

vir a ser natildeo se destroem mutuamente de modo a negar o que existe

absolutamente isto eacute impossiacutevel e Aristoacuteteles tem razatildeo Se natildeo fosse assim a

duplicidade de ser falso e verdadeiro conduziria a privaccedilatildeo da realidade mas

por outro lado ser composta ao mesmo tempo de natildeo privaccedilatildeo de realidade

como negaccedilatildeo da realidade como mesmidade e assim como uma outra forma

de ser significa apenas uma verdade dentro de um processo que comeccedila e se

extingue a partir de um processo inesgotaacutevel Na verdade a simultaneidade

significaria natildeo ter e natildeo teraacute assim Eacute claro que a partir do ponto de vista

formalista seria o oposto Mas de modo contraacuterio se ainda eacute agora antes era

verdadeiro dizer que seraacute e depois natildeo Portanto das coisas que vieram a ser

de alguma maneira natildeo seraacute verdadeiro dizer que seratildeo A possibilidade do

futuro se encontra colocada antes quando ainda natildeo eacute e depois podemos dizer frases de linhas 18ordf35f e 37f por um lado e do a)nagkh satildeo dependentes acusativo com

infinitivo o(ti a)nankh por outro lado eacute a descrita conexatildeo para Aristoacuteteles com as

palavras dh=lon o(ti a)nagkh (18ordf36f) quer caracaterizar como ldquofrequumlentemente

necessaacuteriordquo que ele quer tambeacutem dizer isso eacute frequumlentemente necessaacuterio que entatildeo

quando todo enunciado eacute verdadeiro ou falso eacute verdadeiro de dois enunciados singulares

opostos contraditoacuterios sobre o futuro ou um ou o outro

(Weidemann-Aristoacuteteles-p233)

272

se constituem como projeccedilatildeo Evidente tambeacutem que antes tambeacutem existe a

possibilidade de natildeo ser e natildeo como negaccedilatildeo da realidade mas como outra

forma de ser Porque se haacute essa possibilidade de ser e de natildeo ser tambeacutem seraacute

ou natildeo seraacute E o que natildeo eacute capaz de vir a ser natildeo eacute privado de possibilidade de

ser real (a)dunaton mh genesqai) mas impossiacutevel de existir Portanto o eacute

necessidade se estabelece enquanto vir a ser e enquanto natildeo privado de vir a

ser pois o vir a ser estaacute junto com o vir a ser numa relaccedilatildeo de mesmidade e

simultaneamente contraditoriedade como verdadeiro ou falso Aristoacuteteles

mostra como o irreal tem relaccedilatildeo com o real e sendo assim em nada com a

sorte Pois o que vem da sorte natildeo vem da necessidade Certamente a

possibilidade do que vem da sorte ser necessaacuterio seria tambeacutem a

impossibilidade do futuro Aristoacuteteles resalta que as coisas e)pi tw=n kaqolou

legomenwn w(j kaqolou h) e)pi tw=n kaq e(kasta serem como opostas ou

contraacuterias por um lado verdadeiras ou por outro falsas existem a partir do

ponto de vista da proacutepria composiccedilatildeo do contraditoacuterio-contraacuterio Eacute claro que

das duas maneiras simultaneamente do ponto de vista da privaccedilatildeo uma da

outra natildeo se encontrou nenhuma e nem se encontra nenhuma que viesse a ser

e existem as que somente satildeo e vem a ser a partir da necessidade de ser Natildeo

depende do deliberar ou do estar ocupado se fizermos para o que eacute e vem a

ser seraacute e senatildeo natildeo seraacute

Os resultados do meu exame das variedades de ambiguumlidade em Aristoacuteteles

(ver Capiacutetulo I precedente) podem ser usados para analisar sua noccedilatildeo de

possibilidade Essa noccedilatildeo estaacute intimamente conectada com outras noccedilotildees

modais notavelmente com a noccedilatildeo de necessidade e impossibilidade Desde

essas noccedilotildees satildeo de alguma maneira satildeo expressas mais claramente do que a

273

de possibilidade eacute aconselhaacutevel comeccedilar por elas87

Ei) dh tau=ta a)dunata -o(rw=men gar o(ti e)stin a)rch tw=n e)somenwn kai

a)po tou= bouleuesqai kai a)po tou= pra=xai ti kai o(ti o(lwj e)stin e)n

toi=j mh a)ei e)nergou=si to dunaton ei)=nai kai mh e)n oi(=j a)mfw

e)ndecetai kai to ei)=nai kai to mh ei)=nai w(ste kai to genesqai kai to

mh genesqai kai polla h(mi=n dh=la e)stin ou(twj e)conta oi(=on o(ti touti

to i(mation dunaton e)sti diatmhqh=nai kai ou) diatmhqhsetai a)ll

e)mprosqen katatribhsetai o(moiwj de kai to mh diatmh-qh=nai

dunaton ou) gar a)n u(ph=rce to e)mprosqen au)to katatribh=nai ei)ge mh

dunaton h)=n to mh diatmhqh=nai w(ste kai e)pi tw=n a)llwn genesewn

o(sai kata dunamin legontai thn toiauthn- faneron a)ra o(ti ou)c

a(panta e)x a)nagkhj ou)t e)stin ou)te gignetai a)lla ta men o(poter

e)tuce kai ou)den ma=llon h) h( katafasij h) h( a)pofasij a)lhqhj ta de

ma=llon men kai w(j e)pi to polu qateron ou) mhn a)ll e)ndecetai

genesqai kai qateron qateron de mh

To men ou)=n ei)=nai to o)n o(tan h)=| kai to mh o)n mh ei)=nai o(tan mh h)=|

87 The results of my examination of de varieties of ambiguity in Aristotle (see ChapterI

above) can be used to analyse his notion of possibility This notion is closely connected

with the other modal notions notably with those of necessity and impossibility Since these

notions are somewhat more perspicuous than that of possibility it is advisable to start from

them

(Hintikka-Time and Necessity-p27)

Ver seccedilatildeo de Peri e(rmeneiaj 12 22a7

274

a)nagkh ou) mentoi ou)te to o)n a(pan a)nagkh ei)=nai ou)te to mh o)n mh

ei)=nai -ou) gar tau)ton e)sti to o)n a(pan ei)=nai e)x a)nagkhj o(te e)stin

kai to a(plw=j ei)=nai e)x a)nagkhj o(moiwj de kai e)pi tou= mh o)ntoj- kai

e)pi th=j a)ntifasewj o( au)toj logoj ei)=nai men h) mh ei)=nai a(pan

a)nagkh kai e)sesqai ge h) mh ou) mentoi dielonta ge ei)pei=n qateron

a)nagkai=on legw de oi(=on a)nagkh men e)sesqai naumacian au)rion h) mh

e)sesqai ou) mentoi genesqai au)rion naumacian a)nagkai=on ou)de mh

genesqai genesqai mentoi h) mh genesqai a)nagkai=on w(ste e)pei

o(moiwj oi( logoi a)lhqei=j w(sper ta pragmata dh=lon o(ti o(sa ou(twj

e)cei w(ste o(poter e)tuce kai ta e)nantia e)ndecesqai a)nagkh o(moiwj

e)cein kai thn a)ntifasin o(per sumbainei e)pi toi=j mh a)ei ou)=sin h) mh

a)ei mh ou)=sin toutwn gar a)nagkh men qateron morion th=j

a)ntifasewj a)lhqej ei)=nai h) yeu=doj ou) mentoi tode h) tode a)ll

o(poter e)tucen kai ma=llon men a)lhqh= thn e(teran ou) mentoi h)dh

a)lhqh= h) yeudh= w(ste dh=lon o(ti ou)k a)nagkh pashj katafasewj kai

a)pofasewj tw=n a)ntikeimenwn thn men a)lhqh= thn de yeudh= ei)=nai ou)

gar w(sper e)pi tw=n o)ntwn ou(twj e)cei kai e)pi tw=n mh o)ntwn dunatw=n

de ei)=nai h) mh ei)=nai a)ll w(sper ei)rhtai

De fato se essas coisas satildeo privadas de possibilidade pois vejamos que

eacute possiacutevel um princiacutepio das coisas que havendo de ser tanto a partir do

deliberar como a partir de fazer algo e que em resumo eacute possiacutevel nos que natildeo

ativam sempre o possiacutevel ser e natildeo ser nos quais ambos o ser e o natildeo ser

tambeacutem eacute admitido como tambeacutem o vir a ser e o natildeo vir a ser e muitas coisas

275

claras para noacutes satildeo assim as que satildeo tal como que esse manto eacute possiacutevel de

ser cortado e natildeo haveraacute de ser cortado mas antes haveraacute de ser consumado

e de modo semelhante tambeacutem natildeo ser cortado pois natildeo o subsistiria o ser

consumado antes pelo menos se natildeo era possiacutevel o natildeo ser cortado Como

sobre os outros gerados quantos segundo a possibilidade satildeo ditos desses

tipos Portanto eacute evidente que natildeo tudo a partir da necessidade nem eacute nem

vem a ser mas por um lado se encontrou por acaso das duas maneiras e em

nada mais ou a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo eacute verdadeira e por outro lado mais

tambeacutem como muitas vezes o outro mas natildeo admite vir a ser tambeacutem o outro

e o outro natildeo

Eacute necessidade ser afinal a coisa que eacute quando for e o natildeo ser a coisa

que natildeo eacute quando natildeo for natildeo eacute necessidade certamente nem ser toda coisa

que eacute nem natildeo ser a coisa que natildeo eacute pois natildeo eacute a mesma coisa ser toda a

coisa que eacute a partir da necessidade quando eacute e o ser de maneira simples a

partir da necessidade e de modo semelhante sobre o que natildeo eacute E sobre a

contradiccedilatildeo o mesmo discurso Ser ou natildeo ser cada coisa e pelo menos haver

de ser ou natildeo eacute necessidade um dizer natildeo eacute necessario certamente pelo

menos tendo dividido o outro E digo tal como haver de ser a batalha naval

amanhatilde ou natildeo haver de ser eacute necessidade natildeo eacute necessaacuterio certamente vir a

ser a batalha naval amanhatilde nem natildeo vir a ser Eacute necessidade vir a ser ou natildeo

vir a ser De maneira que precisamente uma vez que os discursos de modo

semelhante satildeo verdades como precisamente as coisas eacute evidente que

quantas assim satildeo como precisamente encontrou por acaso das duas

maneiras e admite as coisas contraacuterias eacute necessaacuterio de modo semelhante ter

tambeacutem a contradiccedilatildeo Exatamente que anda junto sobre as coisas que nem

sempre satildeo ou natildeo sempre natildeo satildeo pois dessas eacute necessidade ser a verdade

ou falsidade uma outra parte da contradiccedilatildeo mas encontrou por acaso das

276

duas maneiras natildeo certamente esta ou esta e mais uma outra verdade natildeo

certamente jaacute a verdade ou a falsidade De maneira que precisamente eacute

evidente que natildeo eacute necessidade de toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo das oposiccedilotildees

ser por um lado verdade e por outro falsidade pois natildeo como precisamente

sobre as coisas que satildeo assim satildeo tambeacutem sobre as que natildeo satildeo eacute possiacutevel

ser e natildeo ser mas como precisamente foi dito

(Peri (Ermeneiaj-19 a 7)

Aristoacuteteles demonstra como o privado de possibilidade como necessaacuterio natildeo

pode ser das coisas que continuam sendo e estas equivalem a poder deliberar

quer dizer ter a liberdade a accedilatildeo livre e fazer ao futuro pois estas satildeo as que

ativam sempre o eventual e o natildeo eventual ser e tem ser e natildeo ser e vir a ser

e natildeo vir a ser Assim como diz Tricot o homem eacute ele mesmo um principio

do futuro Portanto quando ambos satildeo um soacute soacute existe uma maneira de ser

sendo necessariamente esta88 A eventualidade do futuro existe pela

contigecircncia do presente dividido entre ser e natildeo ser Um futuro natildeo necessaacuterio

levaria a impossibilidade do homem ter suas possibilidades vinculadas a 88 Der Unterschied zwischen logischer und semantischer Betrachtungsweise laumlBt sich auch

an den verschiedenen Fassungen des Nichtwiderspruchs bzw des ausgeschlossenen

Mittleren verdeutlichen Der logische-ontologische SAM besagt ldquoein Seiendes ist so-und-

so oder nicht so-und-sordquo

A diferenccedila entreo modo de observaccedilatildeo loacutegica e semacircntica se deixa esclarecer tambeacutem das

diferentes disposiccedilotildees do natildeo contraditoacuterio respectivamente da exclusatildeo do meio A

exclusatildeo do meio loacutegica-ontoloacutegica significa ldquoum ente eacute assim assim ou natildeo eacute assim

assimrdquo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p49)

277

expressotildees singulares o que por sua vez levaria a hipoacutetese da natildeo

determinaccedilatildeo de abrir diferentes caminhos de possibilidades Por outro soacute a

eventualidade levaria a relativismo radical A negaccedilatildeo utilizada por Aristoacuteteles

eacute mh e natildeo ou) A negaccedilatildeo mh eacute uma negaccedilatildeo eventual e natildeo concreta no

sentido essencial Para Aristoacuteteles o futuro tem como condiccedilatildeo de existecircncia

aquilo que ocorre ou natildeo ocorre mas ocorre mesmo natildeo ocorrendo

Eacute necessidade ser certamente a coisa que eacute quando for e o natildeo ser a coisa

que natildeo eacute quando natildeo for natildeo eacute necessidade certamente nem ser toda coisa

que eacute nem natildeo ser a coisa que natildeo eacute pois natildeo eacute a mesma coisa ser toda a

coisa que eacute a partir da necessidade quando eacute e o ser de maneira simples a

partir da necessidade

Estar em situaccedilatildeo de contradiccedilatildeo natildeo eacute estar na oposiccedilatildeo de ser e natildeo ser

como unicamente ser Desta forma haveria ou uma eventualidade pois o

contraacuterio tambeacutem seria uma eventualidade ou a necessidade de ser ou natildeo ser

jaacute que o contraacuterio tambeacutem seria necessaacuterio mas efetivamente nem eacute

eventualidade vir a ser nem eacute necessaacuterio vir a ser a batalha naval amanhatilde ou

natildeo ser A necessidade eacute a eventualidade como de vir a ser ou natildeo vir a ser

Portanto significaria que sendo contraacuterio o discurso dos dois seriam ao

mesmo tempo pois isso significaria a natildeo mesmidade e automaticamente a

verdade e a falsidade ao mesmo tempo coisa impossiacutevel A possibilidade da

verdade seria o do estar em situaccedilatildeo contraditoacuteria ou oposta pois que esses

uacuteltimos nem sempre satildeo nem sempre natildeo satildeo mas satildeo pela mesmidade da

verdade ou falsidade Dessa forma por um ou por outro sozinho seria

impossiacutevel de forma que necessitamos do contraacuterio na medida em que

provisoriamente seriam ao mesmo tempo verdadeiros ou falsos como a

278

possibilidade de antecipar o que vai acontecer ou projetar o acontecimento

mas o contraditoacuterio na medida que determinamos este ou aquele fato pelo

mesmo Tambeacutem eacute claro que o sentido de contradiccedilatildeo-contraacuterio tem peso

maior para o primeiro na medida que somente a partir desse sabemos que o

que acontece eacute isto ou aquilo

Aiacute verdadeiramente vale para todo fato que diante de um determinado ponto

de tempo dado jaacute era sempre necessaacuterio que ele esteja subsistindo ou natildeo

mas natildeo para todo fato que diante de um ponto de tempo dado ou era jaacute

sempre necessaacuterio que ele esteja subsistindo a esse ponto de tempo ou jaacute

sempre necessaacuterio que ele natildeo esteja subsistindo para esse ponto de tempo e

aiacute a expressatildeo para o subsistir ou natildeo subsistir do fato expresso nele que satildeo

conforme a verdade ou a falsidade vale a expressatildeo singular para aquele par

contraditoacuterio de relaccedilotildees futuras cuja articulaccedilatildeo se relaciona aos

acontecimentos contingentes futuros que seja confirmado verdadeiramente ou

um ou outro de ambas articulaccedilotildees no futuro mas que natildeo jaacute no presente a

verdadeira articulaccedilatildeo de contradiccedilatildeo e a outra eacute falsa (quanto menos que

valores de verdade jaacute tivessem sido repartidos sobre ambas articulaccedilotildees de

contradiccedilatildeo no passado) A constituiccedilatildeo contraacuteria com a qual satildeo ligadas as

consequumlecircncias mostradas em ambas as seccedilotildees 18b5-16 e 18b26-19a6 eacute a

absurdidade dessas consequumlecircncias pelo que se tem que rejeitar 89

)Epei de e)sti ti kata tinoj h( katafasij shmainousa tou=to d e)stin

h) o)noma h) to a)nwnumon e(n de dei= ei)=nai kai kaq e(noj to e)n th=|

katafasei to de o)noma ei)rhtai kai to a)nwnumon proteron to gar

89 Weidemann- Aristoacuteteles ndash p224

279

ou)k a)nqrwpoj o)noma men ou) legw a)lla a)oriston o)noma -e(n gar pwj

shmainei a)oriston- w(sper kai to ou)c u(giainei ou) r(h=ma) e)stai pa=sa

katafasij h) e)x o)nomatoj kai r(hmatoj h) e)x a)oristou o)nomatoj kai

r(hmatoj a)neu de r(hmatoj ou)demia katafasij ou)d a)pofasij to gar

e)stin h) e)stai h) h)=n h) gignetai h) o(sa a)lla toiau=ta r(hmata e)k tw=n

keimenwn e)stin prosshmainei gar cronon w(ste prwth katafasij

kai a)pofasij to e)stin a)nqrwpoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj ei)=ta e)stin ou)k

a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj palin e)sti pa=j a)nqrwpoj-ou)k

e)sti pa=j a)nqrwpoj e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj kai e)pi tw=n e)ktoj de cronwn o( au)toj logoj

(Otan de to e)sti triton proskathgorhqh=| dicw=j legontai ai(

a)ntiqeseij legw de oi(=on e)sti dikaioj a)nqrwpoj to e)sti triton fhmi

sugkei=sqai o)noma h) r(h=ma e)n th=| katafasei w(ste dia tou=to tettara

e)stai tau=ta w(=n ta men duo proj thn katafasin kai a)pofasin e(xei

kata to stoicou=n w(j ai( sterhseij ta de duo ou) legw de o(ti to e)stin

h) tw=| dikaiw| proskeisetai h) tw=| ou) dikaiw| w(ste kai h( a)pofasij

tettara ou)=n e)stai now=men de to legomenon e)k tw=n u(pogegrammenwn

e)sti dikaioj a)nqrwpoj-a)pofasij toutou ou)k e)sti dikaioj a)nqrwpoj

e)stin ou) dikaioj a)nqrwpoj-toutou a)pofasij ou)k e)stin ou) dikaioj

a)nqrwpoj to gar e)stin e)ntau=qa kai to ou)k e)stin tw=| dikaiw| kai tw=|

ou) dikaiw| proskeitai tau=ta men ou)=n w(sper e)n toi=j )Analutikoi=j

legetai ou(tw tetaktai o(moiwj de e)cei ka)n kaqolou tou= o)nomatoj h)=|

h( katafasij oi(=on pa=j e)stin a)nqrwpoj dikaioj-[a)pofasij] ou) pa=j

280

e)stin a)nqrwpoj dikaioj pa=j e)stin a)nqrwpoj ou) dikaioj-ou) pa=j

e)stin a)nqrwpoj ou) dikaioj plhn ou)c o(moiwj taj kata diametron

e)ndecetai sunalhqeuesqai e)ndecetai de pote au(=tai men ou)=n duo

a)ntikeintai a)llai de proj to ou)k a)nqrwpoj w(j u(pokeimenon ti

prosteqentoj e)sti dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti dikaioj ou)k

a)nqrwpoj e)stin ou) dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou) dikaioj ou)k

a)nqrwpoj pleiouj de toutwn ou)k e)sontai a)ntiqeseij au(=tai de cwrij

e)keinwn au)tai kaq au(taj ei)sin w(j o)nomati tw=| ou)k a)nqrwpoj

crwmenai

E uma vez que a afirmaccedilatildeo eacute a que significa algo de algo e isso eacute ou o

nome ou o inominaacutevel e eacute preciso ser um e de um na afirmaccedilatildeo (e o nome foi

dito tambeacutem o inominaacutevel antes pois natildeo digo o nome natildeo homem mas um

nome indeterminado pois um de certa maneira indica um indeterminado

como precisamente tambeacutem o predicado natildeo tem sauacutede natildeo eacute) seraacute toda

afirmaccedilatildeo ou a partir do nome e do predicado ou a partir do nome

indeterminado e do predicado E nenhuma afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo existe sem o

predicado pois eacute ou seraacute ou era ou vem a ser ou quantos outros desses tipos

satildeo predicados a partir das coisas que jazem Pois acrescenta tempo Como a

primeira afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo eacute possiacutevel o homem natildeo eacute possiacutevel o homem

depois eacute possiacutevel natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel natildeo-homem de novo eacute possiacutevel

todo homem natildeo eacute possiacutevel todo homem eacute possiacutevel todo natildeo-homem natildeo eacute

possiacutevel todo natildeo-homem E sobre os tempos de fora o mesmo discurso

E quando eacute possiacutevel seja predicado mais um terceiro duplamente as

281

antiteses satildeo ditas E digo tal como eacute possiacutevel um homem justo eacute possiacutevel

digo o terceiro jazer junto a um nome ou predicado na afirmaccedilatildeo De

maneira que atraveacutes disso seratildeo esses quatro dos quais uns dois por um lado

teratildeo em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo segundo os elementos como as

privaccedilotildees e outros dois por outro lado natildeo E digo que eacute ou haveraacute de ser

ligado ao homem justo ou para o natildeo justo de maneira que tambeacutem a

negaccedilatildeo Quatro certamente seratildeo E noacutes pensamos o que diz a partir das

coisas descritas eacute possiacutevel um homem justo negaccedilatildeo disso natildeo eacute possiacutevel um

homem justo Eacute possiacutevel um homem natildeo-justo e a negaccedilatildeo disso natildeo eacute

possiacutevel um homem natildeo-justo Pois eacute possiacutevel laacute tanto o natildeo eacute para o justo

como eacute ligado para o natildeo-justo Como eacute dito nos Analiacuteticos afinal assim eacute

ordenada E de modo semelhante eacute assim igualmente a afirmaccedilatildeo seja de

modo universal do nome tal como todo eacute homem justo natildeo todo homem eacute

justo todo eacute homem natildeo-justo natildeo todo eacute homem natildeo-justo Mas natildeo mais de

modo semelhante agraves afirmaccedilotildees admitem ser igualmente verdadeiras juntas

segundo a diagonal e admitem certa vez Essas duas certamente sendo

opostas e outras em relaccedilatildeo agrave natildeo homem como tendo sido acrescentado um

certo sujeito eacute possiacutevel um justo natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel um justo natildeo-

homem eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo-

homem E mais dessas natildeo seratildeo opostas E essas fora daquelas elas satildeo por

si mesmas como os que usam para o nome para algueacutem natildeo-homem

(Peri (Ermeneiaj-19 b 5)

282

Aristoacuteteles trata dos nomes e predicados inominaacuteveis como indeterminados90

(a)orista) Aqueles onde existe uma negaccedilatildeo como natildeo homem ou natildeo justo

Seja como sujeito seja como predicado Posteriormente esses foram

traduzidos como infinitos e os seus contraacuterios como finitos Natildeo se pode

confundir essa distinccedilatildeo com a que os indeterminados remetem a uma forma

negativa enquanto os indefinidos tecircm a sua quantidade indeterminada pois

Aristoacuteteles chama essa indeterminaccedilatildeo de indeterminado (a)dioristoi) Nos

Analiacuteticos a Priori I 2 25 a 5 Aristoacuteteles utiliza a palavra a)dioristoi com

esse sentido Essa discussatildeo remete a traduccedilatildeo latina entre finito e infinito e

determinado e indeterminado Quem se aproxima da proacutepria noccedilatildeo aristoteacutelica

eacute Murachco que estabelece a noccedilatildeo de aspecto aoristo como sendo aquele

cujos derivados satildeo os aspectos infectum e perfectum e este aspecto eacute o

primeiro enquanto hierarquia Este aspecto natildeo tem duraccedilatildeo (paratatikoj)

e nem teacutermino (suntelikoj) e eacute portanto pontual

90 We also may infer that like indefinite verbs indefinite names may truly describe both

what is existent and what is not existent So it seems an indefinite name like lsquonot manrsquo is

to be taken as a unit to designate the complement of the set of human beings whatever is

not a human will be lsquoa not manrsquo Thus existent things like a dog and non-existent ones like

a chimera will both be lsquonot manrsquo Likewise then lsquonot healsrsquo will designate the complement

of the set of things that do heal Existent things that could healbut are not going to like

Roland after being wounded fatally existent things ones like a chimera all can have ldquonot

healrsquo truly predicated of them So the expressions constituting indefinite names and verbs

seem to form units Aristotle himself seems to indicate this when he calls the indefinite

noun (a(oriston o)noma) a non name a)nwnumon

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 202)

283

Por ser o aspecto primeiro isto eacute indeterminado pontual sem contaccedilatildeo

temporal com significado absoluto do ato verbal o aoristo se constroacutei sobre

a proacutepria raiz do verbo

(Murachco- Visatildeo Semacircntica Loacutegica Orgacircnica e Funcional-p424)

Amonio usa as expressotildees a)oristoj a)dioristoj (privaccedilatildeo de quantidade

determinada) e a)prosdioristoj (privaccedilatildeo de definiccedilatildeo ou especificaccedilatildeo de

um outro) de modo distinto de Aristoacuteteles Ele utiliza a segunda e a terceira

como sinocircnimas Eacute evidente que realmente a segunda natildeo eacute sinocircnima da

terceira

Amocircnio assim entende essa seccedilatildeo

Pantodapw=j leptourghsaj thn didaskalian tw=n e)x u(pokeimenou kai

kathgoroumenou protasewn w(j w(rismenou o)ntoj tou= u(pokeimenou

prostiqhsi dia toutwn o(ti o(sai ei)sin e)kei=nai ton a)riqmon tosautaj

e(teraj a)nagkh ginesqai prostaseij e)x u(pokeimenou palin kai

kathgoroumenou a)ll ou)keti w(rismenou o)ntoj tou= u(pokeimenou a)ll

a)oristou o( men ou)=n u(pokeimenoj h) w(rismenoj h) a)oristoj

lambanomenoj tou= au)tou= kathgoroumenou o)ntoj diafora poihsei

katafasewn te kai a)pofasewn ei)dh o( de ge kathgoroumenoj pote

men w(rismenoj pote de a)oristoj lhfqeij tou= au)tou= u(pokeimenou

menontoj ou)te katafaseij diaforouj ou)te a)pofaseij poihsei faneron

gar o(ti w(rismenou men au)tou= o)ntoj a)nagkh katafatikhn ei)=nai thn

284

protasin a)oristou de a)pofatikhn h) i)sodunamou=san a)pofasei e)pi

men tw=n kaq e(kasta pantwj a)pofasin thn a)ntifaskousan proj thn

katafasin e)pi de tw=n a)dioristwn pantwj men palin a)pofasin a)ll

ou) pantwj thn a)ntifaskousan proj thn katafasin a)ll e)niote kai

suna|dein au)th=| dunamenhn e)pi de tw=n diwrismenwn ou)keti men ou)de

kaqarw=j kata ge thn lexin a)pofasin a)lla tau)ton th=| kaqarw=j

a)pofasei dunamenhn palin de e)pi men tw=n kata meroj h) thn

a)ntifaskousan h) thn suna|dousan w(j e)pi tw=n a)dioristwn e)pi de tw=n

kaqolou h) thn a)ntifaskousan h) thn e)nantian w(j e)mprosqen

diwrisamen w(ste ei)kotwj kata monhn thn tou= u(pokeimenou diaforan

a)meibesqai fhsi ta ei)dh tw=n toioutwn a)ntifasewn o( )Aristotelhj

i(na de mh tij u(polabh| mhd a)n genesqai thn a)rchn protasin e)x

a)oristou u(pokeimenou dioti w(j ei)rhke proteron thn mian protasin

e(n crh e)cein to u(pokeimenon kai e(n to kathgoroumenon e(n de ou) tw=|

o)nomati a)lla tw=| shmainomenw| o(per ou)c u(parcei tw=| a)oristw| o)nomati

e(n gar a)nairou=n to u(po tou= w(rismenou dhloumenon toi=j par au)to

pa=sin e)farmottei$ dia tou=to tiqhsi te thn e)nnoian th=j toiauthj

a)poriaj o( filosofoj a)namimnhskwn h(ma=j tou= e(n dei=n ei)=nai to

kathgoroumenon e)n th=| mia=| katafasei kai kaq e(noj legesqai

u(pokeimenou kai e)pideiknusin u(parcon tou=to kai tai=j e)x a)oristou

u(pokeimenou protasesi tw=| ei)pei=n lte(n gar pwj shmainei kai to

a)oriston o)nomagt ou) parelkontwj to ltpwjgt prosqeij a)ll u(per tou=

e)ndeixasqai o(ti ou) fusin mian shmainei kaqaper to w(rismenon

285

e)kei=no gar ei) mh o(mwnumon ei)h h) tw=| genei e(n ti shmainei h) tw=| ei)dei

h) tw=| a)riqmw=| toutwn de e(kaston w(ristai to de a)oriston ou)c ou(twj

ka)n e(nikw=j au)to proferwmen ou)k a)nqrwpojlegontej a)lla

koinwnian monon proj a)llhla pantwn tw=n para to shmainomenon u(po

tou= w(rismenou kat au)to tou=to to mhden au)tw=n ei)=nai o(per e)kei=no dio

kai legei e(nikw=j ltto de a)oristongt tou=to to o)noma ei)kotwj

lta)nwnumongt e)kalesen e)ndeiknumenoj to sterhtikon au)to dhlou=n tou=

shmainomenou u(po tou= w(rismenou o)nomatoj e)pei de nu=n prw=ton

pepoihtai mnhmhn tou= a)nwnumou toutou u(pokeimenou ei)kotwj

e)pishmainetai o(ti tou=to e)stin o( proteron paradedwken a)oriston

o)noma au)to prosagoreuwn e)n oi(=j kai thn tou= a)oristou r(hmatoj

e)nnoian h(mi=n paradidou fanera de th=j lexewj h( a)kolouqia kai ei)

metaxu parembalwn thn didaskalian tou= a)nwnumou u(pokeimenou

h)nagkastai dia makrou= poihsasqai thn a)podosin e)cei gar ou(twj

lte)pei de e)sti ti kata tinoj h( katafasij shmainousa tou=to de e)stin

h) o)noma h) to a)nwnumon e)stai pa=sa katafasij h) e)x o)nomatoj kai

r(hmatoj h) e)x a)oristou o)nomatoj kai r(hmatojgt Legetai de tou=to

dhlonoti peri th=j a(ploustathj katafasewj th=j e)x u(pokeimenou

monon kai kathgoroumenou peri h(=j kai prokeitai au)tw=| nu=n

didaskein w(ste ou) crh zhtei=n pw=j a)n e)farmoseie tou=to h) tai=j e)k

tritou proskathgoroumenou katafasesin h) tai=j meta tropou a)lla

pw=j e(xh=j toutoij e)piferei to a)neu r(hmatoj mhdemian ei)=nai ou) monon

katafasin a)lla kai a)pofasin ei)per taj a)pofaseij e)k tw=n a)oristwn

286

sumbainei ginesqai r(hmatwn h) r(hteon o(per )Alexandroj fhsin o(ti

to a)oriston r(h=ma kai to tou= u(pokeimenou a)pofaskomenon kai thn

a)pofasin poiou=n tw=| men u(pokeimenw| ta au)ta o)nta tugcanousi th=|

mentoi scesei diaferousi pwj a)llhlwn to gou=n ou) badizei kaq

e(auto men legomenon a)oriston ei)h a)n r(h=ma w(j e(n ti qewroumenon

kai ou)den meroj kaq e(auto shmantikon e)con kaqaper ei)rhtai

proteron e)n mentoi th=| a)pofasei th=| legoush| Swkrathj ou) badizei

ou)k a)n ei)poimen a)kribologei=sqai boulomenoi to ou) badizei r(h=ma

ei)=nai a)oriston a)lla ma=llon r(h=ma kaq e(auto men w(rismenon tou=

de u(pokeimenou a)pofatikw=j kathgoroumenon kai dia tou= a)rnhtikou=

moriou diakrinomenon a)p au)tou= w(j e)ntau=qa mhketi men w(j e(n a)ll

w(j duo lambanesqai [to ou)c u(giaine]i tou= a)rnhtikou= moriou to

diakekrisqai to kathgoroumenon a)po tou= u(pokeimenou e)mfainontoj

mhpote de dunaton h)=| legein kai o(ti e)n tw=| lta)neu de r(hmatoj ou)demia

katafasij ou)de a)pofasijgt to tou= r(hmatoj o)noma koinoteron

ei)lhptai kata te tou= w(rismenou kai tou= a)oristou didaskontoj men

tou= )Aristotelouj o(per ei)rhtai kai proteron o(ti proj to genesqai

a)pofantikon logon dei= pantwj r(hmatoj e)xepithdej de nu=n palin

tou=to prosqentoj e)n th=| qewria| tw=n e)x a)oristou tou= u(pokeimenou

protasewn i(na mh tij u(polabh| ta a)orista o)nomata peri w(=n h)=n

prosecw=j o( logoj a)rkei=n kai kaq e(auta legomena proj genesin

a)pofasewj e)pei kai fantasian a)potelou=si tou= paraplhsian duna-

min e)cein tai=j a)pofasesin o(per e)n toi=j e(xh=j safesteron paradwsei

287

kratunwn de to ei)rhmenon o(ti proj pa=san katafasin te kai

a)pofasin dei= r(hmatoj tinoj e)pagei ltto gar e)stin h) h)=n h) ginetaigt

kai ta e(xh=j w(j e)nargou=j men o)ntoj tou= mhden mhte w(rismenon mhte

a)oriston o)noma mhte e(n mhte polla poiei=n au)totelh= logon dica

toutwn tinoj tou= e)sti legw h) tou= h)=n kai tw=n toutoij paraplhsiwn

e)fistanein de h(mw=n o)feilontwn o(ti tau=ta w(=n prosdedehtai ta

o)nomata ta te w(rismena kai ta a)orista proj to poih=sai katafasin

h) a)pofasin r(hmata e)stin w(j ton a)podedomenon tou= r(hmatoj o(rismon

e)pidecomena to cronon tina prosshmainein

)Epi toutoij thn taxin h(mi=n paradidwsi th=j ei)rhmenhj tw=n pro-

tasewn diafora=j kai fhsi prohgei=sqai taj w(rismenw| u(pokeimenw|

crwmenaj tw=n a)oriston au)ton e)cousw=n a(te a(plousteraj au)tw=n

ou)saj paraballwn proj a)llhlaj taj de kata to au)to ei)=doj

legomenaj prwtaj men w(j a(ploustataj taj a)neu prosdiorismou= proj

taj meta prosdiorismou= deuteraj de w(j e)keinwn sunqetwteraj taj

pleonasasaj au)tw=n kata touj prosdiorismouj lambanei de tw=n men

a)neu prosdiorismou= ou) taj kaq e(kasta a)lla taj a)prosdioristouj

tw=n de meta prosdiorismou= ou) thn kata meroj katafasin a)lla thn

kaqolou w(j tou= au)tou= dhlonoti logou kai e)pi tw=n paraleleimmenwn

protasewn e)farmozontoj th=j mentoi kaqolou katafasewj th=j te

w(rismenon e)coushj ton u(pokeimenon kai th=j a)oriston ou)k e)labe thn

kuriwj a)pofasin thn a)ntifatikw=j a)ei proj au)thn a)ntikeimenhn a)ll

w(sper e)legomen proteron thn dokou=san men e)pamfoterizein kai

288

suna|dein th=| te a)ntifaskoush| kai th=| e)nantia| ma=llon mentoi th=|

a)ntifaskoush| tau)ton dunamenhn toiau=tai gar h( te ou)k e)sti pa=j

a)nqrwpoj kai h( ou)k e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj h( men th=| ou) pa=j

a)nqrwpoj e)stin h( de th=| ou) pa=j ou)k a)nqrwpoj e)sti tau)ton

fqeggomenh tou=to de dioti ou)k h)=n prokeimenon paradidonai nu=n

palin thn a)ntifatikhn tw=n protasewn a)ntiqesin a)ll

e)pishmhnasqai monon o(ti prohgou=ntai ai( e)x w(rismenou tou=

u(pokeimenou protaseij tw=n e)x a)oristou a(ma de i)swj kai didaxai

h(ma=j o( filosofoj h)boulhqh o(ti kai ai( toiau=tai protaseij

suntattointo a)n tai=j a)pofasesi dei= de e)fistanein o(ti a)kribh= e)n

toutoij o( )Aristotelhj paradeigmata pareqeto tw=n e)x u(pokeimenou

kai kathgoroumenou protasewn lte)stin a)nqrwpojgt ei)pwn kai lte)sti

pa=j a)nqrwpojgt a)ll ou) kaqaper proteron e)legen e)stin a)nqrwpoj

leukoj kai e)stin a)nqrwpoj kaloj ai( h)=san e)k tritou

proskathgoroumenou protaseij tou=to de dioti e)n e)keinoij men ou)pw

telewj parededoto h( qewria tw=n prokeimenwn protasewn dioper

a)diaforwteron e)crh=to toi=j paradeigmasi nu=n mentoi a)kribw=j au)thn

diarqrwsaj ei)kotwj ta oi)kei=a tw=| ei)dei tw=n prokeimenwn protasewn

pareqeto paradeigmata dh=lon de e)k tw=n ei)rhmenwn kai o(ti ou)

tau)ton e)stin w(rismenon h) a)oriston o)noma legein kai diwrismenon h)

a)dioriston ta men gar protera poiei= to a)rnhtikon morion

proskeimenon toi=j o)nomasin h) mh ta de u(stera oi( prosdiorismoi

a)cri toutwn prohgagen o( )Aristotelhj thn qewrian tw=n e)x

289

u(pokeimenou kai kathgoroumenou protasewn dio kai h(mei=j peri tw=n

e)fexh=j a)llhn a)rchn a)rxamenoi legwmen

De toda espeacutecie tendo feito um trabalho fino para a instruccedilatildeo das coisas a

partir do sujeito e da atribuiccedilatildeo da proposiccedilatildeo como o que eacute delimitado do

sujeito acrescenta o nuacutemero por essas quantas satildeo aquelas eacute necessidade vir

a serem quantas outras a ordenaccedilatildeo a partir do sujeito de novo e do que

atribui mas natildeo mais o que eacute determinado do sujeito mas do aoristo Por um

lado afinal o sujeito ou o delimitado ou o aoristo que estaacute se tomando do

mesmo atributo que eacute diferente faraacute o aspecto da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo por

outro lado pelo menos o que estaacute se atribuindo certa vez por um lado o que

delimita e certa vez por outro o aoristo que foi tomado do mesmo sujeito que

permanece e nem diferenccedilas afirmativas nem faraacute negaccedilatildeo pois eacute evidente

que a mesma delimitaccedilatildeo que eacute eacute necessidade ser a proposiccedilatildeo concernente agrave

afirmaccedilatildeo e do aoristo o concernente agrave negaccedilatildeo ou tendo a mesma que eacute

possiacutevel para a negaccedilatildeo por um lado sobre as coisas a negaccedilatildeo segundo

cada uma de todo modo a que eacute contraditoria em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e de

outro sobre as coisas indefinidas de todo modo de novo a negaccedilatildeo mas natildeo

de todo modo a que contradiz em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo mas algumas vezes

tambeacutem concorda a que estaacute sendo possiacutevel com ela e sobre as coisas

delimitadas natildeo mais nem de modo puro pelo menos segundo a palavra

negaccedilatildeo mas a mesma coisa que eacute possiacutevel pela negaccedilatildeo de modo puro e de

novo das coisas segundo a parte ou a que contradiz ou a que concorda como

sobre os indefinidos e sobre das coisas de modo universal ou a que contradiz

ou a contraacuteria como noacutes definiremos agrave frente De maneira que Aristoacuteteles diz

ser os aspectos contraditoacuterios desses tipos de modo verossiacutemil somente

290

segundo a diferenccedila do sujeito A fim de que algueacutem natildeo considere nenhum

vir a ser a proposiccedilatildeo principal a partir do sujeito aoristo por isso como estaacute

dito antes eacute bom ter uma uacutenica proposiccedilatildeo o sujeito e uma unidade que estaacute

atribuindo e uma unidade natildeo para o nome mas para o significado

exatamente que natildeo subsiste para o nome aoristo (pois una a que toma o que

se evidencia sob o efeito do delimitado ajusta para todos junto agrave coisa) por

isso o filoacutesofo coloca a reflexatildeo da aporia desse tipo recordando a noacutes do ser

preciso uma unidade atribuiacuteda numa afirmaccedilatildeo e dizer segundo uma do

sujeito e exibe isso que subsiste para as proposiccedilotildees a partir do sujeito

aoristo pelo dizer ltpois uno significa de algum modo tambeacutem o nome

aoristogt natildeo tendo acrescentado de modo supeacuterfluo a coisa de algum modo

mas em funccedilatildeo do marcar que natildeo significa uma natureza conforme o que se

delimita pois aquele se natildeo fosse homocircnimo ou pelo gecircnero significa algo

uacutenico pelo aspecto ou pelo nuacutemero e desses cada um delimita e o aoristo natildeo

assim desse modo e mesmo assim de modo uacutenico quando noacutes mesmos

levamos adiante os que dizem ldquonatildeo homemrdquo mas somente uma associaccedilatildeo

umas com os outras de todas as coisas junto ao que significa sob o efeito do

delimitado por si mesmo isso em nada eacute delas exatamente aquilo Por isso

tambeacutem diz de modo uacutenico lto aoristogt Chamei este nome ltanocircnimogt de

modo verossiacutemil o que indica o concernente agrave privaccedilatildeo o mesmo que

evidencia do significado sob o efeito do nome delimitado Uma vez que agora

faz a memoacuteria do anocircnimo desse sujeito de maneira verossiacutemil significa que eacute

isso o qual antes clamando ele mesmo transmitiu o nome aoristo nos quais

tambeacutem a reflexatildeo do predicado aoristo nos transmitia Eacute evidente a

consequumlecircncia da palavra tendo se inserido entre a instruccedilatildeo do sujeito

anocircnimo forccedilou pouco depois a fazer a definiccedilatildeo pois eacute assimlt E uma vez

que eacute algo de algo a afirmaccedilatildeo que significa e isso eacute ou nome ou o anocircnimo

291

seraacute toda afirmaccedilatildeo ou a partir do nome e do predicado ou do nome aoristo e

do predicadogt E eacute dito isto de modo manifesto a respeito da afirmaccedilatildeo mais

simples somente a partir do sujeito e do atribuiacutedo a respeito da qual tambeacutem

dispotildee para ele agora ensinar de maneira que natildeo eacute bom procurar como se

harmonizaria isso ou para as afirmaccedilotildees a partir da terceira atribuiccedilatildeo ou

para as afirmaccedilotildees de alguma maneira mas como porta sobre o ser a ordem

sobre esses em nada ser sem predicado natildeo somente a afirmaccedilatildeo mas

negaccedilatildeo se precisamente anda junto vir a ser as afirmaccedilotildees a partir dos

aoristos dos predicados Ou eacute possiacutevel afirmar como diz Alexandre que o

predicado aoristo e a negaccedilatildeo do sujeito tambeacutem faziam a negaccedilatildeo pelo

sujeito agraves coisas mesmas que satildeo entretanto pela condiccedilatildeo diferem de certa

maneira umas das outras o aoristo que se diz por si mesmo pelo menos ldquonatildeo

andardquo seria predicado como algo uno que se contempla e tendo siginificado

nenhuma parte por si mesma conforme foi dito antes certamente na negaccedilatildeo

pelo que diz ldquoSoacutecrates natildeo andardquo noacutes natildeo diriacuteamos ser preciso querendo o

aoristo ldquonatildeo andardquo ser predicado mas mais predicado por si mesmo

delimitado e do sujeito de modo negativo atribuindo tambeacutem da parte

negativa divindindo a partir dele como natildeo mais como unidade laacute mas como

um tomar duplo [o natildeo ter sauacutede] da parte negativa o separar o atribuiacutedo a

partir do que deixa o sujeito E jamais seja possiacutevel dizer tambeacutem que

ltnenhuma afirmaccedilatildeo sem predicado em nada eacute declaraccedilatildeogt o nome do

predicado eacute mais comum tomado do delimitado e do aoristo o que ensina

Aristoacuteteles exatamente o que foi dito antes que eacute preciso de todo modo do

predicado em relaccedilatildeo a vir a ser um discurso declarativo e de propoacutesito

agora de novo isso do que acrescenta na contemplaccedilatildeo das proposiccedilotildees do

aoristo do sujeito a fim de que algueacutem considere os nomes aoristos a

respeitos dos quais o discurso estava proacuteximo e ser o primeiro das coisas

292

ditas por si mesmo em relaccedilatildeo ao gecircnero da negaccedilatildeo uma vez que

acompanham tambeacutem a fantasia do ter a uma semelhante possibilidade para

as negaccedilotildees que exatamente trasmitiraacute a maior clareza nas enumeraccedilotildees O

que reforccedila o que foi dito que em relaccedilatildeo a toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo eacute

preciso de algum predicado e leva para ltpois eacute ou era ou vem a sergt as

enumeraccedilotildees como o que eacute visiacutevel em nada nem delimitado nem nome aoristo

nem unidade nem muitas coisas completas faz um discurso dessas de algo

dividido em dois do eacute digo ou do era tambeacutem dos proacuteximos a esses e o que

deve nos encarregar que essas coisas das quais necessitados aleacutem os nomes e

as coisas delimitadas e as coisas aoristas ao fazer uma afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo

satildeo predicados como o acrescentar significado ao transmitido do predicado

delimitado admitindo aleacutem algum tempo

Sobre essas transmitem nossa ordem das diferenccedilas que foram ditas das

proposiccedilotildees e diz conduzir das coisas que fornecem ao sujeito delimitado dos

que tem o mesmo aoristo jaacute que satildeo as mais simples delas comparando umas

com as outras e as primeiras ditas segundo o mesmo aspecto por um lado

como as mais simples ditas sem indefiniccedilatildeo em as duas por outro lado com

indefiniccedilatildeo e como daquelas mais compostas as que tendo excedido delas

segundo os indefinidos E toma das coisas sem indefiniccedilatildeo natildeo as segundo

cada uma mas as sem definiccedilotildees e das com indefiniccedilatildeo natildeo segundo a parte

afirmativa mas a do universal como o que harmoniza do discurso manifesto

mesmo e que harmoniza sobre as proposiccedilotildees concedidas Da afirmaccedilatildeo

entretanto do universal e do que tem o sujeito delimitado e do que tem

aoristo natildeo tomei a negaccedilatildeo de modo proacuteprio diante agrave oposiccedilatildeo mesma

sempre de modo contraditoacuterio mas assim diziacuteamos antes o que acredita ser

incerto e concordar pela contradiccedilatildeo e pelo contraacuterio mas entretanto pela

contradiccedilatildeo a mesma coisa ser possiacutevel Pois desses tipos a negaccedilatildeo ldquonatildeo eacute

293

todo homemrdquo e a negaccedilatildeo ldquonatildeo eacute todo natildeo homemrdquo e a negaccedilatildeo pela

contradiccedilatildeo ldquonatildeo todo homem eacuterdquo e a negaccedilatildeo pela contradiccedilatildeo ldquonatildeo todo

natildeo homem eacuterdquo estaacute fazendo comprender a mesma coisa E isso porque natildeo

estava disposto a transmitir agora de novo a contradiccedilatildeo das proposiccedilotildees

antiteacuteticas mas somente estar marcado que conduzem as proposiccedilotildees a

partir do sujeito delimitado das coisas a partir do aoristo E ao mesmo tempo

talvez o filosofo quis nos ensinar que tambeacutem as proposiccedilotildees desses tipos

ordenariam agraves negaccedilotildees Eacute preciso estabelecer que Aristoacuteteles com precisatildeo

nesses colocou diante os paradigmas das proposiccedilotildees a partir do sujeito e do

atributo ldquoeacute possiacutevel homemrdquo tendo dito tambeacutem ldquoeacute possiacutevel todo homemrdquo

mas natildeo conforme dizia antes ldquoeacute possiacutevel homem brancordquo e ldquoeacute possiacutevel

homem belordquo as proposiccedilotildees existiam a partir de trecircs atribuiccedilotildees E isso

porque a teoria naqueles ainda natildeo foi transmitida das proposiccedilotildees dispostas

por isso tocou de leve o mais indiferente aos paradigmas agora entretanto

tendo exposto as coisas proacuteprias a ela pelo aspecto distintamente de modo

preciso das proposiccedilotildees dispostas foram transmitidos os paradigmas Eacute

evidente que a partir das coisas ditas e que natildeo eacute mesmo delimitada ou para

dizer nome aoristo tanto delimitado como indefinido Pois as primeiras fazem

a parte negada dispostas para os nomes ou natildeo e as uacuteltimas os indefinidos

Aristoacuteteles conduziu a teoria dessas completamente das proposiccedilotildees a partir

do sujeito e do atributo Por isso tambeacutem noacutes dizemos os que comeccedilam a

respeito das coisas em ordem outro princiacutepio

(Ammonius- In Aristotelis Commentarius-p155-156-157)

E Boeacutecio a retoma estabelecendo que a primeira eacute ldquoinfinitusrdquo (expressatildeo

negada) e a segunda ldquoindefinitusrdquo (como quantificaccedilatildeo)

294

Quoniam autem est de aliquo adfirmatio significans aliquid hoc autem est vel

nomen vel innomine unum autem oportet esse et de uno hoc quod est in

adfirmatione (nomen autem dictum este et innomine prius non homo enim

nomen quidem non dico sed infinitum nomen unum enim quodammodo

significat infinitum quemadmodum et non currit non verbum sed infinitum

verbum)91

Provavelmente estas definiccedilotildees foram de tomadas de Porfiacuterio92 Importante eacute

que essas definiccedilotildees natildeo satildeo provadas como sendo da obra de Aristoacuteteles mas

sim de Amonius e Stephanus que remetem a Teofrasto Esses indicavam a

expressatildeo de predicado indefinido como metateacutetica (e)k metaqesewj) e o

contraacuterio de metateacutetico como definido (w(rismenh)93 A discussatildeo remete a

91 Boetii- Aristotelis Peri (Ermeneiaj Comentarii-p12-13

92 Weidemann- Aristoteles-p330

93 La neacutegation peut comme on lrsquoa vu srsquoapliquer soit au verbe soit au nom appliqueacutee au

nom elle forme les noms indeacutetermineacutes comme non-homme (ou)k a)nqrwpoj) qui ne

deacutesigne rien preacuteciseacutement et qui par cela mecircme deacutesigne tout lrsquoegravetre comme le non-egravetre

Diverses combinaisons peuvent donc se preacutesenter iciacute en prenant les prepositions dans leurs

formes les moinscomposeacutees crsquoest-agrave-dire formeacutees drsquoun nom et drsquoun verbe uniquement

eacuteleacutements indispensables sans lesquels il ne saurait y avoir ni neacutegation ni affirmation Ces

combinaisons les voici le nom peut ecirctre deacutetermineacute ou indetermine lecirc verbe aussi de sorte

qursquoon aura drsquoabord lrsquohomme est lrsquohomme nrsquoest pas premiere contradiction le non

homme est le non homme nrsquoest pas seconde contradiction et ensuite tout homme est tout

homme nrsquoest pas troisiegraveme et quatriegraveme contradicitions il en est de mecircme pour le temps en

dehors du preacutesent (kai e)pi tw=n e)ktoj de cronwn o( au)toj logoj) Ici comme lrsquoon voit

295

como o diagrama de 19b 26 foi entendido e distorcido Isso estabelece

tambeacutem como foi distorcido o entendimento tanto da negaccedilatildeo do predicado

como a negaccedilatildeo do verbo como distorccedilatildeo de uma situaccedilatildeo inesgotaacutevel dentro

de um processo que se inicia e termina e que transforma um predicado finito

em infinito Os antigos comentadores portanto utilizam a expressatildeo

metateacutetica como oposta ao que eles dizem ser simples mas essa utilizaccedilatildeo natildeo

eacute adequada pois em Peri (Ermeneiaj 17 a 20-24 Aristoacuteteles diz

toutwn d h( men a(plh= e)stin a)pofansij oi(=on ti kata tinoj h) ti a)po

tinoj h( d e)k toutwn sugkeimenh oi(=on logoj tij h)dh sunqetoj

)Esti d h( men a(plh= a)pofansij fwnh shmantikh peri tou= ei) u(parcei

ti h) mh u(parcei w(j oi( cronoi dih|rhntai

E dessas por um lado eacute declaraccedilatildeo simples tal como algo de algo ou

algo a partir de algo e por outro disposta a partir dessas tal como um

enunciado jaacute composto

E eacute declaraccedilatildeo simples o som significativo a respeito da coisa se algo

subsiste ou natildeo subsiste conforme os tempos estatildeo divididos

O um de um significa algo de algo mas na unidade e da unidade ou seja na

unidade provisoacuteria do contraditoacuterio contraacuterio pois o contraacuterio seria um nome

indeterminado ou um predicado indeterminado numa unidade permanente

le verbe substantif est pris seul et sans aucun autre atribut Crsquoest ce que les Scholastiques

ont appeleacute le verbe secundi adjecti

(Barthelemy-Saint-Hilaire- De la logique DrsquoAristote-p 195)

296

Um predicado de um sujeito eacute algo de algo e a unidade da unidade Eacute possiacutevel

o homem natildeo eacute possiacutevel o homem E por outro lado o indeterminado eacute

possivel natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel natildeo-homem Eacute todo o homem natildeo eacute todo

homem e por outro lado o indeterminado eacute possiacutevel todo natildeo-homem natildeo eacute

possiacutevel todo natildeo-homem Portanto aqui Aristoacuteteles reintera a sua teoria do

nome e verbo estabelecendo essas possibilidades Aristoacuteteles passa da teoria

do nome e verbo para uma outra possibilidade onde um terceiro eacute incluiacutedo

Aristoacuteteles introduz a anaacutelise tripartite O terceiro que Aristoacuteteles afirma natildeo eacute

o verbo de ligaccedilatildeo como coacutepula mas a reuniatildeo de sujeito e predicado como

ligaccedilatildeo e desta forma como verbo significativo na verdade haacute uma alteraccedilatildeo

do conceito de siacutentese como o)noma que eacute atemporal para o conceito de

u(parxein como temporal A siacutentese estaacute no verbo ser Passa a existir uma

predicaccedilatildeo adicional Portanto se S eacute P como S eacute e P eacute dito de S portanto P

Esse elemento passa a ser o lsquoeacute possiacutevelrsquo como marca de existecircncia94 A

presenccedila de trecircs elementos na siacutentese daacute lugar logo a quatro formas

proposicionais combinando-se os trecircs elementos com a possiacutevel deslocaccedilatildeo da

negaccedilatildeo (excluindo o sujeito) Duas destas formas cada uma relativa ao

afirmar e ao negar (proj thn katafasin kai a)pofasin 19b23) seratildeo

kata to stoixou=n segundo a ordem intrinseca das partes exatamente em

funccedilatildeo do afirmar e do negar w(j ai( sterhseij como a privaccedilatildeo que estaacute

em relaccedilatildeo a determinaccedilatildeo negativa (ou) dikaioj) As outras duas formas natildeo

estatildeo postas nesta relaccedilatildeo por isso duplamente as antiacuteteses satildeo ditas Entre os

dois elementos primeiros e os dois elementos segundos Eacute a primeira vez que

Aristoacuteteles cita o nome antiacutetese Dois por um lado relativos agrave afirmaccedilatildeo e

94 Ver o argumento da batalha naval capiacutetulo 09 Peri (Ermeneiaj

297

negaccedilatildeo e os outros dois por outro lado natildeo relativos agrave afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo

ou seja afirmaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo e negaccedilatildeo Aristoacuteteles enfatiza o

miolo da junccedilatildeo entre sujeito e predicado As formas satildeo homem justo e eacute

possiacutevel

1)Eacute possiacutevel um homem justo---2)Natildeo eacute possiacutevel um homem justo

3)Eacute possiacutevel um homem natildeo-justo---4)Natildeo eacute possiacutevel um homem natildeo-justo

Percebe-se que no segundo exemplo nos nuacutemeros 3 e 4 natildeo se coaduna com a

afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo pois tanto a negaccedilatildeo estaacute ligada tanto a eacute possiacutevel

como a eacute um homem natildeo justo Satildeo a)nwnumon ou a)oriston o)noma em

conexatildeo com o e)sti seja afirmando ou negando No 19 b 31 Aristoacuteteles

refere-se a Analiacuteticos (51 b 28-9) e nessa passagem Aristoacuteteles utiliza um ou=)n

conclusivo em 19 b 31 e completa que assim estaacute ordenado Conclusivo natildeo eacute

o justo nem o bom dos Analiacuteticos pois estes satildeo ocorridos mas a relaccedilatildeo do eacute

com o justo

5)Todo eacute homem justomdash6)Natildeo todo eacute homem justo

7)Natildeo todo eacute homem natildeo-justomdash8)Todo eacute homem natildeo-justo

Podem-se fazer algumas observaccedilotildees a respeito ao texto

1) Aristoacuteteles estabelece o propoacutesito da investigaccedilatildeo da afirmaccedilatildeo e

negaccedilatildeo como do nome de modo universal (kaqolou tou= o)nomatoj)

2) Aristoacuteteles estabelece relaccedilotildees de semelhanccedila

298

3) Aristoacuteteles estabelece tambeacutem relaccedilotildees de natildeo semelhanccedila (ou)c

o(moiwj) segundo a diagonal (kata diametron) e utiliza o verbo

sunalhqeuesqai95 Na verdade a diagonal representa os elementos

contraditoacuterios como de 3 para 4 de 7 para 8 Os elementos contraacuterios

satildeo de 1 para 2 e de 5 para 7 e representam natildeo a diagonal mas

horizontal

Aristoacuteteles estabelece uma terceira possibilidade

Eacute possiacutevel um justo natildeo homemmdashNatildeo eacute possiacutevel um justo natildeo homem

Eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo homemmdashNatildeo eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo

homem

Como simples negaccedilatildeo S natildeo eacute P natildeo requer que o sujeito exista mas em S eacute

natildeo P requer que o sujeito exista Tambeacutem eacute possiacutevel que se o homem eacute natildeo

justo for verdadeira entatildeo o homem natildeo eacute justo tambeacutem mas o contraacuterio natildeo

eacute verdadeiro

95 This word is the rare verb sunalhqeuein It occurs in a important context in De Int 10

19 b36 Aristotle is there comparing two groups of four propositions viz the following

Man is just Man is not just

Man is not-just Man is not not-just

Every man is just Not every man is just

Every man is not-just Not every man is not-just

Of the second group Aristotle says that ldquohere it is not possible as in the former case that

the diagonally opposing statements should be true together (sunalhqeuein) Nevertheless

it is sometimes possiblerdquo

299

Percebe-se que o elemento que tinha ficado invariaacutevel era o elemento homem

Aristoacuteteles estabelece uma recomposiccedilatildeo de elementos que indica como a

antiacutetese como sendo na verdade uma oposiccedilatildeo Das oito proposiccedilotildees

Aristoacuteteles toma quatro Essas proposiccedilotildees satildeo todas diversas portanto natildeo

coincidem horizontalmente nem na diagonal mas soacute a quantificaccedilatildeo Desta

maneira Aristoacuteteles enfatiza o proacuteprio objeto como antiacutetese Aquelas que usam

para o nome o natildeo homem96

96 Another feature of this passage that supports the aspect theory concerns the word order

of the examples The fundamental form that Aristotle give has the form (e)sti a)nqrwpoj)

(lsquo (there) is a manrsquo)

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 109)

Christof Rapp has argued that 19 b21-2 should be read as stating that lsquoisrsquo when it is ldquoa

thirdrdquo should be taken not in isolation as a name or verb but as combining with the name or

verb In this way we keep to a bipartite strucuture even in a statement of tertium adiacens

That is lsquoisrsquocombines with the new predicate lsquoPrsquo to form the verb So a statement fo tertium

adiacens retains the bipartite strucuture Still why does Aristotle call the lsquoisrsquo the third

especially since it was one of the two elements in a statement of secundum adiacens

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 109)

Aristotle constructs squares of opposition for the various types of a simple categorical

propositions in accordance with these types of negation and his doctrines about them both

in On interpretation 10 and in the cross referenced Prior Analytics I46 Aristotle gives

squares of oppositions for types of statements with both the tripartite and bipartite linguistic

structures For tripartite statements he gives squares for indefinite as inlsquo (a) man is justrsquo

for universal as in lsquoevery man is justrsquo for the indefinite having an indefinite name as

subject as in lsquonot man is justrsquo and for the indefinite having a metathetic predicate

complement as in lsquoa man is not justrsquo He also mentions private predicates as in lsquoa man is

300

)Ef o(swn de to e)sti mh a(rmottei oi(=on e)pi tou= u(giainein kai

badizein e)pi toutwn to au)to poiei= ou(tw tiqemena w(j a)n ei) to e)sti

proshpteto oi(=on u(giainei pa=j a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j a)nqrwpoj

u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj ou) gar

e)sti to ou) pa=j a)nqrwpoj lekteon a)lla to ou) thn a)pofasin tw=|

a)nqrwpoj prosqeteon to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

kaqolou dh=lon de e)k tou=de u(giainei a)nqrwpoj-ou)c u(giainei

a)nqrwpoj u(giainei ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei ou)k a)nqrwpoj tau=ta

gar e)keinwn diaferei tw=| mh kaqolou w(ste to pa=j h) mhdeij ou)den

a)llo prosshmainei h) o(ti kaqolou tou= o)nomatoj katafhsin h)

a)pofhsin ta ou)=n a)lla ta au)ta dei= prostiqenai

E sobre quantos por exemplo o eacute natildeo harmoniza tal como sobre ter

sauacutede e andar sobre esses o mesmo faz assim as coisas que estatildeo postas

como se o eacute fosse atribuido Tal como todo homem tem sauacutede natildeo tem sauacutede

todo homem tem sauacutede todo natildeo homem natildeo tem sauacutede todo natildeo homem

pois o que deve ser dito natildeo eacute natildeo todo homem mas o natildeo eacute que deve ser

acrescentado agrave negaccedilatildeo para o homem Pois o todo natildeo significa de modo

unjustrsquo For bipartite statements he gives squares for the universal as in lsquoevery man healsrsquo

and for the indefinite as in lsquo(a) man healsrsquo

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 223)

301

universal mas o que de modo universal E eacute evidente a partir disto o homem

tem sauacutede o homem natildeo tem sauacutede tem sauacutede natildeo homem natildeo tem sauacutede

natildeo homem pois essas diferem daqueles para algo natildeo de modo universal

Como todo ou nenhum acrescenta outro significado em nada ou que eacute de

modo universal do nome afirma ou nega as outras mesmas eacute preciso

acrescentar

(Peri (Ermeneiaj-20 a3)

Aristoacuteteles estabelece que nas proposiccedilotildees que natildeo satildeo harmocircnicas com o ldquoeacuterdquo

ou seja estas tecircm na verdade o mesmo sentido que eacute estabelecido pelo ter

Assim ter sauacutede natildeo se pode utilizar o verbo ser mas o significado do ldquoeacuterdquo o

mesmo do tem O que altera a proposiccedilatildeo eacute o natildeo que se acrescenta ao

predicado ou ao verbo sendo portanto afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo ou afirmaccedilatildeo e

afirmaccedilatildeo que se acrescenta a negaccedilatildeo do predicado Desse modo das que satildeo

afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo os conteuacutedos natildeo satildeo de modo universal mas somente

sendo da maneira que eacute de modo universal pois satildeo afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo O

todo dessas proposiccedilotildees natildeo significa o eacute de modo universal portanto ele natildeo

pode estabelecer o universal como universal mas somente o universal junto ao

de modo universal Assim todo homem tem sauacutede quer dizer eacute saudaacutevel todo

homem natildeo tem sauacutede todo homem natildeo eacute saudaacutevel todo homem Agora nas

proposiccedilotildees como tem sauacutede todo natildeo homem eacute saudaacutevel todo natildeo homem

natildeo tem sauacutede todo natildeo homem natildeo eacute saudaacutevel todo natildeo homem diferem das

uacuteltimas pois satildeo contraacuterias Portanto o natildeo natildeo foi acrescentado como

negaccedilatildeo ao verbo mas a negaccedilatildeo do predicado Assim eacute saudaacutevel todo natildeo-

homem e eacute natildeo-saudaacutevel todo natildeo-homem natildeo negam a expressatildeo na sua

totalidade mas satildeo afirmaccedilotildees que negam o predicado e portanto satildeo o

universal sobre o universal As expressotildees utilizadas por Aristoacuteteles satildeo

302

1)Equivalentes a um predicado privativo (contraacuterias) 2)equivalentes a um

predicado como segundo adiacens (contraditoacuterias) 3) equivalentes a verbos

indefinidos

)Epei d e)nantia a)pofasij e)sti th=| a(pan e)sti zw=|on dikaion h(

shmainousa o(ti ou)den e)sti zw=|on dikaion au(=tai men faneron o(ti

ou)depote e)sontai ou)te a)lhqei=j a(ma ou)te e)pi tou= au)tou= ai( de

a)ntikeimenai tautaij e)sontai pote oi(=on ou) pa=n zw=|on dikaion kai

e)sti ti zw=|on dikaion a)kolouqou=si d au(=tai th=| men pa=j e)stin

a)nqrwpoj ou) dikaioj h( ou)deij e)stin a)nqrwpoj dikaioj th=| de e)sti

tij dikaioj a)nqrwpoj h( a)ntikeimenh o(ti ou) pa=j e)stin a)nqrwpoj ou)

dikaioj a)nagkh gar ei)=nai tina faneron de o(ti kai e)pi men tw=n kaq

e(kaston ei) a)lhqej e)rwthqenta a)pofh=sai o(ti kai katafh=sai a)lhqej

oi(=on a)=ra ge Swkrathj sofoj ou) Swkrathj a)ra ou) sofoj e)pi de tw=n

kaqolou ou)k a)lhqhj h( o(moiwj legomenh a)lhqhj de h( a)pofasij oi(=on

a)=ra ge pa=j a)nqrwpoj sofoj ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj ou) sofoj tou=to

gar yeu=doj a)lla to ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj sofoj a)lhqej au(th de

e)stin h( a)ntikeimenh e)keinh de h( e)nantia

E uma vez que a negaccedilatildeo eacute contraacuteria para todo animal eacute justo o que

indica que nenhum animal eacute justo essas satildeo evidentes que jamais seratildeo nem

verdade ao mesmo tempo nem sobre a mesma e as opostas dessas seratildeo certa

vez por exemplo natildeo todo animal eacute justo e algum animal eacute justo E essas

acompanham para por um lado todo homem natildeo eacute justo o contraacuterio nenhum

303

homem eacute justo e para outro eacute possiacutevel algum homem justo a oposiccedilatildeo que

natildeo todo homem natildeo eacute justo pois eacute necessidade ser alguma coisa Eacute evidente

que tambeacutem sobre as coisas segundo o singular se a verdade negar tendo

sido perguntado que tambeacutem afirmar a verdade tal como portanto pelo

menos seraacute que Soacutecrates eacute saacutebio Natildeo Portanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio Sobre

as coisas de modo universal o que eacute dito de modo semelhante natildeo eacute verdade e

a negaccedilatildeo tal como a verdade seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio

Natildeo logo todo homem natildeo eacute saacutebio pois essa eacute falsa mas a coisa verdadeira

portanto natildeo todo homem eacute saacutebio e essa eacute a oposta e aquela a contraacuteria

(Peri (Ermeneiaj-20 a 16)

Aristoacuteteles indica que a negaccedilatildeo contraacuteria a todo animal eacute justomdash

nenhum animal eacute justo natildeo satildeo ao mesmo tempo verdades nem seratildeo sobre a

mesma coisa mas as opostas podem ser certa vez na medida que natildeo todo

animal eacute justomdashalgum animal eacute justo E para essas acompanham todo homem

natildeo eacute justomdashnenhum homem eacute justo a contraacuteria e por outro lado a oposta

natildeo todo homem eacute justo que natildeo todo homem natildeo eacute justo Eacute necessidade que

seja para alguma coisa

Aristoacuteteles passa a investigar os enunciados singulares e universais

Assim os singulares

Seraacute que Soacutecrates eacute saacutebiomdashNatildeomdashPortanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio

E para as coisas de modo universal

Seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio NatildeomdashPortanto todo homem

304

natildeo eacute saacutebio

E para as coisas singulares a negaccedilatildeo eacute verdadeira jaacute para as coisas de

modo universal a conclusatildeo eacute falsa porque todo o homem natildeo eacute saacutebio mas

sim natildeo todo homem eacute saacutebio sendo a primeira contraacuteria e a segunda oposta

Aristoacuteteles jaacute havia afirmado antes que 20a12 que o todo natildeo acrescenta nada

de significaccedilatildeo com exceccedilatildeo da negaccedilatildeo ou afirmaccedilatildeo do nome que eacute

universal

Ai( de kata ta a)orista a)ntikeimenai o)nomata kai r(hmata oi(=on e)pi

tou= mh a)nqrwpoj kai mh dikaioj w(sper a)pofaseij a)neu o)nomatoj

kai r(hmatoj doxaien a)n ei)=nai ou)k ei)si de a)ei gar a)lhqeuein a)nagkh

h) yeudesqai thn a)pofasin o( d ei)pwn ou)k a)nqrwpoj ou)den ma=llon

tou= a)nqrwpoj a)lla kai h(=tton h)lhqeuke ti h) e)yeustai e)an mh ti

prosteqh=| shmainei de to e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj dikaioj ou)demia=|

e)keinwn tau)ton ou)d h( a)ntikeimenh tauth| h( ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj dikaioj to de pa=j ou) dikaioj ou)k a)nqrwpoj tw=| ou)deij

dikaioj ou)k a)nqrwpoj tau)ton shmainei

E as opostas segundo os nomes e predicados indeterminados tal como a

respeito do natildeo homem e natildeo justo como precisamente as negaccedilotildees

pareceriam ser sem nome e predicado e natildeo satildeo pois sempre eacute necessidade

ser verdadeiro ou falso agrave negaccedilatildeo e o que tendo dito natildeo homem nada mais

do homem mas tambeacutem algo menos falou a verdade ou mentiu se natildeo

305

acrescentar algo E significa eacute todo natildeo homem justo a mesma daqueles para

nenhum a oposta em nada para essa eacute a oposta natildeo eacute todo natildeo homem justo

e todo natildeo justo natildeo homem para algueacutem significa a mesma nenhum justo natildeo

homem

(Peri (Ermeneiaj-20 a 30)

Expressotildees negativas que consistem em um nome indefinido tal como natildeo

homem e natildeo justo tecircm a aparecircncia de natildeo necessitar de um nome ou

predicado no senso proacuteprio das palavras Mas eacute apenas aparecircncia Para existir

uma negaccedilatildeo eacute preciso que elas sejam verdadeiras ou falsas ou seja

contraditoacuterias E as expressotildees natildeo homem e natildeo justo se nada mais for

acrescentado natildeo estatildeo mais proacuteximas de um enunciado falso ou verdadeiro

mas mais longe do que aquele que usa a expressatildeo homem

Metatiqemena de ta o)nomata kai ta r(hmata tau)ton shmainei oi(=on

e)sti leukoj a)nqrwpoj-e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) gar mh tou=to e)stin

tou= au)tou= pleiouj e)sontai a)pofaseij a)ll e)dedeikto o(ti mia mia=j

tou= men gar e)sti leukoj a)nqrwpoj a)pofasij to ou)k e)sti leukoj

a)nqrwpoj tou= de e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) mh h( au)th e)sti th=| e)sti

leukoj a)nqrwpoj e)stai a)pofasij h)toi to ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj

leukoj h) to ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj a)ll h( e(tera men e)stin

a)pofasij tou= e)stin ou)k a)nqrwpoj leukoj h( e(tera de tou= e)sti leukoj

a)nqrwpoj w(ste e)sontai duo mia=j o(ti men ou)=n metatiqemenou tou=

o)nomatoj kai tou= r(hmatoj h( au)th gignetai katafasij kai a)pofasij

dh=lon to de e(n kata pollw=n h) polla kaq e(noj katafanai h)

306

a)pofanai e)an mh e(n ti h)=| to e)k tw=n pollw=n sugkeimenon ou)k e)sti

katafasij mia ou)de a)pofasij legw de e(n ou)k e)an o)noma e(n h)=|

keimenon mh h)=| de e(n ti e)x e)keinwn oi(=on o( a)nqrwpoj i)swj e)sti kai

zw=|on kai dipoun kai h(meron a)lla kai e(n ti gignetai e)k toutwn e)k de

tou= leukou= kai tou= a)nqrwpou kai tou= badizein ou)c e(n w(ste ou)t e)an

e(n ti kata toutwn katafhsh| tij mia katafasij a)lla fwnh men mia

kata- faseij de pollai ou)t e)an kaq e(noj tau=ta a)ll o(moiwj

pollai ei) ou)=n h( e)rwthsij h( dialektikh a)pokrisewj e)stin ai)thsij h)

th=j protasewj h) qaterou moriou th=j a)ntifasewj h( de protasij

a)ntifasewj mia=j morion ou)k a)n ei)h mia a)pokrisij proj tau=ta ou)de

gar h( e)rwthsij mia ou)d a)n h)=| a)lhqhj ei)rhtai de e)n toi=j Topikoi=j

peri au)tw=n a(ma de dh=lon o(ti ou)de to ti e)stin e)rwthsij e)sti

dialektikh dei= gar dedosqai e)k th=j e)rwthsewj e(lesqai o(poteron

bouletai th=j a)ntifasewj morion a)pofhnasqai a)lla dei= ton

e)rwtw=nta prosdiorisai poteron tode e)stin o( a)nqrwpoj h) ou) tou=to

E os nomes e os predicados as coisas que satildeo trocadas significam a

mesma coisa tal como eacute possiacutevel um homem branco eacute possiacutevel um branco

homem pois se natildeo eacute isso dela existiratildeo mais negaccedilotildees mas tinha sido

indicado que um de um Pois de um eacute possiacutevel um branco homem a negaccedilatildeo

natildeo eacute possiacutevel um branco homem e do eacute possiacutevel um homem branco se natildeo eacute

a mesma negaccedilatildeo para eacute possiacutevel um homem branco Seraacute negaccedilatildeo

certamente natildeo eacute possiacutevel natildeo homem branco ou natildeo eacute possiacutevel homem

branco Mas uma outra negaccedilatildeo por um lado eacute negaccedilatildeo do natildeo eacute possiacutevel

307

homem branco e a negaccedilatildeo outra por outro lado do eacute possiacutevel um branco

homem de maneira que haveratildeo de ser dois uns Eacute evidente que transportante

o nome e o predicado vem a ser a afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo mesma E o um de

muitas ou muitas coisas eacute o afirmar ou negar de um se natildeo seja um certo um

o fato a partir de muitas o que estaacute jazente junto natildeo eacute possiacutevel uma

afirmaccedilatildeo nem negaccedilatildeo E digo o um se natildeo for o nome um o que jaz e natildeo

seja o um certo um a partir daqueles tal como o homem de modo igual eacute

tambeacutem animal e biacutepede e manso mas tambeacutem uma certa unidade vem a ser a

partir desses e a partir do branco e do homem e do andar natildeo eacute um De

maneira que nem que algueacutem uma afirmaccedilatildeo afirme uma certa unidade de

muitas mas uma voz por um lado e por outro muitas afirmaccedilotildees nem se

essas coisas de um mas de modo semelhante muitas Se afinal o ato de

perguntar a dialeacutetica do ato de responder eacute o ato de pedir ou da proposiccedilatildeo

ou de outra parte da contradiccedilatildeo e a afirmaccedilatildeo eacute parte de uma certa

contradiccedilatildeo natildeo seria um ato de responder em relaccedilatildeo a essas coisas pois

nem seria uma questatildeo nem a verdade E foi dito nos Toacutepicos a respeito

deles Ao mesmo tempo eacute evidente que nem o que eacute ato de questionar eacute

dialeacutetico Pois eacute preciso ser dado a partir do ato de questionar ser tomado

qualquer um dos dois que quer declarar uma parte da contradiccedilatildeo Mas eacute

preciso definir ao que pergunta qual dos dois eacute este o homem ou natildeo esse

(Peri (Ermeneiaj-20 b1)

Esta passagem comeccedila com um problema de linguagem Aristoacuteteles se refere agrave

troca do nome com o predicado Mas o nome de maneira clara eacute o homem

mas qual eacute o predicado na frase Branco Na verdade da mesma maneira que

o filoacutesofo afirma que existem nomes anocircnimos tambeacutem poderiacuteamos falar

sobre verbos anocircnimos dessa maneira parece o elemento lsquobrancorsquo ter uma

308

significaccedilatildeo atributiva temporal

Aristoacuteteles reafirma a unidade espaccedilo-temporal como a que eacute tambeacutem a

unidade em relaccedilatildeo a uma uacutenica afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo de uma proposiccedilatildeo

Para cada afirmaccedilatildeo estabelece somente uma negaccedilatildeo Pois que se fossem

vaacuterias haveria tambeacutem vaacuterias unidades de espaccedilo e tempo Deste modo

Eacute possiacutevel um homem brancomdashNatildeo eacute possiacutevel um homem branco

E do eacute um branco homem eacute a mesma do eacute um homem branco

Pois que foram apenas trocados os elementos Pois os elementos que se

transportam natildeo transportam outra unidade que a do espaccedilo e tempo E as

negaccedilotildees respectivamente natildeo eacute natildeo homem branco ou natildeo eacute homem branco

Aristoacuteteles reafirma que a fantasia raciocinativa enquanto unidade eacute unidade

de muitos da fantasia sensiacutevel E o processo de comparaccedilatildeo eacute certamente o

que distingue os animais dos que natildeo satildeo animais O que estaacute jazente junto se

opotildee tanto ao processo por natureza quanto ao processo de convenccedilatildeo Eacute a

condiccedilatildeo para que haja tanto afirmaccedilatildeo como negaccedilatildeo Eacute o um articulado de

muitos E o natildeo articulado natildeo eacute um de muitos portanto natildeo pode nem

afirmar nem negar Portanto o ato de perguntar que eacute o ato de responder ou de

pedir a partir da contradiccedilatildeo deve ser dirigido a uma certa questatildeo se eacute o

homem ou natildeo eacute o homem Assim de uma parte da contradiccedilatildeo se estabelece

a afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo

)Epei de ta men kathgorei=tai suntiqemena w(j e(n to pa=n

309

kathgorhma tw=n cwrij kathgoroumenwn ta de ou) tij h( diafora

kata gar tou= a)nqrwpou a)lhqej ei)pei=n kai cwrij zw=|on kai cwrij

dipoun kai w(j e(n kai a)nqrwpon kai leukon kai tau=q w(j e(n a)ll

ou)ci ei) skuteuj kai a)gaqoj kai skuteuj a)gaqoj ei) gar o(ti

e(kateron kai to sunamfw polla kai a)topa e)stai kata gar tou=

a)nqrwpou kai to a)nqrwpoj a)lhqej kai to leukon w(ste kai to a(pan

palin ei) to leukon kai to a(pan w(ste e)stai a)nqrwpoj leukoj leukoj

kai tou=to ei)j a)peiron kai palin mousikoj leukoj badizwn kai tau=ta

pollakij peplegmena e)ti ei) o( Swkrathj Swkrathj kai a)nqrwpoj

kai Swkrathj a)nqrwpoj kai ei) a)nqrwpoj kai dipouj kai a)nqrwpoj

dipouj

E uma vez que uns combinados satildeo predicados de modo que uma

unidade eacute todo predicamento dos que satildeo predicados fora e outros

combinados natildeo o que eacute a diferenccedila Pois dizer a coisa verdadeira do

homem tanto fora o animal como fora o biacutepede e como uno tanto homem

como branco e isso como unidade mas natildeo se sapateiro e bom tambeacutem

sapateiro bom Pois se que cada um dos dois tambeacutem ambos ao mesmo

tempo seratildeo tambeacutem muitas estranhezas Pois do homem tanto o verdadeiro

homem como o branco como tambeacutem o todo de novo se o branco e o todo

como seraacute o homem branco branco e isso em direccedilatildeo ao indeterminado e de

novo muacutesico branco o que anda e essas muitas coisas misturadas Ainda se

Soacutecrates tambeacutem homem tambeacutem Soacutecrates homem e se homem e biacutepede

tambeacutem homem biacutepede

(Peri (Ermeneiaj-20b31)

310

Aristoacuteteles divide em dois os predicados combinados (kathgorhma)97

1) os que satildeo unidade de todos os predicados fora 2) Os que satildeo combinados

mas natildeo satildeo unidades Aristoacuteteles exemplifica

1)Em relaccedilatildeo agrave verdade pode se dizer homem tanto separado do animal

como separado do biacutepede da mesma maneira como homem e branco

Portanto aqui para as afirmaccedilotildees soacute haacute uma negaccedilatildeo

2) Em relaccedilatildeo agrave verdade natildeo se pode dizer se homem sapateiro e bom

como tambeacutem homem eacute sapateiro bom como uma unidade A negaccedilatildeo

utilizada por Aristoacuteteles nesta passagem eacute ou)xi que segundo Smith98

designa uma ecircnfase maior do que a negaccedilatildeo ou)

Qual eacute a diferenccedila A diferenccedila eacute que sendo cada uma das duas natildeo

necessariamente haveratildeo de ser ao mesmo tempo pois se assim fosse

sapateiro seria bom e homem sapateiro bom e homem homem sapateiro bom

e ao infinito Portanto Aristoacuteteles estaacute procurando as condiccedilotildees necessaacuterias

para um enunciado ser bem construiacutedo ou inteligiacutevel ou seja na expressatildeo

que ele proacuteprio utiliza (ou)k a)topon)

97 Im propositionalen Gehalt (in seiner Grundform) wird nun ein Begriff praumldikativ auf ein

reales Seindes bezogen Insofern der Begriff von der Substanz praumldiziert wird bildet er ein

logisches ldquoPraumldikatrdquo (kathgorema)

No conteuacutedo proposicional (em sua forma fundamental) estaacute se relacionando entatildeo um

conceito predicativo com um ente real Porquanto o conceito de substacircncia torna-se

predicado ele constroacutei um predicado loacutegico (kathgorema)

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p74)

98 Smith Greek Grammar paacutegina 608 nota 2688 b

311

(Oti men ou)=n ei) tij a(plw=j qhsei taj sumplokaj gignesqai polla

sumbainei legein a)topa dh=lon o(pwj de qeteon legomen nu=n tw=n dh

kathgoroumenwn kai e)f oi(=j kathgorei=sqai sumbainei o(sa men

legetai kata sumbebhkoj h) kata tou= au)tou= h) qateron kata qaterou

tau=ta ou)k e)stai e(n oi(=on a)nqrwpoj leukoj e)sti kai mousikoj a)ll

ou)c e(n to leukon kai to mousikon sumbebhkota gar a)mfw tw=| au)tw=|

ou)d ei) to leukon mousikon a)lhqej ei)pei=n o(mwj ou)k e)stai to

mousikon leukon e(n ti kata sumbebhkoj gar to mousikon leukon

w(ste ou)k e)stai to leukon mousikon dio ou)d o( skuteuj a(plw=j a)gaqoj

a)lla zw=|on dipoun ou) gar kata sumbebhkoj e)ti ou)d o(sa e)nuparcei e)n

tw=| e(terw| dio ou)te to leukon pollakij ou)te o( a)nqrwpoj a)nqrwpoj

zw=|on h) dipoun e)nuparcei gar e)n tw=| a)nqrwpw| to dipoun kai to zw=|on

a)lhqej d e)stin ei)pei=n kata tou= tinoj kai a(plw=j oi(=on ton tina

a)nqrwpon a)nqrwpon h) ton tina leukon a)nqrwpon leukon ou)k a)ei de

a)ll o(tan men e)n tw=| proskeimenw| tw=n a)ntikeimenwn ti e)nuparch| oi(=j

e(petai a)ntifasij ou)k a)lhqej a)lla yeu=doj -oi(=on ton teqnew=ta

a)nqrwpon a)nqrwpon ei)pei=n- o(tan de mh e)nuparch| a)lhqej h) o(tan

men e)nuparch| a)ei ou)k a)lhqej o(tan de mh e)nuparch| ou)k a)ei a)lhqej

w(sper (Omhroj e)sti ti oi(=on poihthj a)=r ou)=n kai e)stin h) ou) kata

sumbebhkoj gar kathgorei=tai to e)stin tou= (Omhrou o(ti gar poihthj

e)stin a)ll ou) kaq au(to kathgorei=tai kata tou= (Omhrou to e)stin

312

w(st e)n o(saij kathgoriaij mhte e)nantiothj e)nestin e)an logoi a)nt

o)nomatwn legwntai kai kaq au(ta kathgorh=tai kai mh kata

sumbebhkoj e)pi toutwn to ti kai a(plw=j a)lhqej e)stai ei)pei=n to de

mh o)n o(ti doxaston ou)k a)lhqej ei)pei=n o)n ti doxa gar au)tou= ou)k

e)stin o(ti e)stin a)ll o(ti ou)k e)stin

Eacute evidente que afinal muitas estranhezas andam junto ao dizer se

algueacutem de modo simples haveraacute de colocar as ligaccedilotildees que vem a ser E noacutes

dizemos agora como deve ser posto De fato das coisas que satildeo predicadas

tambeacutem sobre aquelas o predicar anda junto quantas satildeo ditas segundo o

ocorrido99 ou do mesmo ou o outro do outro essas natildeo seratildeo unas tal como

homem branco eacute tambeacutem muacutesico mas natildeo una o branco e o muacutesico Pois lhes

satildeo por acidente ambas Nem se dizer o muacutesico branco eacute verdadeiro contudo

natildeo seraacute o muacutesico branco algo uno Pois segundo o acidente o branco muacutesico

assim natildeo seraacute o muacutesico branco Por isso nem o sapateiro bom de modo

simples mas animal biacutepede Pois natildeo por acidente Ainda nem quantos

subsistem no outro por isso nem muitas vezes o branco nem o homem homem

animal ou biacutepede pois subsiste no homem o biacutepede e o animal E eacute

verdadeiro dizer de algo e de modo simples tal como o homem eacute algum

homem ou branco algum homem branco e natildeo sempre mas quando no que

insiste das oposiccedilotildees algo subsiste dentro para os quais acompanha a

99 Rather Aristotle is saying that what is per accidens does not exist in its own right but is

an accident of what exists in its own right We have seen Plato and Aristotle making this

point repeatedly in discussions of not-being of Parmenides

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 69)

313

contradiccedilatildeo mas natildeo a verdade mas falsidade tal como dizer o homem

morto eacute homem e quando natildeo subsiste dentro verdade Ou quando subsiste

dentro sempre natildeo eacute verdade e quando natildeo subsiste dentro natildeo sempre a

verdade como precisamente Homero eacute algo tal como poeta Seraacute que

tambeacutem eacute possiacutevel ou natildeo Pois por acidente eacute predicado o ldquoeacuterdquo de Homero

pois que eacute poeta mas natildeo por si mesmo eacute predicado o ldquoeacuterdquo de Homero De

maneira que quantos predicados nem estaacute presente um contraacuterio se as

palavras satildeo ditas em lugar dos nomes e satildeo predicadas por elas mesmas e

natildeo por acidente sobre essas o que tambeacutem de modo simples seraacute dizer a

verdade E o que natildeo eacute que eacute opinaacutevel natildeo o que eacute verdade dizer algo Pois

opiniatildeo dela natildeo eacute que eacute mas o que natildeo eacute

(Peri (Ermeneiaj-21a5)

Na Metafiacutesica 1017 a22-31 Aristoacuteteles explicita o que eacute por si (kaqrsquo

au(to)

καθ αὑτὰ δὲ εἶναι λέγεται ὅσαπερ σηmicroαίνει τὰ σχήmicroατα τῆς κατηγορίαςmiddot

ὁσαχῶς γὰρ λέγεται τοσαυταχῶς τὸ εἶναι σηmicroαίνει ἐπεὶ οὖν τῶν

κατηγορουmicroένων τὰ microὲν τί ἐστι σηmicroαίνει τὰ δὲ ποιόν τὰ δὲ ποσόν τὰ δὲ

πρός τι τὰ δὲ ποιεῖν ἢ πάσχειν τὰ δὲ πού τὰ δὲ ποτέ ἑκάστῳ τούτων τὸ

εἶναι ταὐτὸ σηmicroαίνειmiddot οὐθὲν γὰρ διαφέρει τὸ ἄνθρωπος ὑγιαίνων ἐστὶν ἢ τὸ

ἄνθρωπος ὑγιαίνει οὐδὲ τὸ ἄνθρωπος βαδίζων ἐστὶν ἢ τέmicroνων τοα

ἄνθρωπος βαδίζει ἢ τέmicroνει ὁmicroοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων

E por si mesmo eacute dito ser quantas precisamente significam os bens das

categorias pois tanto frequumlentemente eacute dito tantos quantos significam o ser

Uma vez que afinal dos que satildeo predicados uns significam o que eacute e outros

314

quanto e outros quais e outros relaccedilatildeo e outros fazer ou ser afecccedilionado e

outros onde e outros quando para cada um desses o ser significa o mesmo

Pois em nada difere lsquoo homem eacute saudaacutevel do homem tem sauacutede e natildeo o

homem estaacute caminhando ou cortando do homem caminha ou corta e de modo

semelhante tambeacutem sobre as outras coisas

Assim Aristoacuteteles passa a analizar alguns enunciados que natildeo satildeo aceitos

como bem formados A esses Aristoacuteteles nega a sua construccedilatildeo por que uns

estatildeo dentro dos outros Aristoacuteteles comunga do ponto de vista que se as

ligaccedilotildees satildeo um vir a ser e se forem colocadas de modo simples haveraacute

muitas estranhezas De modo simples significa sem precisar de outra

qualificaccedilatildeo Aristoacuteteles entatildeo passa a dizer como eacute possiacutevel esse vir a ser

Assim estas natildeo seratildeo unas se natildeo tiverem o mesmo sujeito como

predicaccedilotildees portanto Aristoacuteteles natildeo permite que um dos ocorridos venha a

ser do sujeito essencial e o outro acidente do acidente por exemplo

O homem branco tambeacutem eacute muacutesico

O muacutesico branco eacute verdadeiro

O homem eacute um sapateiro bom

Pois que branco e muacutesico satildeo ocorridos Tambeacutem o muacutesico branco natildeo seraacute

uno pois que satildeo ocorridos e desta forma natildeo seraacute branco muacutesico Desta

forma sapateiro bom relativo a um homem tambeacutem natildeo pode ser combinado

de maneira simples pois da mesma forma natildeo pode haver um predicado

essencial e outro predicado do predicado Mas de outra forma ocorre no

enunciado em que o homem estaacute ligado a animal biacutepede Tambeacutem natildeo seraacute

315

liacutecito formar uma unidade de algum que subsiste no outro quer dizer predicar

o branco com homem branco ou o predicar o homem com o homem animal

ou biacutepede mas seraacute liacutecito e portanto uno dizer o homem eacute algum homem ou

algum branco eacute homem branco Eacute evidente que natildeo seraacute liacutecito quando forem

oposiccedilotildees e acompanhar em contrariedades por exemplo

Um homem morto eacute homem

Desta forma seraacute falsa e natildeo verdadeira E sendo verdadeira seraacute o predicado

que natildeo subsiste o sujeito pois Aristoacuteteles tambeacutem pontua que quando o

predicado subsiste para o sujeito seraacute sempre falsa mas quando subsiste nem

sempre verdadeira tal como

Homero eacute algo tal como um poeta

A predicaccedilatildeo eacute feita de maneira acidental e natildeo por si mesma O verbo ldquoeacuterdquo eacute

aqui ligado a Homero somente incidentalmente Portanto somente adjetivos

derivados de modo parocircnimo de expressotildees em categorias natildeo essenciais

podem formar enunciados construiacutedos corretamente Eacute evidente que aqui

Aristoacuteteles trata daquilo que nas Categorias foi dito como sendo do sujeito

mas natildeo estaacute no sujeito100

100 Thus I offer this text in particular this use of lsquothat which isrsquo (to o)n) as a piece of

evidence that Aristotle holds the aspect theory of predication For first Aristotle takes an

affirmation of accidental predication like lsquoman is musicalrsquoto assert that its logical subjects

exists and has the accident or accidents predicated of it Second an affirmation of being

per se without further qualification asserts the real existence of the subject Again let me

emphasize that being per accidens differs from the being of accidens and from accidental

316

Toutwn de diwrismenwn skepteon o(pwj e)cousin ai( a)pofaseij kai

katafaseij proj a)llhlaj ai( tou= dunaton ei)=nai kai mh dunaton kai

e)ndecomenon kai mh e)ndecomenon kai peri tou= a)dunatou te kai

a)nagkaiou e)cei gar a)poriaj tinaj ei) gar tw=n sumplekomenwn au(=tai

a)llhlaij a)ntikeintai ai( a)ntifaseij o(sai kata to ei)=nai kai mh

ei)=nai tattontai oi(=on tou= ei)=nai a)nqrwpon a)pofasij to mh ei)=nai

a)nqrwpon ou) to ei)=nai mh a)nqrwpon kai tou= ei)=nai leukon a)nqrwpon

to mh ei)=nai leukon a)nqrwpon a)ll ou) to ei)=nai mh leukon a)nqrwpon

ei) gar kata pantoj h( katafasij h) h( a)pofasij to xulon e)stai

a)lhqej ei)pei=n ei)=nai mh leukon a)nqrwpon ei) de ou(twj kai o(soij to

ei)=nai mh prostiqetai to au)to poihsei to a)nti tou= ei)=nai legomenon

oi(=on tou= a)nqrwpoj badizei ou) to ou)k a)n-qrwpoj badizei a)pofasij

a)lla to ou) badizei a)nqrwpoj ou)den gar diaferei ei)pei=n a)nqrwpon

badizein h) a)nqrwpon badizonta ei)=nai- w(ste ei) ou(tw pantacou= kai

tou= dunaton ei)=nai a)pofasij to dunaton mh ei)=nai a)ll ou) to mh

dunaton ei)=nai dokei= de to au)to dunasqai kai ei)=nai kai mh ei)=nai pa=n

gar to dunaton temnesqai h) badizein kai mh badizein kai mh

temnesqai dunaton logoj d o(ti a(pan to ou(tw dunaton ou)k a)ei

predication Moreover I shall claim Aristotle uses this sense of lsquobeing per accidensrsquoin

naming the fallacy of ldquoaccidentrdquo and in his notion of accidental being for which there is no

science of being qua being as well as in On Interpretation 11

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 70)

317

e)nergei= w(ste u(parxei au)tw=| kai h( a)pofasij dunatai gar kai mh

badizein to badistikon kai mh o(ra=sqai to o(raton a)lla mhn

a)dunaton kata tou= au)tou= a)lhqeuesqai taj a)ntikeimenaj faseij ou)k

a)ra au(th a)pofasij sumbainei gar e)k toutwn h) to au)to fanai kai

a)pofanai a(ma kata tou= au)tou= h) mh kata to ei)=nai kai mh ei)=nai ta

prostiqemena gignesqai faseij kai a)pofaseij ei) ou)=n e)kei=no

a)dunaton tou=t a)n ei)h ai(reton e)stin a)ra a)pofasij tou= dunaton

ei)=nai to mh dunaton ei)=nai o( d au)toj logoj kai peri tou= e)ndecomenon

ei)=nai kai gar toutou a)pofasij to mh e)ndecomenon ei)=nai kai e)pi tw=n

a)llwn de o(moiotropwj oi(=on a)nagkaiou te kai a)dunatou gignetai gar

w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai mh ei)=nai prosqeseij ta d

u(pokeimena pragmata to men leukon to de a)nqrwpoj ou(twj e)ntau=qa

to men ei)=nai w(j u(pokeimenon gignetai to de dunasqai kai

e)ndecesqai prosqeseij diorizousai w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai

mh ei)=nai to a)lhqej o(moiwj au(=tai e)pi tou= ei)=nai dunaton kai ei)=nai ou)

dunaton

Tou= de dunaton mh ei)=nai a)pofasij to ou) dunaton mh ei)=nai dio kai

a)kolouqei=n a)n doxaien a)llhlaij ai( dunaton ei)=nai --dunaton mh

ei)=nai to gar au)to dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ou) gar a)ntifaseij

a)llhlwn ai( toiau=tai a)lla to dunaton ei)=nai kai mh dunaton ei)=nai

ou)depote a(ma a)ntikeintai gar ou)de ge to dunaton mh ei)=nai kai ou)

dunaton mh ei)=nai ou)depote a(ma o(moiwj de kai tou= a)nagkai=on ei)=nai

a)pofasij ou) to a)nagkai=on mh ei)=nai a)lla to mh a)nagkai=on ei)=nai tou=

318

de a)nagkai=on mh ei)=nai to mh a)nagkai=on mh ei)=nai kai tou= a)dunaton

ei)=nai ou) to a)dunaton mh ei)=nai a)lla to mh a)dunaton ei)=nai tou= de

a)dunaton mh ei)=nai to ou)k a)dunaton mh ei)=nai -kai kaqolou de w(sper

ei)rhtai to men ei)=nai kai mh ei)=nai dei= tiqenai w(j ta u(pokeimena

katafasin de kai a)pofasin tau=ta poiou=nta proj to ei)=nai kai mh

ei)=nai sunaptein kai tautaj oi)esqai crh ei)=nai taj a)ntikeimenaj

faseij dunaton-ou) dunaton e)ndecomenon-ou)k e)ndecomenon a)dunaton-

ou)k a)dunaton a)nagkai=on-ou)k a)nagkai=on a)lhqej-ou)k a)lhqej

E devem-se examinar dessas que estatildeo delimitadas como as negaccedilotildees e

afirmaccedilotildees satildeo umas com as outras as do ser possiacutevel e do natildeo possiacutevel e do

eventual e o natildeo eventual e a respeito do privado de possibilidade e do

necessaacuterio Pois haacute algumas aporias Pois se a partir das combinadas essas

contradiccedilotildees se opotildeem umas agraves outras quantas segundo ser e o natildeo ser se

ordenam tal como a negaccedilatildeo do ser homem eacute o natildeo ser homem e natildeo o ser

natildeo-homem e a negaccedilatildeo do ser homem branco eacute o natildeo ser homem branco

mas natildeo o ser natildeo-homem branco Pois se a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo de

tudo seraacute verdadeiro dizer a madeira ser um homem natildeo-branco E se assim

tambeacutem em quantas o ser natildeo se acrescenta pois faraacute a mesma coisa ou o que

eacute dito em lugar do ser tal como da negaccedilatildeo de homem caminha natildeo o natildeo

homem caminha mas o homem natildeo caminha pois em nada difere dizer o

homem caminha ou o homem eacute o que caminha de maneira que se assim em

toda parte tambeacutem a negaccedilatildeo do ser possiacutevel o natildeo ser possiacutevel mas natildeo o

natildeo possiacutevel ser E parece o mesmo possiacutevel tanto ser como natildeo ser Pois

cada coisa que eacute possiacutevel ser cortado ou caminhar tambeacutem eacute possiacutevel natildeo

caminhar e natildeo ser cortado e o discurso que assim todo o possiacutevel natildeo

319

sempre se ativa de forma que tambeacutem nele subsistiraacute a negaccedilatildeo pois eacute

possiacutevel o que concerne ao caminhar natildeo caminhar e o possiacutevel de ver

tambeacutem natildeo ser visto Mas na verdade eacute privado de possibilidade da mesma

serem verdadeiras as asserccedilotildees opostas Natildeo portanto essa negaccedilatildeo pois

anda junto a partir dessas ou dizer o mesmo e negar ao mesmo tempo dela ou

natildeo em relaccedilatildeo ao ser e natildeo ser as coisas que se acrescentam virem a ser

asserccedilotildees e negaccedilotildees Se afinal aquilo eacute privado de possibilidade isso seria

possiacutevel de escolher Portanto eacute a negaccedilatildeo do possiacutevel ser o natildeo possiacutevel ser

E o mesmo discurso tambeacutem eacute a respeito do eventual pois tambeacutem desse a

negaccedilatildeo eacute natildeo ser eventual E tambeacutem sob os outros do mesmo tipo tal como

do necessaacuterio e do privado de possibilidade Pois vem a ser assim como

precisamente os atos de acrescentar sobre aqueles o ser e o natildeo ser e as

coisas subjazentes por um lado branco e por outro homem assim laacute o ser

vir a ser como sujeito e o ser possiacutevel e ser eventual os que separam os atos

de acrescentar como precisamente sobre aqueles o ser e o natildeo ser a verdade

de modo semelhante essas sobre o ser possiacutevel e o ser natildeo possiacutevel E do eacute

possiacutevel natildeo ser a negaccedilatildeo o natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Por isso tambeacutem pareceria acompanhar uns para os outros as

asserccedilotildees possiacuteveis natildeo ser natildeo possiacutevel natildeo ser Pois eacute possiacutevel mesmo ser

e natildeo ser pois as desses tipos natildeo satildeo as contradiccedilotildees de uns para os outros

Mas possiacutevel ser e natildeo possiacutevel ser jamais ao mesmo tempo Pois satildeo

opostas Pelo menos em nada possiacutevel natildeo ser e natildeo possiacutevel natildeo ser jamais

ao mesmo tempo E de maneira semelhante tambeacutem a negaccedilatildeo do eacute

necessaacuterio ser natildeo eacute eacute necessaacuterio natildeo ser mas o natildeo eacute necessaacuterio ser E do eacute

necessaacuterio natildeo ser o natildeo eacute necessaacuterio natildeo ser E do ser privado de

possibilidade natildeo privado de possibilidade natildeo ser mas natildeo privado de

possibilidade ser E do privado de possibilidade natildeo ser o natildeo privado de

320

possibilidade natildeo ser E de modo universal como precisamente foi dito o ser

e o natildeo ser eacute preciso colocar como as coisas subjazentes e em relaccedilatildeo agrave

afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo conjugar essas coisas que fazem em relaccedilatildeo ao ser e

ao natildeo ser E eacute bom julgar ser essas asserccedilotildees que correspondem eacute possiacutevel

natildeo possiacutevel eventual natildeo eventual privado de possibilidade natildeo privado de

possibilidade necessaacuterio natildeo necessaacuterio verdade natildeo verdade

(Peri (Ermeneiaj-21a34)

Neste trecho Aristoacuteteles sinaliza para algumas dificuldades e realmente a

passagem natildeo eacute das mais faacuteceis de se analisar como diz Hintikka101 A tarefa

aqui eacute analisar as relaccedilotildees entre o eventual o possiacutevel o necessaacuterio e o

privado de possibilidade e as aporias que se formam Aristoacuteteles estabelece as

relaccedilotildees de contradiccedilatildeo entre elas No final da sessatildeo estabelece uma lista das

contradiccedilotildees estabelecidas

Aristoacuteteles chama o homem e o branco de as coisas subjazentes (ta

u(pokeimena pragmata) e une as adiccedilotildees lsquoeacutersquo ou lsquonatildeo eacutersquo Aristoacuteteles nega

que a negaccedilatildeo do ser homem seja ser natildeo homem Pois que a negaccedilatildeo tem de

recair sobre o ser para ser Portanto a negaccedilatildeo de ser homem natildeo ser homem

Como foi dito a negaccedilatildeo contraacuteria deve existir em funccedilatildeo do ser e portanto

tambeacutem ser Ser natildeo homem e ser homem ao mesmo tempo eacute privado de

existir na medida em que alguma coisa eacute e natildeo eacute ao mesmo tempo pois que o

homem eacute negado absolutamente De outra maneira quando o homem natildeo eacute

negado e sim o ser que por sua vez tem que ser natildeo satildeo ao mesmo tempo Da

mesma forma com o exemplo ser homem branco a negaccedilatildeo seraacute natildeo ser

101 Hintikka-Time and Necessity-p41

321

homem branco e natildeo ser natildeo homem branco Pois se natildeo fosse assim seria

possiacutevel dizer a madeira ser um homem natildeo branco e tal enunciado eacute

impossiacutevel Da mesma maneira que no enunciado o homem caminha natildeo pode

ser negado como o natildeo homem caminha e sim o homem natildeo caminha

Aristoacuteteles na verdade coloca no niacutevel de igualdade o homem natildeo caminha e

o homem eacute o que natildeo caminha Assim a negaccedilatildeo no predicado acentua o

predicado com uma outra caracteriacutestica na qual faz parte agrave ligaccedilatildeo com o

sujeito102 dessa forma no verbo ser a negaccedilatildeo eacute uma privaccedilatildeo de predicado

enquanto na outra possibilidade nega o predicativo e eacute uma afirmaccedilatildeo como

por exemplo o triangulo eacute natildeo reto eacute proposiccedilatildeo afirmativa e negaccedilatildeo do

predicativo e o triangulo natildeo eacute reto proposiccedilatildeo negativa do predicado No

primeiro exemplo o triangulo eacute alguma coisa que eacute natildeo reto ou seja uma

afirmaccedilatildeo e no segundo exemplo o triangulo natildeo eacute alguma coisa que seja

reto Assim os que satildeo privativos devem ser ditos daqueles objetos capazes de

receber o atributo correspondente positivo no caso aqui a coisa reta Portanto

os que tecircm a caracteriacutestica privativa natildeo pertencem a todas as coisas mas

somente aos que existem103 Assim tambeacutem no enunciado do ser possiacutevel a 102 Aristotle then seems to have two separate accounts of the metathetic predicate one

where it has an underlying subject and is restricted to what exists the other where it has no

underlying subject and is not restricted to what exists But he shows no indication of

having two accounts

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 220)

103 Metathetic predicates appear to be the same as indefinite names For when the

predicate complement is a noun the metathetic preidicate becomes identical in grammatical

form (in Greek) to the indefinite namehellip Likewise Aristotle describes indefinite names

with a privative espression ldquonon namesrdquo [19b6] Aristotle restricts privatives to what

exists while indefinite names apply to what does not exist as well as to what exists

322

negaccedilatildeo seraacute natildeo ser possiacutevel e natildeo natildeo possiacutevel ser Pois eacute possiacutevel ver e ser

cortado e natildeo possiacutevel ver e ser cortado mas natildeo podem ser verdadeiras as

asserccedilotildees opostas E o mesmo discurso vale tambeacutem para o eventual

Aristoacuteteles estabelece as negaccedilotildees para os campos respectivos do

possiacutevel do eventual do irreal do necessaacuterio e da verdade

Eacute possiacutevel natildeo ser-natildeo possiacutevel natildeo ser

Eacute possiacutevel ser-natildeo eacute possiacutevel ser

Eacute necessaacuterio ser-natildeo eacute necessaacuterio ser

Necessaacuterio natildeo ser-natildeo necessaacuterio natildeo ser

Ser privado de possibilidade-natildeo privado de possibilidade ser

Privado de possibilidade natildeo ser-natildeo privado de possibilidade natildeo ser

Eacute de se destacar que do ser privado de possibilidade a negaccedilatildeo natildeo eacute natildeo ser

privado de possibilidade mas natildeo privado de possibilidade ser

Aristoacuteteles liga o necessaacuterio com o natildeo privado de possibilidade no Peri

(Ermeneiaj 22a9104

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 219) So metathetic predicates are not indefinite names Rather they are qualifying parts of

predicate lsquois not-justrsquo lsquois a not-dogrsquo Nevertheless as I have said when the metathetic

predicate is nominal outside of a sentential context it will be an indefinite name as with

lsquonot dogrsquo

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 223)

104 Further is something is white now it was true earlier to say it was going to be white

so that it was always true to say of any of things that have come about ldquoit is or will berdquo

323

ndashκαὶ καθόλου δέ ὥσπερ εἴρηται τὸ microὲν εἶναι καὶ microὴ εἶναι δεῖ τιθέναι ὡς τὰ

ὑποκείmicroενα κατάφασιν δὲ καὶ ἀπόφασιν ταῦτα ποιοῦντα πρὸς τὸ εἶναι καὶ

microὴ εἶναι συνάπτειν

E de modo universal como precisamente foi dito eacute preciso colocar o ser e o

natildeo ser como as coisas subjazentes e em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo

essas que fazem conjugar em relaccedilatildeo ao ser e ao natildeo ser

E nos Analiacuteticos a Priori 32a18-21

legw drsquo e)ndexesqai kai to e)ndexomenon ou( mh o)ntoj a)nagkaiou

teqentoj drsquo u(parxein ou)den e)stai dia toutrsquo a)dunaton to gar

a)nagkai=on o(mwnumwj e)ndexesqai legomen

E digo admitir tambeacutem o eventual do qual natildeo o que eacute necessaacuterio e o que foi

colocado subsistir em nada seraacute por isso privado de possibilidade pois o

necessaacuterio de modo homocircnimo dizemos admitir

But if it was always true to say ldquoit is or will berdquo then impossible for that not be or be

going to be But if it is impossible for something not to come about then it is unable not to

come about Therefore it is necessary that everything that is going to be should come

about So nothing will be lsquowhichever happensrsquo or by chance For if by chance not by

necessity

(Anscombe- Aristotle and the Sea Battle- p03)

324

Portanto o eventual natildeo eacute o necessaacuterio e o subsistir natildeo eacute privado de

possibilidade e por outro lado haacute um outro necessaacuterio que eacute homocircnimo jaacute que

necessariamente deve ser

E tambeacutem nos Analiacuteticos a Priori 13 32a21-9

o)ti de tou=trsquo e)sti to e)ndexomenon faneron e)k te tw=n a)pofasewn

kai tw=n katafasewn tw=n a)ntikeimenwn to gar ou)k e)ndexetai

u(parxein kai a)dunaton u(parxein kai a)nagkh mh u(parxein h)toi

tau)ta e)stin h) a)koulouqei= a)llhloij w(ste kai ta a)ntikeimena

toutoi=j to e)ndexetai u(parxein kai ou)k a)dunaton u(parxein kai

ou)k a)nagkh mh u(parxein h)toi tau)ta e)stai h) a)kolouqou=nta

a))llhloij kata pantoj gar h (fasij h) h( a)pofasij e)stin e)stai

a)ra to e)ndexomenon ou)k a)nagkai=on kai to mh a)nagkai=on

e)ndexomenon

E que isso eacute o eventual eacute evidente a partir das negaccedilotildees e das afirmaccedilotildees dos

opostos pois natildeo admite o subsistir e privado de possibilidade subsistir e eacute

necessidade natildeo subsistir ou satildeo as mesmas coisas ou acompanham umas

com as outras de maneira que as coisas opostas para esses admitem o

subsistir e natildeo eacute privado de possibilidade subsistir certamente seratildeo as

mesmas coisas ou as coisas que acompanham uns com os outros pois a

afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo do todo logo o eventual seraacute natildeo necessaacuterio e o natildeo

necessaacuterio seraacute eventual

325

Trata-se do oposto do eventual o possiacutevel como homocircnimo Portanto o

possiacutevel natildeo admite subsitir nem como privaccedilatildeo de possibilidade e assim eacute

necessidade natildeo subsistir enquanto o eventual e o oposto admitem o subsistir

e natildeo eacute privado de possibilidade existir105 Na sequumlecircncia do texto dos Analiacuteticos a Priori 32b5 Aristoacuteteles estabelece

uma subdivisatildeo do eventual O primeiro que geralmente ocorre mas que

acaba sendo necessaacuterio O segundo que geralmente ocorre mas permanece

indeterminado Aristoacuteteles utiliza a expressatildeo kata duo tropoj legetai

para enfatizar que natildeo se trata de uma distinccedilatildeo que natildeo seja eventual e sim

uma subdivisatildeo do eventual A conversatildeo dos enunciados ou seja a

conversatildeo da premissa na premissa oposta eacute a condiccedilatildeo que Aristoacuteteles

estabelece para o eventual P eacute contingente - P natildeo eacute contingente106

105 Here I shall only point out that my interpretation is supported by what we find in the

De Interpretatione If it is true that lsquonot necessaryrsquo sometimes does duty for lsquoneither

necessary nor impossiblersquo will sometimes mean lsquoneither impossible nor necessaryrsquoWhen

this is so lsquonot impossiblersquo will entail (in fact it will be equivalent to) lsquonot necessaryrsquo An

this is exactly what we find in De Int 13 22b14-16 where Aristotle infers lsquonot necessaryrsquo

from lsquonot impossiblersquo

(Hintikka-Time and Necessity-p34)

106 This is a trivial in the case of a p that is contingent because it is lsquoindeterminatersquo But

Aristotle also holds that the conversion applies to contingency in the sense of what which

lsquogeneraly happensrsquo This may seem mistaken if p happens generally but not necessarily

we certainly cannot infer that not-p happens generally What Aristotle means is that even in

this case not p is neither necessary nor impossible and hence contingent in the sense of his

definition If lsquowhat happens generally but not necessarilyrsquo were one of several meanings of

contingent Aristotle would not be able to say that lsquocontingentrsquo always convert with its

opposite What he means is that in each of the different cases that fall under the term

326

Nos Analiacuteticos a Priori 25b7-14 mostra como ocorre a conversatildeo

Toutw=n gar to men e)c a)nagkhj ou)x u(parkei to de ou)k a)nagkh

u(parkein kai o(moiwj a)ntistrefei h( protasij Ei) gar e)ndexetai

medeni a)ntrwp i(ppon kai a)ntrwpon e)gxwrei= mhdeni i(pp Kai

ei) to leukon e)gxorei= mhdeni i(mati kai to i(mation e)gxorei=

mhdeni leux= Ei) gar tini a)nagkh kai to leukon i(mati tini

e)stai e)c a)nagkhj Tou=to gar dedeiktai proteron O(moiwj de kai

e)pi th=j e)n merei a)pofatikh=j

Pois desses um natildeo subsiste a partir da necessidade outro natildeo eacute necessidade

subsistir e de modo semelhante a proposiccedilatildeo toma direccedilatildeo contraacuteria Pois se

se admite um cavalo para o homem em nada tambeacutem eacute possiacutevel um homem

para nenhum cavalo e se o branco eacute possiacutevel para nenhum manto e manto eacute

possiacutevel para nenhum branco Pois se para algum eacute necessidade e o branco

eacute para algum manto seraacute a partir da necessidade Pois isso foi mostrado

antes E de maneira semelhante sobre a negaccedilatildeo

Portanto a noccedilatildeo de possiacutevel que Aristoacuteteles fornece aqui cobre tanto a noccedilatildeo

lsquocontingentrsquo we have a conversion to the opposite of some case-not necessarily of the same

case-covered by the term Hence he is not dealing with different meanings of

e)ndexomenon but only with different aplications of the term lsquoContingentrsquois not

homonymous although it covers different kinds of cases

(Hintikka-Time and Necessity-p35)

327

de necessaacuterio como a do eventual assim o que eacute dito possiacutevel porque

necessaacuterio admite a conversatildeo segundo a expressatildeo de outros enunciados

Nos Analiacuteticos a Priori 25 b14-18 estabelece a noccedilatildeo de eventual mostrando

assim qual eacute a sua conversatildeo

O(sa de t= w(j e)pi polu kai t= pefukenai legetai e)ndexesqai

kaqrsquo o(n tropon diorizomen to e)ndexomenon ou)x o(moiwj e(cei e)n

tai=j sterhtikai=j a)ntistrofai=j a)llrsquo h( men kaqolou sterhtikh

protasij ou)k a)ntistrefei h( de e)n merei a)ntistrefei

E quantas pelo que eacute dito admitir muitas vezes e ser natural segundo o modo

que noacutes determinamos o eventual natildeo de modo semelhante teraacute nas inversotildees

privativas mas a proposiccedilatildeo privativa de modo universal natildeo inverte e a

inversatildeo singular inverte

Portanto segundo o que jaacute foi dito o eventual natildeo eacute necessaacuterio nem irreal ou

seja privado de possilidade Assim a noccedilatildeo de eventual que Aristoacuteteles

estabelece eacute a do possiacutevel que natildeo eacute necessaacuteria

Kai ai( a)kolouqhseij de kata logon gignontai ou(tw tiqemenoij tw=|

men gar dunatw=| ei)=nai to e)ndecesqai ei)=nai kai tou=to e)keinw|

a)ntistrefei kai to mh a)dunaton ei)=nai kai to mh a)nagkai=on ei)=nai

tw=| de dunatw=| mh ei)=nai kai e)ndecomenw| mh ei)=nai to te mh a)nagkai=on

mh ei)=nai kai ou)k a)dunaton mh ei)=nai tw=| de mh dunatw=| ei)=nai kai mh

328

e)ndecomenw| ei)=nai to a)nagkai=on mh ei)=nai kai to a)dunaton ei)=nai tw=|

de mh dunatw=| mh ei)=nai kai mh e)ndecomenw| mh ei)=nai to a)nagkai=on

ei)=nai kai to a)dunaton mh ei)=nai qewreisqw de e)k th=j u(pografh=j w(j

legomen

dunaton ei)=nai

e)ndecomenon ei)=nai

ou)k a)dunaton ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai

dunaton mh ei)=nai

e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k a)dunaton mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

ou) dunaton ei)=nai

ou)k e)ndecomen ei)=nai

a)dunaton ei)=nai

a)nagkai=on mh ei)=nai

329

ou) dunaton mh ei)=nai

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai

a)dunaton mh ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

To men ou)=n a)dunaton kai ou)k a)dunaton tw=| e)ndecomenw| kai dunatw=|

kai ou)k e)ndecomenw| kai mh dunatw=| a)kolouqei= men a)ntifatikw=j

a)ntestrammenwj de tw=| men gar dunatw=| ei)=nai h( a)pofasij tou=

a)dunatou th=| de a)pofasei h( katafasij tw=| gar ou) dunatw=| ei)=nai to

a)dunaton ei)=nai katafasij gar to a)dunaton ei)=nai to de ou)k

a)dunaton a)pofasij

To d a)nagkai=on pw=j o)pteon faneron dh o(ti ou)c ou(twj a)ll ai(

e)nantiai e(pontai ai( d a)ntifaseij cwrij ou) gar e)stin a)pofasij tou=

a)nagkh mh ei)=nai to ou)k a)nagkh ei)=nai e)ndecetai gar a)lhqeuesqai

e)pi tou= au)tou= a)mfoteraj to gar a)nagkai=on mh ei)=nai ou)k a)nagkai=on

ei)=nai ai)tion de tou= mh a)kolouqei=n o(moiwj toi=j e(teroij o(ti e)nantiwj

to a)dunaton tw=| a)nagkaiw| a)podidotai to au)to dunamenon ei) gar

a)dunaton ei)=nai a)nagkai=on tou=to ou)ci ei)=nai a)lla mh ei)=nai ei) de

a)dunaton mh ei)=nai tou=to a)nagkh ei)=nai w(st ei) e)kei=na o(moiwj tw=|

dunatw=| kai mh tau=ta e)x e)nantiaj e)pei shmainei ge tau)ton to te

a)nagkai=on kai to a)dunaton a)ll w(sper ei)rhtai a)ntestrammenwj h)

a)dunaton ou(tw kei=sqai taj tou= a)nagkaiou a)ntifaseij to men gar

a)nagkai=on ei)=nai dunaton ei)=nai ei) gar mh h( a)pofasij a)kolouqhsei

330

a)nagkh gar h) fanai h) a)pofanai w(st ei) mh dunaton ei)=nai a)dunaton

ei)=nai a)dunaton a)ra ei)=nai to a)nagkai=on ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn

tw=| ge dunaton ei)=nai to ou)k a)dunaton ei)=nai a)kolouqei= toutw| de to mh

a)nagkai=on ei)=nai w(ste sumbainei to a)nagkai=on ei)=nai mh a)nagkai=on

ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn ou)de to a)nagkai=on ei)=nai a)kolouqei= tw=|

dunaton ei)=nai ou)de to a)nagkai=on mh ei)=nai tw=| men gar a)mfw

e)ndecetai sumbainein toutwn d o(poteron a)n a)lhqej h)=| ou)keti e)stai

e)kei=na a)lhqh= a(ma gar dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ei) d a)nagkh

ei)=nai h) mh ei)=nai ou)k e)stai dunaton a)mfw leipetai toinun to ou)k

a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqei=n tw=| dunaton ei)=nai tou=to gar a)lhqej

kai kata tou= a)nagkai=on ei)=nai kai gar au(th gignetai a)ntifasij th=|

e(pomenh| tw=| ou) dunatw=| ei)=nai e)keinw| gar a)kolouqei= to a)dunaton ei)=nai

kai a)nagkai=on mh ei)=nai ou(= a)pofasij to ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

a)kolouqou=sin a)ra kai au(=tai ai( a)ntifaseij kata ton ei)rhmenon

tropon kai ou)den a)dunaton sumbainei tiqemenwn ou(twj

)Aporhseie d a)n tij ei) tw=| a)nagkai=on ei)=nai to dunaton ei)=nai e(petai

ei) te gar mh e(petai h( a)ntifasij a)kolouqhsei to mh dunaton ei)=nai

kai ei) tij tauthn mh fhseien ei)=nai a)ntifasin a)nagkh legein to

dunaton mh ei)=nai a(per a)mfw yeudh= kata tou= a)nagkai=on ei)=nai a)lla

mhn palin to au)to ei)=nai dokei= dunaton temnesqai kai mh temnesqai

kai ei)=nai kai mh ei)=nai w(ste e)stai to a)nagkai=on ei)=nai e)ndecomenon

mh ei)=nai tou=to de yeu=doj faneron dh o(ti ou) pa=n to dunaton h) ei)=nai

h) badizein kai ta a)ntikeimena dunatai a)ll e)stin e)f w(=n ou)k

331

a)lhqej prw=ton men e)pi tw=n mh kata logon dunatw=n oi(=on to pu=r

qermantikon kai e)cei dunamin a)logon -ai( men ou)=n meta logou

dunameij ai( au)tai pleionwn kai tw=n e)nantiwn ai( d a)logoi ou) pa=sai

a)ll w(sper ei)rhtai to pu=r ou) dunaton qermainein kai mh ou)d o(sa

a)lla e)nergei= a)ei e)nia mentoi dunatai kai tw=n kata taj a)logouj

dunameij a(ma ta a)ntikeimena a)lla tou=to men toutou carin

ei)rhtai o(ti ou) pa=sa dunamij tw=n a)ntikeimenwn ou)d o(sai legontai

kata to au)to ei)=doj- e)niai de dunameij o(mwnumoi ei)sin to gar

dunaton ou)c a(plw=j legetai a)lla to men o(ti a)lhqej w(j e)nergeia| o)n

oi(=on dunaton badizein o(ti badizei kai o(lwj dunaton ei)=nai o(ti h)dh

e)sti kat e)nergeian o( legetai dunaton to de o(ti e)nerghseien a)n oi(=on

dunaton badizein o(ti badiseien a)n kai au(th men e)pi toi=j kinhtoi=j

e)sti monoij h( dunamij e)keinh de kai e)pi toi=j a)kinhtoij a)mfw de

a)lhqej ei)pei=n to mh a)dunaton ei)=nai badizein h) ei)=nai kai to badizon

h)dh kai e)nergou=n kai to badistikon to men ou)=n ou(tw dunaton ou)k

a)lhqej kata tou= a)nagkaiou a(plw=j ei)pei=n qateron de a)lhqej w(ste

e)pei tw=| e)n merei to kaqolou e(petai tw=| e)x a)nagkhj o)nti e(petai to

dunasqai ei)=nai ou) mentoi pa=n kai e)sti dh a)rch i)swj to a)nagkai=on

kai mh a)nagkai=on pantwn h) ei)=nai h) mh ei)=nai kai ta a)lla w(j

toutoij a)kolouqou=nta e)piskopei=n dei=

Faneron dh e)k tw=n ei)rhmenwn o(ti to e)x a)nagkhj o)n kat e)nergeian

e)stin w(ste ei) protera ta a)idia kai e)nergeia dunamewj protera kai

ta men a)neu dunamewj e)nergeiai ei)sin oi(=on ai( prw=tai ou)siai ta de

332

meta dunamewj a( th=| men fusei protera tw=| cronw| de u(stera ta de

ou)depote e)nergeiai ei)sin a)lla dunameij monon

E tambeacutem as consequumlecircncias vecircm a ser segundo a razatildeo assim para as

que satildeo colocadas pois para o possiacutevel ser como para o ser eventual pois

isso vira ao contraacuterio para aquilo tanto o natildeo privado de possibilidade ser

como tambeacutem o natildeo necessaacuterio ser E para o possiacutevel ser natildeo e para o

eventual natildeo ser e natildeo necessaacuterio natildeo ser e natildeo privado de possibilidade natildeo

ser e para o natildeo possiacutevel ser e natildeo eventual ser o necessaacuterio natildeo ser e o

privado de possibilidade ser e para o natildeo possiacutevel natildeo ser e para o natildeo

eventual natildeo ser o necessaacuterio ser e o privado de possibilidade natildeo ser E

examine a partir do plano como noacutes dizemos

possiacutevel ser natildeo possiacutevel ser

eventual ser natildeo eventual ser

natildeo privado de possibilidade ser privado de possibilidade ser

natildeo necessaacuterio ser necessaacuterio natildeo ser

possiacutevel natildeo ser- natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Eventual natildeo ser natildeo eventual natildeo ser

Natildeo privado de possibilidade natildeo ser privado de possibilidade natildeo ser

Natildeo necessaacuterio natildeo ser necessaacuterio ser

Acompanha afinal por um lado de modo contraditoacuterio e por outro lado

de modo contraacuterio o privado de possibilidade e natildeo privado de possibilidade

333

para o eventual e para o possiacutevel e para o natildeo eventual como para o natildeo

possiacutevel pois para o possiacutevel ser a negaccedilatildeo do privado de possibilidade e a

afirmaccedilatildeo para a negaccedilatildeo pois para o natildeo possiacutevel ser privado

possibilidade ser pois a privaccedilatildeo de possibilidade ser eacute afirmaccedilatildeo e a natildeo

privaccedilatildeo de possibilidade a negaccedilatildeo

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim

mas as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute

necessidade natildeo ser o eacute necessidade ser pois admite ser verdadeiro sob o

mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio E a causa

do natildeo acompanhar de modo semelhante para os outros que de modo

contraacuterio o privado de possibilidade atribui para o necessaacuterio o que mesmo

pode pois se privado de possibilidade ser eacute necessaacuterio natildeo isso ser mas natildeo

ser e se eacute privado de possibilidade natildeo ser isso eacute necessidade ser de

maneira que se aquelas de modo semelhante para o possiacutevel e para o natildeo

possiacutevel essas a partir da contraacuteria uma vez que significa a mesma e o

necessaacuterio e o privado de possibilidade mas como precisamente foi dito de

modo contraacuterio Certamente eacute privado de possibilidade assim jazer as

contradiccedilotildees do necessaacuterio Pois o necessaacuterio eacute possiacutevel ser pois se natildeo a

negaccedilatildeo acompanha pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se

natildeo possiacutevel ser privado de possibilidade ser logo eacute privado de possibilidade

ser necessaacuterio ser o qual precisamente eacute descabido Mas de fato para o que

pelo menos possiacutevel ser acompanha o natildeo privado de possibilidade ser e

para esse o natildeo eacute necessaacuterio De maneira que anda junto o eacute necessaacuterio e o

natildeo eacute necessaacuterio o que eacute descabido Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser

acompanha para o possiacutevel ser nem o necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos

admitem andarem juntos e desses qual dos dois seja verdade nenhum seraacute

aquela verdade pois ao mesmo tempo possiacutevel ser e possiacutevel natildeo ser e se eacute

334

necessidade ser ou natildeo ser natildeo seraacute possiacutevel ambos Ele abandona

certamente o natildeo necessaacuterio natildeo ser para acompanhar o possiacutevel ser pois

essa verdade tambeacutem do necessaacuterio ser Pois tambeacutem essa contradiccedilatildeo ver a

ser para o que acompanha para o natildeo possiacutevel ser pois para aquele o

privado de possibilidade ser acompanha o ser e o necesaacuterio natildeo ser do qual

o natildeo necessaacuterio natildeo ser eacute negaccedilatildeo Logo acompanham tambeacutem essas as

contradiccedilotildees segundo o modo que foi dito e assim o que estaacute sendo colocado

anda junto a nada privado de possibilidade

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o possiacutevel

ser Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo

possiacutevel ser E se algum natildeo declarasse essa ser contradiccedilatildeo eacute necessidade

dizer o possiacutevel natildeo as quais exatamente ambas falsas satildeo do necessaacuterio ser

Mas de fato de novo o mesmo parece ser possiacutevel ser cortado e natildeo ser

cortado e ser e natildeo ser de maneira que seraacute o necessaacuterio ser eventual natildeo

ser E isso eacute falso Eacute evidente de fato que natildeo todo possiacutevel ou ser ou andar

tambeacutem as coisas opostas satildeo possiacuteveis mas estaacute sobre as quais natildeo eacute

verdade Em primeiro lugar sobre as possiacuteveis natildeo segundo a razatildeo tal como

o fogo eacute teacutermico tambeacutem tem possibilidade privada de razatildeo as

possibilidades por um lado com razatildeo agraves mesmas de muitas e das contraacuterias

e as possibilidades por outro lado privadas de razatildeo natildeo todas mas como

precisamente foi dito o fogo natildeo eacute possiacutevel aquecer e natildeo aquecer nem

quantas outras sempre ativam algumas certamente satildeo possiacuteveis tambeacutem das

coisas segundo as possibilidades privadas de razatildeo ao mesmo tempo as

opostas mas essa foi dita graccedilas dessa que natildeo toda possibilidade das

opostas nem quantas satildeo ditas segundo o mesmo aspecto e algumas

possibilidades satildeo homocircnimas pois o possiacutevel eacute dito natildeo de modo simples

mas a coisa verdadeira como sendo atividade tal como eacute possiacutevel andar que

335

anda e em resumo possiacutevel ser que jaacute eacute segundo a atividade o que eacute dito eacute

possiacutevel e o que seria atividade tal como eacute possiacutevel andar o que se andassem

Tambeacutem essa possibilidade somente eacute sobre os moacuteveis e aquela tambeacutem

sobre os privados de movimento em ambas eacute verdadeiro dizer o natildeo privado

de possibilidade andar ou ser e jaacute tanto o que anda e o que ativa e o possiacutevel

de andar Assim afinal o possiacutevel por um lado natildeo eacute verdadeiro dizer de

modo simples do necessaacuterio e por outro eacute verdadeiro De maneira que uma

vez que por meio do em parte acompanha o de modo universal por meio a

partir da necessidade para o que eacute acompanha o ser possiacutevel natildeo certamente

tudo E eacute de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio e o natildeo necessaacuterio de todos

ou ser ou natildeo ser e as outras coisas como eacute preciso examinar as coisas que

acompanham para essas

Eacute evidente de fato a partir das coisas ditas que o que eacute a partir da

necessidade eacute segundo a atividade de maneira que se primeiras satildeo as

sempre tempo tambeacutem a atividades primeiras de modo possiacutevel E umas satildeo a

atividades sem do modo possiacutevel tal como as primeiras essecircncias e outras

com o modo possiacutevel as quais primeiras satildeo pela natureza e as uacuteltimas pelo

tempo e outras jamais satildeo atividades mas somente possibilidades

(Peri (Ermeneiaj-22a14)

Aristoacuteteles utiliza nesta seccedilatildeo o verbo a)kolouqew o verbo e(pomai e o

verbo sunbainw Hintikka observou que esses verbos demonstram relaccedilotildees

que podem esclarecer o sentido dessa seccedilatildeo

O sentido do verbo sumbainein eacute relativamente faacutecil de estabelecer

Embora ele tenha outros usos (veja Bonitz index Aristotelicus pp 713-714

336

and Guumlnther Patzig Aristotlersquos Theory of Syllogism (D Reidel Publishing

Company Dordrecht1968) pp21and 41) nos escritos loacutegicos de Aristoacuteteles

ele frequumlentemente serve para expressar consequumlecircncia loacutegica Ocorre na

definiccedilatildeo do estagirita de inferecircncia loacutegica nos Analiacuteticos agrave Priori I i 24 b

18-22 e a maioria de suas outras ocorrecircncias nos Analiacuteticos agrave Priori

obviamente levam essa significaccedilatildeo (por exemplo An Pr I 13 32 a29 17 37

a36) O mesmo caso com a maioria de suas ocorrecircncias em qualquer outra

parte no De Int (veja por exemplo 18 a26 e 19 a35) Nos capiacutetulos em

discussatildeo o verbo ocorre em De Int 13 22 b16 22b19 22 b28)107

O verbo a)kolouqew deriva da palavra a)kolouqoj que designa quem

segue a rota o caminho keleuqoj Aristoacuteteles utiliza o verbo por diversas

vezes nesta seccedilatildeo e em outros livros 24 vezes nos Analiacuteticos a priori e nos

Analiacuteticos a posteriori 6 vezes 10 vezes nas Kategoriai 24 vezes na

Metafiacutesica e 10 vezes no Peri E(rmeneiaj e em outros livros portanto um

verbo que Aristoacuteteles se utiliza frequumlentemente No Peri Yuxh=j aparece

nas seguintes passagens

405 b27

οἱ δὲ θάτερον τῶν ἐναντίων οἷον θερmicroὸν ἢ ψυχρὸν ἤ τι τοιοῦτον ἄλλο καὶ

τὴν ψυχὴν ὁmicroοίως ἕν τι τούτων τιθέασιν διὸ καὶ τοῖς ὀνόmicroασιν

ἀκολουθοῦσιν οἱ microὲν τὸ θερmicroὸν λέγοντες ὅτι διὰ τοῦτο καὶ τὸ ζῆν

ὠνόmicroασται οἱ δὲ τὸ ψυχρόν ltδιὰ τὸgt διὰ τὴν ἀναπνοὴν καὶ τὴν κατάψυξιν

107 Hintikka-Time and Necessity-p42

337

καλεῖσθαι ψυχήν τὰ microὲν οὖν παραδεδοmicroένα περὶ ψυχῆς καὶ δι ἃς αἰτίας

λέγουσιν οὕτω ταῦτ ἐστίν

O outro dos contraacuterios tal como calor ou frio ou algo outro desse tipo e

colocam a alma de modo semelhante uma certa unidade dessas Por isso eles

acompanham aos nomes uns dizentes o calor por que tambeacutem o estar

acabando de nomear a vida por isso Outros o frio

425 b5 e b8

τὰ δ ἀλλήλων ἴδια κατὰ συmicroβεβηκὸς αἰσθάνονται αἱ αἰσθήσεις οὐχ ᾗ αὐταί

ἀλλ ᾗ microία ὅταν ἅmicroα γένηται ἡ αἴσθησις ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ οἷον χολῆς ὅτι

πικρὰ καὶ ξανθή (οὐ γὰρ δὴ ἑτέρας γε τὸ εἰπεῖν ὅτι ἄmicroφω ἕν)middot διὸ καὶ

ἀπατᾶται καὶ ἐὰν ᾖ ξανθόν χολὴν οἴεται εἶναι ζητήσειε δ ἄν τις τίνος

ἕνεκα πλείους ἔχοmicroεν αἰσθήσεις ἀλλ οὐ microίαν microόνην ἢ ὅπως ἧττον λανθάνῃ

τὰ ἀκολουθοῦντα καὶ κοινά οἷον κίνησις καὶ microέγεθος καὶ ἀριθmicroός E as sensaccedilotildees sentem as coisas proacuteprias de umas com as outras segundo o

ocorrido natildeo enquanto elas mesmas mas enquanto unidade quando

juntamente veio a ser uma sensaccedilatildeo sobre o mesmo tal como a bile que eacute

amarga e amarela (pois de fato natildeo outras pelo menos cabe o dizer que

ambas satildeo um) e por isso tambeacutem se engana se pelo amarelo supotildee ser bile

Poder-se-ia investigar porque temos um nuacutemero maior de sensaccedilotildees mas natildeo

somente uma Certamente de modo que natildeo passem menos desapercebidos os

sensiacuteveis que acompanham tambeacutem os comuns tal como a movimentaccedilatildeo

tanto a magnitude como o nuacutemero pois se existisse soacute a visatildeo e essa eacute do

branco mais desapercebido ainda pareceriam ser o mesmo pelo acompanhar

umas as outras cor e magnitude

338

428 a22

[ἔτι πάσῃ microὲν δόξῃ ἀκολουθεῖ πίστις πίστει δὲ τὸ πεπεῖσθαι πειθοῖ δὲ

λόγοςmiddot τῶν δὲ θηρίων ἐνίοις φαντασία microὲν ὑπάρχει λόγος δ οὔ]

Ainda a toda a opiniatildeo acompanha a feacute e pela feacute o estar persuadido e pela

persuasatildeo razatildeo e dentre as feras em algumas subsiste a fantasia e a razatildeo

natildeo

433 a 8

a)lla mhn ou)d h( o)rexij tauthj kuria th=j kinhsewj oi( gar e)gkratei=j

o)regomenoi kai e)piqumou=ntej ou) prattousin w(=n e)cousi thn o)rexin

a)ll a)kolouqou=si tw=| nw=|

Mas nem o ato de ter apetite eacute proacuteprio dessa movimentaccedilatildeo pois os

continentes tendo apetite e desejo natildeo agem por aquilo de que tem apetite

mas acompanham o intelecto

433 a 11

polloi gar para thn e)pisthmhn a)kolouqou=si tai=j fantasiaij kai e)n

339

toi=j a)lloij zw|oij ou) nohsij ou)de logismoj e)stin a)lla fantasia

Pois muitos acompanham para aleacutem do intelecto agraves fantasias e nos outros

animais natildeo haacute ato do intelecto nem caacutelculo mas fantasia

E no Peri (Ermeneiaj

20 a24

᾽Επεὶ δ ἐναντία ἀπόφασίς ἐστι τῇ ἅπαν ἐστὶ ζῷον δίκαιον ἡ σηmicroαίνουσα ὅτι

οὐδέν ἐστι ζῷον δίκαιον αὗται microὲν φανερὸν ὅτι οὐδέποτε ἔσονται οὔτε

ἀληθεῖς ἅmicroα οὔτε ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ αἱ δὲ ἀντικείmicroεναι ταύταις ἔσονταί ποτεmiddot

οἷον οὐ πᾶν ζῷον δίκαιον καὶ ἔστι τι ζῷον δίκαιον ἀκολουθοῦσι δ αὗται τῇ

microὲν πᾶς ἐστὶν ἄνθρωπος οὐ δίκαιος ἡ οὐδείς ἐστιν ἄνθρωπος δίκαιος τῇ δὲ

ἔστι τις δίκαιος ἄνθρωπος ἡ ἀντικειmicroένη ὅτι οὐ πᾶς ἐστὶν ἄνθρωπος ου

δίκαιοςmiddot ἀνάγκη γὰρ εἶναί τινα φανερὸν δὲ ὅτι καὶ ἐπὶ microὲν τῶν καθ

ἕκαστον εἰ ἀληθὲς ἐρωτηθέντα ἀποφῆσαι ὅτι καὶ καταφῆσαι ἀληθές οἷον

ἆρά γε Σωκράτης σοφός οὔmiddot Σωκράτης ἄρα οὐ σοφός ἐπὶ δὲ τῶν καθόλου

οὐκ ἀληθὴς ἡ ὁmicroοίως λεγοmicroένη ἀληθὴς δὲ ἡ ἀπόφασις οἷονmiddot ἆρά γε πᾶς

ἄνθρωπος σοφός οὔmiddot πᾶς ἄρα ἄνθρωπος οὐ σοφόςmiddot τοῦτο γὰρ ψεῦδος

ἀλλὰ τὸ οὐ πᾶς ἄρα ἄνθρωπος σοφός ἀληθέςmiddot αὕτη δέ ἐστιν ἡ ἀντικειmicroένη

ἐκείνη δὲ ἡ ἐναντία

E uma vez que a negaccedilatildeo contraacuteria eacute para alguma todo animal eacute justo

340

o que indica que nenhum animal eacute justo essas satildeo evidentes que jamais seratildeo

nem verdade ao mesmo tempo nem sobre a mesma e as opostas dessas seratildeo

certa vez tal como natildeo todo animal eacute justo e algum animal eacute justo E essas

acompanham para por um lado todo homem natildeo eacute justo o contraacuterio nenhum

homem eacute justo e para outro eacute possiacutevel algum homem justo a oposiccedilatildeo que

natildeo todo homem natildeo eacute justo pois eacute necessidade ser algueacutem Eacute evidente que

tambeacutem sobre as coisas segundo o singular se a coisa verdadeira nega tendo

sido perguntado que tambeacutem afirma a verdade tal como portanto pelo

menos seraacute que Soacutecrates eacute saacutebio Natildeo Portanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio Sobre

as coisas de modo universal o que eacute dito de modo semelhante natildeo eacute verdade e

a negaccedilatildeo tal como a verdade seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio

Natildeo logo todo homem natildeo eacute saacutebio pois essa eacute falsa mas a coisa verdadeira

portanto natildeo todo homem eacute saacutebio e essa eacute a oposta e aquela a contraacuteria

21 b35

dio kai a)kolouqei=n a)n doxaien a)llhlaij ai( dunaton ei)=nai --dunaton

mh ei)=nai

Por isso tambeacutem pareceria acompanhar uns para os outros as asserccedilotildees eacute

possiacutevel ser eacute possiacutevel natildeo ser

22 a14

Καὶ αἱ ἀκολουθήσεις δὲ κατὰ λόγον γίγνονται οὕτω τιθεmicroένοιςmiddot τῷ microὲν γὰρ

δυνατῷ εἶναι τὸ ἐνδέχεσθαι εἶναι καὶ τοῦτο ἐκείνῳ ἀντιστρέφει καὶ τὸ microὴ

341

ἀδύνατον εἶναι καὶ τὸ microὴ ἀναγκαῖον εἶναιmiddot τῷ δὲ δυνατῷ microὴ εἶναι καὶ

ἐνδεχοmicroένῳ microὴ εἶναι τό τε microὴ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι καὶ οὐκ ἀδύνατον microὴ

εἶναι τῷ δὲ microὴ δυνατῷ εἶναι καὶ microὴ ἐνδεχοmicroένῳ εἶναι τὸ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι

καὶ τὸ ἀδύνατον εἶναι τῷ δὲ microὴ δυνατῷ microὴ εἶναι καὶ microὴ ἐνδεχοmicroένῳ microὴ εἶναι

τὸ ἀναγκαῖον εἶναι καὶ τὸ ἀδύνατον microὴ εἶναι θεωρείσθω δὲ ἐκ τῆς

ὑπογραφῆς ὡς λέγοmicroενmiddot

E tambeacutem as consequumlecircncias vecircm a ser segundo a razatildeo assim para as

que satildeo colocadas pois eacute para o possiacutevel como eacute para o eventual pois isso

vira ao contraacuterio para aquilo tanto eacute o natildeo privado de possibilidade como

tambeacutem eacute o natildeo necessaacuterio E natildeo eacute para o possiacutevel e natildeo eacute para o eventual e

natildeo eacute natildeo necessaacuterio e natildeo eacute natildeo impossiacutevel e eacute para o natildeo possiacutevel e eacute para

o natildeo eventual eacute necessaacuterio natildeo ser e ser impossiacutevel e natildeo ser para o natildeo

possiacutevel e natildeo ser para o natildeo eventual eacute necessaacuterio ser e impossiacutevel natildeo ser

E examine a partir do plano como noacutes dizemos

22 a 33

Τὸ microὲν οὖν ἀδύνατον καὶ οὐκ ἀδύνατον τῷ ἐνδεχοmicroένῳ καὶ δυνατῷ καὶ οὐκ

ἐνδεχοmicroένῳ καὶ microὴ δυνατῷ ἀκολουθεῖ microὲν ἀντιφατικῶς ἀντεστραmicromicroένως δέmiddot

τῷ microὲν γὰρ δυνατῷ εἶναι ἡ ἀπόφασις τοῦ ἀδυνάτου τῇ δὲ ἀποφάσει ἡ

κατάφασιςmiddot τῷ γὰρ οὐ δυνατῷ εἶναι τὸ ἀδύνατον εἶναιmiddot κατάφασις γὰρ τὸ

ἀδύνατον εἶναι τὸ δὲ οὐκ ἀδύνατον ἀπόφασις

Acompanha afinal por um lado de modo contraditoacuterio e por outro lado

de modo contraacuterio o privado de possibilidade e natildeo privado de possibilidade

para o eventual e para o possiacutevel e para o natildeo eventual como para o natildeo

342

possiacutevel pois eacute para o possiacutevel ser a negaccedilatildeo do privado de possibilidade e

a afirmaccedilatildeo para a negaccedilatildeo pois eacute para o natildeo possiacutevel ser privado

possibilidade pois a privaccedilatildeo de possibilidade eacute afirmaccedilatildeo e a natildeo privaccedilatildeo

de possibilidade a negaccedilatildeo

Seguem as colocaccedilotildees tambeacutem em 22 b3 b12 b15 b18 b22 b25 b26

Τὸ δ ἀναγκαῖον πῶς ὀπτέον φανερὸν δὴ ὅτι οὐχ οὕτως ἀλλ αἱ ἐναντίαι

ἕπονται αἱ δ ἀντιφάσεις χωρίς οὐ γάρ ἐστιν ἀπόφασις τοῦ ἀνάγκη microὴ εἶναι

τὸ οὐκ ἀνάγκη εἶναιmiddot ἐνδέχεται γὰρ ἀληθεύεσθαι ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ ἀmicroφοτέραςmiddot

τὸ γὰρ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι οὐκ ἀναγκαῖον εἶναι αἴτιον δὲ τοῦ microὴ

ἀκολουθεῖν ὁmicroοίως τοῖς ἑτέροις ὅτι ἐναντίως τὸ ἀδύνατον τῷ ἀναγκαίῳ

ἀποδίδοται τὸ αὐτὸ δυνάmicroενονmiddot εἰ γὰρ ἀδύνατον εἶναι ἀναγκαῖον τοῦτο

οὐχὶ εἶναι ἀλλὰ microὴ εἶναιmiddot εἰ δὲ ἀδύνατον microὴ εἶναι τοῦτο ἀνάγκη εἶναιmiddot ὥστ

εἰ ἐκεῖνα ὁmicroοίως τῷ δυνατῷ καὶ microή ταῦτα ἐξ ἐναντίας ἐπεὶ σηmicroαίνει γε

ταὐτὸν τό τε ἀναγκαῖον καὶ τὸ ἀδύνατον ἀλλ ὥσπερ εἴρηται

ἀντεστραmicromicroένως ἢ ἀδύνατον οὕτω κεῖσθαι τὰς τοῦ ἀναγκαίου ἀντιφάσεις

τὸ microὲν γὰρ ἀναγκαῖον εἶναι δυνατὸν εἶναιmiddot εἰ γὰρ microή ἡ ἀπόφασις

ἀκολουθήσειmiddot ἀνάγκη γὰρ ἢ φάναι ἢ ἀποφάναιmiddot ὥστ εἰ microὴ δυνατὸν εἶναι

ἀδύνατον εἶναιmiddot ἀδύνατον ἄρα εἶναι τὸ ἀναγκαῖον εἶναι ὅπερ ἄτοπον ἀλλὰ

microὴν τῷ γε δυνατὸν εἶναι τὸ οὐκ ἀδύνατον εἶναι ἀκολουθεῖ τούτῳ δὲ τὸ microὴ

ἀναγκαῖον εἶναιmiddot ὥστε συmicroβαίνει τὸ ἀναγκαῖον εἶναι microὴ ἀναγκαῖον εἶναι

ὅπερ ἄτοπον ἀλλὰ microὴν οὐδὲ τὸ ἀναγκαῖον εἶναι ἀκολουθεῖ τῷ δυνατὸν

εἶναι οὐδὲ τὸ ἀναγκαῖον microὴ εἶναιmiddot τῷ microὲν γὰρ ἄmicroφω ἐνδέχεται συmicroβαίνειν

τούτων δ ὁπότερον ἂν ἀληθὲς ᾖ οὐκέτι ἔσται ἐκεῖνα ἀληθῆmiddot ἅmicroα γὰρ

δυνατὸν εἶναι καὶ microὴ εἶναιmiddot εἰ δ ἀνάγκη εἶναι ἢ microὴ εἶναι οὐκ ἔσται δυνατὸν

343

ἄmicroφω λείπεται τοίνυν τὸ οὐκ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι ἀκολουθεῖν τῷ δυνατὸν

εἶναιmiddot τοῦτο γὰρ ἀληθὲς καὶ κατὰ τοῦ ἀναγκαῖον εἶναι καὶ γὰρ αὕτη

γίγνεται ἀντίφασις τῇ ἑποmicroένῃ τῷ οὐ δυνατῷ εἶναιmiddot ἐκείνῳ γὰρ ἀκολουθεῖ

τὸ ἀδύνατον εἶναι καὶ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι οὗ ἀπόφασις τὸ οὐκ ἀναγκαῖον

microὴ εἶναι ἀκολουθοῦσιν ἄρα καὶ αὗται αἱ ἀντιφάσεις κατὰ τὸν εἰρηmicroένον

τρόπον καὶ οὐδὲν ἀδύνατον συmicroβαίνει τιθεmicroένων οὕτως

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim

mas as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute

natildeo ser da necessidade o ser natildeo necesidade pois admite ser verdadeiro sob

o mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio E a causa

do natildeo acompanhar de modo semelhante para os outros que de modo

contraacuterio o privado de possibilidade atribui para o necessaacuterio o que mesmo

pode pois se eacute privado de possibilidade eacute necessaacuterio natildeo isso ser mas natildeo

ser e se natildeo eacute privado de possibilidade eacute necessidade ser isso de maneira

que se aquelas de modo semelhante para o possiacutevel e para o natildeo possiacutevel

essas a partir da contraacuteria uma vez que significa a mesma e o necessaacuterio e o

privado de possibilidade mas como precisamente foi dito de modo contraacuterio

Certamente eacute privado de possibilidade assim jazer as contradiccedilotildees do

necessaacuterio Pois o necessaacuterio eacute possiacutevel ser pois se natildeo a negaccedilatildeo

acompanha pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se natildeo eacute

possiacutevel eacute privado de possibilidade logo eacute privado de possibilidade ser

necessaacuterio o qual precisamente eacute descabido Mas de fato para o que pelo

menos eacute possiacutevel acompanha o natildeo eacute privado de possibilidade e para esse o

natildeo eacute necessaacuterio De maneira que anda junto o eacute necessaacuterio e o natildeo eacute

necessaacuterio o que eacute descabido Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser acompanha

para o eacute possiacutevel ser nem o necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos admitem

344

andarem juntos e desses qual dos dois seja verdade nenhum seraacute aquela

verdade pois ao mesmo tempo possiacutevel ser e natildeo possiacutevel ser e se eacute

necessidade ser ou natildeo ser natildeo seraacute possiacutevel ambos Ele abandona

certamente o natildeo ser necessaacuterio para acompanhar o ser possiacutevel pois essa

verdade tambeacutem eacute do necessaacuterio Pois tambeacutem essa contradiccedilatildeo ver a ser

para o que acompanha para o natildeo eacute possiacutevel pois para aquele o privado de

possibilidade acompanha o ser e eacute necesaacuterio natildeo ser do qual o natildeo

necessaacuterio natildeo ser eacute negaccedilatildeo Logo acompanham tambeacutem essas as

contradiccedilotildees segundo o modo que foi dito e assim o que estaacute sendo colocado

anda junto a nada privado de possibilidade

22 b30

᾽Απορήσειε δ ἄν τις εἰ τῷ ἀναγκαῖον εἶναι τὸ δυνατὸν εἶναι ἕπεται εἴ τε

γὰρ microὴ ἕπεται ἡ ἀντίφασις ἀκολουθήσει τὸ microὴ δυνατὸν εἶναιmiddot καὶ εἴ τις

ταύτην microὴ φήσειεν εἶναι ἀντίφασιν ἀνάγκη λέγειν τὸ δυνατὸν microὴ εἶναιmiddot

ἅπερ ἄmicroφω ψευδῆ κατὰ τοῦ ἀναγκαῖον εἶναι ἀλλὰ microὴν πάλιν τὸ αὐτὸ εἶναι

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o eacute possiacutevel

Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo eacute

possiacutevel E se algum natildeo declarasse essa ser contradiccedilatildeo eacute necessidade dizer

natildeo ser o possiacutevel as quais exatamente ambas falsas satildeo do necessaacuterio

23 a20

καὶ ἔστι δὴ ἀρχὴ ἴσως τὸ ἀναγκαῖον καὶ microὴ ἀναγκαῖον πάντων ἢ εἶναι ἢ microὴ

εἶναι καὶ τὰ ἄλλα ὡς τούτοις ἀκολουθοῦντα ἐπισκοπεῖν δεῖ

345

E eacute de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio e o natildeo necessaacuterio de todos

ou ser ou natildeo ser e as outras coisas como eacute preciso examinar as coisas que

acompanham para essas

Πότερον δὲ ἐναντία ἐστὶν ἡ κατάφασις τῇ ἀποφάσει ἢ ἡ κατάφασις τῇ

καταφάσει καὶ ὁ λόγος τῷ λόγῳ ὁ λέγων ὅτι πᾶς ἄνθρωπος δίκαιος τῷ

οὐδεὶς ἄνθρωπος δίκαιος ἢ τὸ πᾶς ἄνθρωπος δίκαιος τῷ πᾶς ἄνθρωπος

ἄδικος οἷον ἔστι Καλλίας δίκαιοςndashοὐκ ἔστι Καλλίας δίκαιοςndashΚαλλίας

ἄδικός ἐστιν ποτέρα ἐναντία τούτωνndash εἰ γὰρ τὰ microὲν ἐν τῇ φωνῇ

ἀκολουθεῖ τοῖς ἐν τῇ διανοίᾳ ἐκεῖ δ ἐναντία δόξα ἡ τοῦ ἐναντίου οἷον ὅτι

πᾶς ἄνθρωπος δίκαιος τῇ πᾶς ἄνθρωπος ἄδικος καὶ ἐπὶ τῶν ἐν τῇ φωνῇ

καταφάσεων ἀνάγκη ὁmicroοίως ἔχειν εἰ δὲ microηδὲ ἐκεῖ ἡ τοῦ ἐναντίου δόξα

ἐναντία ἐστίν οὐδ ἡ κατά-φασις τῇ καταφάσει ἔσται ἐναντία ἀλλ ἡ

εἰρηmicroένη ἀπόφασις

E qual dos dois eacute contraacuterio agrave afirmaccedilatildeo pela negaccedilatildeo ou a afirmaccedilatildeo pela

afirmaccedilatildeo e a razatildeo pela razatildeo para o que diz que todo homem eacute justo para

nenhum homem eacute justo ou para todo homem eacute justo todo homem eacute injusto

Tal como Caacutelias eacute justo natildeo eacute Caacutelias justo Caacutelias eacute injusto qual dessas

coisas eacute contraacuteria Pois se umas acompanham na voz para outras no

pensamento imediato e laacute a opiniatildeo contraacuteria eacute do contraacuterio tal como que

todo homem eacute justo para todo homem eacute injusto tambeacutem eacute necessaacuterio ter de

modo semelhante sobre as afirmaccedilotildees na voz E se nem laacute a opiniatildeo do

contraacuterio eacute contraacuteria nem a afirmaccedilatildeo para a afirmaccedilatildeo seraacute contraacuteria mas

a negaccedilatildeo que foi dita

346

Embora o verbo possa expressar consequumlecircncia loacutegica como por exemplo em

Peri (Ermeneiaj 22 a14 em 21 b35 ele ao inveacutes dessa significaccedilatildeo

expressa compatibilidade108 Assim como em todas as passagens do Peri

Yuxh=j Portanto as passagens estabelecem par de opostos e natildeo de

contraacuterios jaacute que se fossem contraacuterios um implicaria no outro de acordo com

a definiccedilatildeo dada por Aristoacuteteles E a possibilidade de ser implicaria em natildeo

ser e a de intelecto em fantasia o que natildeo eacute possiacutevel pois o que acontece eacute a

relaccedilatildeo do concernente ao apetite com o intelecto Tambeacutem em Peri

(Ermeneiaj 13 22b11-14 apresenta o mesmo significado

to men gar a)nagkai=on ei)=nai dunaton ei)=nai ei) gar mh h( a)pofasij

a)kolouqhsei a)nagkh gar h) fanai h) a)pofanai w(st ei) mh dunaton

ei)=nai a)dunaton ei)=nai a)dunaton a)ra ei)=nai to a)nagkai=on ei)=nai o(per

a)topon

Pois o necessaacuterio ser eacute possiacutevel ser pois se natildeo a negaccedilatildeo acompanharaacute

pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se natildeo eacute possiacutevel ser eacute

privado de possibilidade ser logo eacute privado de possibilidade o necessaacuterio ser

o qual precisamente eacute descabido

O mesmo em Peri (Ermeneiaj 13 22 b17-22

108 I shall begin by arguing that in De Interpretatione the verb often serves to express

(logical) compatibility rather than logical consequence

(Hintikka-Time and Necessity-p 43)

347

a)lla mhn ou)de to a)nagkai=on ei)=nai a)kolouqei= tw=| dunaton ei)=nai ou)de

to a)nagkai=on mh ei)=nai tw=| men gar a)mfw e)ndecetai sumbainein

toutwn d o(poteron a)n a)lhqej h)=| ou)keti e)stai e)kei=na a)lhqh= a(ma gar

dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ei) d a)nagkh ei)=nai h) mh ei)=nai ou)k e)stai

dunaton a)mfw

Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser acompanha para o eacute possiacutevel ser nem o

necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos admitem andarem juntos e desses qual

dos dois seja verdade nenhum seraacute aquela verdade pois ao mesmo tempo

possiacutevel ser e natildeo ser e se eacute necessidade ser ou natildeo ser natildeo seratildeo possiacuteveis

ambos

Aristoacuteteles estabelece diferentes relaccedilotildees entre as expressotildees modais Essas

relaccedilotildees ele descreve 22a14-31 onde apresenta tambeacutem as listas que pretende

estudar Hintikka109 aponta para outras significaccedilotildees que se referem agrave lista

feita por Aristoacuteteles acima

Natildeo parece ser possiacutevel entender Aristoacuteteles como dizendo meramente que as

diferentes expressotildees na lista satildeo logicamente compatiacuteveis (Supostamente

elas satildeo compatiacuteveis em pares ou todas juntas) Eacute aqui que o alegado

significado de a)kolouqei=n parece assentar de modo mais feliz Mas tambeacutem

aqui eu penso o verbo expressa alguma coisa diferente de consequumlecircncia

loacutegica equivalecircncia loacutegica As listas110 diferentes que Aristoacuteteles fornece no (109 Hintikka- Time and Necessity- p46)

110 as listas satildeo (lista I)

348

comeccedilo da seccedilatildeo 13 natildeo satildeo sequumlecircncias de implicaccedilotildees mas grupos de

expressotildees equivalentes

Esta visatildeo pode parecer muito perversa por aparecer serem obviamente

falsas algumas das equumlivalecircncias Para tomar um exemplo tiacutepico como pode

o ser possiacutevel (dunaton ei=)nai) ser equumlivalente a natildeo eacute necessaacuterio ser (ou)k

a)nagkai=on ei)=nai) como Aristoacuteteles poderia estar reivindicando (inter

alia) em 22a24-7 (listaI) de acordo com a interpretaccedilatildeo sugerida No

entanto no capiacutetulo II anterior foi visto que para Aristoacuteteles ldquonatildeo necessaacuterio

algumas vezes implica emldquo natildeo eacute privado de possibilidaderdquo

Quando eacute esse o caso ldquonatildeo eacute necessaacuteriordquo e ldquonatildeo eacute privado de possibilidaderdquo

seratildeo equivalentes um com o outro e com ldquoeacute possiacutevelrdquo Ser possiacutevel

Ser eventual

Natildeo privado de possibilidade ser

Natildeo necessaacuterio ser

(lista II)

possiacutevel natildeo ser

Eventual natildeo ser

Natildeo privado de possibilidade natildeo ser

Natildeo necessaacuterio natildeo ser

(lista III)

Natildeo ser possiacutevel

natildeo ser eventual

ser privado de possibilidade

necessaacuterio natildeo ser

(lista IV)

natildeo possiacutevel natildeo ser

natildeo eventual natildeo ser

privado de possibilidade natildeo ser

necessaacuterio natildeo ser

349

Hintikka prosegue sua explicaccedilatildeo mostrando a equivalecircncia das listas

As listas II e IV natildeo oferecem problemas especiais a dificuldade jaz na

tentativa de entender porque os membros da lista I e III parecem para ele

equivalentes Eu arrisco sugerir a seguinte explanaccedilatildeo Se algueacutem diz que um

certo evento natildeo eacute privado de possibilidade quando ele sabe que eacute necessaacuterio

ou diz que natildeo eacute necessaacuterio quando ele sabe eacute impossiacutevel ele estaacute muito

propenso a enganar seus ouvintes e pode frequumlentemente ser culpado de

desonestidade Uma situaccedilatildeo similar foi de fato descrita por Aristoacuteteles em

Toacutepicos II 6 112b5ff

ἐὰν γὰρ τὸ ἐξ ἀνάγκης ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τεθῇ δῆλον ὅτι οὐ παντί φησιν

ὑπάρχειν ὑπάρχοντος παντί ὥστε ἡmicroάρτηκενmiddot

Pois se o fato a partir da necessidade enquanto coloca usualmente eacute evidente

que natildeo se diz para todo subsistir do que subsiste para tudo de maneira que

errou

Em um certo sentido todas as expressotildees dunaton e=i)nai ou)k a)dunaton

ei)=nai ou)k a)nagkai=on ei)=nai se aplicam consequumlentemente o mais

naturalmente a uma e ao mesmo tipo dos casos aos casos que poderiam ser

esta maneira mas poderia tambeacutem ser essa maneira e este fato pode ter

levado Aristoteles agrave vista que as trecircs expressotildees satildeo consequumlentemente

logicamente equivalentes111

111 Hintikka- Time and Necessity-p46-47

350

Claramente satildeo equivalentes as listas I e III e II e IV

Lista 1 dunaton ei)=nai

e)ndecomenon ei)=nai

ou)k a)dunaton ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai

Lista II dunaton mh ei)=nai

e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k a)dunaton mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

Lista III ou) dunaton ei)=nai

ou)k e)ndecomen ei)=nai

a)dunaton ei)=nai

a)nagkai=on mh ei)=nai

351

Lista IV

ou) dunaton mh ei)=nai

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai

a)dunaton mh ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

Poderiacuteamos estabelecer que todos os elementos da lista I

dunaton ei)=nai- ser possiacutevel ou eacute possiacutevel

e)ndecomenon ei)=nai-ser eventual ou eacute eventual

ou)k a)dunaton ei)=nai-natildeo eacute privado de possibilidade ser

ou)k a)nagkai=on ei)=nai-natildeo eacute necessaacuterio ser

Aquilo que eacute possiacutevel aquilo que eacute eventual aquilo que natildeo eacute privado de

possibilidade ou irreal e portanto eacute real e aquilo que natildeo eacute necessaacuterio ser e

portanto eacute possiacutevel ser

Poderiacuteamos estabelecer que todos os elementos da Lista III

352

ou) dunaton ei)=nai- natildeo possiacutevel ser

ou)k e)ndecomen ei)=nai-natildeo eventual ser

a)dunaton ei)=nai-privado de possibilidade ser

a)nagkai=on mh ei)=nai-necessaacuterio natildeo ser

Aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo natildeo eventual ser aquilo privado de

possibilidade ser aquilo necessaacuterio ser

Comparando cada termo da primeira com a terceira teremos

Aquilo que eacute possiacutevel Aquilo que eacute eventual aquilo que natildeo eacute privado de

possibilidade ou irreal e portanto eacute real e aquilo que natildeo eacute necessaacuterio ser e

portanto eacute possiacutevel ser

Aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo natildeo eventual ser aquilo privado de

possibilidade ser aquilo necessaacuterio ser

Assim

Aquilo que eacute possiacutevel aquilo natildeo eacute possiacutevel

Aquilo que eacute eventual aquilo natildeo eacute eventual

Aquilo que natildeo eacute privado de possibilidade aquilo privado de possibilidade

Aquilo que natildeo eacute necessaacuterio-aquilo necessaacuterio

Assim colocadas satildeo francamente equivalentes

Vejamos a Lista II e IV

353

Lista II

dunaton mh ei)=nai- Possiacutevel natildeo ser

e)ndecomenon mh ei)=nai- Eventual natildeo ser

ou)k a)dunaton mh ei)=nai- natildeo privado de possibilidade natildeo ser

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai- natildeo necessaacuterio natildeo ser

Assim todos os elementos da Lista II

Aquilo possiacutevel ser aquilo eventual natildeo ser aquilo natildeo privado de

possibilidade natildeo ser aquilo natildeo necessaacuterio natildeo ser

Lista IV

ou) dunaton mh ei)=nai- natildeo possiacutevel natildeo ser

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai- natildeo eventual natildeo ser

a)dunaton mh ei)=nai- eacute privado de possibilidade natildeo ser

a)nagkai=on ei)=nai- necessaacuterio ser

Portanto todos elementos da lista IV satildeo

Aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo natildeo eventual natildeo ser aquilo que eacute privado de

possibilidade natildeo ser aquilo natildeo necessaacuterio ser

Comparando a lista II e a Lista IV

354

Aquilo possiacutevel ser aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo eventual natildeo ser aquilo

natildeo eventual natildeo ser aquilo natildeo privado de possibilidade natildeo ser aquilo que eacute

privado de possibilidade natildeo ser aquilo natildeo necessaacuterio natildeo ser aquilo

necessaacuterio ser

Assim colocadas satildeo francamente equivalentes

Vejamos a passagem do texto Peri E(rmeneiaj 13 22b-24

leipetai toinun to ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqei=n tw=| dunaton

ei)=nai tou=to gar a)lhqej kai kata tou= a)nagkai=on ei)=nai

Ele abandona certamente o natildeo necessaacuterio natildeo ser para acompanhar o ser

possiacutevel pois essa verdade tambeacutem eacute do necessaacuterio

Claramente Aristoacuteteles situa uma relaccedilatildeo de equivalecircncia

Dessa maneira faltaria ainda a relaccedilatildeo dessa lista com a lista da seccedilatildeo 12 Mas

certamente a lista da seccedilatildeo 12 trata do eventual e a lista 13 do optativo por

isso elas satildeo incompatiacuteveis

O verbo e(pomai tanto quanto os outros tambeacutem eacute muito utilizado Ele difere

jaacute na voz dos outros pois eacute meacutedio Isso indica que ocorre a participaccedilatildeo do

sujeito no ato verbal de forma a que ele natildeo necessite de complementos

verbais Certamente a gramaacutetica falha ao estabelecer ao mesmo tempo os

complementos verbais agrave verbos que tem este tipo de voz Mais correto seria

355

afirmar natildeo os mesmos nomes de complementos verbais como dativo e

acusativo mas outros nomes que designassem relaccedilotildees ou interesses

Raramente aparece na forma ativa

Peri Yuxh=j 405 a 3

ἑποmicroένως δὲ τούτοις καὶ τὴν ψυχὴν ἀποδιδόασινmiddot τὸ γὰρ κινητικὸν τὴν

φύσιν τῶν πρώτων ὑπειλήφασιν οὐκ ἀλόγως

E consequumlentemente para esses tambeacutem atribuem a alma pois conceberam o

que concerne ao movimento a natureza das coisas primeiras natildeo sem razatildeo

Peri Yuxh=j 406 b 4

εἰ δὲ τοῦτ ἐνδέχεται καὶ ἐξελθοῦσαν εἰσιέναι πάλιν ἐνδέχοιτ ἄνmiddot τούτῳ δ

ἕποιτ ἂν τὸ ἀνίστασθαι τὰ τεθνεῶτα τῶν ζῴων

E se admite isso e tendo saiacutedo de novo se admitiria entrar e acompanharia

para isso o levantar as coisas mortas dos viventes

Peri Yuxh=j 428 a 20

ἔστι γὰρ φαντασία καὶ ψευδής λείπεται ἄρα ἰδεῖν εἰ δόξαmiddot γίνεται γὰρ δόξα

καὶ ἀληθὴς καὶ ψευδής ἀλλὰ δόξῃ microὲν ἕπεται πίστις (οὐκ ἐνδέχεται γὰρ

δοξάζοντα οἷς δοκεῖ microὴ πιστεύειν) τῶν δὲ θηρίων οὐθενὶ ὑπάρχει πίστις

356

φαντασία δὲ πολλοῖς

Pois a fantasia tambeacutem eacute possiacutevel ser falsa Portanto resta ver se eacute opiniatildeo

pois vem a ser uma opiniatildeo tanto verdadeira quanto falsa mas agrave opiniatildeo

acompanha a feacute (pois natildeo admite opinante naquilo em que natildeo se acredita) e

dentre as feras em nenhuma subsiste feacute mas em muitas fantasia

Peri Yuxh=j 428 b 22

τρίτον δὲ τῶν κοινῶν καὶ ἑποmicroένων τοῖς συmicroβεβηκόσιν οἷς ὑπάρχει τὰ ἴδια

(λέγω δ οἷον κίνησις καὶ microέγεθος) [ἃ συmicroβέβηκε τοῖς αἰσθητοῖς]middot περὶ ἃ

microάλιστα ἤδη ἔστιν ἀπατηθῆναι κατὰ τὴν αἴσθησιν E terceiro eacute dos comuns que acompanham agraves ocorrecircncias para as coisas

quais subsistem as coisas proacuteprias (e digo tal como a movimentaccedilatildeo e

magnitude) [as quais ocorre para os sensiacuteveis] a respeito de que jaacute eacute possiacutevel

ser enganado em relaccedilatildeo a sensaccedilatildeo

Peri (Ermeneiaj 22 a 39

Τὸ δ ἀναγκαῖον πῶς ὀπτέον φανερὸν δὴ ὅτι οὐχ οὕτως ἀλλ αἱ ἐναντίαι

ἕπονται αἱ δ ἀντιφάσεις χωρίς οὐ γάρ ἐστιν ἀπόφασις τοῦ ἀνάγκη microὴ εἶναι

τὸ οὐκ ἀνάγκη εἶναιmiddot ἐνδέχεται γὰρ ἀληθεύεσθαι ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ ἀmicroφοτέραςmiddot

τὸ γὰρ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι οὐκ ἀναγκαῖον εἶναι

357

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim mas

as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute natildeo

ser da necessidade o ser natildeo necesidade pois admite ser verdadeiro sob o

mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio

Peri (Ermeneiaj 22 b 30

᾽Απορήσειε δ ἄν τις εἰ τῷ ἀναγκαῖον εἶναι τὸ δυνατὸν εἶναι ἕπεται εἴ τε

γὰρ microὴ ἕπεται ἡ ἀντίφασις ἀκολουθήσει τὸ microὴ δυνατὸν εἶναιmiddot

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o eacute possiacutevel

Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo eacute

possiacutevel ser

Peri (Ermeneiaj 23 a 17

ὥστε ἐπεὶ τῷ ἐν microέρει τὸ καθόλου ἕπεται τῷ ἐξ ἀνάγκης ὄντι ἕπεται τὸ

δύνασθαι εἶναι οὐ microέντοι πᾶν καὶ ἔστι δὴ ἀρχὴ ἴσως τὸ ἀναγκαῖον καὶ microὴ

ἀναγκαῖον πάντων ἢ εἶναι ἢ microὴ εἶναι καὶ τὰ ἄλλα ὡς τούτοις

ἀκολουθοῦντα ἐπισκοπεῖν δεῖ

De maneira que uma vez que por meio do em parte acompanha o de

modo universal por meio a partir da necessidade para o que eacute acompanha o

ser possiacutevel natildeo certamente tudo E eacute de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio

358

e o natildeo necessaacuterio de todos ou ser ou natildeo ser e as outras coisas como eacute

preciso examinar as coisas que acompanham para essas

Hintikka entatildeo fornece o seu ponto de vista para o verbo

O uacuteltimo dos trecircs verbos que noacutes nos propusemos examinar natildeo ocorre muito

frequumlentemente no De Int 12-13 Estas ocorrecircncias no entanto ( ver 22a39

22b30 23a 17) nos autorizam a fazer uma suposiccedilatildeo junto ao seu significado

aqui Em 23 a 17 eacute dito que lsquocomo o universal segue (e(petai) com o

particular entatildeo o possiacutevel segue o necessaacuterio embora natildeo em todos os

sensos da palavrarsquo O verbo e(pesqai natildeo pode expressar equivalecircncia aqui

Nem pode expressar muito bem implicaccedilatildeo mesmo para um enunciado natildeo

estaacute implicada a correspondecircncia com um enunciado particular O que eacute

especialmente interessante na passagem citada eacute a indiferenccedila a ordem da

relaccedilatildeo pela qual nosso verbo se expressa O que uma analogia clara

Aristoacuteteles tenciona eacute diferente daquela que ele realmente anuncia o

necessaacuterio eacute relacionado ao possiacutevel do mesmo modo como o geral para o

particular (Para Aristoacuteteles essa analogia pode ter sido mais do que uma

mera analogia No capiacutetulo V noacutes observamos que ele chegou muito perto da

identificaccedilatildeo do necessaacuterio como o geral) A explanaccedilatildeo obvia eacute que essa

relaccedilatildeo do verbo serve para expressar eacute simeacutetrica112

Poteron de e)nantia e)stin h( katafasij th=| a)pofasei h) h( katafasij

th=| katafasei kai o( logoj tw=| logw| o( legwn o(ti pa=j a)nqrwpoj 112 Hintikka- Time and Necessity-p53

359

dikaioj tw=| ou)deij a)nqrwpoj dikaioj h) to pa=j a)nqrwpoj dikaioj tw=|

pa=j a)nqrwpoj a)dikoj oi(=on e)sti Kalliaj dikaioj-ou)k e)sti Kalliaj

dikaioj-Kalliaj a)dikoj e)stin potera e)nantia toutwn- ei) gar ta

men e)n th=| fwnh=| a)kolouqei= toi=j e)n th=| dianoia| e)kei= d e)nantia doxa h(

tou= e)nantiou oi(=on o(ti pa=j a)nqrwpoj dikaioj th=| pa=j a)nqrwpoj

a)dikoj kai e)pi tw=n e)n th=| fwnh=| katafasewn a)nagkh o(moiwj e)cein ei)

de mhde e)kei= h( tou= e)nantiou doxa e)nantia e)stin ou)d h( katafasij th=|

katafasei e)stai e)nantia a)ll h( ei)rhmenh a)pofasij w(ste skepteon

poia doxa a)lhqhj yeudei= doxh| e)nantia pote-ron h( th=j a)pofasewj h)

h( to e)nantion ei)=nai doxazousa legw de w(=de e)sti tij doxa a)lhqhj

tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon a)llh de o(ti ou)k a)gaqon yeudhj e(tera de o(ti

kakon potera dh toutwn e)nantia th=| a)lhqei= kai ei) e)sti mia kata

poteran e)nantia to men dh toutw| oi)esqai taj e)nantiaj doxaj

w(risqai tw=| tw=n e)nantiwn ei)=nai yeu=doj tou= gar a)gaqou= o(ti a)gaqon

kai tou= kakou= o(ti kakon h( au)th i)swj kai a)lhqhj ei)te pleiouj ei)te

mia e)stin e)nantia de tau=ta a)ll ou) tw=| e)nantiwn ei)=nai e)nantiai

a)lla ma=llon tw=| e)nantiwj$ Ei) dh e)sti men tou= a)gaqou= o(ti e)stin

a)gaqon doxa e)sti d o(ti ou)k a)gaqon e)sti de o(ti a)llo ti o( ou)c

u(parcei ou)d oi(=on te u(parxai tw=n men dh a)llwn ou)demian qeteon

ou)q o(sai u(parcein to mh u(parcon doxazousin ou)q o(sai mh u(parcein

to u(parcon -a)peiroi gar a)mfoterai kai o(sai u(parcein doxazousi to

mh u(parcon kai o(sai mh u(parcein to u(parcon- a)ll e)n o(saij e)stin h(

a)path au(=tai de e)x w(=n ai( geneseij e)k tw=n a)ntikeimenwn de ai(

360

geneseij w(ste kai ai( a)patai) ei) ou)=n to a)gaqon kai a)gaqon kai ou)

kakon e)stin kai to men kaq au(to to de kata sumbebhkoj

sumbebhke gar au)tw=| ou) kakw=| ei)=nai$ ma=llon d e(kastou a)lhqhj h(

kaq au(to kai yeudhj ei)per kai a)lhqhj -h( men ou)=n o(ti ou)k a)gaqon

to a)gaqon tou= kaq au(to u(parcontoj yeudhj h( de tou= o(ti ka-kon tou=

kata sumbebhkoj w(ste ma=llon a)n ei)h yeudhj tou= a)gaqou= h( th=j

a)pofasewj h) h( tou= e)nantiou dieyeustai de malista peri e(kaston o(

thn e)nantian e)cwn doxan ta gar e)nantia tw=n plei=ston diaferontwn

peri to au)to ei) ou)=n e)nantia men toutwn h( e(tera e)nantiwtera de h(

th=j a)ntifasewj dh=lon o(ti au(th a)n ei)h h( e)nantia h( de tou= o(ti kakon

to a)gaqon sumpeplegmenh e)stin kai gar o(ti ou)k a)gaqon a)nagkh

i)swj u(polambanein ton au)ton

)Eti d ei) kai e)pi tw=n a)llwn o(moiwj dei= e)cein kai tauth| a)n doxeie

kalw=j ei)rh=sqai h) gar pantacou= to th=j a)ntifasewj h) ou)damou= o(soij

de mh e)stin e)nantia peri toutwn e)sti men yeudhj h( th=| a)lhqei=

a)ntikeimenh oi(=on o( ton a)nqrwpon mh a)nqrwpon oi)omenoj dieyeustai

ei) ou)=n au(=tai e)nantiai kai ai( a)llai ai( th=j a)ntifasewj

)Eti o(moiwj e)cei h( tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon kai h( tou= mh a)gaqou= o(ti

ou)k a)gaqon kai proj tautaij h( tou= a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon kai h( tou=

mh a)gaqou= o(ti a)gaqon th=| ou)=n tou= mh a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon a)lhqei=

ou)sh| doxh| tij e)nantia ou) gar dh h( legousa o(ti kakon a(ma gar a)n

pote ei)h a)lhqhj ou)depote de a)lhqhj a)lhqei= e)nantia e)sti gar ti mh

a)gaqon kakon w(ste e)ndecetai a(ma a)lhqei=j ei)=nai ou)d au)= h( o(ti ou)

361

kakon [a)lhqhj gar kai au(th] a(ma gar kai tau=ta a)n ei)h leipetai dh

th=| tou= mh a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon e)nantia h( tou= mh a)gaqou= o(ti

a)gaqon [yeudhj a)lhqhj gar au(th] w(ste kai h( tou= a)gaqou= o(ti ou)k

a)gaqon th=| tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon

Faneron de o(ti ou)den dioisei ou)d a)n kaqolou tiqw=men thn

katafasin h( gar kaqolou a)pofasij e)nantia e)stai oi(=on th=| doxh| th=|

doxazoush| o(ti pa=n a)gaqon a)gaqon h( o(ti ou)den tw=n a)gaqw=n a)gaqon h(

gar tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon ei) kaqolou to a)gaqon h( au)th e)sti th=| o(

ti a)n h)=| a)gaqon doxazoush| o(ti a)gaqon tou=to de ou)den diaferei tou= o(ti

pa=n o( a)n h)=| a)gaqon a)gaqon e)stin o(moiwj de kai e)pi tou= mh a)gaqou=

(Wst ei)per e)pi doxhj ou(twj e)cei ei)si de ai( e)n th=| fwnh=| katafaseij

kai a)pofaseij sumbola tw=n e)n th=| yuch=| dh=lon o(ti kai katafasei

e)nantia men a)pofasij h( peri tou= au)tou= kaqolou oi(=on tamph=| o(ti pa=n

a)gaqon a)gaqon h) o(ti pa=j a)nqrwpoj a)gaqoj h( o(ti ou)den h) ou)deij

a)ntifatikw=j de o(ti h) ou) pa=n h) ou) pa=j faneron de kai o(ti a)lhqh=

a)lhqei= ou)k e)ndecetai e)nantian ei)=nai ou)te doxan ou)te a)ntifasin

e)nantiai men gar ai( peri ta a)ntikeimena peri tau=ta d e)ndecetai

a)lhqeuein ton au)ton a(ma de ou)k e)ndecetai ta e)nantia u(parcein tw=|

au)tw=|113

113 A seccedilatildeo 14 natildeo foi traduzida nem comentada devido a dificuldade de se aceitar que

essa seja de forma conclusiva de Aristoacuteteles jaacute que na verdade parece ser uma repeticcedilatildeo

exaustiva daquilo que jaacute foi dito Natildeo me parece que essa seja uma caracteriacutestica

aristoteacutelica jaacute que Aristoacuteteles natildeo se mostra repetitivo mas sim inovador

362

Conclusatildeo

Heinrich Boumlll ganhador do precircmio Nobel 1972 com seu livro ldquoO que seraacute

desse Rapazrdquo Toma o seu mote do que aconteceu com ele em 1937 quando

obteve o certificado de maturidade Alguns anos mais tarde observou que esse

continha dois erros O primeiro sua data de nascimento estava errada e

segundo a profissatildeo escolhida por ele ldquolivreirordquo havia sido mudada sem a sua

consulta preacutevia para ldquoeditorrdquo Esta foi a justificativa para que ele entatildeo

questionasse todos os dados contidos naquele certificado e inclusive as suas

notas Certamente no bojo deste mote se incluiacutea tambeacutem o questionamento

sobre o funcionamento do ensino da Alemanha de sua eacutepoca que era baseado

no sofrimento

ldquoAlguns outros pontos de vista preciso esclarecer casoldquosofrerrdquo na escola e

escrever sobre isto faccedila parte das tarefas obrigatoacuterias dos autores alematildees

eu preciso mais uma vez me culpar pela inobservacircncia deste deverrdquo

Certamente quando Boumlll se pergunta se ele mesmo era ele mesmo que ali era

declarado como maduro e se era ele aquele descrito no certificado e se natildeo era

quem seria eu faccedilo a mesma pergunta sobre o que pode ser entendido dentro

do mar de ruiacutenas que se chama filosofia moderna eacute ela mesma filosofia e se

natildeo eacute o que eacute Mas de alguma maneira Boumlll se posiciona diante dos fatos

quando afirma

ldquoOutro esclarecimento minha invenciacutevel (e ateacute hoje natildeo vencida) aversatildeo ao

363

nazismo natildeo era uma forma de resistecircncia eles me repugnavam me

enojavam em todos os niacuteveis de minha existecircncia consciente e

instintivamente esteacutetica e politicamente Ateacute hoje natildeo consegui descobrir

nenhuma dimensatildeo recreativa nos nazistas e seu tempo muito menos uma

esteacutetica e isto faz com que eu me arrepie com a realizaccedilatildeo de certos filmes e

a encenaccedilatildeo de certas peccedilas teatrais Na juventude Hitlerista eu simplesmente

natildeo conseguia entrar e natildeo entrei e foi assimrdquo

Talvez haja uma semelhanccedila entre a histoacuteria de Boumlll onde todos os

documentos da eacutepoca desapareceram numa aacutegua furtada de uma tal cidade e

rua e o caminho da filosofia que depois do seu trajeto grego passou para as

matildeos dos latinos e assim chegou ateacute noacutes como alguma coisa que

desconhecemos quase que totalmente Na verdade noacutes ao contraacuterio de Boumlll

temos documentos livros e uma grande bibliografia a nosso dispor Mas seraacute

que podemos confiar em tais documentos Melhor seria perguntar se hoje em

dia o texto fala e se o deixamos falar A filosofia jaacute eacute de certa maneira do

ponto de vista dos cientistas duvidosa mas essa duacutevida a carrega e a dispotildee

com criacutetica positiva mas por outro lado a gramaacutetica que a dispotildee e o

formalismo que a estrutura eacute sem duacutevida algo que a estabelece como se todos

os documentos tivessem se transformado e desaparecido Tomar contato com

a filosofia grega em grego eacute quase que retornar de um periacuteodo que se tornou

sem memoacuteria

Certamente eu natildeo me lembro do que aprendi na escola por que sei que natildeo

aprendi na escola talvez pudesse chamar como Boumlll de escola para a morte

pois a escola era dirigida simplesmente a burocracia e o mercado de trocas de

capital Mas seraacute que nisso existe alguma relaccedilatildeo com aprender Poderia dizer

o mesmo tambeacutem durante a universidade em que passei por vaacuterios cursos

364

Certamente que aprendemos eacute apenas uma meia verdade O que Boumlll chama

dimensatildeo recreativa natildeo existe dentro do plano da gramaacutetica assim com

dimensatildeo esteacutetica cultural ou poliacutetica Desta maneira foi tambeacutem essa eacutepoca

transformada numa espeacutecie de ruiacutena Ela se concretizou em ruiacutena Perdeu natildeo

somente o espiacuterito mas tambeacutem o corpo Mas neste trajeto havia uma outra

escola que poderiacuteamos chamar de escola para a vida Mas dessa eu soacute me

lembro das aulas de grego claacutessico sei que aprendi porque existiu e existe um

professor que sempre seguiu o caminho oposto ao da morte e eu digo um e

assim natildeo desmereccedilo os outros eles simplesmente natildeo existiram e portanto

posso colocar em duacutevida todos os outros ensinamentos Talvez haja algumas

sobras que ficaram como ruiacutenas de algo que na verdade nem sei o que foi

Assim tambeacutem a filosofia se extende por uma longa histoacuteria que na verdade se

poderia caracterizar como uma grande ruiacutena natildeo sabemos o que eacute e o que foi

eacute um enigma Talvez o periacuteodo do nazismo natildeo seja apenas e tatildeo somente o

que ocorreu na Alemanha mas aquele que destroacutei e destruiu a vida de muitos

estudantes e de muitas geraccedilotildees Aquele que transformou a filosofia grega em

ruiacutena muito embora gramaticalmente e formalmente natildeo haja duacutevidas sobre

sua constituiccedilatildeo e que por esforccedilo de alguns tentamos retomar Certamente

natildeo haacute nenhuma certeza ou conclusatildeo do que poderaacute acontecer estabelecendo

essa tentativa de volta Seja como for Boumlll se posicionou e eu tambeacutem Dentro

daquilo que Boumlll chamou de nazismo eu chamo de gramaacutetica formal e mais de

vida sem qualquer espectativa criativa ou que realmente seja de ensinar e

aprender Eacute claro que vou mais aleacutem isso tambeacutem se chama o que se

transformou no espiacuterito determinista que tenta de todas as formas terminar

com o espiacuterito humano e transformaacute-lo numa quantidade mensuraacutevel como a

de um mercado de qualquer produto

Explico melhor Quando esse espaccedilo humano se fecha e assim natildeo resta

365

nenhum espaccedilo para diaacutelogo passamos a viver numa comunicaccedilatildeo que apenas

eacute funcional e que estende os seus tentaacuteculos para todos os lados Parece

contraditoacuterio que estejamos falando de Aristoacuteteles o fundador da loacutegica formal

e aquele que estabelece uma gramaacutetica fixa e determinada para a verdade dos

fatos com uma realidade indubitaacutevel Seraacute que Aristoacuteteles eacute isso mesmo

Talvez devamos fazer a mesma pergunta de Boumlll para quem vai estudar em

grego esse autor ldquoO que vai ser desse Rapazrdquo O processo da linguagem que

a filosofia grega apontou restam somente ruiacutenas Eacute oacutebvio que eu natildeo tenho a

pretensatildeo de corrigir um fato de tal grandeza Por si soacute ter esta consciecircncia jaacute

representa muita coisa Uma coisa eacute certa a memoacuteria de Boumlll ficou

comprometida pela ausecircncia de documentos mas a nossa certamente pela

quantidade de comentadores que sequer leram o texto e o descrevem como

tivessem lido e estudado na sua forma mais apropriada Como diz Boumlll

Ele foram queimados ou perdidos numa aacutegua furtada da casa nuacutemero 17 no

Karolingerring em Colocircnia

E eu pergunto ldquoO que vai ser desse Rapazrdquo E automaticamente respondo que

aquela demanda por conhecimento geradora do intelecto e luacutedica por natureza

se transformou numa gramaacutetica pedante e esdruacutexula um conjunto de regras

formais que natildeo serve para coisa nenhuma da formaccedilatildeo do espiacuterito humano

Eles natildeo foram queimados mas desapareceram diante da multidatildeo de

interpretaccedilotildees sem rumo desvinculadas da liacutengua original e destratadas dentro

da gramaacutetica formal

Da mesma maneira como Boumlll a sincronizaccedilatildeo dos fatos pessoais com os

elementos histoacutericos pode ser colocada tambeacutem em duacutevida Embora natildeo

tenhamos vivido as experiecircncias de modo pessoal da histoacuteria grega e a

366

histoacuteria natildeo deixar duacutevidas da sua autenticidade como fato histoacuterico poreacutem

ela tambeacutem se organiza junto de uma gramaacutetica formalista e determinista

como jaacute se tornou claro diante das reviravoltas de fatos que antes eram

descritos de uma maneira e hoje satildeo de outra completamente diferente

Certamente a dimensatildeo dos fatos humanos eacute diferente da objetividade vazia de

dados cientiacuteficos mas mesmo assim fica a duacutevida do que realmente

aconteceu Tambeacutem eacute preciso se distanciar daqueles que denunciaram estes

acontecimentos mas que por detraacutes tinham projetos poliacuteticos ainda mais

suspeitos e mais formais do que os anteriores Talvez devamos nos perguntar

tambeacutem o que significa essa disciplina que se chama linguumliacutestica e que atesta

com uma veracidade indiscutiacutevel sobre todos os fatos da liacutengua Seraacute que

atesta mesmo Onde foi parar a nossa liacutengua Seraacute que o latim contaminado

de formalismos e determinismos a representa de modo digno Seraacute que por

traacutes de toda essa barbaacuterie ainda se encontra a possibilidade de distinguirmos

algo com clareza objetividade e espiacuterito humano

Tuttavia che in filosofia esistano dei principi intoccabili egrave um male egrave ancora

peggio se tali prinzipi son infondati egrave um male ancor maggiore se questi

principi intoccabili e infondati sono stati giagrave in passato oggetto di uma

violenta disputa Comrsquo egrave possibileche um principio discutibile che nessuno

riesce ad accertare sia stato considerato tanto sicuro de non sembrare

nemmeno lecito metterlo in questione Dovrsquoegrave finita la critica scientifica di cui

oggi siamo cosi fieri114

114 Lukasiewicz Jan- Del Principio di contraddizione in Aristotele-p15

367

Aristoacuteteles natildeo eacute determinista e muito menos classificatoacuterio como a maioria o

aponta O texto de Aristoacuteteles Peri (Ermeneiaj natildeo eacute gramatical ou loacutegico

e muito menos linguumliacutestico O texto trata da liacutengua grega e dos enunciados

gregos A incerteza eacute na verdade siacutembolo da obra aristoteacutelica mas natildeo no

sentido do que permanece incerto eternamente ou do que eacute mal construiacutedo e

desta forma incerto e ambiacuteguo mas do totalmente ambiacuteguo e que forccedila o

estudioso sempre a estar num processo que se inicia e termina e portanto

provisoacuterio Da mesma forma poderiacuteamos explicar este fato pela relaccedilatildeo das

leis divinas e natildeo escritas e da lei da cidade e escrita Quanto mais uma lei

pode se desenvolver e mudar mais ela se distancia e se opotildee agrave lei que eacute

determinada por algum homem pessoalmente e que representa aquele conjunto

de valores morais e se estabelece como divindade Este que representa as leis

divinas diz que a divindade a depositou ali O consenso e a consulta satildeo

caracteristicas da lei escrita e natildeo das leis religiosas e divinas Portanto a lei

da cidade estabelece que a liacutengua eacute na verdade fonte inesgotaacutevel e deve ser

tratada assim mas que estaacute inserida dentro de um contexto humano A

incerteza eacute mais uma virtude que trata de levar a criatividade e a densidade de

modo contiacutenuo sem precisar da recorrecircncia de opiniotildees estabelecidas e

precaacuterias embora a maioria as veja como soluccedilatildeo da proacutepria incapacidade Ela

se situa dentro da alma humana e conduz as coisas para as possibilidades e

dessa forma para meios e atividades que natildeo se desligaratildeo de forma nenhuma

como linguagem e saber Desta forma tanto a ausecircncia de movimento da alma

por ela mesma como a noccedilatildeo de diaacutefano estatildeo profundamente enraizadas

dentro dessa perspectiva A ausecircncia de movimento por ela mesma forccedila a

relaccedilatildeo com as coisas e assim impossibilita que a essecircncia do ser humano se

dissolva Da mesma forma o diaacutefano impede que ele seja observado sem um

meio e dessa forma impede que a possibilidade domine a atividade e a

368

atividade a possibilidade Certamente diratildeo os entendidos que Aristoacuteteles quis

atingir a essecircncia primeira e uacutenica do ser humano como realidade material

Isso natildeo soacute eacute impossiacutevel como descaracterizadora do espiacuterito humano em

todos os seus planos A noccedilatildeo de aoristo equivocada levou o homem para um

caminho que ele mesmo natildeo se compatibiliza o do infinito Na verdade a

falta de definiccedilatildeo do conceito de aoristo inviabiliza a noccedilatildeo de futuro e ao

mesmo tempo leva para um caminho perigoso tanto o infectum como o

perfectum O homem conseguiu um magniacutefico desenvolvimento tecnoloacutegico

mas ele eacute de pouca ou nenhuma serventia sem o espiacuterito humano que o

caracteriza Construir um foguete talvez hoje em dia seja mais faacutecil do que

analisar e comprender como o ser humano pode viver e se relacionar com os

de sua espeacutecie e dos que natildeo satildeo de sua espeacutecie Claro que haacute interesses

econocircmicos que satildeo preponderantes para que um tal espiacuterito se desenvolva e

cresccedila com a forma das tecnologias Mas essa natildeo eacute a explicaccedilatildeo e nem a

hipoacutetese de soluccedilatildeo

Aristoacuteteles demonstra de maneira clara e objetiva que sem termos clareza

manifesta do ponto de vista da liacutengua e eu digo do raciociacutenio da liacutengua esse

espiacuterito continuaraacute pobre e irrelevante como no nosso momento atual A

criaccedilatildeo dos recursos de uma liacutengua estaacute intimamente ligado agrave maneira como

tratamos do que Aristoacuteteles chama de o)recij Este apetite de saber eacute o que

integra todos os componentes da vida humana e natildeo a determina pois estaacute

provado que podemos transformaacute-lo em alguma coisa completamente

destrutiva e que se distancia da vida mas move ou melhor dota de

movimento a essecircncia primeira e a transforma em essecircncia segunda natildeo como

algo que eacute mais primitivo e menos dotado de possibilidades ao contraacuterio nos

possibilita entrar dentro do processo inesgotaacutevel e provisoacuterio do saber Essa

natildeo eacute melhor ou pior do que a outra eacute a uacutenica que temos como concreta e que

369

nos abre a possibilidade de alccedilarmos vocircos para nossa coexistecircncia enquanto

indiviacuteduos humanos

Aristoacuteteles reconstitui os caminhos da alma para que observemos o quanto

eles devem ser utilizados para servir para a humanidade como recursos de

perpeacutetua paz criatividade e tranquumlilidade A linguagem humana deve servir

como base para a criaccedilatildeo de uma sociedade mais justa e mais harmocircnica

dentro de todos os planos da existecircncia Natildeo eacute a palavra que serviu de base

para a educaccedilatildeo grega mas eacute o enunciado e suas variantes que permitem que

ele se densenvolva enquanto valores humanos

Mas o enunciado soacute pode se desenvolver com base na diferenccedila associada a

um caraacuteter de valor negativo Negativo natildeo enquanto valor que nega aquilo

absolutamente e se transforma em nada mas negativo enquanto permite que

as diferenccedilas sejam respeitadas e que o espiacuterito humano se mantenha como

inquietude e emoccedilatildeo viva A tranquumlilidade da emoccedilatildeo permite a

desestabilizaccedilatildeo e a consequumlente reestruturaccedilatildeo daquilo que chamamos de

mente (frhn) A eliminaccedilatildeo da negatividade a transforma num elemento

tiracircnico e autoritaacuterio que natildeo vecirc nada aleacutem de mesquinharia e avareza Quem

notou pela primeira vez tal fato foi Platatildeo que no seu espiacuterito grandioso tanto

loacutegico como mitoloacutegico conseguiu atraveacutes de um esforccedilo supremo transformar

isso em filosofia literatura e diaacutelogo O humor e o espiacuterito de seriedade

sempre andam junto ao espiacuterito platocircnico

Aristoacuteteles notou o que significava a revoluccedilatildeo da diferenccedila e o levou mais

adiante enquanto radicalizaccedilatildeo e consequumlente desenvolvimento Claro que

isso soacute foi possiacutevel por meio de uma liacutengua que tinha os recursos necessaacuterios

para que se implementasse tal investigaccedilatildeo e desenvolvimento

A liacutengua grega foi construiacuteda dentro de uma sociedade que privilegiava a

cultura em funccedilatildeo de outros aspectos e que soube levar ao aacutepice as discussotildees

370

e investigaccedilotildees dentro da vida grega e se aproveitou ao maacuteximo dentro de sua

eacutepoca do que hoje se chama ato eacutetico A accedilatildeo que vai aleacutem do mero ato de

fazer e visa o todo Eacute claro que a civilizaccedilatildeo grega eacute humana e tem falhas

assim como Aristoacuteteles tambeacutem Mas as falhas satildeo inteiramente superadas

pelas virtudes e por um espiacuterito revolucionaacuterio Mas como entatildeo pode ter

acontecido esta radicalizaccedilatildeo ao contraacuterio Posso sugerir que a cabeccedila grega eacute

muito diferente da cabeccedila latina Assim como a unidade da liacutengua grega se

desenvolveu de modo totalmente diferente da unidade da liacutengua latina tanto

como civilizaccedilatildeo como em ldquounidade federativardquo A cabeccedila latina se dirigiu

para a histoacuteria de Roma para o direito de Roma e para a gramaacutetica latina e a

grega se desenvolveu para a filosofia a cultura e a educaccedilatildeo como

preponderantes da alma humana Talvez o maior exemplo seja Homero que

destinou sua obra para humanidade enquanto literatura e que supera qualquer

compromisso de ufanismo ou superioridade de alguma raccedila sobre outra

Talvez devamos algum dia pensar a frase de Aristoacuteteles

dio ou)depote noei= a)neu fantasmatoj h( yuch Por isso a alma jamais pensa sem apariccedilatildeo

Peri Yuxh=j-431 a17

371

Bibliografia

ALDRICH Henry Artis Logicae Rudimenta Oxford Henry Hammans

1862

ALLAN D J The Philosophy of Aristotle 2nd ed New York Oxford

University Press 1970

ANSCOMBE GEM Aristotle and the Sea Battle In Mind New Series

Vol 65 Nuacutemero 257 Oxford University Press 1956

AUBENQUE Pierre El problema del ser en Aristoacuteteles Madrid Taurus

1987

AMMONIUS In Aristotelis De Interpretatione Commentarius Berlin Berolini

1897

AQUINATIS S Thomae In Aristotelis Libros Peri Hermeneias et

Posteriorum Analiticorum expositio Casali Marietti 1955

ARISTOTELIS Categoriae et Liber de Interpretatione Oxford ed L

Minio-Paluello Clarendon Press 1949 (Repr1966)

ARISTOacuteTELES Categorias Lisboa Guimaratildeesamp Companhia 1982

ARISTOacuteTELES Da Alma Lisboa Ediccedilotildees 70 2001

372

ARISTOacuteTELES De Anima Hildesheim-Zuumlrich-New York Georg Olms

Verlag 1990

ARISTOTLE De Anima Oxford Ed WD Ross Clarendon Press 1961

(repr 1967)

ARISTOacuteTELES H)qikwn Nikomaxeion Paris Librairie Garnier Fregraveres

1950

ARISTOTELIS Opera Omnia Paris P Lethiellrsquoeux Editoris 1896

ARISTOTLE The Complete Works of Aristotle JBarnes ed Bollingen

Series Princeton 1984 2 vols

ASIacuteN Miguel Introduccion Al Arte de la Loacutegica por Abemtomluacutes de Alcira

Madrid Centro de Estudos Histoacutericos 1916

Ax Wolfram Laut Stimme und Sprache Goumlttingen Vandenhoeck und

Ruprecht 1986

BAumlCK Allan T Aristotlersquos Theory of Predication Boston-Koumlln Brill 2000

BARTHEacuteLEMY-SAINT HILAIRE J De La Logique drsquoAristote Paris Chez

Ladrange 1838

BOETII Anici Manli Severini Aristotelis Peri E(rmeneiaj Comentarii

Lipsiae B G Teubneri 1874

373

BOumlLL Heinrich Was soll asu dem Jungen bloB werden Bornheim Lamuv

Verlag 1981

BONITZ H Aristotelische Studien Wien Horst Seidl 1867

BREacuteAL Michel Essai de Seacutemantique Paris Librairie Hachette et C 1897

BRENTANO Franz Von der Mannigfachen Bedeutung des Seienden nach

Aristoteles Freiburg im Breisgau Herdersche Verlagshandlung 1862

CASE T The Development of Aristotle In Mind 34 (1925)

CHAIGNET A Ed Essai sur la Psychologie DrsquoAristote Paris Librairie

Hachette 1883

CHANTRAINE P Dictionaire Eacutetymologique de la Langue Grecque Paris

Eacuteditions Klincksieck 1990

CHERNISS Harold F Aristotlersquos Criticism of Presocratic Philosophy

Baltimore John Hopkins Press 1934

CHERNISS Harold F Aristotles Criticism of Plato and the Academy

Baltimore Johns Hopkins Press 1944

CLAGETT M Greek Science In Antiquity New York Macmilan 1963

DE VOGEL CJ Greek Pholosophy Leiden E J Brill 1959 volume 03

374

DEXIPUS In Aristotelis Categorias Commentarius Berlin Berolini 1897

EDEL Abraham Aristotle and his Philosophy Chapel Hill NC University

of North Carolina Press 1982

EVERSON Stephan Aristotle on Perception Oxford Clarendon Press1997

FERRARIA Augustinus de Quaestiones Super Librum Praedicamentorum

Aristotelis Stockholm AlmqvistampWiksell International 2000

FREDE Michael Essays in Ancient Philosophy Minneapolis University of

Minessota Press 1987

GRANGER Herbert Aristotles Idea of the Soul Boston Kluwer Academic

Press 1996

GRENE Marjorie A Portrait of Aristotle Chicago University of Chicago

Press 1963

GUIDORIZI Giulio amp BETA Simone La Metafora Pisa Edizione

Ets 2000

HAFEMANN Burkhard Aristoteles Transzendentaler Realismus Berlin-

New York De Gruyter 1998

HARTMAN Edwin Substance Body and Soul Aristotelian Investigations

Princeton Princeton University Press 1977

375

HERMANN Conrad Das Problem der Sprache und seine Entwicklung in

der Geschichte Dresden Rudolf Kuntze 1865

HINTIKKA Jaako Time and Necessity Oxford Clarendon Press 1973

JAEGER W Studien zur Entstehungsgeschichte der Metaphysik des

Aristoacuteteles Berlin Weidmann 1923

LEAR Jonathan Aristotle The Desire to Understand Cambridge

Cambridge University Press 1988

LUKASIEWICZ Jan Del Prinzipio di Contraddizione in Aristotele

Macerata Quodlibet 2003

MODRAK Deborah Aristotle The Power of Perception Chicago The

University of Chicago Press 1987

MONTANARI Elio La Sezione Linguistica del Peri Hermeneias di

Aristotele Firenze Universita Degli Studi di Firenze 1984

MURACHCO H G Liacutengua Grega Petroacutepolis Discurso ampVozes 2005

MURE G R G Aristotle London E Benn Ltd 1932

NUSSBAUM Martha C and Ameacutelie Oksenberg Rorty (eds) Essays on

Aristotles De Anima First paperback edition with an additional essay

by MF Burnyeat Oxford Clarendon Press (Originally published

[1992] 1995)

376

NUYENS Franccedilois LrsquoEvolution De La Psychlogie DrsquoAristote Louvain

Editions de LrsquoInstitut Supeacuterieur de Philosophie 1973

PACIUS Julius Aristotelis Peripateticorum Principiis Organon Frankfurt

Georg Olms Verlag 1967

PHILOPONOS J In Aristotelis Categorias Commentarius Berlin Berolini

1897

PHILOPONOS J In Aristotelis De Anima Commentarius Berlin Berolini

1897

PLATAtildeO Ouvres Complegravetes Paris Socieacutete DrsquoEacutedition Les Belles Lettres

1949

RENAN Ernest De LrsquoOrigine du Langage Paris Michel Levy Freres 1858

ROSS WD Aristoacuteteles Buenos Aires Editorial Charcas

ROMILLY Jacqueline La Loi Dans la Penseacutee Grecque Paris Les Belles

Lettres 2002

SIMPLICIUS In Aristotelis CategoriasCommentarius Berlin Berolini

1897

SIMPLICIUS In Aristotelis De Anima Commentarius Berlin Berolini

1897

377

SMITH Herbert Weir Greek Grammar Massachusetts Harvard University

Press 1984

STEPHANUS In Aristotelis De Interpretatione Commentarius Berlin Berolini

1897

TRENDELENBURG Adolf Erlaumluterungen zu den Elementen der

aristotelischen Logik Berlin G Bethge 1861

TRICOT J Organon Paris Librairie Philosophique JVrin 1946

ZADRO Attilio Tempo ed Enunciati Nel De Interpretatione di Aristoteli

Padova Liviana Editrice 1979

WAITZ Theodorus Aristotelis Organon Graece Lipsiae Svmtibus Hahnii

1844 2 vol

WEIDEMANN Hermann Aristoacuteteles-Peri Hermeneias Berlin Akademie

Verlag 2002

WHITAKER C W A Aristotlersquos De Interpretatione Oxford Clarendon

Press 1995

  • Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo
  • RESUMO
  • Abstract
  • SUMAacuteRIO
  • bull Introduccedilatildeo
  • [Sobre a Expressatildeo] Texto-Lorenzo Minio-Paluello-1949
  • TRADUCcedilAtildeO
  • Capiacutetulo I
  • Capiacutetulo II
  • Capiacutetulo III
  • Conclusatildeo
  • Bibliografia

Serviccedilo de Biblioteca e Documentaccedilatildeo da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da Universidade de Satildeo Paulo

Algodoal Guilherme Mello Barreto

Peri (Ermeneiaj ou Sobre a expressatildeo Guilherme Mello Barreto Algodoal orientador Henrique G Murachco -- Satildeo Paulo 2007

377 p

Tese (Doutorado - Programa de Poacutes-Graduaccedilatildeo em Letras Claacutessicas Aacuterea de concentraccedilatildeo Letras Claacutessicas) - Departamento de Letras Claacutessicas e Vernaacuteculas da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da Universidade de Satildeo Paulo

1 Aristoacuteteles 384-322 a C 2 Filosofia da linguagem 3 Liacutengua grega 4 Filosofia

antiga 5 Filosofia grega I Tiacutetulo

21ordf CDD 14994 480 180

A396

FOLHA DE APROVACcedilAtildeO

Guilherme Mello Barreto Algodoal Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo

Tese apresentada ao Programa de Poacutes-Graduaccedilatildeo em Letras Claacutessicas do departamento de Letras Claacutessicas

Vernaacuteculas da Faculdade de Filosofia Letras e Ciecircncias Humanas da

Universidade de Satildeo Paulo para a obtenccedilatildeo do tiacutetulo de Doutor em Letras

Aprovado em

Banca Examinadora

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

ProfDr

Instituiccedilatildeo Assinatura

Ao querido Prof Dr Henrique Graciano Murachco que com seu inestimaacutevel amor conhecimento sinceridade e bondade ilumina a

todos os que estudam as Letras Claacutessicas Tudo o que houver de bom neste trabalho eacute devido agrave sua orientaccedilatildeo e sabedoria

Agrave Glorinha minha esposa querida e amada luz da minha vida sem a qual para mim nada teria sentido

Agrave minha matildee Dora e aos meus irmatildeos e irmatildes

Aos meus sobrinhos e sobrinhas em especial agrave Clara Pedro sua esposa

Luciane e sua filhinha Juacutelia

Ao meu pai e a minha irmatilde que jaacute se foram

Ao vovocirc Fausto e a vovoacute Bebecirc que jaacute partiram

Agradecimentos A todos os Brincas em especial aos queridos Jairo e sua esposa Eloah agrave Cristina Cabeacute e seus filhos Manuela e Isabela agrave Carla e Seacutergio pela bondade gentileza e pelos grandes momentos de aprendizado e convivecircncia Agrave Maria Helena Bresser pela sua generosidade Ao Blaidi SantrsquoAnna e famiacutelia por serem bem mais que

amigos queridos

Agrave Gaia Pardrsquoellas pela alegria e vivacidade

Agrave Iacuteris Pardrsquoellas pela alegria e muita vivacidade

Aos meus alunos e alunas porque se natildeo existissem eu natildeo

teria feito este trabalho

Agrave Prof DraMariana Lacombe Loisel por ser uma pessoa que

se dedica ao saber e natildeo ao poder

RESUMO

ALGODOAL G M B Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo 2007 377 f Tese (Doutorado) Faculdade de Filosofia Ciecircncias Humanas e Letras Universidade de Satildeo Paulo Satildeo Paulo 2007 Este trabalho traduz e comenta o texto aristoteacutelico Peri (Ermeneiaj assim como trata das relaccedilotildees desse texto com as obras Peri Yuxh=j e Kategoriai tambeacutem de Aristoacuteteles As unidades simples satildeo investigadas por Aristoacuteteles no livro do Organon Kategoriai e as unidades declarativas no livro do Organon Peri (Ermeneiaj A alma eacute investigada com mais detalhe no livro Peri Yuxh=j Buscar como se constituem as relaccedilotildees entre esses livros significa delimitar e especificar os campos de intersecccedilatildeo e de ordem Este trabalho visa fundamentar a noccedilatildeo semacircntica loacutegica orgacircnica e funcional da liacutengua a partir da apreciaccedilatildeo do conceito de incerteza aristoteacutelico e da noccedilatildeo de transposiccedilatildeo da primeira essecircncia para a segunda essecircncia A maneira escolhida envolveu de modo paralelo uma leitura linear dos textos gregos e ao mesmo tempo uma investigaccedilatildeo da relaccedilatildeo entre a alma e a unidade voz pensamento e coisa na sua forma simples e declarativa Deixando o texto falar - ao contraacuterio da anaacutelise formal- esse pensamento envolve uma visatildeo eacutetica e social que tem em primeiro plano a visatildeo do bem comum e da preeminecircncia do social em relaccedilatildeo ao individual A valorizaccedilatildeo da liacutengua de forma integrada como voz pensamento e coisa permite que a significaccedilatildeo como parte preponderante seja constituiacuteda como formaccedilatildeo humana e dessa maneira impede que a liacutengua seja vista como um conjunto de regras que tem por fim alcanccedilar fins utilitaacuterios e mercadoloacutegicos A visatildeo aristoteacutelica da liacutengua eacute estabelecida natildeo por relaccedilotildees gramaticais mas por meio de uma visatildeo que integra a alma ao pensamento a voz e as coisas A questatildeo do conhecimento inesgotaacutevel dentro de um processo da liacutengua que comeccedila e termina estabelece como principal objetivo mostrar que o ser humano eacute dotado de apetite de saber e tem como finalidade a atualizaccedilatildeo de suas contradiccedilotildees que como uma teia se manifestam no local do humano a totalidade da alma Essa por sua vez eacute inexoravelmente ligada ao corpo mas esse natildeo estaacute nem dentro nem fora dela mas se traduz no espaccedilo completo do deslocamento da mudanccedila qualitativa do crescimento e do perecimento

Palavras-chave Aristoacuteteles Filosofia da Linguagem Liacutengua Grega Filosofia Antiga Filosofia Grega

Abstract ALGODOAL G M B Peri (Ermeneiaj or The Expression 2007 377 f Thesis (Doctorate) Faculdade de Filosofia Ciecircncias Humanas e Letras Universidade de Satildeo Paulo Satildeo Paulo 2007 The purpose of this thesis was to translate and to comment on the text from Aristotles Peri (Ermeneiaj and to demonstrate the relation of this text with the following Aristotlersquos books Peri Yuxh=j and Kategoriai The simple units are investigated in Aristotlersquos book of the Organon Kategoriai The declarative units are investigated in Aristotlersquos book of the Organon Peri (Ermeneiaj The soul is investigated in more detail in the book Peri Yuxh=j Searches on how the relationship amongst these books are constituted show the delimitation and specification of its intersection and order fields The Semantic logic organic and function of the language are the fundament in this work for the appreciation of the Aristotelical concept of uncertainty and also from the notion of transposition from the first essence to the second essence The proposed way involved the linear reading of Greek texts and the investigation of the relationship between the soul and the unity voice thought and the thing in their simple and declarative form The text speaking for itself replaces the formal analysis ndash this thought involves an ethical and social vision that takes into account in the first place the idea of the wellness of the human being and the prominence of the social in relation to the individual To value the language in an integrated way as voice thought and thing allows the predominant meaning to be constituted of human formation this way preventing the language to be seen as a series of rules whose unique purpose is to achieve utilitarian and mercadological ends The Aristotelican vision of language to establish a vision that integrates the soul to the thought to the voice and to the things The question of the copious knowledge inside a process of language that begins and ends establishing as its finality the updating of its contradictions and that as a web manifests itself in the essence of the human the soulrsquos totality That is inexorably linked to the body but not inside or outside it it exposes itself in the complete space of transposition the qualitative change growth and fading Key-words Aristotle Philosophy of Language Greek Language Ancient Philosophy Greek philosophy

SUMAacuteRIO

1- INTRODUCcedilAtildeO 1

2- TEXTO EM GREGO 61

3- TRADUCcedilAtildeO 87

4- CAPIacuteTULO 1 110

5- CAPIacuteTULO 2 151

6- CAPIacuteTULO 3 194

7- CONCLUSAtildeO 362

8- BIBLIOGRAFIA 371

1

Peri e(rmeneiaj1 ou Sobre a Expressatildeo

bull Introduccedilatildeo

Este eacute um estudo sobre o Livro de Aristoacuteteles Peri (Ermeneiaj

Desse estudo consta a traduccedilatildeo e o comentaacuterio do texto grego Deixar o texto

falar eacute a metodologia de trabalho associada a essa tese

Embora todos os grandes comentadores citem a dificuldade de

compreensatildeo do texto em questatildeo pode-se supor que ela eacute tatildeo significativa

porque eacute gerada por uma atitude de distanciamento para com o proacuteprio texto2

1 The Title of the De Interpretatione presents a puzzle The English ldquoOn Interpretationrdquo and

the Latin ldquoDe Interpretationerdquo are rough translations of the Greek (Peri (Ermeneiaj)

We should ask what this titel means and whether it was the one originally intended by

AristotleThe title first appears in the list of Aristotlersquos works given by Diogenes Laertius

(Lives of the Pholosophers S p26)

(Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p05)

Mi sia lecito infine accenare in questa sede preliminare per non piugrave tornarvi in seguito al

problema del titolo del livro del Filosofo oggeto di questo studio Ersquo noto infatti come da

um lato sai stata revocata in dubbio lrsquoautenticitagrave dellrsquointitolazione Peri (Ermeneiaj

drsquoaltro lato abia suscitato ampie e insolute perplssitaacute il significato stesso di tale enigmaacutetica

espressione come pure della sua corrente traduzione latina De Interpretatione che a sua

volta necessita di uma specifica esegesi

2

Na verdade a aproximaccedilatildeo com o texto se define segundo as palavras de

Aristoacuteteles na Poeacutetica

pa=sai tugcanousin ou)=sai mimhseij to sunolon

todas as que satildeo obteacutem imitaccedilotildees junto ao todo

(Aristoacuteteles- Poeacutetica paacutegina 01 linha 14)

Eacute inegaacutevel que embora o texto seja simples apresenta por causa da proacutepria simplicidade

uma riqueza inesgotaacutevel Segundo Boeacutecio este texto de Aristoacuteteles eacute especial por sua

agudeza e brevidade de palavras e para Philoponos

Sottraendomi almeno formalmente a tale annosa querelle che nella sua probabile

insolubilitagrave rischia di divenire futile in questo studio mi sono senza eccezione uniformato

allaacute constante tradizione latina che almeno dallrsquoetagrave tardoantica (presso lo stesso Boezio che

pure in sede di commento aveva segnalato la corrispondenza De Interpretatione destinata

ad inopinata fortuna moderna) si valse quase esclusivamente dellrsquoanodina transliterazione

Peri hermeneias (spesso univerbizzata e resa in forma itacistica) Tale giustificato e quase

doveroso disimpegno si riscontra per alto anche in uma situazione sufficientemente

prossima nel titolo Hermeneutik invalso nella cultura tedesca

(Montanari- La Sezione Linguumliacutestica del PERI HERMENEIAS di Aristotele-p20)

2 In the present chapter I shall examine Aristotlersquos views on the statement and its structure

The relevant material appears chiefly in the early chapters of On interpretation These

chapters are quite sketchy and have obscurities for that reason alone if not for many others

But too some of those obscurities may follow from our trying to impose an uncongenial

theory upon our reading of the text That uncongenial theory I claim is the copulative

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 100)

3

Τὸ δὲ εἶδος τῶν ᾽Αριστοτελικῶν συγγραmicromicroάτων πανταχοῦ ἀκριβὲς

κατὰ τὴν φράσιν (ἐκφεύγει γὰρ ἀεὶ ὁ φιλόσοφος τὰς ῥητορικὰς κοmicroψείας

καὶ microόνου γίνεται τοῦ τὴν τῶν πραγmicroάτων παραστῆσαι φύσιν) πολλαχοῦ δὲ

συνεσφιγmicroένον καὶ ἀσαφῶς πεφρασmicroένον οὐ διὰ τὴν φύσιν τοῦ γράψαντος

ἀλλ ἑκουσίως τοῦτο πεποίηκενmiddot ἀmicroέλει τούς τε Τόπους σαφῶς διηγήσατο

καὶ τὰ Μετέωρα καὶ ἕτερα ἐπετήδευσε τοίνυν τὴν ἀσάφειαν διὰ τοὺς

ἀναγινώσκοντας ἵνα εὐφυεστέρους ἀποτελέσῃ εἰς τὸ συντεταγmicroένως τῶν

λεγοmicroένων ἀκούειν καὶ ἵνα τοὺς ῥᾳθύmicroους ἀκροατὰς ἀποστρέψῃ ἐκ

προοιmicroίωνmiddot οἱ γὰρ γνήσιοι ἀκροαταὶ ὅσῳ ἀσαφῆ ἐστι τὰ λεγόmicroενα τοσούτῳ

σπουδάζουσι microᾶλλον καταγωνίσασθαι καὶ τοῦ βάθους ἐφικέσθαι ὥσπερ οὖν

παραπετάσmicroατι τῇ ἀσαφείᾳ ἐχρήσατο διὰ τοὺς βεβήλους ἀmicroφιεννὺς τῶν

πραγmicroάτων τὸ σεmicroνὸν τῇ ἀσαφείᾳ

E o aspecto das obras aristoteacutelicas em toda a parte eacute preciso segundo a

expressatildeo (pois o filoacutesofo sempre escapa aos refinamentos e tem lugar

somente do dispor a natureza das coisas) e em muitos lugares condensado e

expresso de modo obscuro natildeo escreveu por natureza mas fez isso de modo

voluntaacuterio De modo descuidado claramente descreveu os pontos principais

da demonstraccedilatildeo e os corpos celestes e outros Ocupou-se da incerteza com

certeza atraveacutes os que conhecem a fim de escutar de modo mais engenhoso

para produccedilatildeo visando o ordenado das coisas que estatildeo ditas e a fim de

desprezar os ouvintes indolentes a partir dos proecircmios pois os verdadeiros

ouvintes para quanto agraves coisas ditas satildeo incertas eles aplicam ao desse tipo

mais o lutar contra e chegar agrave profundidade De modo que cobrindo com

certeza com o pretexto da incerteza forneceu pelos profanos das coisas o

veneraacutevel pela incerteza

(Philoponos- In Aristotelis Categorias Commentaria- p 06)

4

Para Simpliacutecio

πανταχοῦ δὲ ἐθέλει τῆς φύσεως microὴ ἐξίστασθαι ἀλλὰ καὶ τὰ ὑπὲρ τὴν φύσιν

κατὰ τὴν πρὸς τὴν φύσιν θεωρεῖ σχέσιν ὥσπερ ὁ θεῖος Πλάτων ἀνάπαλιν

κατὰ τὸ Πυθαγόρειον ἔθος καὶ τὰ φυσικὰ ἐπισκέπτεται καθὸ τῶν ὑπὲρ

φύσιν microετέχουσιν οὐ microὴν οὐδὲ microύθοις οὐδὲ συmicroβολικοῖς αἰνίγmicroασιν ὡς τῶν

πρὸ αὐτοῦ τινες ᾽Αριστοτέλης ἐχρήσατο ἀλλ ἀντὶ παντὸς ἄλλου

παραπετάσmicroατος τὴν ἀσάφειαν προετίmicroησεν

E em toda a parte natildeo quis se colocar fora da natureza mas contempla

tambeacutem as coisas em favor da natureza segundo a disposiccedilatildeo em relaccedilatildeo agrave

natureza como precisamente o divino Platatildeo em sentido contraacuterio segundo o

costume Pitagoacuterico tambeacutem as coisas naturais examina as participantes

segundo as coisas em favor da natureza Natildeo com certeza Aristoacuteteles se

serviu nem para os mitos nem para os enigmas simboacutelicos como algumas das

coisas antes do intelecto mas no lugar de todo outro pretexto honrou a

incerteza

(Simpliacutecio- In Aristotelis Categorias Commentaria p 6)

Estabelece Aristoacuteteles

a)=ra d e)ndecetai tw=n kecwrismenwn ti noei=n o)nta au)ton mh

kecwrismenon megeqouj h) ou) skepteon u(steron Nu=n de peri yuch=j

ta lecqenta sugkefalaiwsantej ei)pwmen palin o(ti h( yuch ta o)nta

pwj e)sti panta h) gar ai)sqhta ta o)nta h) nohta e)sti d h( e)pisthmh

5

men ta e)pisthta pwj h( dai)sqhsij ta ai)sqhta pw=j de tou=to dei=

zhtei=n temnetai ou)=n h( e)pisthmh kai h( ai)sqhsij ei)j ta pragmata h(

men dunamei ei)j ta dunamei h( d e)nteleceia| ei)j ta e)nteleceia| th=j

de yuch=j to ai)sqhtikon kai to e)pisthmonikon dunamei tau)ta e)sti to

men tampo e)pisthton to de tampo ai)sqhton a)nagkh d h) au)ta h) ta

ei)dh ei)=nai au)ta men dh ou) ou) gar o( liqoj e)n th=| yuch=| a)lla to ei)=doj

w(ste h( yuch w(sper h( ceir e)stin kai gar h( ceir o)rganon e)stin

o)rganwn kai o( nou=j ei)=doj ei)dw=n kai h( ai)sqhsij ei)=doj ai)sqhtw=n e)pei

de ou)de pra=gma ou)qen e)sti para ta megeqh w(j dokei= ta ai)sqhta

kecwrismenon e)n toi=j ei)desi toi=j ai)sqhtoi=j ta nohta e)sti ta te e)n

a)fairesei legomena kai o(sa tw=n ai)sqhtw=n e(xeij kai paqh kai dia

tou=to ou)te mh ai)sqanomenoj mhqen ou)qen a)n maqoi ou)de xuneih o(tan

te qewrh=| a)nagkh a(ma fantasma ti qewrei=n

E se admite ou natildeo pensar algo que eacute dos separados natildeo sendo ele mesmo

separado de grandeza deve-se investigar mais tarde E agora tendo

recapitulado a respeito das coisas que foram ditas sobre a alma noacutes dizemos

de novo que a alma eacute de algum modo todas as coisas que satildeo as coisas que

satildeo ou possiacuteveis de sentir ou possiacuteveis de pensar e a ciecircncia eacute possiacutevel por

um lado de algum modo as coisas possiacuteveis de conhecer e a sensaccedilatildeo e por

outro lado as coisas possiacuteveis de sentir E como eacute preciso investigar isso

Divide-se certamente a ciecircncia e a sensaccedilatildeo em direccedilatildeo agraves coisas uma pelo

ato do possiacutevel em direccedilatildeo agraves coisas pelo ato do possiacutevel outra pela

6

atualizaccedilatildeo em direccedilatildeo agraves coisas pela atualizaccedilatildeo E satildeo as mesmas coisas o

concernente de sentir da alma e o concernente a conhecer em possibilidade

um o conheciacutevel e o outro o possiacutevel de sentir E eacute necessidade ou serem

coisas mesmas ou os aspectos As coisas de fato natildeo pois a pedra natildeo estaacute na

alma mas o aspecto De maneira que a alma eacute como precisamente a matildeo

Pois tambeacutem a matildeo eacute um instrumento dos instrumentos e o intelecto o

aspecto dos aspectos e a sensaccedilatildeo eacute aspecto dos possiacuteveis de sentir E uma

vez que nenhuma coisa em relaccedilatildeo a nada eacute possiacutevel aleacutem das grandezas

como parece e separado em relaccedilatildeo agraves coisas sensiacuteveis as coisas inteligiacuteveis

estatildeo nos aspectos sensiacuteveis tanto os ditos em abstraccedilatildeo quanto quantos satildeo

disposiccedilotildees e afecccedilotildees dos sensiacuteveis E por isso natildeo sentindo natildeo aprenderia

nem comprenderia e quando especular eacute necessidade contemplar ao mesmo

tempo alguma apariccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-431b16)

O trabalho se constitui a partir da ideacuteia de que a obra de Aristoacuteteles pode ser

notada como um desenvolvimento da teoria platocircnica3 tambeacutem no que se

3 In Plato we find also the analysis of the Proposition with the noun and the verb as its

constituent elements the union of the two being necessary to every assertion Dianoia

and logoj correspond to each other as the o( e(sw and o( e(cw logoj of Aristotle the

former being internal discourse without speech the latter external by the voice Logoj is

divided into fasij and a)pofasij In this passage Plato has furnished the groundwork

of grammatical researches of the De interpretatione

(Aldrich-Artis Logicae Rudimenta- p xxiii)

7

refere agrave linguagem e segue uma evoluccedilatildeo na sua proacutepria obra como indicou

Jaeger

Logical doctrines clearly have central importance in Platorsquos dialectic In the Sophist

through his account of the interweaving of Forms Plato offers a way of bridging the Eleatic

gap between being and not-being and providing an intermediate position for the world of

becoming In this way he systematizes the two Routes of Parmenides [258c-d] In the

course of these ontological efforts Plato gives a theory of statement and predication

indeed the very theory that Aristotle continues to develop in On Interpretation [262b-

264a] The other Forms have to combine with Being in order to have being or exist if not in

re at least in intelllectu for we have to be able to say that not-being is not and to do so

requires that not-being be in a certain respect [256d-e257b-258d]

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- prefaacutecio-xii) In the Sophist Plato attacks Parmenides and claims that it is consistent to speak of what is

not and to aplly many descriptions both positive and negative to the same subject In

doing so Plato develops a theory of statement (logoj) He distinguishes names and verbs

and considers how the two may interweave and combine to make a single statement

Aristotle also attacks Parmenidesrsquo arguments mainly in Physics I He accuses Parmenides

of eristic Thus he criticizes both the truth of the Eleatic premises and the validity of the

arguments Moreover mostly in On Interpretation Aristotle develops Platorsquos theory of

statement begun in the Sophist

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 31)

Plato argues here by analogy just as one subject does not become many through having

many different names predicated of it so too it does not become ldquonegativerdquo through having

negative names predicated of it

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 38)

8

Diz Simpliacutecio

δεῖ δὲ οἶmicroαι καὶ τῶν πρὸς Πλάτωνα λεγοmicroένων αὐτῷ microὴ πρὸς τὴν λέξιν

ἀποβλέποντα microόνον διαφωνίαν τῶν φιλοσόφων καταψηφίζεσθαι ἀλλ εἰς τὸν

νοῦν ἀφορῶντα τὴν ἐν τοῖς πλείστοις συmicroφωνίαν αὐτῶν ἀνιχνεύειν

Eu julgo que eacute preciso pensar tambeacutem das coisas ditas em relaccedilatildeo a Platatildeo

natildeo diante somente o desacordo aos que lanccedilam o olhar para condenar dos

filoacutesofos em relaccedilatildeo agrave palavra mas visando ao pensamento que contempla

descobrir a voz conjunta em muitas coisas deles

(In Aristotelis Categorias Commentaria p 07)

Peri (Ermeneiaj tambeacutem eacute o ponto culminante de uma trajetoacuteria

grega de um modo de pensar a linguagem4 Em primeiro lugar este trabalho

natildeo tem como objetivo um ponto especiacutefico do texto mas visa a sua

totalidade deixando de lado a especificidade de anaacutelise uma vez que satildeo

muacuteltiplas as possibilidades que ele oferece5 O objetivo desta investigaccedilatildeo estaacute 4 Erst ruumlckwirkend wird damit auch die guumlltigkeit der logischen Gesetze als erwiesen

betrachtet

Somente retroativamente torna-se tambeacutem a validade das leis loacutegicas com isso considerada

como provada

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p49)

5 My approach will be examine the De Interpretatione as a whole rather tha detaching

passages of supposed greater interest By reading it carefully chapter by chapter we shall

see that the work forms a coherent unity and that even the passages which are so often

considered in separation are integral to the work and cannot be fully understood in

isolation from it

(Whitacker-Aristotlersquos De Interpretatione- p2)

9

associado agrave discussatildeo que se instaura entre a relaccedilatildeo da incerteza e a

possibilidade da ldquoativaccedilatildeordquo da essecircncia primeira que assim se torna essecircncia

segunda e assim possibilidade de reflexatildeo e consequumlentemente a muacuteltipla

expressatildeo do ser6 e a questatildeo do sentido em relaccedilatildeo ao discurso declarativo e

por sua vez esses relacionados com a alma7 Na verdade dentro da ordem

6 Pollaxw=j tem por oposto a(plw=j

7 Das ldquoPrimaumlrerdquo (to prw=ton) definiert Aristoteles in Phys VI5 als ldquodasjenige dem seine

Bestimmheit nicht aufgrund desses zukommt daB etwas anderes [auch] so beschaffen

istrdquoAn anderer Stelle nennt Aristoteles es dasjenige welches ohne anderes so-und-so

bestimmt sein kann jenes aber nicht ohne dieses Primaumlr ist etwas also insofern als es

nicht Prinzipiat eines Gleichbestimmten ist sondern durch-sich-selbst bzw Unmittelbar so

ist wie es ist Aufgrund dieser Definition erscheint es miBverstaumlndlich das aristotelische

prw=ton durch den Deutschen Terminus ldquoErstesrdquo zu uumlbersetzen statt dessen soll der

Ausdruck des ldquoprw=ton o)nrdquo im folgenden als ldquounmittelbares Seiendesrdquo im Deutschen

wiedergegeben werden

Wenn das Seiende von sich her demzufolge auch (secundo modo) Quantitatives bzw

Quantitatives-bestimmtes-Seiendes etc sein mag oder gar als Nicht-anders-Seiendes etwas

Negatives (1003b7ff 1069a22ff) sind diese Bestimmungen immer bereits sekundaumlr dh

abgeleitet ein ldquoQuantitativesrdquo bzw eine ldquoeigenschaftliche Quantitaumltrdquo meint z B lediglich

ein Seiendes welches quantitativ bestimmt ist Das Seiende per se secundo modo kann

folglich definitorisch nur von formalen Begriff der Substantialitaumlt abgeleitet werden

O ldquoprimaacuteriordquo (to prw=ton) define Aristoacuteteles na Fiacutesica VI5 como ldquoaquilordquo para o qual sua

determinaccedilatildeo natildeo vem com base nessa coisa que eacute criada como alguma coisa outra

[tambeacutem] Em outro lugar nomeia Aristoacuteteles isso a aquilo o qual sem outro tal e tal pode

ser determinado mas aquele natildeo sem esse Primaacuterio eacute alguma coisa tambeacutem tal que natildeo eacute

principiado por uma mesma determinaccedilatildeo mas atraveacutes de si mesmo respectivamente

Imediatamente eacute tal como eacute Com base nessa definiccedilatildeo parece erroneo o prw=ton

aristoteacutelico ser traduzido atraveacutes do termo alematildeo ldquoprimeirordquo ao inveacutes dessa deve a

10

expressatildeo ldquoprw=ton o)nrdquo subsequumlentemente como ldquoo ente imediatordquo ser retomada em

alematildeo

Quando o ente segue a ele mesmo de si tambeacutem (secundo modo) do quantitativo

respectivamente pode ser ente quantitativo determinado etc ou bem como natildeo outro ente

como alguma coisa negativa (1003b7ff 1069a22ff) satildeo essas determinaccedilotildees sempre jaacute

secundaacuterias isto eacute derivadas um quantitativo respectivamente ldquouma quantidade proacutepriardquo

significa por exemplo meramente um ente o qual eacute determiando quantitativamenteO ente

por si secundo modo pode por consequumlecircncia ser derivado somente por um conceito formal

de substancialidade

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzedentaler Realismus- p21)

Wenn Aristoteles jedoch in Met V7 1017a22ff sagt von den Ausdruck des o)n

kaqrsquoa(uto gebe es soviele Bedeutungen wie es Kategorien gebe erklaumlrt sich dies erst

schluumlssig wenn das o)n $(= o)n gemaumlB der von uns bennanten Moumlglichkeiten auch des ldquoens

per se secundo modordquoverstanden wird

Quando Aristoacuteteles no entanto na Met V7 1017a22ff diz da expressatildeo do o)n

kaqrsquoa(uto que haja muitas significaccedilotildees como haja categorias esclarece-se isso somente

de modo conclusivo quando se entende o o)n $(= o)n conforme as possibilidades nomeadas

por noacutes tambeacutem do ldquoens per se secundo modordquo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p26)

No entanto Haffemann depois daacute a entender que eacute possiacutevel uma ldquosubstacircnciardquo natildeo

relacional Ver paacutegina 28 e 29 do mesmo livro

No entanto diz Haffemann na paacutegina 30

Eine Zwischenstellung inmitten der analytischen Merkmale des Seienden und der per se II-

Bestimmungen nehmen die sogenannten ldquoProprienrdquo bzw ldquoEigentuumlmlichkeitenrdquo (i)dia) des

Seienden ein welche die Erste Philosophie ebenfalls zu untersuchen hat (Met IV2

1004b15-17) zB die Identitaumlt mit sich selbst oder die Differenz gegen anderes

11

aristoteacutelica8 a questatildeo da afecccedilatildeo na alma eacute primordial9 A perspectiva total

Uma colocaccedilatildeo intermedia no meio das carateriacutesticas analiacuteticas do ente e o tomar as

determinaccedilotildees do por si II as nomeadas ldquoProacutepriasrdquo respectivamente ldquoPropriedadesrdquo (i)dia)

do ente qual a primeira filosofia do mesmo modo tem para investigar (Met IV2 1004b15-

17) por exemplo a identidade consigo mesma ou a diferenccedila perante outros

E na paacutegina 49

Die semantische und sprachpragmatische Notwendigkeit der abgegrenzheit von

Wortbedeutungen (vgl sect3) der Kategorie der Substanz (sect4) des Ausagesatzes sowie der

Modi eines solchen (Affirmation und Negation) oder der Begriffe ldquowahrrdquo und ldquofalschrdquo

(vglsect5) bedeutet daB Sprachpraxis ohne Differenzierungen nicht gelingen kann

A necessidade semacircntica e pragmaacutetica da liacutengua da delimitaccedilatildeo das significaccedilotildees da

palavra (compare sect3) da categoria de substacircncia (sect4) do enunciado tal como do modo de

uma tal (afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo) ou do conceito de ldquoverdadeirordquo e ldquofalsordquo (vglsect5) significa

que natildeo se pode obter a praxis linguumlistica sem as diferenciaccedilotildees

8 Nonostante infatti le incertezze Che avvolgono e la successione e la datazione assoluta

delle opere del Filosofo molti studiosi propendono persuasivamente per uma collocazione

assai tarda del Peri hermeneias negli estremi anni della vita di Aristotele e non solo come

di gran lunga lrsquoultima opera dellrsquoOrganon (distaccata dalle piugrave recenti del gruppo delle

altre quattro di un intervallo di uma ventina drsquoanni) ma addittura come uno degli

ultimissimi libri del Filosofo nulla osterebbe anzi a poterla considerare a titolo ovviamente

puramente congetturale come lrsquoultima in assoluto

(Montanari-La Sezione Linguumliacutestica del PERI HERMENEIAS di Aristotele-p18)

12

tem de ser primeira e condutora da especificidade Isto significa que existe

uma relaccedilatildeo da totalidade da alma com as coisas e que a relaccedilatildeo se daacute de

modo imediato no ser humano Essa relaccedilatildeo imediata existe tambeacutem no

acircmbito da linguagem mas eacute evidente que Aristoacuteteles a trabalha em seu texto

didaticamente como enunciado declarativo e como enunciado declarativo a

totalidade das coisas soacute poderia ocorrer de maneira didaacutetica Eacute claro natildeo se

trata de um secundum quid ad simpliciter

A questatildeo dos homocircnimos sinocircnimos e parocircnimos se instaura como a

primeira tanto para a loacutegica como para a filosofia tanto em relaccedilatildeo ao

enunciado como em relaccedilatildeo agrave alma Essa questatildeo em relaccedilatildeo agrave afecccedilatildeo

aniacutemica eacute segunda e se relaciona com a questatildeo das afecccedilotildees da alma na

medida em que o conceito de homocircnimo e o conceito de ambiguumlidade se unem

por laccedilos comuns10

A partir da relaccedilatildeo entre as Kategoriai Peri Yuxh=j e Peri

(Ermeneiaj a obra de Aristoacuteteles segue tanto a histoacuteria da liacutengua como a

9 ldquoUumlber die Gedanken zu sprechen insofern die Gedanken sindrdquo bemerkt Simplikios im

Vorwort seines Kommentars zu den Kategorien ldquoist nicht Sache einer logischen

Abhandlung sondern derjenigen welche die Seele zum Gegenstand hatrdquo

Para falar sobre os pensamentos enquanto satildeo pensamentosrdquo nota Simpliacutecio no prefaacutecio se

seu comentaacuterio das Categorias ldquo natildeo eacute a coisa de um tratado loacutegico mas aquilo que a alma

tem por objeto

(Weidemann-Aristoacuteteles- p153)

10 Ver Hintikka- Time and Necessity- p06 Hintikka usa o conceito de ambiguidade como

significando homocircnimo

13

histoacuteria da alma transformando-se em palavra e obra11 A dita concordacircncia ou

discordacircncia entre palavra e natureza eacute na verdade precedida pela

possibilidade do sentido significaccedilatildeo que se instaura no enunciado como

declaraccedilatildeo A voz simples se liga ao discurso simples Como o discurso

simples se situa diante do silogismo e da voz simples trata-se entatildeo do ponto

meacutedio do intelecto Como diz Amocircnio

ei) gar meshn e)cousi taxin oi( a(ploi= logoi tw=n te a(plw=n fwnw=n

kai tw=n sullogismw=n paradidoasi de thn men peri tw=n a(plw=n fwnw=n

qewrian ai( Kathgoriai thn de peri tw=n a(plw=n logwn to prokeimenon

biblion thn de peri tw=n sullogismw=n ta )Analutika dh=lon o(ti meshn

a)n e)coi taxin tw=n te Kathgoriw=n kai tw=n )Analutikw=n e(pomenon

men tai=j Kathgoriaij prohgoumenon de tw=n te )Analutikw=n kai tw=n

a)llwn pantwn th=j logikh=j pragmateiaj suggrammatwn

11 Die Existenz dieser Gegenstaumlnde selbst laumlBt sich nun sinnvollerweise nicht mehr im

Sinne des Exemplifiziertseins an Gegenstaumlnden vertehen da sich sonst ein RegreB bzw

Logischer Zirkel ergibt Statt dessen muB ein zweiter Begriff der Existenz vorausgesetzt

werden der ldquoontologischrdquo gennant werden koumlnnte und der sich auf den existierenden

Einzelgegenstand als solchen bezieht

A existecircncia desses objetos mesmos se deixa entatildeo entender de modo oportuno natildeo mais no

sentido do ser exemplificador em contato com o objeto aiacute se produz entatildeo um regresso

respectivamente um ciacuterculo loacutegico Ao contraacuterio disso deve ser pressuposto um segundo

conceito de existecircncia o qual poderia ser nomeado ontoloacutegico e o ontoloacutegico se relaciona

ao objeto singular que existe como tal

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p02)

14

Pois se os discursos simples tecircm a ordenaccedilatildeo no meio das vozes simples e dos

silogismos e as categorias transmitem por um lado a teoria a respeito das

vozes simples e por outro o livro que estaacute proposto a respeito dos discursos

simples e os analiacuteticos a respeito dos silogismos eacute evidente que teria a

ordenaccedilatildeo no meio das Categorias e dos analiacuteticos seguindo por um lado as

categorias e precedendo por outro dos analiacuteticos e das outros escritos todas

do trabalho da loacutegica

(In Aristotelis De interpretatione Commentaria p 04)

Como esta apropriaccedilatildeo do real acontece e pode acontecer eacute em parte uma

consideraccedilatildeo psicoloacutegica e em parte uma consideraccedilatildeo loacutegica metafiacutesica e

torna-se pressuposta para a loacutegica aristoteacutelica

(Trendelenburg-Erlaumluterungen zu den Elem der aristotelischen Logik p02)

As categorias satildeo expressotildees significativas na medida em que satildeo objetos

significativos

(Brentano-Das muacuteltiplas significaccedilotildees do ente segundo Aristoacuteteles-p84)

Considerando as Categorias como as vozes simples elas seriam o

primeiro significado o significado essencial No entanto tal significado soacute

pode ser descoberto com base no enunciado e assim o ser eacute dito de muacuteltiplas

maneiras expresso pelas categorias Na verdade o que estaacute em jogo eacute a

unidade do sentido que eacute exposta no Organon e precedida pela questatildeo da

afecccedilatildeo na alma Portanto as categorias existiriam somente in intellectu A

unidade se daacute na definiccedilatildeo Portanto um enunciado simples lsquoS eacutersquo pode ser

especificado como para algum lsquoPrsquo onde lsquoPrsquo eacute um termo significando um item

15

numa categoria Quando S engloba P eacute dito de S ser por si analiacutetico e

essencial e quando P estaacute em S eacute dito por si segundo ou quantitativo

qualitativo relacional etc

Segundo Philoponos as Categorias teriam trecircs vertentes principais

Alexandre de Afrodiacutesias que estabeleceu a voz como elemento principal

Eustathio que estabeleceu as coisas como o elemento principal e Porfiacuterio que

estabeleceu como elemento principal o pensamento Os mesmos trecircs

elementos podem ser estabelecidos para o texto Peri (Ermeneiaj Na

verdade os trecircs elementos embora por caminhos diferentes levam a questatildeo

para o sentido da declaraccedilatildeo como elemento principal ou como diz Simpliacutecio

trata-se de uma unidade que didaticamente pode ser separada12

12 Portanto justifica-se o tiacutetulo como ldquoexpressatildeordquo na medida em que Thus in comparing these texts we have obtained the following lists of things that are

equivalent in signification it would appear

Those that are said without combination

Things like names and verbs

Be (or being) per se

Predicates

The figures of predication

The categories

All these then signify the substances and other attributes that Aristotle recognizes as real

These the must be expressions For Aristotle says expressions verbal or written are signs

of affects in mind which themselves are signs and likenesses of real things

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 135)

16

Conforme o conceito eacute tambeacutem delimitado para o conteuacutedo ele constroacutei um

w(rismenon Este termo grego eacute insufucientemente traduzido no contexto da

Metafiacutesica IV com a expressatildeo alematilde ldquodefinerdquo bzw o(rismoj e o(roj

(delimitaccedilatildeo fronteira) como ldquodefiniccedilatildeordquo pois a palavra alematilde se deixa

pensar imediatamente menos como a delimitaccedilatildeo de um conceito mas antes

uma reduccedilatildeo a outro conceito A expressatildeo o(rismoj respectivamente e de

seu sinocircnimo o(roj leva entretanto no contexto da explicaccedilatildeo do princiacutepio

semacircntico na Metafiacutesica IV principalmente a caracteriacutestica de ldquodelimitaccedilatildeordquo

um conceito para expressatildeo13

13 Der Begriff ist also seinem Gehalt nach abgegrenzt er bildet ein w(rismenon Es ist im

Kontext von MetIV unzureichend diesen grieschichen Terminus mit dem deutschen

Ausdruck ldquodefiniertrdquo bzw o(rismoj und o(roj (Abgrenzung Grenzen) mit ldquoDefinitionrdquo

zu uumlbersetzen denn das deutsche Wort ldquoDefinitionrdquo laumlBt zunaumlchst weniger an die

Abgegrenztheit eines Begriffes denken sondern eher an seine Reduktion auf andere

Begriffe Der Ausdruck des o(rismoj bzw seines Synonyms o(roj bringt indes zumindest

im Kontext der Rechfertigung semantischer Prinzipien in Met IV vor allem das Merkmal

der ldquoAbgegrentheitrdquo eines Begriff zum Ausdruck

Se o conceito eacute tambeacutem delimitado conforme o seu conteuacutedo ele constroi um w(rismenon

Eacute insuficiente no contexto da Met IV traduzir este termo grego com a expressatildeo alematilde que

ldquodefinerdquo respectivamente o(rismoj e o(roj (delimitaccedilatildeo limite) com ldquodefiniccedilatildeordquo pois a

palavra alematilde ldquodefiniccedilatildeordquo se deixa menos pensar na delimitaccedilatildeo de um conceito mas antes

na reduccedilatildeo para outros conceitos A expressatildeo do o(rismoj respectivamente de seu

sinocircnimo o(roj leva entretanto pelo menos no contexto da explicaccedilatildeo do princiacutepio

semacircntico na MetIV principalmente a carateriacutestica da ldquodelimitaccedilatildeordquo para a expressatildeo de

um conceito

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p55)

17

No dizer de Philoponos

ldquoτῶν ὄντων τὰ microὲν καθ ὑποκειmicroένου λέγεταιrdquo εἰ δὲ τὰ ὄντα φασί

πράγmicroατά ἐστι περὶ πραγmicroάτων ἄρα αὐτῷ ὁ σκοπός οἱ δὲ περὶ νοηmicroάτων

microόνων νοmicroίσαντες διαλέγεσθαι τὸν φιλόσοφον οἷος ἐγένετο ὁ Πορφύριος

φασὶν ὅτι περὶ τῶν δέκα γενῶν ἐστιν αὐτῷ ὁ λόγοςmiddot ταῦτα δὲ ἐπὶ τοῖς

πολλοῖς θεωροῦνται καί εἰσιν ὑστερογενῆ ἅτινά ἐστιν ἐν τῇ ἡmicroετέρᾳ

διανοίᾳmiddot περὶ νοηmicroάτων ἄρα ἐν τούτοις τῷ ᾽Αριστοτέλει ὁ λόγοςἐπλανήθη

δὲ καὶ οὗτος ἐκ τῶν πρὸς τῷ τέλει λέξεων τοῦ᾽Αριστοτέλους λέγοντος

ldquoὑπὲρ microὲν οὖν τῶν προτεθέντων γενῶν ἱκανὰ τὰ εἰρηmicroέναrdquomiddot γένη δὲ

πανταχοῦ ὁ ᾽Αριστοτέλης τὰ ἐπὶ τοῖς πολλοῖς καὶ ἐννοηmicroατικὰ λέγει οἱ δὲ

Die uns unter dem Titel Peri (Ermeneiaj uumlberlieferte Schrift des Aristoteles die in

Anlehnung an diesen Titel zuweilen als die Aristotelische Hermeneutik bezeichnet wird ist

nicht etwa wie dieser Titel und seine lateinische Entspreschung ldquoDe Interpretationerdquo einen

modernen Leser vermuten lassen koumlnnen eine Hermeneutik in dem Sinne daB es in ihr um

die Kunst des Anlegens oder Interpretieres von Texten ginge Vielmehr geht es in ihr um

diejenigen grundlegenden Bestandteile eines Textes die Ar als ldquoapophantische Logoirdquo

dh als Aussage-oder Behauptungssaumltze bezeichnet

O escrito de Aristoacuteteles que foi legado a noacutes sob o tiacutetulo Peri (Ermeneiaj o qual em

apoio a este tiacutetulo designa-se agraves vezes como a Hermenecircutica de Aristoacuteteles natildeo eacute algo

como este tiacutetulo e seu correspondente latino ldquoDe Interpretationerdquo poderia supor a um

moderno leitor uma hermenecircutica no sentido que veio nela a arte de figurar ou interpretar

muito mais se trata daquela parte fundamental de um texto que Aristoacuteteles caracteriza como

ldquoapophantische Logoirdquo isto eacute discursos declarativos ou determinativos

(Weidemann- Aristoteles-p39)

18

ἀκριβέστερον λέγοντες ὧν εἷς ἐστιν ὁ ᾽Ιάmicroβλιχος φασὶν ὡς οὔτε περὶ

νοηmicroάτων microόνων ἐστὶν αὐτῷ ὁ λόγος οὔτε περὶ φωνῶν microόνων οὔτε

περὶ πραγmicroάτων microόνων ἀλλ ἔστιν ὁ σκοπὸς τῶν Κατηγοριῶν περὶ φωνῶν

σηmicroαινουσῶν πράγmicroατα διὰ microέσων νοηmicroάτων ὅτι δὲ οὐ καλῶς οἱ πρότερον

ὡρίσαντο microάθοιmicroεν ἂν οὕτωςmiddot

ldquoDas coisas que satildeo umas satildeo ditas do sujeitordquo e se as coisas que satildeo dizem

as coisas satildeo portanto esta eacute a intenccedilatildeo a respeito das coisas para ele E os

que consideram discorrer o filoacutesofo somente a respeito dos pensamentos tal

como veio a ser Porfiacuterio dizem que o logos eacute para ele a respeito dos dez

gecircneros e essas coisas satildeo contempladas sobre muitos e satildeo posteriores ao

gecircnero algumas coisas estatildeo no nosso raciociacutenio discursivo portanto a

razatildeo do sucesso para Aristoacuteteles estaacute nessas coisas a respeito dos

pensamentos E esse tambeacutem errou a partir das palavras diante do fim do que

disse de Aristoacuteteles ldquoem favor dos gecircneros postos antes as coisas satildeo

suficientesrdquo e Aristoacuteteles diz em todo lugar que os gecircneros em relaccedilatildeo agraves

coisas nos pensamentos tambeacutem sobre muitas E os que dizem de maneira

mais precisa dos quais Iamblico eacute um dizem como nem o discurso eacute para ele

a respeito somente a respeito de pensamentos nem somente a respeito de

vozes nem somente a respeito de coisas mas a intenccedilatildeo das Categorias a

respeito das vozes que significam coisas por meio de pensamentos meacutedios E

que os que dizem a coisa antes natildeo delimitaram de modo belo aprenderiacuteamos

assim

(Philoponos-In Aristotelis Categorias Commentaria p 09)

19

Isto significa que a oposiccedilatildeo entre a Fusij e a Qesij

respectivamente concordacircncia com a natureza e a ldquoconvencionalidaderdquo da

liacutengua ou ainda aproximaccedilatildeo com a natureza ou seu afastamento deixam seu

lugar para o sentido da declaraccedilatildeo na relaccedilatildeo com o discurso simples em

relaccedilatildeo agraves afecccedilotildees na alma

E portanto

o(tan d ou(twj e(kasta genhtai w(j o( e)pisthmwn legetai o( kat

e)nergeian tou=to de sumbainei o(tan dunhtai e)nergei=n di au(tou=$e)sti

men kai tote dunamei pwj ou) mhn o(moiwj kai prin maqei=n h) eu(rei=n

kai au)toj di au(tou= tote dunatai noei=n e)pei d a)llo e)sti to megeqoj

kai to megeqei ei)=nai kai u(dwr kai u(dati ei)=nai ou(tw de kai e)f

e(terwn pollw=n a)ll ou)k e)pi pantwn e)p e)niwn gar tau)ton e)sti$ to

sarki ei)=nai kai sarka h) a)llw| h) a)llwj e)conti krinei h( gar sarx

ou)k a)neu th=j u(lhj a)ll w(sper to simon tode e)n tw=|de tw=| men ou)=n

ai)sqhtikw=| to qermon kai to yucron krinei kai w(=n logoj tij h( sarx

a)llw| de h)toi cwristw=| h) w(j h( keklasmenh to de ti h)=n ei)=nai ei) e)stin

e(teron to eu)qei= ei)=nai kai to eu)qu a)llo e)stw gar duaj e(terw| a)ra h)

e(terwj e)conti krineie)cei proj au(thn o(tan e)ktaqh=| to sarki ei)=nai

krinei palin d e)pi tw=n e)n a)fairesei o)ntwn to eu)qu w(j to simon

meta sunecou=j gar to de ti ἦν εἶναι εἰ ἔστιν ἕτερον τὸ εὐθεῖ εἶναι καὶ τὸ

εὐθύ ἄλλο ἔστω γὰρ δυάς ἑτέρῳ ἄρα ἢ ἑτέρως ἔχοντι κρίνει

20

E quando cada um vier a ser assim como o que sabe eacute dito o que sabe

segundo a atividade (e isso anda junto quando pode atuar por si mesmo) eacute de

algum modo entatildeo em possibilidade e natildeo de modo semelhante tambeacutem

antes do aprender e perceber pontualmente e entatildeo ele mesmo pode pensar

por ele mesmo E uma vez que eacute outra coisa a grandeza e o ser em grandeza

tambeacutem a aacutegua e o ser por aacutegua (e assim tambeacutem sobre muitos outros mas

natildeo sobre todos pois sobre alguns eacute o mesmo) julga ser o que eacute carne e julga

o que tem a carne ou por outro ou o que estaacute de outro modo pois a carne natildeo

eacute sem a mateacuteria mas assim como o de nariz chato este naquele Pelo

sensitivo julga o quente e o frio e dos quais a carne eacute uma certa razatildeo mas

por outro na verdade pelo que eacute separado ou como a linha dobrada e o ser

que era se eacute possiacutevel outro o ser reto e o de modo reto outro e assim seja

dois Portanto para outro ou de outro modo julga o que eacute Eacute em relaccedilatildeo a si

mesma quando estendida julga o ser carne E de novo o que estaacute extendido na

abstraccedilatildeo sobre as coisas que satildeo como o nariz achatado pois existe com o

contiacutenuo o que era ser se eacute possiacutevel o ser outro pelo reto e o reto seja pois

uma diacuteade Julga portanto pelo diverso ou pelo que eacute de modo diverso

(Peri Yuxh=j-429 b10)

Na histoacuteria da liacutengua percebemos que a palavra na Greacutecia antiga estava

situada dentro da relaccedilatildeo com a exterioridade e sua conformaccedilatildeo ou natildeo com

as coisas dependia da imagem do pintor A primeira definiccedilatildeo de uma palavra

como imagem sonora (a(galmata fwnhenta) mostra como o contexto a

via em relaccedilatildeo agrave exterioridade

21

ta de kata dunamin legomena ou)k a)nagkh a)ll oi( proteron

fusiologoi tou=to ou) kalw=j e)legon ou)qen oi)omenoi ou)te leukon ou)te

melan ei)=nai a)neu o)yewj ou)de cumon a)neu geusewj

E as coisas que satildeo ditas segundo a possibilidade natildeo satildeo necessidade mas

os primeiros fisioacutelogos em relaccedilatildeo a este assunto natildeo se expressaram bem

supondo nem o branco nem o negro existir sem a visatildeo nem o gosto sem a

gustaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-420 a20)

Desta forma a mudanccedila de cada som corresponde a uma imagem

caracterizante de um outro conteuacutedo Em oposiccedilatildeo a Heraacuteclito estaacute Demoacutecrito

que se ateacutem agrave linguagem como Qesij ou seja como ligaccedilatildeo casual ou

mecacircnica da palavra com o objeto caracterizado pois na verdade a alma eacute

intelecto e parece a verdade

ndashmoOumlwj deugrave kaagrave Anaxagldquoraj yucaelign ei)=nai legei taelign kinoDaggersan kaagrave eaacute

tij bulllloj eaacuterhken Ecircj trsquo pcopyn e)kOumlnhse noDaggerjsum oŸ maelign pantelOacutej g Egravesper

Dhmldquokritoj e)kei=noj men gparar degplOacutej taŸtrsquon yucaelign kaagrave nou=n trsquo gparar

centlhqej ei=)nai trsquo fainldquomenon dirsquo kalOacutej poiiexclsai [trsquon] (Omhron Ecircj

ndash (Ektwr keatildet centllofronewn

E da mesma maneira Anaxaacutegoras diz ser a alma o que move mesmo se algum

outro disse que intelecto moveu o todo natildeo pelo menos de modo total como

precisamente Demoacutecrito Pois aquele de modo simples disse ser tambeacutem o

22

mesmo intelecto e alma (pois a verdade eacute o que parece ser por isso Homero

versificou bem que Heitor ldquojaz pensando de forma intensardquo)

(Peri Yuxh=j-404a30)

A heteronomia de um eacute a polinomia de outro Atraveacutes de Protaacutegoras

Proacutedico e outros sofistas tentou-se um outro compromisso entre as duas

proposiccedilotildees a sinoniacutemica Apesar disso ainda natildeo estava evindenciada a

unidade do sentido a partir da diferenciaccedilatildeo

Platatildeo eacute o primeiro a tentar uma relaccedilatildeo mais sutil Na verdade nem

heteronocircmica nem polinocircmica mas um ponto meacutedio com relaccedilatildeo agraves coisas

nem o argumento de Protaacutegoras nem o de Eutidemo O semelhante se une ao

semelhante e convive com a diferenccedila como o lsquonatildeo eacutersquo Aristoacuteteles estabelece

junto com a anterior a do contraacuterio com o contraacuterio Em Aristoacuteteles a

preeminecircncia passa a ser da diferenccedila E a diferenccedila enquanto conceito eacute a

negaccedilatildeo14

14 Die moderne Logik definiert die Negation im Ruumlckgriff auf Wahrheitswerte dh in

Funktion von diesen Der Begriff der Negation ist dann definiert als Die Negation eines

wahren Satzes ist falsch die Negation eines falschen Satzes ist wahr Aristoacuteteles setzt auf

einer tieferen Ebene an Er geht grundsaumltzlich praumldikatenlogisch vor und kann dadurch an

der Analyse der einfachen Begriffe die im Urteil praumldiziert werden ansetzen Wenn ein

Begriff entweder positiv oder negativ ist (vgl IV4 1006a29-30) ergeben sich fuumlr

Praumldikation eines Begriffs von einem Subjekt unmittelbar zwei Moumlglichkeiten Entweder

das Praumldikat wird positiv dh es verbindet dem Subjekt den Gehalt oder es wird negativ

dh es praumldiziert den Negativ-begriff und spricht so die Differenz des Subjektes gegenuumlber

dem begriffslogisch negierten Gehalt des Praumldikatsbegriffs aus

A loacutegica moderna define a negaccedilatildeo no regresso a valores de verdade isto eacute em funccedilatildeo

desses O conceito de negaccedilatildeo eacute entatildeo definido como a negaccedilatildeo de uma frase verdadeira eacute

23

Para Simpliacutecio no estudo de Aristoacuteteles haacute uma posiccedilatildeo diferente entre

aquilo que as categorias implicam isto eacute como o que natildeo tem ligaccedilatildeo e

portanto natildeo tem afirmaccedilatildeo como voz satildeo vozes simples significativas

proposicionais e satildeo responsabilidade dos filoacutesofos diferentemente daqueles

que acreditam que tais vozes satildeo de responsabilidade do gramaacutetico Poder-se-

ia concluir que essas vozes satildeo as coisas os esquemas e os paraesquemas

Diz Simpliacutecio

ἡ γὰρ τῶν φωνῶν συmicroπλοκὴ γίνεται κατάφασις ἀλλ οὐχὶ τῶν πραγmicroάτων

ἄλλοι δὲ τοῦτον microὲν οὐκ ἀποδέχονται τὸν σκοπόνmiddot οὐ γὰρ φιλοσόφου τὸ περὶ

φωνῶν θεωρεῖν ἀλλὰ γραmicromicroατικοῦ microᾶλλον τά τε πάθη καὶ τοὺς

σχηmicroατισmicroοὺς καὶ παρασχηmicroατισmicroοὺς αὐτῶν καὶ τὰς κυριότητας καὶ τὰς

ἰδέας ἐπισκεπτοmicroένουmiddot

Pois a ligaccedilatildeo das vozes vem a ser a afirmaccedilatildeo mas natildeo das coisas E outros

natildeo admitem isso que se observa Pois o contemplar a respeito das vozes natildeo

falsa A negaccedilatildeo de uma frase falsa eacute verdadeira Aristoacuteteles estabelece um plano mais

profundo ele procede fundamentalmente com uma loacutegica predicativa e pode produzir

atraveacutes da analise de conceitos simples os quais satildeo predicados no juizo Se um conceito eacute

positivo ou negativo (compare IV4 1006a29-30) produz para a predicaccedilatildeo de um

conceito de um sujeito diretamente duas possibilidades ou o predicado se torna positivo

isto eacute liga o conteuacutedo ao sujeito ou ele vem a ser negativo isto eacute predica o conceito

negativo e assim expressa a diferenccedila do sujeito perante a loacutegica de conceito do conteuacutedo

negado do conceito de predicado

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p84-85)

24

eacute do filoacutesofo mas as afecccedilotildees e os esquematismos e os paraesquematismos

delas mais do gramaacutetico que investiga os domiacutenios e as ideacuteias

(In Aristoacuteteles Categorias Commentaria p 09)

Dessa maneira coloca-se o problema do formalismo e da relaccedilatildeo

privada de significado que o gramaacutetico em geral estabelece pois o que seria

uma unidade na verdade natildeo passa de mera imagem do sentido O problema

da imitaccedilatildeo que se desdobra enquanto semacircntico loacutegico orgacircnico e funcional

passa a ser meramente um problema formal

ou) gar monon to o(ti dei= ton o(ristikon logon dhlou=n w(sper oi( plei=stoi

tw=n o(rwn legousin a)lla kai thn ai)tian e)nuparcein kai

e)mfainesqai

Pois natildeo somente porque eacute preciso manifestar o discurso definidor de

maneira que dizem precisamente a maioria das definiccedilotildees mas porque eacute

preciso tambeacutem a causa subsistir e aparecer nele

(Peri Yuxh=j-413a1)]

Na verdade a questatildeo da loacutegica pura e da gramaacutetica surge da questatildeo de

como se situa diante da possibilidade do que natildeo eacute15 Desde Parmecircnides esta

15 Es gilt zu beachten daB durch die Vielheit der analytischen Bestimmungen des

Seienden die dieses als seine Explikationsprinzipien (a)rxai a)krotatai ai)tiai vgl

Met IV1 1003a26-27) definieren keine Vielheit oder gar Negativitaumlt in das Seiende selbst

hieneigetragen wird Auch wenn die Einheit des Seienden ldquofuumlr unsrdquo als Negation der

Vielheit erlaumlutert werden kann erklaumlrt sich dies nach Aristoteles lediglich daher daB die

25

questatildeo estaacute colocada como aquilo que eacute e que natildeo tem possibilidade de natildeo

ser pois para esse entatildeo se admitiria a contradiccedilatildeo entre ser e natildeo ser Eacute a

verdade somente o que eacute e o que natildeo eacute natildeo eacute Desta maneira o que natildeo eacute nega

absolutamente o que eacute sendo portanto natildeo admissiacutevel A verdade eacute o que eacute e

somente in intellectu Assim o enunciado ainda natildeo pode aparecer como o

ponto de encontro do intelecto e das coisas Assim poderiacuteamos pensar a

verdade somente no enunciado sem relaccedilatildeo com as coisas como sendo forma

pura Como se esta fosse a verdade mesma

To gar mh e(n shmainein ou)den shmainein e+)stin mh

shmainontwn de tw=n o)nomatwn a)n$rhtai to dialegesqai proj

allhlouj kata de thn a)lhqeian kai proj au)ton

Vielheit ldquofuumlr uns sinnenfaumllligerrdquo ist Als solches muB das eine Seiende jedoch keineswegs

eine Vielheit oder gar Negativitaumlt sein determinatio ist fuumlr Aristoteles nicht negatio

Vale ter atenccedilatildeo que atraveacutes da multiplicidade das determinaccedilotildees analiacuteticas do ente as

quais esses a fim de definir como seus princiacutepios de explicaccedilatildeo (a)rxai a)krotatai

ai)tiai compare Met IV1 1003a26-27) natildeo estaacute levando para dentro nenhuma

multiplicidade ou negatividade no ente mesmo Tambeacutem quando pode ser explicada a

unidade do ente ldquopara noacutesrdquo como negaccedilatildeo da multiplicidade esclarece-se conforme

Aristoacuteteles simplesmente que a multiplicidade ldquopara noacutes eacute evidenterdquo Como tal deve ser um

ente de maneira nenhuma uma multiplicidade ou negatividade determinatio natildeo eacute para

Aristoacuteteles negatio

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p29-30)

26

Pois o natildeo significar um eacute significar nada e os nomes natildeo sendo

significantes desaparecem o diaacutelogo entre uns e outros e segundo a verdade

tambeacutem consigo mesmo a ele mesmo

(Aristoteles Metafiacutesica-1006b7)

A visatildeo do dialeacutetico tambeacutem se torna comprometida na medida em que

natildeo estabelece com as coisas uma relaccedilatildeo cooperativa

Em minha dissertaccedilatildeo de mestrado sobre Protaacutegoras apresentei como

Platatildeo por meio de uma perspectiva ampla de possibilidades consegue

vislumbrar um horizonte novo Esse horizonte que eacute a unidade do sentido

como diferenccedila vai ser detalhadamente exposto por Aristoacuteteles nos seus

diversos acircngulos o universo da reuniatildeo da ldquoconvencionalidaderdquo com o

significado pela natureza Pensamento voz e coisa satildeo anaacutelogos a

Kategoriai Peri (Ermeneiaj e (Analitikoi Na verdade a tradiccedilatildeo

estabelece esta posiccedilatildeo aristoteacutelica como convenccedilatildeo A palavra convenccedilatildeo se

origina da palavra latina conventio no nominativo e no acusativo

conventionem Na verdade a palavra eacute derivada de conventum e por sua vez

convenio O verbo venio deriva-se do grego bainw e portanto convenio

sunbainw poreacutem os dicionaacuterios apontam para sunqhkh16 O conjunto

junto quer dizer a correspondecircncia do significado e significante dentro de um

conjunto significativo e natildeo mais dentro de um campo meramente conceitual

16 The debate was taken up in Platorsquos Cratylus in which Hermogenes advocates the view

put forward by Democritus The names of things can be changed since their attachment to

any item depends only on lsquoconvention and agreementrsquo (Crat 384d 1-6 432 e2ff)

Aristotle takes up the term convention (sunqhke) from Plato (De Int 17 a I f)

(Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p12)

27

Ora o que ocorre simplesmente natildeo eacute um andar junto mas uma espeacutecie de

paralelismo entre as coisas as palavras e o pensamento Ou como diz

Weidemann17 um paralelismo entre linguagem e pensamento Assim

ldquoconvencionalidaderdquo seria a caracterizaccedilatildeo da expressatildeo falada que natildeo retrata

o que o texto expressa o que de forma nenhuma acontece de forma real que eacute

um conjunto junto portanto quando se diz lei natildeo se diz arbitraacuterio e nem

necessaacuterio mas tambeacutem natildeo se diz convencional

Aristoacuteteles nas Categorias utiliza os elementos homocircnimo sinocircnimo e

parocircnimo para designar uma nova noccedilatildeo que as integre numa nova definiccedilatildeo

para o estudo da liacutengua Quando se predica o nome e se predica tambeacutem a

razatildeo do nome ele se refere aos sinocircnimos mas quando se refere aos nomes

iguais e razotildees da essecircncia diferentes homocircnimos A razatildeo da essecircncia eacute

semelhante ao nome como sinocircnimo mas diferente enquanto homocircnimo Mas

enquanto enunciado o primeiro movimento ou seja algo que eacute impossiacutevel de

se compor totalmente e eacute totalmente homocircnimo enquanto natildeo eacute possiacutevel de se

estabelecer uma significaccedilatildeo que o desvende totalmente eacute o que possibilita o

sinocircnimo aquilo que posteriormente se estabelece enquanto nexo loacutegico

Dessa forma a significaccedilatildeo ocorre primeiramente nas Categorias por meio da

diferenccedila e posteriormente como semelhanccedila Na verdade Aristoacuteteles

explicita em ordem que a razatildeo da essecircncia pode ser outra e depois a mesma

em relaccedilatildeo ao nome e isso potildee em evidecircncia tanto o surgir do nome simples

como do discurso simples Por conseguinte estamos situados antes e depois

da ligaccedilatildeo das palavras Aquilo que fundamenta enquanto motivo loacutegico

Categorias ou seja enquanto palavras e depois como enunciados declarativos

tecircm a sua ligaccedilatildeo enquanto vozes a partir da imitaccedilatildeo que por sua vez existem

17 Veja Weidemann paacutegina 139

28

nas afecccedilotildees na alma e que soacute podem existir a partir de enunciados como

unidade a partir da diferenccedila

A fundamentaccedilatildeo baacutesica para as liacutenguas modernas se constitui

verdadeiramente a partir do entendimento deste periacuteodo que natildeo se constitui

pela gramaacutetica mas pela compreensatildeo do estudo da liacutengua ela mesma Hoje

esse entendimento praticamente inexiste jaacute que as estruturas baacutesicas do estudo

das liacutenguas modernas natildeo se orientam a partir dos conceitos que foram

constituiacutedos a partir do periacuteodo de construccedilatildeo da liacutengua grega mas sim por

classificaccedilotildees posteriores que funcionam como comunicaccedilatildeo funcional Esta

forma de entendimento se deu inicialmente com os alexandrinos e com a

obrigaccedilatildeo de todos aprenderem a liacutengua grega e a sua introduccedilatildeo na escola

grega como gramaacutetica

A gramaacutetica e o gramaacutetico jaacute estatildeo presentes desde Platatildeo e Aristoacuteteles

que testemunham a sua importacircncia e relevacircncia seja como estudo filoloacutegico

e de perspectiva loacutegica seja depois com os Estoacuteicos com relaccedilatildeo agrave semacircntica

ou como ldquoclassificatoacuteriordquo no periacuteodo alexandrino Eacute preciso separar o

gramaacutetico e a gramaacutetica como estudo filoloacutegico e de perspectiva loacutegica dos

Estoacuteicos e do periacuteodo alexandrino em uma tentativa de entender os conceitos

anteriormente estabelecidos Este trabalho tem por meta mostrar como o

estudo filoloacutegico e loacutegico satildeo os periacuteodos fundamentais para a estruturaccedilatildeo do

estudo da liacutengua assim como demonstrar que essa gramaacutetica tem no sentido a

sua explicaccedilatildeo primeira Por isso para este trabalho a classificaccedilatildeo eacute

secundaacuteria O estudo catalogador natildeo trata dos princiacutepios neles mesmos

aqueles que satildeo amados por si mesmos como diz Aristoacuteteles no iniacutecio da

Metafiacutesica e no livro primeiro da Eacutetica a Nicocircmaco Diz Aristoacuteteles que a

totalidade permeia como bem ao homem que por sua vez se lanccedila sobre esta

totalidade E assim ele tem a possibilidade de declarar bem essa totalidade

29

Existem diferenccedilas quanto aos fins seja em atividade seja em obra seja em

accedilatildeo que vai aleacutem da atividade Desta forma esse uacuteltimo modo eacute caracterizado

como ato eacutetico pois ultrapassa o mero fazer e vai ao encontro novamente do

bem Se natildeo houvesse um primeiro e um posterior isto eacute um princiacutepio e um

fim o apetite de conhecer seria vatildeo e vazio pois tudo iria ao infinito

ὅτι microὲν οὖν οὐχ οἷόν τε κινεῖσθαι τὴν ψυχήν φανερὸν ἐκ τούτωνmiddot εἰ δ ὅλως

microὴ κινεῖται δῆλον ὡς οὐδ ὑφ ἑαυτῆς πολὺ δὲ τῶν εἰρηmicroένων ἀλογώτατον

τὸ λέγειν ἀριθmicroὸν εἶναι τὴν ψυχὴν κινοῦνθ ἑαυτόνmiddot ὑπάρχει γὰρ αὐτοῖς

ἀδύνατα πρῶτα microὲν τὰ ἐκ τοῦ κινεῖσθαι συmicroβαίνοντα ἴδια δ ἐκ τοῦ legein

au)thn a)riqmon pw=j gar crh noh=sai monada kinoumenhn kai u(po

tinoj kai pw=j a)merh= kai a)diaforon ou)=san h(=| gar e)sti kinhtikh kai

kinhth diaferein dei= e)ti d e)pei fasi kinhqei=san grammhn e)pipedon

poiei=n stigmhn de grammhn kai ai( tw=n monadwn kinhseij grammai

e)sontai h( gar stigmh monaj e)sti qesin e)cousa o( d a)riqmoj th=j

yuch=j h)dh pou e)sti kai qesin e)cei e)ti d a)riqmou= men e)an a)felh|

tij a)riqmon h) monada leipetai a)lloj a)riqmoj

(Peri Yuxh=j-409 a1)

Que natildeo eacute capaz de estar em movimento a alma eacute evidente a partir dessas

coisas e se de modo total natildeo se movimenta eacute evidente como em relaccedilatildeo a

nada sob o efeito de si mesma E das muitas coisas que estatildeo ditas a mais sem

razatildeo eacute o dizer ser a alma nuacutemero se movente a si mesma Pois subsiste nelas

impossibilidades em primeiro lugar a partir do estar em movimento as

coisas que andam juntas e em particular a partir do dizer a ela nuacutemero Pois

30

de maneira que eacute bom pensar uma unidade estando em movimento e sob o

quecirc e como em relaccedilatildeo ao que eacute sem partes e sem diferenccedila Pois pelo que eacute

concernente ao movimento e moacutevel eacute preciso diferenciar E ainda uma vez

que dizem uma linha tendo sido colocada em movimento faz uma superfiacutecie e

um ponto faz uma linha tambeacutem as movimentaccedilotildees das unidades seratildeo

linhas Pois o ponto eacute unidade que tem posiccedilatildeo e o nuacutemero da alma jaacute eacute onde

tem tambeacutem posiccedilatildeo E ainda quando se subtrai do nuacutemero algum nuacutemero ou

unidade resta outro nuacutemero

Dessa forma a poliacutetica eacute caracterizada como o conjunto de relaccedilotildees

eacuteticas que dirigem todas as accedilotildees do indiviacuteduo18 mas subordinada agrave

contemplaccedilatildeo e a contemplaccedilatildeo eacute caracterizada no Peri Yuxh=j 407a23

como

εἰ οὖν ἡ νόησις περιφορά καὶ νοῦς ἂν εἴη ὁ κύκλος οὗ ἡ τοιαύτη περιφορὰ

νόησις ἀεὶ δὲ δὴ τί νοήσει (δεῖ γάρ εἴπερ ἀΐδιος ἡ περιφορά) τῶν microὲν γὰρ

πρακτικῶν νοήσεων ἔστι πέρατα (πᾶσαι γὰρ ἑτέρου χάριν) αἱ δὲ θεωρητικαὶ

τοῖς λόγοις ὁmicroοίως ὁρίζονταιmiddot λόγος δὲ πᾶς ὁρισmicroὸς ἢ ἀπόδειξιςmiddot

Se entatildeo o ato de pensar eacute o portar movimento em redor tambeacutem o intelecto

seria o ciacuterculo do qual o portar movimento em redor desse tipo eacute o ato de

pensar E sempre de fato o que pensaraacute (pois eacute preciso se precisamente o

portar movimento eacute o sempre tempo19) Pois dos atos de pensar praacuteticos haacute

limites (pois todos satildeo graccedilas a outro) e os contemplativos satildeo delimitados

18 Ver Jacqueline de Romilly- La Loi dans la Penseacutee Grecque- Introduccedilatildeo

19 a)idion

31

de modo semelhante pelos discursos E todo discurso eacute definiccedilatildeo ou

demonstraccedilatildeo

Pode-se considerar tanto a contemplaccedilatildeo como o conhecimento como

subdivisotildees da atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) O desenvolvimento da linguagem

do periacuteodo micecircnico ateacute o seacuteculo VIII ou seja Homero tambeacutem faz parte do

processo que culmina com a ldquoinvenccedilatildeordquo20 das leis baseadas em costumes e

ldquoconvenccedilatildeordquo Eacute claro que essas dependem tambeacutem da formaccedilatildeo da linguagem

enquanto estrutura primeira de comunicaccedilatildeo Fica claro tambeacutem que a

poliacutetica enquanto manifestaccedilatildeo das leis da cidade se liga agrave linguagem escrita

enquanto transformaccedilatildeo da civilizaccedilatildeo grega oral Fica claro tambeacutem que

existe uma tensatildeo entre as leis ideais e o estabelecimento da tradiccedilatildeo e o seu

fazer enquanto haacutebito21

e)sti d h( men u(lh dunamij to d ei)=doj e)nteleceia kai tou=to dicw=j to

20 A vrai dire ce nrsquoeacutetait pas tout agrave fait une invention Les Grecs de lrsquoeacutepoque myceacutenienne

avaient utiliseacute un syllabaire que nous lisons depuis peu sur les tablettes ou il srsquoest conserve

Mais ce syllabaire ndash drsquoailleurs mal adapte au grec- avait disparu dans le naufrage de la

civilisation myceacutenienne lors de lrsquoarriveacutee de nouvelles populations

(Jacqueline de Romilly- La Lois dans la Penseacutee Grecque- paacutegina 11)

21 Le mot nomos enfermait donc em lui-mecircme une tension entre ces deux valeurs-

normative et positivemdashdrsquoou on le verra plus loin allaient naicirctre bien des problegravemes Mais

il traduisait aussi par lagrave-mecircme une aspiration agrave reconnaicirctre um ordre humain et agrave donner

valeur absolue aux faccedilons de faire quotidiennes qui fera la fierteacute des Grecs tout au long de

lrsquohistoire et dans une certaine mesure passera toute vive jusqursquoa nous

(Jacqueline de Romilly- La Lois dans la Penseacutee Grecque- paacutegina 24)

32

men w(j e)pisthmh to d w(j to qewrei=n

E por um lado a mateacuteria eacute possibilidade e o aspecto por outro lado eacute a

mateacuteria atualizada e isso de dois modos um como conhecimento e outro

como (exerciacutecio do conhecimento) contemplar

(Peri Yuxh=j-412a23)

E diz Aristoacuteteles na Metafiacutesica 1029a20

Legw drsquo u(lhn h( kaqrsquo au(thn mhte ti mhte poson mhte a)llo mhden

legetai oi(=j w(ristai to o)n e)sti gar ti kaqrsquo ou(= kathgorei=tai

toutwn e(kaston (= to ei)=nai e(teron kai tw=n kathgoriw=n e(kast$

(ta men gar a)lla th=j ou)siaj kathgorei=tai au(th de th=j u(lhj)

w(ste to e)sxaton kaqrsquo au(to ou)te ti ou)te poson ou)te a)llo ou)den

e)stin ou)de dh ai( a)pofaseij kai gar au)=tai u(parcousi kata

sumbebhkoj

E digo mateacuteria a qual segundo ela mesma nem algo nem um quanto nem

nenhum outro eacute dita pelos quais se delimita o que eacute Pois eacute algo do que se

predica cada um desses pelo que o ser outro tambeacutem por uma das categorias

(pois uns outros predicam da essecircncia e essa da mateacuteria) de maneira que o

uacuteltimo por si mesmo nem eacute algo nem quanto nem eacute nada outro em nada de

fato as negaccedilotildees pois tambeacutem estas subsistem segundo o ocorrido

33

A unidade visa ao bem A voz visa o bem enquanto unidade Mas a

unidade tem que existir a partir da diferenciaccedilatildeo Este trabalho tem como

objetivo mostrar a relaccedilatildeo da alma como totalidade e o corpo como ponto

primeiro e baacutesico para todos os itens subsequumlentes Aristoacuteteles natildeo conceitua

um organon como oacutergatildeo mas sim como um conjunto de etapas que atua

simultaneamente e por sua vez determina a relaccedilatildeo com o intelecto Isso

significa a uniatildeo da voz do pensamento e das coisas enquanto enunciado

declarativo

peri de tou= nou= kai th=j qewrhtikh=j dunamewj ou)den pw faneron a)ll

e)oike yuch=j genoj e(teron ei)=nai kai tou=to monon e)ndecesqai

cwrizesqai kaqaper to a)i˛dion tou= fqartou= ta de loipa moria th=j

yuch=j faneron e)k toutwn o(ti ou)k e)sti cwrista kaqaper tinej

fasin tw=| de logw| o(ti e(tera faneron ai)sqhtikw=| gar ei)=nai kai

doxastikw=| e(teron ei)per kai to ai)sqanesqai tou= doxazein o(moiwj de

kai tw=n a)llwn e(kaston tw=n ei)rhmenwn e)ti d e)nioij men tw=n zw|wn

a(panq u(parcei tau=ta tisi de tina toutwn e(teroij de e(n monon

tou=to de poiei= diaforan tw=n zw|wn$ dia tina d ai)tian u(steron

e)piskepteon

Eacute evidente em nada tambeacutem a respeito do intelecto e da possibilidade

especulativa mas parece ser um outro gecircnero de alma e isso somente admite-

se separar conforme o eterno do corruptiacutevel E eacute evidente que as partes que

restam da alma a partir dessas como dizem alguns natildeo satildeo separaacuteveis e eacute

evidente que satildeo pela razatildeo outras coisas pois pelo que concerne agrave sensaccedilatildeo

34

ser e pelo que concerne agrave opiniatildeo eacute outra coisa se precisamente o sentir eacute

diferente do opinar e de modo semelhante tambeacutem cada um das outras coisas

ditas E ainda em alguns dos animais por um lado subsistem todas essas

coisas em uns algumas dessas e para outros de outro lado somente uma (e

isso faz a diferenccedila dos animais) por meio de que causa mais tarde deve-se

investigar

(Peri Yuxh=j-414a1)

Isto ocorre em funccedilatildeo do tratamento dado por Aristoacuteteles para aquilo

que ele chama incerteza Aristoacuteteles tem respeito profundo por ela e admite

sua ignoracircncia para poder chegar a uma formulaccedilatildeo mais clara Certamente a

separaccedilatildeo entre voz pensamento e coisa determina a exclusatildeo da incerteza A

exclusatildeo da heteronomia e da polinomia implica justamente o tratamento

primordial de Aristoacuteteles quanto agrave incerteza pois que essas impedem o

sentido

Para atingirmos o objetivo estipulado primeiramente nesta investigaccedilatildeo

eacute necessaacuterio instaurar a problemaacutetica da alma em Aristoacuteteles por ser aquilo

que gera todo o restante as afecccedilotildees na alma Na histoacuteria da evoluccedilatildeo do

texto aristoteacutelico essa obra se situa dentro do periacuteodo final da atividade de

Aristoacuteteles Natildeo existe mais a oposiccedilatildeo entre corpo e alma e a uniatildeo em seu

ponto de vista eacute uma uniatildeo natural Natildeo se trata mais nem da Fusij nem da

Qesij nem da junccedilatildeo com o exterior nem tampouco do problema da

subjetividade humana Trata-se entatildeo da relaccedilatildeo que se estabelece entre o

todo e a unidade como voz pensamento e coisa e consequumlentemente por meio

da e na proacutepria linguagem

35

Aleacutem disso tentaremos compreender a relaccedilatildeo entre a alma e a voz seja

como voz simples categorias seja como discurso em siacutentese trata-se de

mostrar com clareza as articulaccedilotildees mentais que possibilitam o enunciado por

meio das possibilidades estruturadas em Peri (Ermeneiaj e as significaccedilotildees

primeiras nas Kategoriai e na relaccedilatildeo de ambas com o Peri Yuxh=j22

22 Ammonios der sich im Vorwort keines Kommentars die frage stellt weshalb diese

Schrift den Titel Peri E(rmeneiaj traumlgt bemerkt denn auch daB Ar von dem dieser

Titel seiner Meinung nach stammt fuumlr sie ebensogut die Uumlberschrift Peri a)pofantikou=

logou (ldquoUumlber den Behauptungssatzrdquo) haumltte waumlhlen koumlnnen (vgl 4 27-29 521-23)

Anders als im Titel der gleichnamigen Abhandlung eines gewissen Demetrios in welchem

es den Sprachstil bezeichnet der das Thema dieser Abhandlung bildet dient das Wort

(Ermeneia im Titel der Aristotelischen Schrift Peri (Ermeneiaj nach Ammonios (vgl

4 29-51 517-19) zur Bezeichnung des Behauptungssatzes als derjenigen Satzart welche

ldquodie Erkenntnis der Seele interpretiert (dh sprachlich zum Ausdruck bringt)rdquo (w(j

e(rmeneion thn gnw=sin th=j yuxh=j 518f)

Amocircnio que coloca a questatildeo no prefaacutecio do seu comentaacuterio porque este escrito traz por

tiacutetulo Peri (Ermeneiaj nota tambeacutem que Aristoacuteteles a partir deste tiacutetulo deriva o seu

pensamento pelo qual pensamento tanto poderia ter escolhido o tiacutetulo Peri

a)pofantikou= logou (sobre o dicurso declarativo) (compare 4 27-29 521-23) De outra

maneira como no tiacutetulo do tratado de mesmo nome de um certo Demeacutetrio no qual isso se

caracteriza o estilo de linguagem que o tema deste tratado constroacutei serve-se da palavra

(Ermeneia no tiacutetulo do escrito aristoteacutelico Peri (Ermeneiaj segundo Amocircnio

(compare 4 29-51 517-19) para caracterizaccedilatildeo do discurso declarativo como aquele

modo de frase o qual ldquoo conhecimento da alma interpreta (isto eacute traz linguisticamente para

a expressatildeo)rdquo (w(j e(rmeneion thn gnw=sin th=j yuxh=j 518f)

(Weidemann- Aristoteles-p40)

36

O meacutetodo utilizado por Aristoacuteteles23 no Peri Yuxh=j consistiu

23 Die aristotelische Rechtfertigung von Bedeutungsgrenzen gliedert sich zumindest in

ihrer systematisch-rekonstruierten Form in zwei Teile in einem ersten ldquodestruktivenrdquo

Schritt (I) zeigt Aristoteles daB derjenige der keine definiten Bedeutungseinheiten

zugesteht das was er durch ein sprachliches Zeichen zum Ausdruck bringen moumlchte

gegebenfalls durch das Aufzaumlhlen grenzenlos ProzeB bilden ohne daB der Handelnde sich

dadurch aus abgegrenzter Wotbedeutungen hingegen (II) sich in einer zeitlich

abgegrenzten Weise sprachlich zu verhalten muB er als Moumlglichkeitsbedingung definite

Bedeutungen aufweisen Diese indirekte Widerlegung erinnert durch ihre Zweigliedrigkeit

an die Struktur des ldquoindirekten Beweisesrdquo in der assertorischen Logik Dessen ldquoScharnierrdquo

bzw Wendepunkt zwischen der reductio ad absurdum und den konstruktiven SchlieBen auf

die zu verteidigende These bildet allerdings der Nichtwiderspruchssatz sowie der Satzes

vom ausgeschlossenen Mittleren In der transcendental-pragmatischen Argumentation von

Met IV bildet das Scharnier bzw den Wendenpunkt zwischen Destruktion und

Konstruktion hingegen allein die Entscheidung des Gespraumlchpartners zu sprachlich-

kommunikativem Verhalten

(A explicaccedilatildeo aristoteacutelica do limite de significaccedilatildeo se articula no miacutenimo em sua forma

reconstruiacuteda sistemaacutetica em duas partes no primeiro passo destrutivo (I) mostra Aristoacuteteles

que aquilo que concede nenhuma unidade de significaccedilatildeo definida o que ele atraveacutes de um

sinal linguumliacutestico desejaria levar para expressatildeo dado o caso deve explicar a enumeraccedilatildeo

sem limite de muitas palavras Um ato da fala natildeo pode no entanto construir um processo

sem limite sem que o que lida saiacutesse atraveacutes do discurso comum (II) Para se relacionar

linguumlisticamente de um modo temporal delimitado ele deve demonstrar as significaccedilotildees

definidas como condiccedilatildeo de possibilidade Essa refutaccedilatildeo indireta lembra a dupla

articulaccedilatildeo na estrutura do ldquodiscurso indiretordquo na loacutegica assertoacuterica Cuja ldquoDobrardquo

respectivamente ponto de transiccedilatildeo da reduccedilatildeo ao absurdo e o finalizar construtivo para a

tese que se defende constroacutei no entanto o princiacutepio da natildeo contradiccedilatildeo e a exclusatildeo do

meio Na argumentaccedilatildeo transcendental pragmaacutetica da Metafiacutesica IV se constroacutei a dobra

respectivamente o ponto de transiccedilatildeo entre destruiccedilatildeo e construccedilatildeo ao longo somente dos

interlocutores para a relaccedilatildeo comunicativa linguumliacutestica)

37

primeiramente em dizer quais satildeo os problemas relativos agrave alma Consciente

desses problemas partiu para uma definiccedilatildeo mais apropriada sobre o assunto

A obra eacute dividida em trecircs livros O primeiro em uma breve introduccedilatildeo

estabelece que o lugar da alma se situa nas coisas belas e honradas e que

devido a uma ausecircncia de meacutetodo o acesso agrave alma eacute muito difiacutecil Apresenta

entatildeo uma retrospectiva de opiniotildees e problemas sobre a alma O primeiro

problema diz respeito ao fato de que a alma natildeo pode ser movida por ela

mesma e dessa maneira somente pelas coisas ocorridas O segundo livro busca

uma definiccedilatildeo do que seja a alma

Ta men dh u(po tw=n proteron paradedomena peri yuch=j ei)rhsqw

palin d w(sper e)x u(parch=j e)paniwmen peirwmenoi diorisai ti e)sti

yuch kai tij a)n ei)h koinotatoj logoj au)th=j legomen dh genoj e(n ti

tw=n o)ntwn thn ou)sian tauthj de to men w(j u(lhn o( kaq au(to ou)k

e)sti tode ti e(teron de morfhn kai ei)=doj kaq h(n h)dh legetai tode

ti kai triton to e)k toutwn e)sti d h( men u(lh dunamij to d ei)=doj

e)nteleceia kai tou=to dicw=j to men w(j e)pisthmh to d w(j to

qewrei=n

E estejam ditas as coisas transmitidas sob o efeito das ditas antes a respeito

da alma e de novo como a partir do comeccedilo precisamente voltemos

tentando delimitar o que eacute a alma e que discurso dela seria o mais comum De

fato gecircnero uno das coisas que satildeo dizemos essecircncia e dessa uma coisa por

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzedentaler Realismus- p72)

38

um lado como mateacuteria que por si mesmo natildeo eacute possiacutevel o que eacute e outra

coisa forma e aspecto segundo a qual jaacute eacute dita o que eacute e a terceira a coisa a

partir destas E por um lado a mateacuteria eacute possibilidade e o aspecto por outro

lado eacute realizaccedilatildeo e isso de dois modos um como conhecimento e outro como

contemplar

(Peri Yuxh=j-412 a3)

Para estabelecer a definiccedilatildeo de alma Aristoacuteteles define diversos

conceitos Mateacuteria possibilidade aspecto forma corpo

Enteleacutequia eacute a atualizaccedilatildeo da mateacuteria inerte (u(lh) e possibilidade

(dunamij) como aspecto (ei)doj) Como primeira enteleacutequia do corpo [a

alma] eacute algo concernente ao oacuterganon como alguma coisa que eacute movida pelas

sensaccedilotildees e eacute imoacutevel Eacute o conhecimento associado por Aristoacuteteles ao sono Os

animados satildeo os que se movem e natildeo mudam de lugar Posteriormente

procura definir os planos da alma e mostrar que natildeo se pode procurar a natildeo

ser por alguma figura do risiacutevel a alma pela alma pois que ela seria destinada

a todas as definiccedilotildees e a nenhuma Portanto passa a esclarecer a definiccedilatildeo da

alma junto ao corpo Constata-se que a alma natildeo eacute o corpo pois o corpo natildeo eacute

das coisas do sujeito e sim no sujeito remetendo diretamente ao texto das

Categorias

ou)siai de malist ei)=nai dokou=si ta swmata kai toutwn ta fusika

tau=ta gar tw=n a)llwn a)rcai tw=n de fusikw=n ta men e)cei zwhn ta d

ou)k e)cei zwhn de legomen thn di au(tou= trofhn te kai au)xhsin kai

fqisin w(ste pa=n sw=ma fusikon metecon zwh=j ou)sia a)n ei)h ou)sia d

ou(twj w(j sunqeth e)pei d e)sti kai sw=ma kai toionde zwhn gar e)con

39

ou)k a)n ei)h sw=ma h( yuch ou) gar e)sti tw=n kaq u(pokeimenou to sw=ma

ma=llon d w(j u(pokeimenon kai u(lh

E essecircncias parecem ser sobretudo os corpos e desses as coisas que

pertencem agrave natureza pois essas satildeo os princiacutepios dos outros E das que

pertencem agrave natureza umas tecircm vida e outras natildeo tecircm e vida dizemos a

nutriccedilatildeo por si mesmo e crescimento e perecimento De maneira que todo

corpo natural que participa da vida seria essecircncia e essecircncia assim como o

que deve se posto junto E uma vez que eacute tambeacutem um corpo desse tipo (com

um certo atributo) pois que tem vida a alma natildeo seria um corpo pois o

corpo natildeo eacute das coisas do sujeito e ele eacute mais como sujeito e mateacuteria

(Peri Yuxh=j-412a16)

Panu ge

(Otan de ge au)th kaq au(thn skoph=| e)kei=se oi)cetai ei)j to kaqaron

te kai a)ei o)n kai a)qanaton kai w(sautwj e)con kai w(j suggenhj ou)=sa

au)tou= a)ei met e)keinou te gignetai o(tanper au)th kaq au(thn genhtai

kai e)xh=| au)th=| kai pepautai te tou= planou kai peri e)kei=na a)ei kata

tau)ta w(sautwj e)cei a(te toioutwn e)faptomenh kai tou=to au)th=j to

paqhma fronhsij keklhtai

Certamente este trecho do Faidwn de Platatildeo difere do anterior de Peri

Yuxh=j-412a16

40

Completamente

Quando por outro lado investiga ela por ela mesma para laacute segue o caminho

visando ao puro e o que eacute sempre imortal e o que eacute do mesmo modo e sendo

como o parente dele sempre com aquele quando precisamente ela venha a ser

por ela mesma e seja permitido por ela e cessou do erro e em torno aquelas

sempre segundo as mesmas coisas eacute do mesmo modo jaacute que estaacute tocada

desses tipos e essa afecccedilatildeo dela eacute chamada fronesis

(Platatildeo- Faidwn 794 1)

Assim sendo descobrem-se as possibilidades da alma e suas definiccedilotildees

mais proacuteprias A noccedilatildeo de vida em relaccedilatildeo agrave alma e os seus constituintes

Enfatiza Aristoacuteteles a nutriccedilatildeo e principalmente para os animais a sensaccedilatildeo

dh=lon ou)=n o(ti ton au)ton tropon ei(=j a)n ei)h logoj yuch=j te kai

schmatoj ou)te gar e)kei= sch=ma para to trigwnon e)sti kai ta

e)fexh=j ou)t e)ntau=qa yuch para taj ei)rhmenaj genoito d a)n kai e)pi

tw=n schmatwn logoj koinoj o(j e)farmosei men pa=sin i)dioj d

ou)denoj e)stai schmatoj o(moiwj de kai e)pi tai=j ei)rhmenaij yucai=j

Eacute evidente que uma unidade do mesmo modo seria o discurso da alma e da

figura Pois nem por um lado a figura eacute possiacutevel aleacutem do triangulo e as

figuras em ordem nem laacute por outro lado a alma estaacute aleacutem das coisas ditas E

o discurso comum viria a ser tambeacutem sobre as figuras o qual ajustaraacute a todas

e de nenhuma figura seraacute proacutepria E igualmente sobre almas ditas

41

(Peri yuxh=j-414b5)

O livro 03 mostra primordialmente a funccedilatildeo da fantasia e sua relaccedilatildeo

com a sensaccedilatildeo e a funccedilatildeo do intelecto Evidenciam-se as diferenccedilas entre o

intelecto e o sensiacutevel Embora o que ative a alma em possibilidade e assim a

torne atividade e desta forma crie o sensiacutevel e o inteligiacutevel seja o mesmo

porquanto Aristoacuteteles a defina como o apetite de conhecer ou demanda de

saber (o)recij) e isso seja a primeira etapa na formaccedilatildeo do intelecto e que

tambeacutem possibita o bem querer da percepccedilatildeo dos sentidos e de seus

respectivos desenvolvimentos24 esta demanda soacute tem funccedilatildeo enquanto o que eacute

primeiro e depois posterior ou seja enquanto diferenccedila da multiplicidade

sensiacutevel e divisatildeo e posterior unidade do juiacutezo que por sua vez se expressa

enquanto enunciado

E diz Philoponos

Μέλλοντας ἡmicroᾶς τῶν περὶ ψυχῆς ἀκροᾶσθαι λόγων ἀναγκαῖον εἰπεῖν

πρότερον περὶ τῶν δυνάmicroεων τῆς ψυχῆς ποσαχῶς τε διαιροῦνται καὶ

ποίας ἑκάστη τῆς ὀνοmicroασίας τετύχηκεν εἶτα πόσαι τῶν ἀρχαιοτέρων περὶ

αὐτῶν δόξαι γεγόνασιν καὶ ἐπὶ τούτοις τὴν ἀληθῆ περὶ αὐτῶν δόξαν ἐκ

διαιρέσεως ἀφορίσασθαι πρῶτον microὲν αἱ ψυχικαὶ δυνάmicroεις τὴν εἰς δύο

διαίρεσιν ἐπιδέχονταιmiddot αἱ microὲν γὰρ αὐτῶν εἰσι λογικαί αἱ δὲ ἄλογοι

24 Hicks no seu trabalho sobre a obra Peri yuxh=j na nota 414 b2 afirma que a

o)recij eacute o termo que define o que aparece na alma racional como boulesij e o que

aparece na irracional como qumoj e e)piqumia

42

ἑκατέρα δὲ τούτων τῶν δυνάmicroεων διχῇ πάλιν διαιρεῖταιmiddot τῶν γὰρ λογικῶν

δυνάmicroεων αἱ microέν εἰσιν ζωτικαὶ καὶ ὀρεκτικαί αἱ δὲ γνωστικαίmiddot ὁmicroοίως δὲ καὶ

αἱ ἄλογοι

A fim de estarmos a ponto de escutar dos discursos a respeito da alma eacute

necessaacuterio dizer primeiramente a respeito das possibilidades da alma de

quantas maneiras se dividem e de qual denominaccedilatildeo cada uma ocorre e

depois quantas das mais primeiras delas vieram a ser acreditadas e separar

sobre essas a crenccedila verdadeira a respeito delas a partir da delimitaccedilatildeo Em

primeiro lugar por um lado as possibilidades psiacutequicas admitem-se em

relaccedilatildeo a uma dupla separaccedilatildeo pois umas dessas satildeo loacutegicas por um lado e

outras satildeo privadas de loacutegica E cada uma dessas das possibilidades divide-se

de novo de modo duplo Pois das possibilidades loacutegicas umas satildeo

concernentes agrave vida e ao desejo por um lado e as outras por outro lado

relativas ao conhecimento e de modo semelhante tambeacutem as que satildeo

privadas de loacutegica

(In Aristotelis Peri Yuxh=j Commentaacuteria ndash p 01)

Verifica-se nesse comentaacuterio que o apetite tambeacutem estaacute ligado agrave parte

loacutegica muito embora uma outra divisatildeo ocorra dentro da parte loacutegica

Certamente Philoponos natildeo percebeu que natildeo existem possibilidades da alma

pois a alma natildeo se move e nem move a nada enquanto separada formalmente

Como afirma Aristoacuteteles seria melhor dizer

a)lla ton a)nqrwpon t$= yux$=

(Peri Yuxh=j 408-b14)

43

O acusativo se expressa como deslocamento espacial na alma e natildeo pela

alma jaacute que existe segundo Aristoacuteteles uma impossibilidade de mistura ou

harmonia25

Aristoacuteteles usando a metaacutefora da casa e utilizando-se de duas posiccedilotildees a do

Fusikoj e a do Dialektikoj une as duas posiccedilotildees respectivamente as

coisas fiacutesicas e os aspectos 26

25 Sobre a concepccedilatildeo de alma que se encontra em Aristoacuteteles no Peri Yuxh=j diz

Nuyens

En effet LrsquoEudeme (qui porte comme sous-titre h) peri yuxh=j) et le De Anima sont les

seuls traiteacutes dans lesquels le problegraveme de lrsquoacircme soit expresseacutement poseacute et ou la question

des rapports entre lrsquoacircme et le corps soit deacutebattue ex professo et en deacutetail Le dialogue met

em avant sans aucune restriction le dualisme irreacuteductible exposeacute par Platon dans le De

anima au contraire la concepcion de lrsquoacircme enteacutelechie megravene agrave des conclusions

diameacutetralement opposeacutees agrave ces dualisme Dans ses autres ouvrages Aristote ne pose nulle

part avec une telle acuiteacute les problegravemes psychologiques il est agrave remarquer pourtant que

bien souvent les rapports entre lrsquoacircme et les corps y sont evoqueacutes Ainsi dans LrsquoEacutethique et

la Politique ces rapports sont compareacutes aux relations que creacutee la vie em socieacuteteacute dans les

traiteacutes biologiques lrsquoacircme est indiqueacutee mainte fois comme la source de la vie Dans la

Meacutetaphysique eacutegalement on rencontre plusiers allusions aux rapports de lrsquoacircme et du corps

Mecircme chose dans les ouvrages de physique Mais tous ces passages ont ceci de commun

que les realtions envisageacutees nrsquoy sont point traiteacutees comme une question importante agrave la

faccedilon du De anima elles y sont simplement toucheacutees em passant Lrsquoexposeacute porte sur des

problegravemes tout diffeacuterents et ce nrsquoest qursquoagrave titre drsquoexemple ou em guise drsquoillustration que les

rapports entre lrsquoacircme et le corps y sont indiqueacutes

(LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p49)

26 Interessante ponto de vista tem Case quando diz

44

Aristoacuteteles volta ao assunto no mesmo livro Peri Yuxh=j onde

conceitua as trecircs possibilidades de essecircncia

tricw=j gar legomenhj th=j ou)siaj kaqaper ei)pomen w(=n to men

ei)=doj to de u(lh to de e)x a)mfoi=n toutwn d h( men u(lh dunamij to de

ei)=doj e)nteleceia e)pei to e)x a)mfoi=n e)myucon ou) to sw=ma e)stin

e)nteleceia yuch=j a)ll au(th swmatoj tinoj kai dia tou=to kalw=j

u(polambanousin oi(=j dokei= mht a)neu swmatoj ei)=nai mhte sw=ma ti h(

yuch

(Peri Yuxh=j-414 a 14)

Pois estaacute dita a essecircncia de trecircs maneiras conforme dissemos da qual uma eacute

o aspecto outra a mateacuteria e outra a partir de ambas e desses a mateacuteria eacute

possibilidade e o aspecto eacute enteleacutequia uma vez que a partir de ambas eacute

animado natildeo o corpo eacute a enteleacutequia da alma mas essa de algum corpo Por

isso consideram de modo belo para os quais a alma parece ser nem sem corpo

nem algum corpo

Na Metafiacutesica G Livro 05 Aristoacuteteles demonstra essa uniatildeo

enfatizando a impossibilidade de ser e natildeo ser e sendo assim a sensaccedilatildeo que

La philosophie de Platon est un dialogue que cherche agrave devenir science celle drsquoAristote est

une science que porte encore des traces de dialectiques

(LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p 04)

45

eacute o que muda natildeo pode ser confundida com o pensamento - o que eacute Desta

maneira o homem eacute alma como enteleacutequia e corpo enquanto possibilidade

Platatildeo expotildee o assunto de maneira semelhante no seu diaacutelogo Timeu e deste

modo anuncia o tempo da nova ciecircncia estabelecendo a reuniatildeo da ldquopalavrardquo

(Logoj) e da ldquoobrardquo ( )Ergon) O ser se manifesta de diversas maneiras e se

explica justamente pela capacidade de transporte da essecircncia primeira como

unidade de voz pensamento e coisa enquanto diferenccedila

A visatildeo do corpo eacute a o)yij e a visatildeo da alma eacute o nou=j

(Livro 01 Eacutetica a Nicocircmaco cap 06 seccedilatildeo12)

to de sperma kai o( karpoj to dunamei toiondi sw=ma w(j men ou)=n h(

tmh=sij kai h( o(rasij ou(tw kai h( e)grhgorsij e)ntele ceia w(j d h( o)yij

kai h( dunamij tou= o)rganou h( yuch

E a semente e o fruto satildeo o corpo em possibilidade desse tipo Como

certamente a accedilatildeo de cortar e a accedilatildeo de ver assim tambeacutem a accedilatildeo de estar

acordado eacute enteleacutequia e como a visatildeo e a possibilidade do instrumento a

alma

(Peri Yuxh=j-413a)

Aristoacuteteles confirma que o pensar eacute parte proacutepria da alma Assim natildeo eacute

possiacutevel perceber desejar ter audaacutecia ter coacutelera agir e experimentar

sensaccedilotildees sem a alma A alma parece ser nem sem corpo nem algum corpo

Diferente da concepccedilatildeo platocircnica de alma que eacute vista como uma essecircncia

46

independente sua uniatildeo com o corpo eacute temporaacuteria e imposta pela forccedila sua

separaccedilatildeo para com ele eacute uma liberaccedilatildeo

Noacutes estamos entatildeo em presenccedila de uma teoria da alma de todo modo

oposta agrave concepccedilatildeo do Peri Yuxh=j

(LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p48)

A alma eacute o movimento das sensaccedilotildees sem ter movimento O apetite

inteletual Eacute o contiacutenuo sem partes destituiacutedo de grandeza e indiferenciado

Por outro lado estaacute entrelaccedilada a alma ao intelecto e ao corpo agrave grandeza ou

ao ponto Como um se une ao outro Aristoacuteteles explica que natildeo eacute necessaacuterio

fazer esta divisatildeo pois isto equivaleria a separar a cera de sua impressatildeo

o)rgana de kai ta tw=n futw=n merh a)lla pantelw=j a(pla= oi(=on to

fullon perikarpiou skepasma to de perikarpion karpou= ai( de r(izai

tw=| stomati a)nalogon a)mfw gar e(lkei thn trofhn$ ei) dh ti koinon

e)pi pashj yuch=j dei= legein ei)h a)n e)nteleceia h( prwth swmatoj

fusikou= o)rganikou= dio kai ou) dei= zhtei=n ei) e(n h( yuch kai to sw=ma

w(sper ou)de ton khron kai to sch=ma ou)d o(lwj thn e(kastou u(lhn kai

to ou(= h( u(lh to gar e(n kai to ei)=nai e)pei pleonacw=j legetai to

kuriwj h( e)nteleceia e)stin

(E oacutergatildeos satildeo tambeacutem as partes das plantas mas totalmente simples tal como

a folha eacute abrigo do pericarpo e o pericarpo eacute abrigo do fruto e as raiacutezes satildeo

anaacutelogas agrave boca pois ambas absorvem o alimento) Se eacute preciso dizer de

47

fato algo comum sobre toda alma seria a primeira atualizaccedilatildeo do corpo

natural orgacircnico Por isso tambeacutem natildeo eacute preciso investigar se a alma e o

corpo satildeo um como precisamente nem a cera e a figura nem de modo total a

mateacuteria de cada uma e de qual mateacuteria pois uma vez que a unidade e o ser

satildeo ditos de muitas maneiras o modo soberano eacute a atualizaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-412 b1)

Primeiramente eacute preciso que haja o apetite para que posteriormente se

possa pensaacute-lo Se entatildeo o apetite eacute o primeiro desta forma tudo eacute apetite de

saber

o)rexij men gar e)piqumia kai qumoj kai boulhsij ta de zw=|a pant

e)cousi mian ge tw=n ai)sqhsewn thn a(fhn w(=| d ai)sqhsij u(parcei

toutw| h(donh te kai luph kai to h(du te kai luphron oi(=j de tau=ta kai

e)piqumia tou= gar h(deoj o)rexij au(th

Pois o apetite eacute desejo e impulso e aspiraccedilatildeo e todos os animais tecircm pelo

menos uma das sensaccedilotildees o tacto no qual susbsite a sensaccedilatildeo nesse tambeacutem

subsiste prazer e dor e o concernente ao prazer e a dor e no que esses

tambeacutem subsiste o desejo Pois esse eacute apetite do prazer

(Peri Yuxh=j-414 b2)

Natildeo existe um movimento em relaccedilatildeo agrave alma O que concerne agrave alma eacute

o sentido O que move eacute o apetite de saber Dessa forma poderiacuteamos dizer

existe o pensamento discursivo (dianoia) e a consideraccedilatildeo (u(poleyij) Diz

Aristoacuteteles

48

tOtilden aUgravetOtilden d trOgravepon kaˆ Plpoundtwn traden tugrave TimahellipJ tfrac34n yucfrac34n tradek ticircn

stoicehellipwn poielsaquomiddot ginegraveskesqai gbrvbarr tugrave ETHmohellipJ tOtilde Oacutemoion tbrvbar d prpoundgmata

tradek ticircn centrcicircn enai

Da mesma maneira Platatildeo faz no Timeu a alma a partir dos elementos pois o

semelhante se conhece com o semelhante e as coisas satildeo a partir dos

princiacutepios

(Peri Yuxh=j-412b16)

A separaccedilatildeo entre o tecido e a urdidura quando ainda estatildeo juntos eacute

feita pelos que tecem por meio de um instrumento (o)(rganon) mas ao

organon aristotelico aleacutem do semelhante se junta o diferente pois o

semelhante eacute em funccedilatildeo da alma e o diferente eacute em funccedilatildeo das atualizaccedilotildees

Portanto eacute preciso diferenciar o que significa oacuterganon como oacutergatildeo e que

muitos autores afirmam ser o receptaacuteculo da alma e o oacuterganon como a ordem e

determinaccedilatildeo em que a alma se transforma

au(th de legetai dicw=j h( men w(j e)pisthmh h( d w(j to qewrei=n

faneron ou)=n o(ti w(j e)pisthmh e)n gar tw=| u(parcein thn yuchn kai

u(pnoj kai e)grhgorsij e)stin a)nalogon d h( men e)grhgorsij tw=|

qewrei=n o( d u(pnoj tw=| e)cein kai mh e)nergei=n protera de th=| genesei

e)pi tou= au)tou= h( e)pisthmh dio h( yuch e)stin e)nteleceia h( prwth

swmatoj fusikou= dunamei zwhn e)contoj toiou=ton de o( a)n h)=|

o)rganikon

49

E essa atualizaccedilatildeo eacute dita de dois modos como ciecircncia por um lado e por

outro como contemplar Eacute manifesto que como ciecircncia pois no subsistir a

alma estaacute tanto o sono como a vigiacutelia e eacute anaacuteloga por um lado a vigiacutelia ao

especular e o sono por outro lado ao estar numa situaccedilatildeo e natildeo estar em

atividade E a ciecircncia eacute primeira por geraccedilatildeo sobre o contemplar Por isso a

alma eacute a primeira atualizaccedilatildeo do corpo natural que tem a vida como

possibilidade E desse tipo o que seja concernente aos instrumentos

(Peri Yuxh=j-4131)

Embora o nome organon natildeo tenha sido proposto por Aristoacuteteles ele

designa uma intenccedilatildeo presente nas obras

toiou=ton d e)n toi=j zw|oij h( yuch kata fusin panta gar ta fusika

swmata th=j yuch=j o)rgana kaqaper ta tw=n zw|wn ou(tw kai ta tw=n

futw=n w(j e(neka th=j yuch=j o)nta

E desse tipo nos animais a alma eacute por natureza pois todos os corpos naturais

satildeo instrumentos da alma conforme as coisas dos animais assim tambeacutem as

coisas das plantas como se fossem em razatildeo da alma

(Peri Yuxh=j-415b18)

O o)rganon aristoteacutelico comeccedila pelas Categorias simples apprehensio

passa para o Peri (Ermeneiaj o juiacutezo e segue para os (Analitikoi

raciociacutenio Julius Pacius natildeo parte do enunciado mas do conjunto de

50

enunciados das partes do silogismo para o silogismo poreacutem sem o enunciado

tambeacutem o silogismo natildeo existe Apreensatildeo composiccedilatildeo e divisatildeo Jaacute Boeacutecio

aponta uma distorccedilatildeo nesta sequumlecircncia pois verbo e nome tecircm de existir como

enunciado e como categoria para que se tenha o silogismo mas sem expressatildeo

tambeacutem as categorias natildeo se manifestariam

A expressatildeo da alma como um todo no Peri (Ermeneiaj acontece

como nome verbo negaccedilatildeo afirmaccedilatildeo declaraccedilatildeo e discurso Aquilo que eacute

alma e que gera movimento a partir da impossibilidade de movimento se

transforma em discurso da alma atraveacutes das possibilidades na alma ativadas A

primeira essecircncia se transforma em segunda essecircncia Esse oacuterganon eacute

filosoacutefico e linguumliacutestico ao mesmo tempo A segunda tarefa deste trabalho seraacute

mostrar como por meio da liacutengua grega eacute possiacutevel vislumbrar essa ordenaccedilatildeo e

determinaccedilatildeo como unidade semacircntica loacutegica orgacircnica e funcional a partir da

diferenciaccedilatildeo

A liacutengua grega como siacutentese das duas posiccedilotildees -loacutegica e gramaacutetica-eacute na

verdade a expressatildeo simboacutelica do sentido Em uma passagem bastante

interessante do diaacutelogo de Platatildeo Craacutetilo (387b7) Soacutecrates pergunta se natildeo eacute

um dizer a unidade da palavra (logoj) e da obra (e)rgon) Isto significa que o

nome eacute por natureza ou seja o sentido eacute por natureza quer dizer natural em

relaccedilatildeo ao homem e natildeo por natureza no sentido necessaacuterio ou absoluto A

primeira frase da Metafiacutesica aristoteacutelica tambeacutem expressa isso com clareza

Todos os homens tecircm o apetite naturalmente do processo de ver mental que

culmina em um saber inesgotaacutevel Para o grego estatildeo estritamente ligados ser

posto e significado Isto quer dizer que existe uma relaccedilatildeo espacial inexoraacutevel

ligada ao sentido Mas isso de forma alguma implica em convencionalidade

arbitrariedade ou ser essencial por natureza

51

A obra que sintetiza essa posiccedilatildeo de Aristoacuteteles com referecircncia agrave liacutengua

eacute Peri (Ermeneiaj Essa obra eacute o ponto culminante da histoacuteria da liacutengua

grega Assim a traduccedilatildeo e o comentaacuterio dessa obra se agregam ao trabalho

no sentido de mostrar como isso se expressa como liacutengua e como esta eacute a

expressatildeo do sentido do ser O conceito primordial para essa obra e para a

demonstraccedilatildeo do sentido como junccedilatildeo loacutegica e gramaacutetica eacute a noccedilatildeo de

expressatildeo

No Peri Yuxh=j 420b17 assim Aristoacuteteles trata o conceito de

expressatildeo

tw=| gar h)dh a)napneomenw| katacrh=tai h( fusij e)pi duo e)rga-kaqaper

th=| glwtth| e)pi te thn geu=sin kai thn dialekton w(=n h( men geu=sij

a)nagkai=on dio kai pleiosin u(parce$i h( d e(rmhneia e(neka tou= eu)=

ou(tw kai tw=| pneumati proj te thn qermothta thn e)ntoj w(j

a)nagkai=on o)namp to d ai)tion e)n e(teroij ei)rhsetai$ kai proj thn

fwnhn o(pwj u(parch| to eu)=

Pois a natureza serve-se jaacute do remetido em dois trabalhos conforme a liacutengua

sobre a gustaccedilatildeo e som articulado dos quais a gustaccedilatildeo eacute necessaacuteria (e por

isso subsiste na maioria) e a expressatildeo em vista do bem assim tambeacutem por

meio do sopro tanto para o aquecimento interno por ser necessaacuterio (e o

causador em outros seraacute dito) quanto para a voz de modo que subsista o bem

Waitz assim descreve o conceito de expressatildeo

52

A respeito da palavra e(rmeneia Biese I p 89 ldquo A frase eacute a expressatildeo do

pensamento que se reflete o qual separa e ligardquo Boethius comm in lib de

intp proem ldquoInterpretaccedilatildeo (e(rmeneia) eacute uma palavra significativa que

significa alguma coisa por si mesmardquo para a qual corretamente Tomas de

Aquino (opped Vem 1495) fol 2 a ldquoNome e Verbo parecem ser mais

princiacutepios da interpretaccedilatildeo do que interpretaccedilatildeordquo Mais extensivo evidencia

e(rmeneia mais do que dicccedilatildeo pois diz 1450b14 ser a dicccedilatildeo a expressatildeo

pela denominaccedilatildeo (Voz explanaacutevel eacute qualquer dicccedilatildeo v 875b21 a liacutengua

oscilante bate e natildeo eacute capaz articular a dicccedilatildeo de onde acontece como

63b24 segundo a dicccedilatildeo por um lado e segundo a verdade por outro lado satildeo

opostas pelo mesmo sentido pelo qual satildeo opostos segundo o nome e segundo

a razatildeo em espeacutecie (para o que julga pelos verbos mais do que pela coisa)

tanto que pela coisa verdadeira 27

(Waitz- Organon- Comentaacuterio a Peri e(rmeneiaj paacutegina 323)

27 De voce e(rmeneia Biese I p89 ldquoDer Satz ist de Ausdruck (e(rmeneia) des

reflectirenden Denkens welches trennt und verbindetrdquo Boethius comm in lib de intp

prooem ldquoInterpretatio (e(rmeneia) est vox significativa per se ipsam aliquid significansrdquo

ad quae recte Thomas Aquinas (opp ed Ven 1945) fol2 a ldquoNome net verbum magis

interpretationes principia esse videntur quam interpretatiordquo Latius patet e(rmeneia quam

lecij dicit enim 1450b14 lecin ei)=nai thn dia th=j o)nomasiaj e(rmeneina (Vox

explanabilis quaecunque lecij est v875b21 h( glw=tta sfallomenh ptaiei kai ou)

dunatai thn lecin diarqrou=n unde fit ut 63b24 kata men thn lecin et

katrsquoa)lhqeian de opponantur eodem sensu quo opponuntur kata tou)noma et kata

logon in speciem (e verbis magis quam e re iudicanti) et re vera

(Waitz- Organon- Comentaacuterio a peri e(rmeneiaj paacutegina 323)

53

Poeacutetica 1450 b14

λέγω δέ ὥσπερ πρότερον εἴρηται λέξιν εἶναι τὴν διὰ τῆς ὀνοmicroασίας

ἑρmicroηνείαν ὃ καὶ ἐπὶ τῶν ἐmicromicroέτρων καὶ ἐπὶ τῶν λόγων ἔχει τὴν αὐτὴν

δύναmicroιν

E digo como precisamente estaacute dito antes a palavra ser a expressatildeo da

designaccedilatildeo por um nome que tanto sobre os metros como sobre os discursos

tem a mesma possibilidade

Problemata-875b1

ἡ γλῶττα σφαλλοmicroένη πταίει καὶ οὐ δύναται τὴν λέξιν διαρθροῦν

A liacutengua que oscila bate e natildeo eacute capaz de articular a palavra

Analiacutetica a priora et posteriora- 63b24

λέγω δ ἀντικειmicroένας εἶναι προτάσεις κατὰ microὲν τὴν λέξιν τέτταρας οἷον τὸ

παντὶ τῷ οὐδενί καὶ τὸ παντὶ τῷ οὐ παντί καὶ τὸ τινὶ τῷ οὐδενί καὶ τὸ τινὶ

τῷ οὐ τινί κατ ἀλήθειαν δὲ τρεῖςmiddot

E digo serem por um lado os correlativos afirmaccedilotildees segundo a palavra de

quatro maneiras tal como todo pelo nada e o todo pelo natildeo todo algo pelo

nada e algo pelo natildeo algo e segundo a verdade por outro lado por trecircs

maneiras

54

Como diz Boeacutecio percussatildeo da liacutengua articulaccedilatildeo sonora da voz e

imaginaccedilatildeo significam aquilo que designamos por interpretaccedilatildeo

Zeller tambeacutem mostra que existem semelhanccedilas bastante intensas entre

Platatildeo e Aristoacuteteles e que este uacuteltimo como eacute sabido desenvolveu uma teoria

proacutepria a partir de seus viacutenculos com Platatildeo 28

Eacute de relevacircncia a opiniatildeo de Werner Jaeger que no seu ldquoStudien zur

Entwicklungsgeschichte der Metaphysik des Aristotelesrdquo sublinha que

Aristoacuteteles utiliza a teoria platocircnica para atingir um ponto de vista proacuteprio

No Craacutetilo Platatildeo estuda como o sentido pode surgir a partir da

expressatildeo de nomes O nome eacute uma expressatildeo parcial e portanto natildeo

totalmente verdadeira ou eacute ao contraacuterio uma expressatildeo que demonstra

exatamente aquilo que eacute Platatildeo recusa o raciociacutenio de Eutidemo no qual as

28 Dentro da antiguumlidade os comentadores de Aristoacuteteles satildeo unacircnimes em considerar a

obra como um sistema fechado Por outro lado eles se esforccedilam completamente em

mostrar que em relaccedilatildeo aos pontos essenciais seu sistema natildeo difere realmente daquele de

Platatildeo

(Nuyens-LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p 2)

A tendecircncia de combinar platonismo e aristotelismo e mostrar o acordo das duas doutrinas

eacute particularmente marcada nos neo-platonistas ela se faz tambeacutem entre outros em Boeacutecio

Como representantes conhecidos desta tendecircncia se pode citar Porfiacuterio e Simpliacutecio

(Nuyens-LrsquoEacutevolution de la Psychologie DrsquoAristote p 2

55

coisas seriam sempre as mesmas ao mesmo tempo e sempre E recusa tambeacutem

o raciociacutenio de Protaacutegoras que afirma o contraacuterio

SW Ou)kou=n ei) mhte pa=si panta e)stin o(moiwj a(ma kai a)ei mhte

e(kastw| i)dia| e(kaston [tw=n o)ntwn e)stin] dh=lon dh o(ti au)ta au(tw=n

ou)sian e)conta tina bebaion e)sti ta pragmata ou) proj h(ma=j ou)de u(f

h(mw=n e(lkomena a)nw kai katw tw=| h(meterw| fantasmati a)lla kaq

au(ta proj thn au(tw=n ou)sian e)conta h(=|per pefuken

Entatildeo se nem satildeo todas as coisas para todos de modo igual ao mesmo tempo e

sempre nem proacuteprias para cada um em relaccedilatildeo a cada um das coisas que

satildeo eacute evidente de fato que as coisas satildeo elas mesmas as que tecircm de si

mesmas alguma firmeza em relaccedilatildeo ao que eacute natildeo junto de noacutes e natildeo por voacutes

arrastadas para cima e para baixo para apariccedilatildeo nossa mas as que tecircm por

si mesmas junto ao que eacute de si mesmas com a qual nasceram

(Platatildeo-Craacutetilo 38651)

Se as coisas satildeo por natureza os nomes tambeacutem o satildeo E as accedilotildees por

consequumlecircncia tambeacutem Como o dizer eacute tambeacutem uma accedilatildeo assim tambeacutem o

dizer eacute por natureza A criacutetica Aristoteacutelica a Platatildeo no capiacutetulo 06 do livro

primeiro da Eacutetica a Nicocircmaco parece colocar justamente o que falta agrave

constituiccedilatildeo de uma ideacuteia um primeiro e um posterior (proteron kai

u(steron) que de outra maneira eacute a expressatildeo do eacute e do natildeo eacute

56

De outro modo poderiacuteamos dizer que o que importa para Aristoacuteteles eacute a

explicitaccedilatildeo do Ser mas de uma forma muito clara ele o explicita com a

linguagem Na verdade a forma pela qual o Ser chega ateacute noacutes se daacute pela

expressatildeo da liacutengua o Ser eacute o sentido e o sentido eacute a liacutengua A liacutengua que se

expressa com mais recursos de pensamento eacute a liacutengua grega29

Aristoacuteteles explicita nas Categorias que satildeo os predicamentos do ser ou

seja as unidades que satildeo e produzem significaccedilatildeo Isso fica bastante claro na

sua exposiccedilatildeo pois comeccedila explicitando os nomes como coisas homocircnimas

sinocircnimas e parocircnimas e explicita-os de outro modo como o que tem ligaccedilatildeo e

o que natildeo tem ligaccedilatildeo Da mesma forma sobre a distinccedilatildeo da expressatildeo do

que eacute dito do sujeito mas natildeo estaacute no sujeito do que estaacute mas natildeo eacute dito do

sujeito do que eacute dito e estaacute no sujeito e do que natildeo eacute dito e natildeo estaacute no sujeito

A distinccedilatildeo do que eacute dito e do que estaacute eacute muito importante pois na expressatildeo

reconhecemos significados ou seja do que eacute dito jaacute temos significados ou

seja jaacute estaacute no sujeito O que importa eacute que eacute dito Haacute tambeacutem expressotildees que

29 Was unserer Seele beim Sprechen widerfaumlhrt-so wird man unter Beruumlcksichtung der aus

De int 3 zitierten Stelle die Frage (1b) beatworten duumlrfen- ist dies daB sie mit den

Gedanken denen wir unseren Worten Ausdruck verleihen bei den Dingen auf die wir uns

mit unseren Worten beziehen in dem Sinne ldquozum stehen kommtrdquo daB wir indem wir jene

Gedanken diese Dinge meinen

O que acontece com nossa alma na linguagemmdash poderemos responder (1b) debaixo da

consideraccedilatildeo do lugar citado no capiacutetulo 03 do De Interpetationemdasheacute isso que ela com os

pensamentos que noacutes emprestamos expressatildeo a nossas palavras junto agraves coisas sobre as

quais relacionamos com nossas palavras no sentido de pocircr de peacute que noacutes enquanto

aqueles pensamentos pensamos essas coisas

(Weidemann-Aristoacuteteles-p137)

57

natildeo estatildeo e nem satildeo ditas do sujeito como algum homem e algum cavalo Eacute a

primeira essecircncia A partir dela a razatildeo simples tem sua gecircnese Haacute de ficar

claro sempre que o seu objetivo satildeo as predicaccedilotildees do Ser ou seja dentro da

liacutengua que no caso eacute a grega O ponto seguinte portanto eacute o que se diz do

sujeito que eacute dito em quantos predicados houver mas eacute claro que entre do que

eacute dito e do que estaacute as diferenccedilas natildeo satildeo as mesmas mas satildeo especiacuteficas

Essa seccedilatildeo das Categorias eacute conhecida como o quadrado ontoloacutegico30

Seguindo sua exposiccedilatildeo Aristoacuteteles passa a diferenciar o que significa

categoria e o que entende por declaraccedilatildeo e explicita de modo claro que o que

estaacute expresso por declaraccedilatildeo eacute afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo e o que eacute por categoria

nunca pode ser afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo pois eacute a mesma por si mesma Isso

significa que as categorias nem satildeo falsas e nem verdadeiras e portanto natildeo

se pode afirmar ou negar um significado como corre vence ou qualidade

Sendo assim o que eacute essecircncia ou eacute primeiro e maacuteximo e mais soberano ou eacute

indefinido Aqui haacute uma diferenccedila fundamental entre estas unidades

indiferenciadas como definidoindefinido homem ou definidoindefinido

cavalo e as essecircncias segundas em cujo aspecto e gecircnero estaacute subjazente a

essecircncia primeira Essa essecircncia segunda seria o homem ou o animal Da

mesma forma que o homem estaacute mais proacuteximo da essecircncia primeira do que o

animal porque subjaz no animal e o animal natildeo subjaz no homem assim

30 In Categories 2 Aristotle says that this fourfold division concerns ldquobeingsrdquo (ta o)nta)

The square is determined by a matrix of two relations ldquobeing said ofrdquo a subject and ldquobeing

inrdquo a subject Those that are not is subject are substances those that arein a subject are

accidents Those that are said of a subject are universal those that are not said of a subject

are singular

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 142)

58

tambeacutem as categorias primeiras subjazem nas segundas e natildeo o contraacuterio e os

aspectos nos gecircneros e natildeo o contraacuterio

As Categorias fazem parte da triacuteplice divisatildeo Simples apreensatildeo

(Categorias) Juiacutezo (Peri Hermeneias) e Analiacuteticos (Raciociacutenio) Essa

distinccedilatildeo de Satildeo Tomas eacute apenas didaacutetica na medida em que as divisotildees se

colocam juntas enquanto relaccedilatildeo com a natureza ou relaccedilatildeo de sentido mas a

posiccedilatildeo meacutedia do livro Peri (Ermeneiaj indica a sua importacircncia pois liga

as categorias aos analiacuteticos31 De outro modo assim como jaacute foi dito Boeacutecio

estabelece o nome e o verbo como constituinte primeiro anterior agraves

Categorias Sendo assim como diz Waitz essa divisatildeo certamente natildeo existe

como divisatildeo original

Dessa maneira as essecircncias primeiras se transformam em segundas e

terceiras mas sem perder o que se chama por natureza

O objetivo deste trabalho eacute bastante claro e objetivo Mostrar que a

liacutengua grega claacutessica eacute na verdade a siacutentese entre a gramaacutetica e a loacutegica

Forma e conteuacutedo trabalham lado a lado como expressatildeo semacircntica loacutegica

orgacircnica e funcional Como diz Aristoacuteteles no livro G 1003 b 20 Metafiacutesica

31 The De Interpretatione has traditionally been seen as the second work of the Organon

lying between the Categories and Prior Analytics and taking the proposition as its subject

On this view the treatise pressupposes the Categories which is about terms the constituens

of propositions and in turn prepares the way for the Prior Analytics dealing with

syllogisms of which propositions are the componentshellip This traditional view has not been

challenged In recent years however the treatise has been approached inother wayshellipWe

shall see that the De Interpretatione should be viewed as closely connected to the Topics

and Sophistici Elenchi rather than as the middle treatise between the Categories and Prior

Analytics as it has traditionally benn seen

(Whitacker- Aristotlersquos De Interpretatione- p1-4)

59

ndashἅπαντος δὲ γένους καὶ αἴσθησις microία ἑνὸς καὶ ἐπιστήmicroη οἷον γραmicromicroατικὴ microία οὖσα πάσας θεωρεῖ τὰς φωνάςmiddot

e de todo gecircnero tanto a sensaccedilatildeo como a ciecircncia eacute uma de um tal como a

gramaacutetica que eacute uma contempla todas as vozes

Aqui natildeo nos interessa estudar Aristoacuteteles sob o ponto de vista estrito da

filosofia porque isso soacute nos parece possiacutevel se feito a partir de um estudo da

liacutengua grega Portanto Peri (Ermeneiaj deve ser estudado como fonte da

liacutengua grega e do ser em contato com a discussatildeo da liacutengua grega antiga como

o desenvolvimento do sentido Assim se revelaraacute a importacircncia do proacuteprio

texto fundamental dentro da histoacuteria do sentido da liacutengua grega Na verdade a

histoacuteria do sentido da liacutengua grega tem por meta mostrar justamente a funccedilatildeo

da preservaccedilatildeo do sentido Como Peri (Ermeneiaj eacute ponto culminante

dessa histoacuteria A preservaccedilatildeo do sentido na liacutengua natildeo implica numa liacutengua

inerte e imutaacutevel ao contraacuterio sugere mudanccedilas

Este estudo estaacute dividido em uma Introduccedilatildeo trecircs capiacutetulos e uma

conclusatildeo Ele segue a proacutepria divisatildeo aristoteacutelica das relaccedilotildees entre os trecircs

textos Aristoacuteteles na sua divisatildeo propotildee que primeiro venha o homocircnimo

sinocircnimo e parocircnimo nas Categorias e no Peri (Ermeneiaj nome e o

predicado e depois a negaccedilatildeo a afirmaccedilatildeo a declaraccedilatildeo e o discurso mas

todas essas relaccedilotildees satildeo precedidas pelo conceito de ausecircncia de movimento

da alma e alma como possibilidade

60

O primeiro capiacutetulo versaraacute sobre as relaccedilotildees das vozes simples o

enunciado simples e a ausecircncia de movimento da alma por si mesma

O segundo capiacutetulo estudaraacute a relaccedilatildeo da definiccedilatildeo da alma como

e)ntelexeia (atualizaccedilatildeo) do diaacutefano em relaccedilatildeo agraves vozes simples e

enunciados e como declaraccedilatildeo assim como a passagem da primeira para a

segunda essecircncia ou seja as funccedilotildees nutritiva e sensitiva a partir da alma em

relaccedilatildeo agraves vozes simples e enunciados

O terceiro capiacutetulo discorreraacute sobre a definiccedilatildeo de aoristo que se mostra

como relaccedilatildeo da fantasia e do intelecto com a voz simples e enunciado

simples e por sua vez esses na relaccedilatildeo com os modos eventual optativo e

irreal Isso seraacute feito atraveacutes da anaacutelise conjunta dos trecircs textos paralelamente

A conclusatildeo indicaraacute quais pareceres finais interessam ao trabalho

61

Texto Grego lt[PERI ERMHNEIAS]gt 0086 Int 16 a 1 t

[Sobre a Expressatildeo] Texto-Lorenzo Minio-Paluello-1949

0086 Int 16 a 1 Prw=ton dei= qesqai ti o)noma kai ti r(h=ma e)peita ti

e)stin a)pofasij kai katafasij kai a)pofansij kai logoj )Esti men

ou)=n ta e)n th=| fwnh=| tw=n e)n th=| yuch=| paqhmatwn sumbola kai ta

grafomena tw=n e)n th=| fwnh=| kai w(sper ou)de grammata pa=si ta au)ta

ou)de fwnai ai( au)tai w(=n mentoi tau=ta shmei=a prwtwn tau)ta pa=si

paqhmata th=j yuch=j kai w(=n tau=ta o(moiwmata pragmata 0086 Int

16 a 7 h)dh tau)ta peri men ou)=n toutwn ei)rhtai e)n toi=j peri yuch=j -

a)llhj gar pragmateiaj- e)sti de w(sper e)n th=| yuch=| o(te men nohma

a)neu tou= a)lhqeuein h) yeudesqai o(te de h)dh w(=| a)nagkh toutwn

u(parcein qateron ou(tw kai e)n th=| fwnh=| peri gar sunqesin kai

diairesin e)sti to yeu=doj te kai to a)lhqej ta men ou)=n o)nomata au)ta

kai ta r(hmata e)oike tw=| a)neu sunqesewj kai diairesewj nohmati

oi(=on to a)nqrwpoj h) leukon o(tan mh prosteqh=| ti ou)te gar yeu=doj

ou)te a)lhqej pw shmei=on d e)sti tou=de kai gar o( tragelafoj

shmainei men ti ou)pw de a)lhqej h) yeu=doj e)an mh to ei)=nai h) mh

ei)=nai prosteqh=| h) a(plw=j h) kata cronon

)Onoma men ou)=n e)sti fwnh shmantikh kata sunqhkhn a)neu cronouh(=j

mhden meroj e)sti shmantikon kecwrismenon e)n gar tw=| Kallippoj to

62

ippoj ou)den kaq au(to shmainei w(sper e)n tw=| logw| tw=| kaloj i(ppoj ou)

mhn ou)d w(sper e)n toi=j a(ploi=j o)nomasin ou(twj e)cei kai e)n toi=j

peplegmenoij e)n e)keinoij men gar ou)damw=j to meroj shmantikon e)n

de toutoij bouletai men a)ll ou)denoj kecwrismenon oi(=on e)n tw=|

e)paktrokelhj to kelhj to de kata sunqhkhn o(ti fusei tw=n

o)nomatwn ou)den e)stin a)ll o(tan genhtai sumbolon e)pei dhlou=si ge ti

kai oi( a)grammatoi yofoi oi(=on qhriwn w(=n ou)den e)stin o)noma -to

d ou)k a)nqrwpoj ou)k o)noma ou) mhn ou)de kei=tai o)noma o( ti dei= kalei=n

au)to -ou)te gar logoj ou)te a)pofasij e)stin - a)ll e)stw o)noma

a)oriston to de Filwnoj h) Filwni kai o(sa 0086 Int 17 1 toiau=ta ou)k

o)nomata a)lla ptwseij o)nomatoj logoj de e)stin au)tou= ta men a)lla

kata ta au)ta o(ti de meta tou= e)stin h) h)=n h) e)stai ou)k a)lhqeuei h)

yeudetai -to d o)noma a)ei- oi(=on Filwnoj e)stin h) ou)k e)stin ou)den

gar pw ou)te a)lhqeuei ou)te yeudetai

(Rh=ma de e)sti to prosshmai=non cronon ou(= meroj ou)den shmainei

cwrij e)sti de tw=n kaq e(terou legomenwn shmei=on legw d o(ti

prosshmainei cronon oi(=on u(gieia men o)noma to d u(giainei r(h=ma

prosshmainei gar to nu=n u(parcein kai a)ei tw=n u(parcontwn shmei=on

e)stin oi(=on tw=n kaq u(pokeimenou -to de ou)c u(giainei kai to ou)

kamnei ou) r(h=ma legw prosshmainei men gar cronon kai a)ei kata

tinoj u(parcei th=| diafora=| de o)noma ou) kei=tai a)ll e)stw a)oriston

r(h=ma o(ti o(moiwj e)f o(touou=n u(parcei kai o)ntoj kai mh o)ntoj

o(moiwj de kai to u(gianen h) to u(gianei= ou) r(h=ma a)lla ptw=sij

63

r(hmatoj diaferei de tou= r(hmatoj o(ti to men ton paronta

prosshmainei cronon ta de ton perix - au)ta men ou)=n kaq au(ta

legomena ta r(hmata o)nomata e)sti kai shmainei ti -i(sthsi gar o(

legwn thn dianoian kai o( a)kousaj h)remhsen- a)ll ei) e)stin h) mh

ou)pw shmainei ou) gar to ei)=nai h) mh ei)=nai shmei=on e)sti tou=

pragmatoj ou)d e)an to o)n ei)ph|j yilon au)to men gar ou)den e)stin

prosshmainei de sunqesin tina h(n a)neu tw=n sugkeimenwn ou)k e)sti

noh=sai

Logoj de e)sti fwnh shmantikh h(=j tw=n merw=n ti shmantikon e)sti

kecwrismenon w(j fasij a)ll ou)c w(j katafasij legw de oi(=on

a)nqrwpoj shmainei ti a)ll ou)c o(ti e)stin h) ou)k e)stin a)ll e)stai

katafasij h) a)pofasij e)an ti prosteqh=|$ a)ll ou)c h( tou= a)nqrwpou

sullabh mia ou)de gar e)n tw=| mu=j to uj shmantikon a)lla fwnh e)sti

nu=n monon e)n de toi=j diploi=j shmainei men a)ll ou) kaq au(to w(sper

ei)rhtai e)sti de logoj a(paj men 0086 Int 17 a 1 shmantikoj ou)c w(j

o)rganon de a)ll w(sper ei)rhtai kata sunqhkhn a)pofantikoj de ou)

pa=j a)ll e)n w(=| to a)lhqeuein h) yeudesqai u(parcei ou)k e)n a(pasi de

u(parcei oi(=on h( eu)ch logoj men a)ll ou)t a)lhqhj ou)te yeudhj oi( men

ou)=n a)lloi a)feisqwsan -r(htorikh=j gar h) poihtikh=j oi)keiotera h(

skeyij- o( de a)pofantikoj th=j nu=n qewriaj

)Esti de ei(=j prw=toj logoj a)pofantikoj katafasij ei)=ta a)pofasij oi(

de a)lloi sundesmw| ei(=j a)nagkh de panta logon a)pofantikon e)k

r(hmatoj ei)=nai h) ptwsewj kai gar o( tou= a)nqrwpou logoj e)an mh to

64

e)stin h) e)stai h) h)=n h) ti toiou=to prosteqh=| ou)pw logoj a)pofantikoj

dioti de e(n ti e)stin a)ll ou) polla to zw=|on pezon dipoun -ou) gar dh

tw=| sunegguj ei)rh=sqai ei(=j e)stai- e)sti de a)llhj tou=to pragmateiaj

ei)pei=n$ e)sti de ei(=j logoj a)pofantikoj h) o( e(n dhlw=n h) o( sundesmw|

ei(=j polloi de oi( polla kai mh e(n h) oi( a)sundetoi to men ou)=n o)noma

kai to r(h=ma fasij e)stw monon e)pei ou)k e)stin ei)pei=n ou(tw dhlou=nta

ti th=| fwnh=| w(st a)pofainesqai h) e)rwtw=ntoj tinoj h) mh a)ll au)ton

proairoumenon toutwn d h( men a(plh= e)stin a)pofansij oi(=on ti kata

tinoj h) ti a)po tinoj h( d e)k toutwn sugkeimenh oi(=on logoj tij h)dh

sunqetoj

)Esti d h( men a(plh= a)pofansij fwnh shmantikh peri tou= ei) u(parcei

ti h) mh u(parcei w(j oi( cronoi dih|rhntai katafasij de e)stin

a)pofansij tinoj kata tinoj a)pofasij de e)stin a)pofansij tinoj a)po

tinoj e)pei de e)sti kai to u(parcon a)pofainesqai w(j mh u(parcon kai

to mh u(parcon w(j u(parcon kai to u(parcon w(j u(parcon kai to mh

u(parcon w(j mh u(parcon kai peri touj e)ktoj de tou= nu=n cronouj

w(sautwj a(pan a)n e)ndecoito kai o( katefhse tij a)pofh=sai kai o(

a)pefhse katafh=sai w(ste dh=lon o(ti pash| katafasei e)stin a)pofasij

a)ntikeimenh kai pash| a)pofasei katafasij kai e)stw a)ntifasij

tou=to katafasij kai a)pofasij ai( a)ntikeimenai legw de a)ntikei=sqai

thn tou= au)tou= kata tou= au)tou= -mh o(mwnumwj de kai o(sa a)lla tw=n

toioutwn prosdiorizomeqa proj taj sofistikaj e)noclhseij

)Epei de e)sti ta men kaqolou tw=n pragmatwn ta de kaq e(kaston -

65

legw de kaqolou men o( e)pi pleionwn pefuke kathgorei=sqai kaq

e(kaston de o( mh oi(=on a)nqrwpoj men 0086 Int 18 1 tw=n kaqolou

Kalliaj de tw=n kaq e(kaston- a)nagkh d a)pofainesqai w(j u(parcei

ti h) mh o(te men tw=n kaqolou tini o(te de tw=n kaq e(kaston e)an men

ou)=n kaqolou a)pofainhtai e)pi tou= kaqolou o(ti u(parcei h) mh e)sontai

e)nantiai a)pofanseij -legw de e)pi tou= kaqolou a)pofainesqai kaq-

olou oi(=on pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj - o(tan de

e)pi tw=n kaqolou men mh kaqolou de ou)k ei)sin e)nantiai ta mentoi

dhloumena e)stin ei)=nai e)nantia -legw de to mh kaqolou

a)pofainesqai e)pi tw=n kaqolou oi(=on e)sti leukoj a)nqrwpoj ou)k e)sti

leukoj a)nqrwpoj kaqolou gar o)ntoj tou= a)nqrwpoj ou)c w(j kaqolou

crh=tai th=| a)pofansei to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

kaqolou- e)pi de tou= kathgoroumenou to kaqolou kathgorei=n kaqolou

ou)k e)stin a)lhqej ou)demia gar katafasij e)stai e)n h(=| tou= kathgorou-

menou kaqolou to kaqolou kathgorhqhsetai oi(=on e)sti pa=j a)nqrwpoj

pa=n zw=|on

)Antikei=sqai men ou)=n katafasin a)pofasei legw a)ntifatikw=j thn to

kaqolou shmainousan tw=| au)tw=| o(ti ou) kaqolou oi(=on pa=j a)nqrwpoj

leukoj-ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj-e)sti tij

a)nqrwpoj leukoj e)nantiwj de thn tou= kaqolou katafasin kai

thn tou= kaqolou a)pofasin oi(=on pa=j a)nqrwpoj dikaioj-ou)deij

a)nqrwpoj dikaioj dio tautaj men ou)c oi(=on te a(ma a)lhqei=j ei)=nai

taj de a)ntikeimenaj au)tai=j e)ndecetai e)pi tou= au)tou= oi(=on ou) pa=j

66

a)nqrwpoj leukoj kai e)sti tij a)nqrwpoj leukoj o(sai men ou)=n

a)ntifaseij tw=n kaqolou ei)si 0086 Int 17 b 27 kaqolou a)nagkh thn

e(teran a)lhqh= ei)=nai h) yeudh= kai o(sai e)pi tw=n kaq e(kasta oi(=on

e)sti Swkrathj leukoj-ou)k e)sti Swkrathj leukoj o(sai d e)pi tw=n

kaqolou mh kaqolou ou)k a)ei h( men a)lhqhj h( de yeudhj -a(ma gar

a)lhqej e)stin ei)pei=n o(ti e)stin a)nqrwpoj leukoj kai o(ti ou)k e)stin

a)nqrwpoj leukoj kai e)stin a)nqrwpoj kaloj kai ou)k e)stin a)nqrwpoj

kaloj ei) gar ai)scroj kai ou) kaloj kai ei) gignetai ti kai ou)k

e)stin- doxeie d a)n e)xaifnhj a)topon ei)=nai dia to fainesqai

shmainein to ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj a(ma kai o(ti ou)deij

a)nqrwpoj leukoj to de ou)te tau)ton shmainei ou)q a(ma e)x a)nagkhj -

faneron d o(ti kai mia a)pofasij mia=j katafasewj to gar au)to dei=

a)pofh=sai thn a)pofasin o(per katefhsen h( katafasij kai a)po tou=

au)tou= h) tw=n kaq e(kasta 0086 Int 18 a 1 tinoj h) a)po tw=n kaqolou

tinoj h) w(j kaqolou h) w(j mh kaqolou legw de oi(=on e)sti Swkrathj

leukoj-ou)k e)sti Swkrathj leukoj e)an de a)llo ti h) a)p a)llou to

au)to ou)c h( a)ntikeimenh a)ll e)stai e)keinhj e(tera$ th=| de pa=j

a)nqrwpoj leukoj h( ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj th=| de tij a)nqrwpoj

leukoj h( ou)deij a)nqrwpoj leukoj th=| de e)stin a)nqrwpoj leukoj h( ou)k

e)stin a)nqrwpoj leukoj

(Oti men ou)=n mia katafasij mia=| a)pofasei a)ntikeitai a)ntifatikw=j

kai tinej ei)sin au(=tai ei)rhtai kai o(ti ai( e)nantiai a)llai kai tinej

ei)sin au(=tai kai o(ti ou) pa=sa a)lhqhj h) yeudhj a)ntifasij kai dia ti

67

kai pote a)lhqhj h) yeudhj mia de e)sti katafasij kai a)pofasij h( e(n

kaq e(noj shmainousa h) kaqolou o)ntoj kaqolou h) mh o(moiwj oi(=on

pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin-ou)k e)sti pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin

a)nqrwpoj leukoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj

leukoj-e)sti tij a)nqrwpoj leukoj ei) to leukon e(n shmainei ei) de

duei=n e(n o)noma kei=tai e)x w(=n mh e)stin e(n ou) mia katafasij oi(=on ei)

tij qei=to o)noma i(mation i(ppw| kai a)nqrwpw| to e)stin i(mation leukon

au(th ou) mia katafasij [ou)de a)pofasij mia] ou)den gar diaferei

tou=to ei)pei=n h) e)stin i(ppoj kai a)nqrwpoj leukoj tou=to d ou)den

diaferei tou= ei)pei=n e)stin i(ppoj leukoj kai e)stin a)nqrwpoj leukoj ei)

ou)=n au(=tai polla shmainousi kai ei)si pollai dh=lon o(ti kai h( prwth

h)toi polla h) ou)den shmainei -ou) gar e)stin tij a)nqrwpoj i(ppoj-w(ste

ou)d e)n tautaij a)nagkh thn men a)lhqh= thn de yeudh= ei)=nai

a)ntifasin

)Epi men ou)=n tw=n o)ntwn kai genomenwn a)nagkh thn katafasin h) thn

a)pofasin a)lhqh= h) yeudh= ei)=nai kai e)pi men tw=n kaqolou w(j kaqolou

a)ei thn men a)lhqh= thn de yeudh= kai e)pi tw=n kaq e(kasta w(sper

ei)rhtai e)pi de tw=n kaqolou mh kaqolou lecqentwn ou)k a)nagkh

ei)rhtai de kai peri toutwn -e)pi de tw=n kaq e(kasta kai mellontwn

ou)c o(moiwj ei) gar pa=sa katafasij h) a)pofasij a)lhqhj h) yeudhj

kai a(pan a)nagkh h) u(parcein h) mh u(parcein ei) gar o( men fhsei

e)sesqai ti o( de mh fhsei to au)to tou=to dh=lon o(ti a)nagkh a)lhqeuein

ton e(teron au)tw=n ei) pa=sa katafasij a)lhqhj h) yeudhj a)mfw gar

68

ou)c u(parxei a(ma e)pi toi=j toioutoij ei) gar a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon

h) ou) 0086 Int 19 1 leukon e)stin a)nagkh ei)=nai leukon h) ou) leukon

kai ei) e)sti leukon h) ou) leukon a)lhqej h)=n fanai h) a)pofanai kai

ei) mh u(parcei yeudetai kai ei) yeudetai ou)c u(parcei w(st a)nagkh

thn katafasin h) thn a)pofasin a)lhqh= ei)=nai ou)den a)ra ou)te e)stin

ou)te gignetai ou)te a)po tuchj ou)q o(poter e)tucen ou)d e)stai h) ou)k

e)stai a)ll e)x a)nagkhj a(panta kai ou)c o(poter e)tucen h) gar o( faj

a)lhqeuei h) o( a)pofaj$ o(moiwj gar a)n e)gigneto h) ou)k e)gigneto to gar

o(poter e)tucen ou)den ma=llon ou(twj h) mh ou(twj e)cei h) e(xei -e)ti ei)

e)sti leukon nu=n a)lhqej h)=n ei)pei=n proteron o(ti e)stai leukon w(ste

a)ei a)lhqej h)=n ei)pei=n o(tiou=n tw=n genomenwn o(ti e)stai ei) d a)ei

a)lhqej h)=n ei)pei=n o(ti e)stin h) e)stai ou)c oi(=on te tou=to mh ei)=nai ou)de

mh e)sesqai o( de mh oi(=on te mh genesqai a)dunaton mh genesqai o( de

a)dunaton mh genesqai a)nagkh genesqai a(panta ou)=n ta e)somena

a)nagkai=on genesqai ou)den a)ra o(poter e)tucen ou)d a)po tuchj e)stai

ei) gar a)po tuchj ou)k e)x a)nagkhj -a)lla mhn ou)d w(j ou)deteron ge

a)lhqej e)ndecetai legein oi(=on o(ti ou)t e)stai ou)te ou)k e)stai prw=ton

men gar ou)shj th=j kata-fasewj yeudou=j h( a)pofasij ou)k a)lhqhj kai

tauthj yeudou=j ou)shj thn katafasin sumbainei mh a)lhqh= ei)=nai kai

proj toutoij ei) a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon kai melan dei= a)mfw

u(parcein ei) de u(parxein ei)j au)rion u(parxei ei)j au)rion ei) de mht

e)stai mhte mh e)stai au)rion ou)k a)n ei)h to o(poter e)tucen oi(=on

naumacia deoi gar a)n mhte genesqai naumacian mhte mh genesqai

69

Ta men dh sumbainonta a)topa tau=ta kai toiau=q e(tera ei)per pashj

katafasewj kai a)pofasewj h) e)pi tw=n kaqolou legomenwn w(j

kaqolou h) e)pi tw=n kaq e(kasta a)nagkh tw=n a)ntikeimenwn ei)=nai thn

men a)lhqh= thn de yeudh= mhden de o(poter e)tucen ei)=nai e)n toi=j

gignomenoij a)lla panta ei)=nai kai gignesqai e)x a)nagkhj w(ste ou)te

bouleuesqai deoi a)n ou)te pragmateuesqai w(j e)an men todi

poihswmen e)stai todi e)an de mh todi ou)k e)stai ou)den gar kwluei

ei)j murioston e)toj ton men fanai tou=t e)sesqai ton de mh fanai

w(ste e)x a)nagkhj e)sesqai o(poteron au)tw=n a)lhqej h)=n ei)pei=n tote

a)lla mhn ou)de tou=to diaferei ei) tinej ei)=pon thn a)ntifasin h) mh

ei)=pon dh=lon gar o(ti ou(twj e)cei ta pragmata ka)n mh o( men

katafhsh| o( de a)pofhsh| ou) gar dia to katafanai h) a)pofanai e)stai

h) ou)k e)stai ou)d ei)j 0086 Int 19 a 1 murioston e)toj ma=llon h) e)n

o(posw|ou=n cronw| w(st ei) e)n a(panti tw=| cronw| ou(twj ei)=cen w(ste to

e(teron a)lhqeuesqai a)nagkai=on h)=n tou=to genesqai kai e(kaston tw=n

genomenwn a)ei ou(twj e)cein w(ste e)x a)nagkhj genesqai o( te gar

a)lhqw=j ei)=pe tij o(ti e)stai ou)c oi(=on te mh genesqai kai to

genomenon a)lhqej h)=n ei)pei=n a)ei o(ti e)stai Ei) dh tau=ta a)dunata -

o(rw=men gar o(ti e)stin a)rch tw=n e)somenwn kai a)po tou= bouleuesqai

kai a)po tou= pra=xai ti kai o(ti o(lwj e)stin e)n toi=j mh a)ei e)nergou=si

to dunaton ei)=nai kai mh e)n oi(=j a)mfw e)ndecetai kai to ei)=nai kai to

mh ei)=nai w(ste kai to genesqai kai to mh genesqai kai polla h(mi=n

dh=la e)stin ou(twj e)conta oi(=on o(ti touti to i(mation dunaton e)sti

70

diatmhqh=nai kai ou) diatmhqhsetai a)ll e)mprosqen katatribhsetai

o(moiwj de kai to mh diatmhqh=nai dunaton ou) gar a)n u(ph=rce to

e)mprosqen au)to katatribh=nai ei)ge mh dunaton h)=n to mh

diatmhqh=nai w(ste kai e)pi tw=n a)llwn genesewn o(sai kata dunamin

legontai thn toiauthn- faneron a)ra o(ti ou)c a(panta e)x a)nagkhj ou)t

e)stin ou)te gignetai a)lla ta men o(poter e)tuce kai ou)den ma=llon

h) h( katafasij h) h( a)pofasij a)lhqhj ta de ma=llon men kai w(j e)pi

to polu qateron ou) mhn a)ll e)ndecetai genesqai kai qateron

qateron de mh

To men ou)=n ei)=nai to o)n o(tan h)=| kai to mh o)n mh ei)=nai o(tan mh h)=|

a)nagkh ou) mentoi ou)te to o)n a(pan a)nagkh ei)=nai ou)te to mh o)n mh

ei)=nai -ou) gar tau)ton e)sti to o)n a(pan ei)=nai e)x a)nagkhj o(te e)stin

kai to a(plw=j ei)=nai e)x a)nagkhj o(moiwj de kai e)pi tou= mh o)ntoj- kai

e)pi th=j a)ntifasewj o( au)toj logoj ei)=nai men h) mh ei)=nai a(pan

a)nagkh kai e)sesqai ge h) mh ou) mentoi dielonta ge ei)pei=n qateron

a)nagkai=on legw de oi(=on a)nagkh men e)sesqai naumacian au)rion h) mh

e)sesqai ou) mentoi genesqai au)rion naumacian a)nagkai=on ou)de mh

genesqai genesqai mentoi h) mh genesqai a)nagkai=on w(ste e)pei

o(moiwj oi( logoi a)lhqei=j w(sper ta pragmata dh=lon o(ti o(sa ou(twj

e)cei w(ste o(poter e)tuce kai ta e)nantia e)ndecesqai a)nagkh o(moiwj

e)cein kai thn a)ntifasin o(per sumbainei e)pi toi=j mh a)ei ou)=sin h) mh

a)ei mh ou)=sin toutwn gar a)nagkh men qateron morion th=j

a)ntifasewj a)lhqej ei)=nai h) yeu=doj ou) mentoi tode h) tode a)ll

71

o(poter e)tucen kai ma=llon men a)lhqh= thn e(teran ou) mentoi h)dh

a)lhqh= h) yeudh= w(ste dh=lon 0086 Int 20 1 o(ti ou)k a)nagkh pashj

katafasewj kai a)pofasewj tw=n a)ntikeimenwn thn men a)lhqh= thn de

yeudh= ei)=nai ou) gar w(sper e)pi tw=n o)ntwn ou(twj e)cei kai e)pi tw=n mh

o)ntwn dunatw=n de ei)=nai h) mh ei)=nai a)ll w(sper ei)rhtai

)Epei de e)sti ti kata tinoj h( katafasij shmainousa tou=to d e)stin

h) o)noma h) to a)nwnumon e(n de dei= ei)=nai kai kaq e(noj to e)n th=|

katafasei to de o)noma ei)rhtai kai to a)nwnumon proteron to gar

ou)k a)nqrwpoj o)noma men ou) legw a)lla a)oriston o)noma -e(n gar pwj

shmainei a)oriston- w(sper kai to ou)c u(giainei ou) r(h=m$a e)stai pa=sa

katafasij h) e)x o)nomatoj kai r(hmatoj h) e)x a)oristou o)nomatoj kai

r(hmatoj a)neu de r(hmatoj ou)demia katafasij ou)d a)pofasij to gar

e)stin h) e)stai h) h)=n h) gignetai h) o(sa a)lla toiau=ta r(hmata e)k tw=n

keimenwn e)stin prosshmainei gar cronon w(ste prwth katafasij

kai a)pofasij to e)stin a)nqrwpoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj ei)=ta e)stin ou)k

a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj palin e)sti pa=j a)nqrwpoj-ou)k

e)sti pa=j a)nqrwpoj e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj kai e)pi tw=n e)ktoj de cronwn o( au)toj logoj

(Otan de to e)sti triton proskathgorhqh=| dicw=j legontai ai(

a)ntiqeseij legw de oi(=on e)sti dikaioj a)nqrwpoj to e)sti triton fhmi

sugkei=sqai o)noma h) r(h=ma e)n th=| katafasei w(ste dia tou=to tettara

e)stai tau=ta w(=n ta men duo proj thn katafasin kai a)pofasin e(xei

kata to stoicou=n w(j ai( sterhseij ta de duo ou) legw de o(ti to e)stin

72

h) tw=| dikaiw| proskeisetai h) tw=| ou) dikaiw| w(ste kai h( a)pofasij

tettara ou)=n e)stai now=men de to legomenon e)k tw=n u(pogegrammenwn

e)sti dikaioj a)nqrwpoj-a)pofasij toutou ou)k e)sti dikaioj a)nqrwpoj

e)stin ou) dikaioj a)nqrwpoj-toutou a)pofasij ou)k e)stin ou) dikaioj

a)nqrwpoj to gar e)stin e)ntau=qa kai to ou)k e)stin tw=| dikaiw| kai tw=|

ou) dikaiw| proskeitai tau=ta men ou)=n w(sper e)n toi=j )Analutikoi=j

legetai ou(tw tetaktai o(moiwj de e)cei ka)n kaqolou tou= o)nomatoj h)=|

h( katafasij oi(=on pa=j e)stin a)nqrwpoj dikaioj-[a)pofasi]j ou) pa=j

e)stin a)nqrwpoj dikaioj pa=j e)stin a)nqrwpoj ou) dikaioj-ou) pa=j e)stin

a)nqrwpoj ou) dikaioj plhn ou)c o(moiwj taj kata diametron e)ndecetai

sunalhqeuesqai e)ndecetai de pote au(=tai men ou)=n duo a)ntikeintai

a)llai de proj to ou)k a)nqrwpoj w(j u(pokeimenon ti prosteqentoj e)sti

dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti dikaioj ou)k a)nqrwpoj e)stin ou)

dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou) dikaioj 0086 Int 20 a 1 ou)k

a)nqrwpoj pleiouj de toutwn ou)k e)sontai a)ntiqeseij au(=tai de cwrij

e)keinwn au)tai kaq au(taj ei)sin w(j o)nomati tw=| ou)k a)nqrwpoj

crwmenai

)Ef o(swn de to e)sti mh a(rmottei oi(=on e)pi tou= u(giainein kai

badizein e)pi toutwn to au)to poiei= ou(tw tiqemena w(j a)n ei) to e)sti

proshpteto oi(=on u(giainei pa=j a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j a)nqrwpoj

u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj ou) gar

e)sti to ou) pa=j a)nqrwpoj lekteon a)lla to ou) thn a)pofasin tw=|

a)nqrwpoj prosqeteon to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

73

kaqolou dh=lon de e)k tou=de u(giainei a)nqrwpoj-ou)c u(giainei

a)nqrwpoj u(giainei ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei ou)k a)nqrwpoj tau=ta

gar e)keinwn diaferei tw=| mh kaqolou w(ste to pa=j h) mhdeij ou)den

a)llo prosshmainei h) o(ti kaqolou tou= o)nomatoj katafhsin h)

a)pofhsin ta ou)=n a)lla ta au)ta dei= prostiqenai

)Epei d e)nantia a)pofasij e)sti th=| a(pan e)sti zw=|on dikaion h(

shmainousa o(ti ou)den e)sti zw=|on dikaion au(=tai men faneron o(ti

ou)depote e)sontai ou)te a)lhqei=j a(ma ou)te e)pi tou= au)tou= ai( de

a)ntikeimenai tautaij e)sontai pote oi(=on ou) pa=n zw=|on dikaion kai

e)sti ti zw=|on dikaion a)kolouqou=si d au(=tai th=| men pa=j e)stin

a)nqrwpoj ou) dikaioj h( ou)deij e)stin a)nqrwpoj dikaioj th=| de e)sti

tij dikaioj a)nqrwpoj h( a)ntikeimenh o(ti ou) pa=j e)stin a)nqrwpoj ou)

dikaioj a)nagkh gar ei)=nai tina faneron de o(ti kai e)pi men tw=n kaq

e(kaston ei) a)lhqej e)rwthqenta a)pofh=sai o(ti kai katafh=sai a)lhqej

oi(=on a)=ra ge Swkrathj sofoj ou) Swkrathj a)ra ou) sofoj e)pi de tw=n

kaqolou ou)k a)lhqhj h( o(moiwj legomenh a)lhqhj de h( a)pofasij oi(=on

a)=ra ge pa=j a)nqrwpoj sofoj ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj ou) sofoj

tou=to gar yeu=doj a)lla to ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj sofoj a)lhqej au(th

de e)stin h( a)ntikeimenh e)keinh de h( e)nantia

Ai( de kata ta a)orista a)ntikeimenai o)nomata kai r(hmata oi(=on e)pi

tou= mh a)nqrwpoj kai mh dikaioj w(sper a)pofaseij a)neu o)nomatoj

kai r(hmatoj doxaien a)n ei)=nai ou)k ei)si de a)ei gar a)lhqeuein a)nagkh

h) yeudesqai thn a)pofasin o( d ei)pwn ou)k a)nqrwpoj ou)den ma=llon

74

tou= a)nqrwpoj a)lla kai h(=tton h)lhqeuke ti h) e)yeustai e)an mh ti

prosteqh=| shmainei de to e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj dikaioj ou)demia=|

e)keinwn tau)ton ou)d h( a)ntikeimenh tauth| h( ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj dikaioj to de pa=j ou) dikaioj ou)k a)nqrwpoj tw=| ou)deij

dikaioj ou)k a)nqrwpoj tau)ton shmainei 0086 Int 21 1

Metatiqemena de ta o)nomata kai ta r(hmata tau)ton shmainei oi(=on

e)sti leukoj a)nqrwpoj-e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) gar mh tou=to e)stin

tou= au)tou= pleiouj e)sontai a)pofaseij a)ll e)dedeikto o(ti mia mia=jtou=

men gar e)sti leukoj a)nqrwpoj a)pofasij to ou)k e)sti leukoj

a)nqrwpoj tou= de e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) mh h( au)th e)sti th=| e)sti

leukoj a)nqrwpoj e)stai a)pofasij h)toi to ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj

leukoj h) to ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj a)ll h( e(tera men e)stin

a)pofasij tou= e)stin ou)k a)nqrwpoj leukoj h( e(tera de tou= e)sti leukoj

a)nqrwpoj w(ste e)sontai duo mia=j o(ti men ou)=n metatiqemenou tou=

o)nomatoj kai tou= r(hmatoj h( au)th gignetai katafasij kai a)pofasij

dh=lon to de e(n kata pollw=n h) polla kaq e(noj katafanai h)

a)pofanai e)an mh e(n ti h)=| to e)k tw=n pollw=n sugkeimenon ou)k e)sti

katafasij mia ou)de a)pofasij legw de e(n ou)k e)an o)noma e(n h)=|

keimenon mh h)=| de e(n ti e)x e)keinwn oi(=on o( a)nqrwpoj i)swj e)sti kai

zw=|on kai dipoun kai h(meron a)lla kai e(n ti gignetai e)k toutwn e)k de

tou= leukou= kai tou= a)nqrwpou kai tou= badizein ou)c e(n w(ste ou)t e)an

e(n ti kata toutwn katafhsh| tij mia katafasij a)lla fwnh men mia

kata-0086 Int 20 b 21 faseij de pollai ou)t e)an kaq e(noj tau=ta

75

a)ll o(moiwj pollai ei) ou)=n h( e)rwthsij h( dialektikh a)pokrisewj e)stin

ai)thsij h) th=j protasewj h) qaterou moriou th=j a)ntifasewj h( de

protasij a)ntifasewj mia=j morion ou)k a)n ei)h mia a)po-krisij proj

tau=ta ou)de gar h( e)rwthsij mia ou)d a)n h)=| a)lh-qhj ei)rhtai de e)n

toi=j Topikoi=j peri au)tw=n a(ma de dh=lon o(ti ou)de to ti e)stin e)rwthsij

e)sti dialektikh dei= gar dedosqai e)k th=j e)rwthsewj e(lesqai

o(poteron bouletai th=j a)ntifasewj morion a)pofhnasqai a)lla dei= ton

e)rwtw=nta prosdiorisai poteron tode e)stin o( a)nqrwpoj h) ou) tou=to

)Epei de ta men kathgorei=tai suntiqemena w(j e(n to pa=n kathgorhma

tw=n cwrij kathgoroumenwn ta de ou) tij h( diafora kata gar tou=

a)nqrwpou a)lhqej ei)pei=n kai cwrij zw=|on kai cwrij dipoun kai w(j e(n

kai a)nqrwpon kai leukon kai tau=q w(j e(n a)ll ou)ci ei) skuteuj kai

a)gaqoj kai skuteuj a)gaqoj ei) gar o(ti e(kateron kai to sun-

amfw polla kai a)topa e)stai kata gar tou= a)nqrwpou kai to

a)nqrwpoj a)lhqej kai to leukon w(ste kai to a(pan palin ei) to

leukon kai to a(pan w(ste e)stai a)nqrwpoj leukoj leukoj kai tou=to

ei)j a)peiron kai palin 0086 Int 21 a 1 mousikoj leukoj badizwn kai

tau=ta pollakij peplegmena e)ti ei) o( Swkrathj Swkrathj kai

a)nqrwpoj kai Swkrathj a)nqrwpoj kai ei) a)nqrwpoj kai dipouj kai

a)nqrwpoj dipouj

(Oti men ou)=n ei) tij a(plw=j qhsei taj sumplokaj gignesqai polla

sumbainei legein a)topa dh=lon o(pwj de qeteon legomen nu=n tw=n dh

kathgoroumenwn kai e)f oi(=j kathgorei=sqai sumbainei o(sa men

76

legetai kata sumbebhkoj h) kata tou= au)tou= h) qateron kata qaterou

tau=ta ou)k e)stai e(n oi(=on a)nqrwpoj leukoj e)sti kai mousikoj a)ll

ou)c e(n to leukon kai to mousikon sumbebhkota gar a)mfw tw=| au)tw=|

ou)d ei) to leukon mousikon a)lhqej ei)pei=n o(mwj ou)k e)stai to

mousikon leukon e(n ti kata sumbebhkoj gar to mousikon leukon

w(ste ou)k e)stai to leukon mousikon dio ou)d o( skuteuj a(plw=j a)gaqoj

a)lla zw=|on dipoun ou) gar kata sumbebhkoj e)ti ou)d o(sa e)nuparcei e)n

tw=| e(terw| dio ou)te to leukon pollakij ou)te o( a)nqrwpoj a)nqrwpoj

zw=|on h) dipoun e)nuparcei gar e)n tw=| a)nqrwpw| to dipoun kai to zw=|on

a)lhqej d e)stin ei)pei=n kata tou= tinoj kai a(plw=j oi(=on ton tina

a)nqrwpon a)nqrwpon h) ton tina leukon a)nqrwpon leukon ou)k a)ei de

a)ll o(tan men e)n tw=| proskeimenw| tw=n a)ntikeimenwn ti e)nuparch| oi(=j

e(petai a)ntifasij ou)k a)lhqej a)lla yeu=doj -oi(=on ton teqnew=ta

a)nqrwpon a)nqrwpon ei)pei=n- o(tan de mh e)nuparch| a)lhqej h) o(tan

men e)nuparch| a)ei ou)k a)lhqej o(tan de mh e)nuparch| ou)k a)ei a)lhqej

w(sper (Omhroj e)sti ti oi(=on poihthj a)=r ou)=n kai e)stin h) ou) kata

sumbebhkoj gar kathgorei=tai to e)stin tou= (Omhrou o(ti gar poihthj

e)stin a)ll ou) kaq au(to kathgorei=tai kata tou= (Omhrou to e)stin

w(st e)n o(saij kathgoriaij mhte e)nantiothj e)nestin e)an logoi a)nt

o)nomatwn legwntai kai kaq au(ta kathgorh=tai kai mh kata

sumbebhkoj e)pi toutwn to ti kai a(plw=j a)lhqej e)stai ei)pei=n to de

mh o)n o(ti doxaston ou)k a)lhqej ei)pei=n o)n ti doxa gar au)tou= ou)k

e)stin o(ti e)stin a)ll o(ti ou)k e)stin

77

Toutwn de diwrismenwn skepteon o(pwj e)cousin ai( a)pofaseij kai

katafaseij proj a)llhlaj ai( tou= dunaton ei)=nai kai mh dunaton kai

e)ndecomenon kai mh e)ndecomenon kai peri tou= a)dunatou te kai

a)nagkaiou e)cei gar a)poriaj tinaj ei) gar tw=n sumplekomenwn au(=tai

a)llhlaij a)ntikeintai ai( a)ntifaseij o(sai kata to ei)=nai kai mh

ei)=nai tattontai oi(=on 0086 Int 22 1 tou= ei)=nai a)nqrwpon a)pofasij to

mh ei)=nai a)nqrwpon ou) to ei)=nai mh a)nqrwpon kai tou= ei)=nai leukon

a)nqrwpon to mh ei)=nai leukon a)nqrwpon a)ll ou) to ei)=nai mh leukon

a)nqrwpon -ei) gar kata pantoj h( katafasij h) h( a)pofasij to xulon

e)stai a)lhqej ei)pei=n ei)=nai mh leukon a)nqrwpon ei) de ou(twj kai

o(soij to ei)=nai mh prostiqetai to au)to poihsei to a)nti tou= ei)=nai

legomenon oi(=on tou= a)nqrwpoj badizei ou) to ou)k a)nqrwpoj badizei

a)pofasij a)lla to ou) badizei a)nqrwpoj ou)den gar diaferei ei)pei=n

a)nqrwpon badizein h) a)nqrwpon badizonta ei)=nai- w(ste ei) ou(tw

pantacou= kai tou= dunaton ei)=nai a)pofasij to dunaton mh ei)=nai a)ll

ou) to mh dunaton ei)=nai dokei= de to au)to dunasqai kai ei)=nai kai mh

ei)=nai pa=n gar to dunaton temnesqai h) badizein kai mh badizein

kai mh temnesqai dunaton logoj d o(ti a(pan to ou(tw dunaton ou)k a)ei

e)nergei= w(ste u(parxei au)tw=| kai h( a)pofasij dunatai gar kai mh

badizein to badistikon kai mh o(ra=sqai to o(raton a)lla mhn

a)dunaton kata tou= au)tou= a)lhqeuesqai taj a)ntikeimenaj faseij ou)k

a)ra au(th a)pofasij sumbainei gar e)k toutwn h) to au)to fanai kai

a)pofanai a(ma kata tou= au)tou= h) mh kata to ei)=nai kai mh ei)=nai ta

78

prostiqemena gignesqai faseij kai a)pofaseij ei) ou)=n e)kei=no

a)dunaton tou=t a)n ei)h ai(reton e)stin a)ra a)pofasij tou= dunaton

ei)=nai to mh dunaton ei)=nai o( d au)toj logoj kai peri tou= e)ndecomenon

ei)=nai kai gar toutou a)pofasij to mh e)ndecomenon ei)=nai kai e)pi tw=n

a)llwn de o(moiotropwj oi(=on a)nagkaiou te kai a)dunatou gignetai gar

w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai mh ei)=nai prosqeseij ta d

u(pokeimena pragmata to men leukon to de a)nqrwpoj ou(twj e)ntau=qa

to men ei)=nai w(j u(pokeimenon gignetai to de dunasqai kai

e)ndecesqai prosqeseij diorizousai w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai

mh ei)=nai to a)lhqej o(moiwj au(=tai e)pi tou= ei)=nai dunaton kai ei)=nai ou)

dunaton

Tou= de dunaton mh ei)=nai a)pofasij to ou) dunaton mh ei)=nai dio kai

a)kolouqei=n a)n doxaien a)llhlaij ai( dunaton ei)=nai- dunaton mh ei)=nai

to gar au)to dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ou) gar a)ntifaseij a)llhlwn

ai( toiau=tai a)lla to dunaton ei)=nai kai 0086 Int 22 a 1 mh dunaton

ei)=nai ou)depote a(ma a)ntikeintai gar ou)de ge to dunaton mh ei)=nai

kai ou) dunaton mh ei)=nai ou)depote a(ma o(moiwj de kai tou= a)nagkai=on

ei)=nai a)pofasij ou) to a)nagkai=on mh ei)=nai a)lla to mh a)nagkai=on

ei)=nai tou= de a)nagkai=on mh ei)=nai to mh a)nagkai=on mh ei)=nai kai

tou= a)dunaton ei)=nai ou) to a)dunaton mh ei)=nai a)lla to mh a)dunaton

ei)=nai tou= de a)dunaton mh ei)=nai to ou)k a)dunaton mh ei)=nai -kai

kaqolou de w(sper ei)rhtai to men ei)=nai kai mh ei)=nai dei= tiqenai w(j

ta u(pokeimena katafasin de kai a)pofasin tau=ta poiou=nta proj to

79

ei)=nai kai mh ei)=nai sunaptein kai tautaj oi)esqai crh ei)=nai taj

a)ntikeimenaj faseij dunaton-ou) dunaton e)ndecomenon-ou)k

e)ndecomenon a)dunaton- ou)k a)dunaton a)nagkai=on-ou)k a)nagkai=on

a)lhqej-ou)k a)lhqej

Kai ai( a)kolouqhseij de kata logon gignontai ou(tw tiqe-menoij tw=|

men gar dunatw=| ei)=nai to e)ndecesqai ei)=nai kai tou=to e)keinw|

a)ntistrefei kai to mh a)dunaton ei)=nai kai to mh a)nagkai=on ei)=nai

tw=| de dunatw=| mh ei)=nai kai e)ndecomenw| mh ei)=nai to te mh a)nagkai=on

mh ei)=nai kai ou)k a)dunaton mh ei)=nai tw=| de mh dunatw=| ei)=nai kai mh

e)ndecomenw| ei)=nai to a)nagkai=on mh ei)=nai kai to a)dunaton ei)=nai tw=|

de mh dunatw=| mh ei)=nai kai mh e)ndecomenw| mh ei)=nai to a)nagkai=on

ei)=nai kai to a)dunaton mh ei)=nai qewreisqw de e)k th=j u(pografh=j w(j

legomen

dunaton ei)=nai

ou) dunaton ei)=nai

e)ndecomenon ei)=nai

ou)k e)ndecomen ei)=nai

ou)k a)dunaton ei)=nai

a)dunaton ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

dunaton mh ei)=nai

80

ou) dunaton mh ei)=nai

e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k a)dunaton mh ei)=nai

a)dunaton mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

To men ou)=n a)dunaton kai ou)k a)dunaton tw=| e)ndecomenw| kai dunatw=|

kai ou)k e)ndecomenw| kai mh dunatw=| a)kolouqei= men a)ntifatikw=j

a)ntestrammenwj de tw=| men gar dunatw=| ei)=nai h( a)pofasij tou=

a)dunatou th=| de a)pofasei h( katafasij tw=| gar ou) dunatw=| ei)=nai to

a)dunaton ei)=nai katafasij gar to a)dunaton ei)=nai to de ou)k a)dunaton

a)pofasij

To d a)nagkai=on pw=j o)pteon faneron dh o(ti ou)c ou(twj a)ll ai(

e)nantiai e(pontai ai( d a)ntifaseij cwrij ou) gar e)stin 0086 Int 23 1

a)pofasij tou= a)nagkh mh ei)=nai to ou)k a)nagkh ei)=nai e)ndecetai gar

a)lhqeuesqai e)pi tou= au)tou= a)mfoteraj to gar a)nagkai=on mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai ai)tion de tou= mh a)kolouqei=n o(moiwj toi=j

e(teroij o(ti e)nantiwj to a)dunaton tw=| a)nagkaiw| a)podidotai to au)to

dunamenon ei) gar a)dunaton ei)=nai a)nagkai=on tou=to ou)ci ei)=nai a)lla

mh ei)=nai ei) de a)dunaton mh ei)=nai tou=to a)nagkh ei)=nai w(st ei) e)kei=na

o(moiwj tw=| dunatw=| kai mh tau=ta e)x e)nantiaj e)pei shmainei ge

81

tau)ton to te a)nagkai=on kai to a)dunaton a)ll w(sper ei)rhtai

a)ntestrammenwj h) a)dunaton ou(tw kei=sqai taj tou= a)nagkaiou

a)ntifaseij to men gar a)nagkai=on ei)=nai dunaton ei)=nai ei) gar mh h(

a)pofasij a)kolouqhsei a)nagkh gar h) fanai h) a)pofanai w(st ei) mh

dunaton ei)=nai a)dunaton ei)=nai a)dunaton a)ra ei)=nai to a)nagkai=on

ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn tw=| ge dunaton ei)=nai to ou)k a)dunaton

ei)=nai a)kolouqei= toutw| de to mh a)nagkai=on ei)=nai w(ste sumbainei to

a)nagkai=on ei)=nai mh a)nagkai=on ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn ou)de to

a)nagkai=on ei)=nai a)kolouqei= tw=| dunaton ei)=nai ou)de to a)nagkai=on mh

ei)=nai tw=| men gar a)mfw e)ndecetai sumbainein toutwn d o(poteron a)n

a)lhqej h)=| ou)keti e)stai e)kei=na a)lhqh= a(ma gar dunaton ei)=nai kai mh

ei)=nai ei) d a)nagkh ei)=nai h) mh ei)=nai ou)k e)stai dunaton a)mfw

leipetai toinun to ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqei=n tw=| dunaton

ei)=nai tou=to gar a)lhqej kai kata tou= a)nagkai=on ei)=nai kai gar au(th

gignetai a)ntifasij th=| e(pomenh| tw=| ou) dunatw=| ei)=nai e)keinw| gar

a)kolouqei= to a)dunaton ei)=nai kai a)nagkai=on mh ei)=nai ou(= a)pofasij to

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqou=sin a)ra kai au(=tai ai( a)ntifaseij

kata ton ei)rhmenon tropon kai ou)den a)dunaton sumbainei tiqemenwn

ou(twj

)Aporhseie d a)n tij ei) tw=| a)nagkai=on ei)=nai to dunaton ei)=nai e(petai

ei) te gar mh e(petai h( a)ntifasij a)kolouqhsei to mh dunaton ei)=nai

kai ei) tij tauthn mh fhseien ei)=nai a)ntifasin a)nagkh legein to

dunaton mh ei)=nai a(per a)mfw yeudh= kata tou= a)nagkai=on ei)=nai a)lla

82

mhn palin to au)to ei)=nai dokei= dunaton temnesqai kai mh temnesqai

kai ei)=nai kai mh ei)=nai w(ste e)stai to a)nagkai=on ei)=nai e)ndecomenon

mh ei)=nai tou=to de yeu=doj faneron dh o(ti ou) pa=n to dunaton h) ei)=nai

h) badizein kai ta a)ntikeimena dunatai a)ll e)stin e)f w(=n ou)k

a)lhqej prw=ton men e)pi tw=n mh kata logon dunatw=n oi(=on to pu=r

qermantikon kai e)cei dunamin a)logon -ai( men ou)=n meta logou

0086 Int 23 a 1 dunameij ai( au)tai pleionwn kai tw=n e)nantiwn ai( d

a)logoi ou) pa=sai a)ll w(sper ei)rhtai to pu=r ou) dunaton qermainein

kai mh ou)d o(sa a)lla e)nergei= a)ei e)nia mentoi dunatai kai tw=n kata

taj a)logouj dunameij a(ma ta a)ntikeimena a)lla tou=to men toutou

carin ei)rhtai o(ti ou) pa=sa dunamij tw=n a)ntikeimenwn ou)d o(sai

legontai kata to au)to ei)=doj- e)niai de dunameij o(mwnumoi ei)sin to

gar dunaton ou)c a(plw=j legetai a)lla to men o(ti a)lhqej w(j e)nergeia|

o)n oi(=on dunaton badizein o(ti badizei kai o(lwj dunaton ei)=nai o(ti h)dh

e)sti kat e)nergeian o( legetai dunaton to de o(ti e)nerghseien

a)n oi(=on dunaton badizein o(ti badiseien a)n kai au(th men e)pi toi=j

kinhtoi=j e)sti monoij h( dunamij e)keinh de kai e)pi toi=j a)kinhtoij

a)mfw de a)lhqej ei)pei=n to mh a)dunaton ei)=nai badizein h) ei)=nai kai to

badizon h)dh kai e)nergou=n kai to badistikon to men ou)=n ou(tw dunaton

ou)k a)lhqej kata tou= a)nagkaiou a(plw=j ei)pei=n qateron de a)lhqej

w(ste e)pei tw=| e)n merei to kaqolou e(petai tw=| e)x a)nagkhj o)nti e(petai

to dunasqai ei)=nai ou) mentoi pa=n kai e)sti dh a)rch i)swj to a)nag-

kai=on kai mh a)nagkai=on pantwn h) ei)=nai h) mh ei)=nai kai ta a)lla w(j

83

toutoij a)kolouqou=nta e)piskopei=n dei=

Faneron dh e)k tw=n ei)rhmenwn o(ti to e)x a)nagkhj o)n kat e)nergeian

e)stin w(ste ei) protera ta a)idia kai e)nergeia dunamewj protera kai

ta men a)neu dunamewj e)nergeiai ei)sin oi(=on ai( prw=tai ou)siai ta de

meta dunamewj a( th=| men fusei protera tw=| cronw| de u(stera ta de

ou)depote e)nergeiai ei)sin a)lla dunameij monon

Poteron de e)nantia e)stin h( katafasij th=| a)pofasei h) h( katafasij

th=| katafasei kai o( logoj tw=| logw| o( legwn o(ti pa=j a)nqrwpoj dikaioj

tw=| ou)deij a)nqrwpoj dikaioj h) to pa=j a)nqrwpoj dikaioj tw=| pa=j

a)nqrwpoj a)dikoj oi(=on e)sti Kalliaj dikaioj-ou)k e)sti Kalliaj

dikaioj-Kalliaj a)dikoj e)stin potera e)nantia toutwn- ei) gar ta

men e)n th=| fwnh=| a)kolouqei= toi=j e)n th=| dianoia| e)kei= d e)nantia doxa h(

tou= e)nantiou oi(=on o(ti pa=j a)nqrwpoj dikaioj th=| pa=j a)nqrwpoj

a)dikoj kai e)pi tw=n e)n th=| fwnh=| katafasewn a)nagkh o(moiwj e)cein ei)

de mhde e)kei= h( tou= e)nantiou doxa e)nantia e)stin ou)d h( katafasij th=|

katafasei e)stai e)nantia a)ll h( ei)rhmenh a)pofasij w(ste skepteon

poia doxa a)lhqhj yeudei= doxh| e)nantia poteron h( th=j a)pofasewj h) h(

to e)nantion ei)=nai doxazousa legw de w(=de e)sti tij doxa a)lhqhj tou=

a)gaqou= o(ti a)gaqon a)llh de 0086 Int 24 1 o(ti ou)k a)gaqon yeudhj

e(tera de o(ti kakon potera dh toutwn e)nantia th=| a)lhqei= kai ei) e)sti

mia kata poteran e)nantia to men dh toutw| oi)esqai taj e)nantiaj

doxaj w(risqai tw=| tw=n e)nantiwn ei)=nai yeu=doj tou= gar a)gaqou= o(ti

a)gaqon kai tou= kakou= o(ti kakon h( au)th i)swj kai a)lhqhj ei)te

84

pleiouj ei)te mia e)stin e)nantia de tau=ta a)ll ou) tw=| e)nantiwn ei)=nai

e)nantiai a)lla ma=llon tw=| e)nantiwj$

Ei) dh e)sti men tou= a)gaqou= o(ti e)stin a)gaqon doxa e)sti d o(ti ou)k

a)gaqon e)sti de o(ti a)llo ti o( ou)c u(parcei ou)d oi(=on te u(parxai tw=n

men dh a)llwn ou)demian qeteon ou)q o(sai u(parcein to mh u(parcon

doxazousin ou)q o(sai mh u(parcein to u(parcon -a)peiroi gar

a)mfoterai kai o(sai u(parcein doxazousi to mh u(parcon kai o(sai mh

u(parcein to u(parcon- a)ll e)n o(saij e)stin h( a)path au(=tai de e)x w(=n

ai( geneseij e)k tw=n a)ntikeimenwn de ai( geneseij w(ste kai ai(

a)patai$ ei) ou)=n to a)gaqon kai a)gaqon kai ou) kakon e)stin kai to

men kaq au(to to de kata sumbebhkoj sumbebhke gar 0086 Int 23 b

17 au)tw=| ou) kakw=| ei)=nai$ ma=llon d e(kastou a)lhqhj h( kaq au(to kai

yeudhj ei)per kai a)lhqhj -h( men ou)=n o(ti ou)k a)gaqon to a)gaqon tou=

kaq au(to u(parcontoj yeudhj h( de tou= o(ti kakon tou= kata

sumbebhkoj w(ste ma=llon a)n ei)h yeudhj tou= a)gaqou= h( th=j a)pofasewj

h) h( tou= e)nantiou dieyeustai de malista peri e(kaston o( thn

e)nantian e)cwn doxan ta gar e)nantia tw=n plei=ston diaferontwn peri

to au)to ei) ou)=n e)nantia men toutwn h( e(tera e)nantiwtera de h( th=j

a)ntifasewj dh=lon o(ti au(th a)n ei)h h( e)nantia h( de tou= o(ti kakon to

a)gaqon sumpeplegmenh e)stin kai gar o(ti ou)k a)gaqon a)nagkh i)swj

u(polambanein ton au)ton

)Eti d ei) kai e)pi tw=n a)llwn o(moiwj dei= e)cein kai tauth| a)n doxeie

kalw=j ei)rh=sqai h) gar pantacou= to th=j a)ntifasewj h) ou)damou= o(soij

85

de mh e)stin e)nantia peri toutwn e)sti men yeudhj h( th=| a)lhqei=

a)ntikeimenh oi(=on o( ton a)nqrwpon mh a)nqrwpon oi)omenoj dieyeustai

ei) ou)=n au(=tai e)nantiai kai ai( a)llai ai( th=j a)ntifasewj

)Eti o(moiwj e)cei h( tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon kai h( tou= mh a)gaqou= o(ti

ou)k a)gaqon kai proj tautaij h( tou= a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon kai h( tou=

mh a)gaqou= o(ti a)gaqon th=| ou)=n tou= mh a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon a)lhqei=

ou)sh| doxh| tij e)nantia ou) gar dh h( legousa o(ti kakon a(ma gar a)n

pote ei)h a)lhqhj ou)depote de a)lhqhj a)lhqei= e)nantia e)sti gar ti mh

a)gaqon kakon w(ste e)ndecetai a(ma a)lhqei=j ei)=nai ou)d au)= h( o(ti ou)

kakon [a)lhqhj gar kai au(th] a(ma gar kai tau=ta a)n ei)h leipetai dh

th=| tou= mh a)gaqou= 0086 Int 24 a 1 o(ti ou)k a)gaqon e)nantia h( tou= mh

a)gaqou= o(ti a)gaqon [yeudhj a)lhqhj gar au(th] w(ste kai h( tou=

a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon th=| tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon

Faneron de o(ti ou)den dioisei ou)d a)n kaqolou tiqw=men thn

katafasin h( gar kaqolou a)pofasij e)nantia e)stai oi(=on th=| doxh| th=|

doxazoush| o(ti pa=n a)gaqon a)gaqon h( o(ti ou)den tw=n a)gaqw=n a)gaqon h(

gar tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon ei) kaqolou to a)gaqon h( au)th e)sti th=| o(

ti a)n h)=| a)gaqon doxazoush| o(ti a)gaqon tou=to de ou)den diaferei tou= o(ti

pa=n o( a)n h)=| a)gaqon a)gaqon e)stin o(moiwj de kai e)pi tou= mh 0086 Int

25 1 a)gaqou=

(Wst ei)per e)pi doxhj ou(twj e)cei ei)si de ai( e)n th=| fwnh=| katafaseij

kai a)pofaseij sumbola tw=n e)n th=| yuch=| dh=lon o(ti kai katafasei

e)nantia men a)pofasij h( peri tou= au)tou= kaqolou oi(=on tamph=| o(ti pa=n

86

a)gaqon a)gaqon h) o(ti pa=j a)nqrwpoj a)gaqoj h( o(ti ou)den h) ou)deij

a)ntifatikw=j de o(ti h) ou) pa=n h) ou) pa=j faneron de kai o(ti a)lhqh=

a)lhqei= ou)k e)ndecetai e)nantian ei)=nai ou)te doxan ou)te a)ntifasin

e)nantiai men gar ai( peri ta a)ntikeimena peri tau=ta d e)ndecetai

a)lhqeuein ton au)ton a(ma de ou)k e)ndecetai ta e)nantia u(parcein tw=|

au)tw=|

87

TRADUCcedilAtildeO

[Sobre a Expressatildeo]

Em primeiro lugar eacute preciso colocar o que eacute nome e o que eacute predicado

Depois o que eacute negaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo e declaraccedilatildeo e discurso

Satildeo certamente as coisas na voz das afecccedilotildees na alma e as coisas

escritas das afecccedilotildees na voz siacutembolos E como precisamente nem as coisas

escritas satildeo para todas as coisas nem as mesmas vozes das coisas primeiras

que contudo essas satildeo primeiramente sinais as mesmas coisas satildeo para todas

as afecccedilotildees da alma e das que essas coisas satildeo semelhanccedilas jaacute satildeo as mesmas

coisas A respeito dessas estaacute dito no ldquoDa almardquo --- pois eacute de outra obra--- e eacute

possiacutevel como precisamente na alma quando por um lado um pensamento

sem ser verdadeiro ou falso e quando por outro jaacute por meio disso eacute

necessidade subsistir desses a coisa outra assim tambeacutem na voz pois sobre a

junccedilatildeo e a separaccedilatildeo eacute a coisa verdadeira e a coisa falsa Certamente as

mesmas coisas nomeadas e as coisas predicadas parecem para o pensamento

sem junccedilatildeo e separaccedilatildeo tal como o homem ou a coisa branca quando algo

natildeo eacute acrescentado pois de alguma maneira nem eacute falsa nem verdadeira E eacute

sinal desta coisa pois o bode-cervo (Tragelaphos) sinaliza algo ainda natildeo eacute

coisa verdadeira ou falsa se natildeo eacute posto diante o ser ou natildeo ser ou de maneira

simples ou com o tempo

A coisa nomeada certamente eacute voz significativa segundo o conjunto

junto sem tempo da qual nenhuma parte eacute coisa significativa separada pois

em o cavalo bonito cavalo em nada sinaliza por si mesmo como

precisamente no discurso para algueacutem o cavalo eacute bonito De fato natildeo em nada

88

como precisamente nomes simples assim eacute tambeacutem nos que satildeo tranccedilados

pois naqueles de nenhuma maneira a parte eacute significativa e a parte quer

nesses de fato mas separada de nenhuma parte tal como em epaktrokeles

(pequeno navio pirata) o keles E segundo o pocircr conjunto porque nenhum dos

nomes eacute por natureza mas ao contraacuterio quando vier a ser coisa simboacutelica uma

vez que pelo menos evidenciam algo tambeacutem os ruiacutedos iletrados tal como das

feras dos quais em nada eacute coisa nomeada E o natildeo homem natildeo eacute coisa

nomeada portanto nem mesmo coisa nomeada jaz em relaccedilatildeo agrave coisa

nomeada eacute preciso chamaacute-la algo Pois nem eacute discurso nem eacute negaccedilatildeo Mas

seja a coisa nomeada indefinida E o nome de Fiacutelon ou para Fiacutelon e quantos

desses tipos natildeo satildeo coisas nomeadas mas casos de nomes E o discurso eacute

dele as outras coisas com as coisas mesmas e que com o nome natildeo era ou natildeo

seraacute verdadeiro ou falso E a coisa nomeada sempre tal com de Fiacutelon eacute ou natildeo

eacute pois em relaccedilatildeo a nada de alguma maneira nem eacute verdadeira nem eacute falsa

E o predicado eacute coisa significante que acrescenta tempo da qual a parte

significa nada em separado e o predicado eacute um sinal das coisas ditas de outro

E digo que significa que acrescenta tempo tal como a sauacutede eacute um nome e ele

tem sauacutede predicado pois significa subsistir em relaccedilatildeo ao agora E sempre eacute

sinal dos que subsistem tal como dos que subsistem do sujeito E eu digo natildeo

tem sauacutede e natildeo estaacute doente natildeo eacute predicado embora ele signifique por um

lado o que acrescenta tempo e subsista sempre de algueacutem mas por outro lado

um nome natildeo subjaz para a diferenccedila mas seja coisa indeterminada

predicado que de maneira semelhante subsiste de qualquer um tambeacutem do que

eacute ou do que natildeo eacute E de maneira semelhante tambeacutem foi saudaacutevel ou haacute de ser

natildeo eacute predicado mas casos de predicado e difere do predicado por um lado

o tempo que estaacute presente que acrescenta tempo e os outros por outro lado o

tempo externo Os predicados mesmos que satildeo ditos segundo eles mesmos satildeo

89

coisas nomeadas e significam algo pois o que diz coloca em peacute o raciociacutenio e

o que ouviu se mantem calmo mas se eacute ou natildeo eacute ainda nem mesmo significa

pois o ser ou natildeo ser nem eacute significante da coisa nem quando tu disseres agrave

coisa que eacute simples Pois a coisa mesma natildeo eacute e significa em relaccedilatildeo a

alguma composiccedilatildeo a que sem dos cojazentes natildeo eacute possiacutevel pensar

E o discurso eacute voz significativa da que das partes algo eacute significante

separado como ato da fala mas natildeo como afirmaccedilatildeo E digo tal como

homem significa algo mas natildeo que eacute ou natildeo eacute (mas seraacute afirmaccedilatildeo ou

negaccedilatildeo se algo for acrescentado) mas natildeo a uma uacutenica siacutelaba do homem

pois nem na palavra rato o a eacute significante mas eacute unicamente voz E nos

duplos significa mas natildeo por si mesmo como estaacute dito E eacute possiacutevel um uacutenico

discurso por um lado significativo mas natildeo por outro lado como um

organon mas de maneira que precisamente estaacute dito em relaccedilatildeo ao depoacutesito e

natildeo eacute todo declarativo pois que subsiste o ser verdadeiro ou ser falso natildeo

subsiste em todos tal como uma prece eacute um discurso mas nem coisa

verdadeira ou falsa Os outros certamente sejam afastados pois o ato de

examinar eacute mais proacuteprio da retoacuterica ou da poeacutetica e o declarativo da teoria

agora

E primeiro em relaccedilatildeo ao discurso declarativo eacute afirmaccedilatildeo e depois

negaccedilatildeo E os outros por conectivo satildeo um E a necessidade eacute todo discurso

declarativo ser a partir do predicado ou da flexatildeo Pois tambeacutem se natildeo for

acrescentado ao discurso do homem eacute ou seraacute ou era ou algo desse tipo ainda

natildeo eacute um enunciado declarativo (E por isso eacute uma coisa mas natildeo muitas

coisas o vivente pedestre biacutepede pois natildeo pelo fato de estar dito um junto do

outro seraacute um discurso uacutenico E falar essa coisa eacute de um outro tratado) E um

discurso declarativo eacute ou o que revela um ou o um por conectivo e muacuteltiplos

os que revelam coisas muacuteltiplas e natildeo um ou os natildeo conectados Entatildeo seja o

90

nome e o predicado somente o ato da fala uma vez que natildeo eacute possiacutevel dizer

assim o que revela algo pela voz como precisamente fazer uma declaraccedilatildeo

quer o que pergunta algo quer natildeo mas ele mesmo o que escolhe E dessas

por um lado eacute declaraccedilatildeo simples tal como algo de algo ou algo a partir de

algo e por outro disposta a partir dessas tal como um enunciado jaacute composto

E eacute declaraccedilatildeo simples o som significativo a respeito da coisa se algo

subsiste ou natildeo subsiste conforme os tempos estatildeo divididos e a afirmaccedilatildeo eacute

uma declaraccedilatildeo de algueacutem de algo e eacute a negaccedilatildeo uma declaraccedilatildeo de algueacutem

de algo E uma vez que eacute possiacutevel tambeacutem se declarar agrave coisa que subsiste

como o que natildeo subsiste e o que natildeo subsiste como o que subsiste e o que

subsiste como o que subsiste e o que natildeo subsiste como o que natildeo subsiste e

em torno dos tempos fora do agora de igual maneira tudo seria aceito tanto o

que algueacutem afirmou negar como o que algueacutem negou afirmar de modo que eacute

evidente que negaccedilatildeo eacute para toda afirmaccedilatildeo o que estaacute em situaccedilatildeo oposta e

afirmaccedilatildeo para toda negaccedilatildeo E seja contradiccedilatildeo isso afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo as

que estatildeo em situaccedilotildees opostas e digo estarem em situaccedilatildeo opostas

declaraccedilotildees do mesmo do mesmo e natildeo o mesmo nome e quantas outras

coisas desse tipo noacutes jaacute definimos antes contra os atos de importunar

sofiacutesticos

E uma vez que umas satildeo de modo universal das coisas e outras

segundo cada uma e digo de modo universal o que sobre a maioria nascida eacute

predicada e segundo cada um o que natildeo eacute predicado sobre a maioria nascida

tal como o homem por um lado eacute das coisas de modo universal e Caacutelias eacute por

outro das coisas segundo cada um e eacute necessidade declarar como algo

subsiste ou natildeo quer em algo das coisas de modo universal quer das coisas

segundo cada um Se certamente do modo universal seja declarado sobre o

universal que subsiste ou natildeo seratildeo contraacuterias as declaraccedilotildees e eu digo

91

declarar de modo universal sobre o universal tal como todo homem eacute branco

nenhum homem eacute branco e quando por um lado sobre o universal das coisas e

por outro lado natildeo de modo universal das coisas natildeo satildeo contraacuterias contudo

as coisas que satildeo reveladas satildeo possiacuteveis de serem contraacuterias e digo o

declarar natildeo de modo universal sobre as coisas do universal tal como um

homem eacute branco e um homem natildeo eacute branco pois o que eacute de modo universal

do homem natildeo se utiliza como declaraccedilatildeo universal pois o todo natildeo significa

o de modo universal mas que eacute de modo universal E predicar de modo

universal sobre o que eacute predicado de modo universal natildeo eacute verdadeiro pois

natildeo haveraacute nenhuma afirmaccedilatildeo na qual o que eacute predicado de modo universal

seraacute predicado de modo universal por exemplo todo homem eacute todo animal

Eu digo contraditoriamente estar em situaccedilotildees opostas certamente uma

afirmaccedilatildeo agrave negaccedilatildeo ao que significa de modo universal pelo mesmo em que

natildeo eacute de modo universal tal como todo homem eacute branco nem todo homem eacute

branco nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco e contrariamente a

afirmaccedilatildeo de modo universal e a negaccedilatildeo de modo universal tal como todo

homem eacute justo nenhum homem eacute justo por isso a essas por um lado natildeo satildeo

capazes de ser ao mesmo tempo verdadeiras e as que estatildeo em situaccedilatildeo

opostas a elas admite-se sobre a mesma coisa tal como nem todo homem eacute

branco e eacute possiacutevel algum homem ser branco Quantas contradiccedilotildees por um

lado das coisas de modo universal satildeo de modo universal eacute necessidade ser o

outro verdadeiro ou falso e quantas individuais tal como existe Soacutecrates

branco natildeo existe Soacutecrates branco e quantas por outro lado sobre as coisas

de modo universal natildeo de modo universal nem sempre ou uma verdadeira ou

uma falsa Pois ao mesmo tempo eacute verdadeiro dizer que existe homem branco

e que natildeo existe homem branco e eacute homem belo e natildeo eacute homem belo pois se eacute

feio natildeo eacute bonito e se torna-se algo e natildeo existe algo E poderia aparecer

92

subitamente ser estranho pelo aparecer significar o natildeo eacute possiacutevel homem

branco ao mesmo tempo tambeacutem que nenhum homem eacute branco Pois isto nem

significa a mesma coisa nem ao mesmo tempo a partir da necessidade E

tambeacutem eacute evidente que eacute uma negaccedilatildeo de uma afirmaccedilatildeo pois eacute preciso a

negaccedilatildeo negar a mesma coisa que precisamente o ato de afirmar afirmou e a

partir da mesma coisa ou das coisas de algum segundo cada um ou a partir das

coisas de algum todo ou como todo ou como natildeo todo tal como Soacutecrates eacute

branco Soacutecrates natildeo eacute branco (se algo outro ou a mesma coisa a partir de

outro natildeo eacute a oposta mas seraacute diferente dela) para todo homem eacute branco a

nem todo homem eacute branco para algum homem eacute branco a nenhum homem eacute

branco para existe homem branco para natildeo existe homem branco

Que afinal contraditoriamente um (uno) ato de afirmar eacute contraditoacuterio a

um (uno) ato de negar e quais satildeo esses estaacute dito e que as outras satildeo

contraacuterias e quais satildeo essas e que nem toda verdadeira ou falsa eacute contradiccedilatildeo

tanto pelo que quanto quando eacute verdadeira ou falsa E satildeo uma afirmaccedilatildeo e

negaccedilatildeo as que significam o uno pelo uno ou de modo universal o que eacute de

modo universal ou que natildeo seja semelhante tal como todo homem eacute branco

natildeo eacute todo homem branco um homem eacute branco um homem natildeo eacute branco

nenhum homem eacute branco algum eacute homem branco se branco significa o uno

E se o nome uno cabe para a dualidade a partir das coisas que natildeo seja uno

natildeo eacute uma afirmaccedilatildeo tal como se algueacutem pusesse o nome ldquomantordquo para

cavalo e homem tal como em o manto eacute branco essa natildeo eacute uma afirmaccedilatildeo

una [nem uma negaccedilatildeo] pois em nada difere o dizer em relaccedilatildeo a essa coisa

ou eacute cavalo e homem branco e essa coisa difere em relaccedilatildeo a nada do dizer

um cavalo eacute branco e um homem eacute branco Se afinal essas significam muitas

coisas e satildeo muitas eacute evidente que tambeacutem a primeira ou significam muitas

coisas ou nenhuma pois natildeo eacute algum homem um cavalo como precisamente

93

nem eacute necessaacuterio nessas ser a contradiccedilatildeo por um lado agrave coisa verdadeira e

por outro lado coisa falsa

Eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo sobre as coisas que satildeo e

tendo se tornado a coisa verdadeira ou falsa e sobre as coisas de modo

universal como universalmente sempre por um lado a coisa verdadeira e por

outro a coisa falsa e sobre as coisas segundo cada uma como precisamente foi

dito e natildeo eacute necessidade tendo sido dito sobre as coisas de modo universal

que natildeo seja de modo universal E foi dito tambeacutem a respeito dessas E natildeo de

modo semelhante sobre as coisas segundo cada uma e sobre as coisas que

estatildeo a ponto de Pois se toda afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa

tudo eacute necessaacuterio ou subsistir ou que natildeo subsista Pois que se diga por um

lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa mesma coisa eacute evidente que eacute

necessaacuterio dizer a verdade ao outro delas se toda afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou

falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao mesmo tempo sobre esses tipos Pois

se dizer a verdade que eacute branco ou natildeo eacute branco eacute necessidade ser branco ou

natildeo branco e se eacute possiacutevel branco ou natildeo branco era verdade dizer ou negar

E se natildeo subsiste eacute falsa e se eacute falsa natildeo subsiste de maneira que eacute

necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo verdadeira Portanto nem eacute em

relaccedilatildeo a nada nem vem a ser nem pela sorte nem se encontrou por acaso das

duas maneiras nem seraacute ou natildeo seraacute mas a partir de toda necessidade e natildeo se

encontrou por acaso (pois o que diz ou fala a verdade ou o que nega) Pois de

modo semelhante viria a ser ou natildeo viria a ser pois se encontrou por acaso

das duas maneiras em relaccedilatildeo a nada mais assim do que natildeo tem ou natildeo teraacute

assim Se ainda eacute branco agora verdadeiro era dizer antes que seraacute branco de

maneira que sempre verdadeiro era dizer que certamente das que tendo vindo

a ser que seratildeo E se sempre verdadeiro era dizer que eacute ou seraacute e natildeo eacute capaz

de ser e nem seraacute E o que natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser eacute privado de

94

possibilidade de natildeo vir a ser E o que eacute privado de possibilidade de natildeo vir a

ser eacute necessaacuterio vir a ser certamente eacute necessidade vir a ser todas as coisas

que haveratildeo de ser Portanto em nada se encontrou por acaso das duas

maneiras nem seraacute a partir da sorte Pois se a partir da sorte natildeo a partir da

necessidade Mas em nada como nem um outro pelo menos a verdade admite-

se dizer tal como que nem seraacute nem natildeo seraacute Pois primeiramente a negaccedilatildeo

natildeo eacute verdadeira do que eacute da falsa afirmaccedilatildeo e dessa que eacute falsa acontece natildeo

ser verdadeira a negaccedilatildeo e depois dessas coisas se verdadeiro eacute dizer que

branco eacute preto eacute preciso subsistir ambas e se a fim de subsistir em direccedilatildeo a

amanhatilde haveraacute de subsistir em direccedilatildeo a amanhatilde E se nem seraacute nem natildeo seraacute

amanhatilde natildeo seria o que se encontrou por acaso das duas maneiras tal como

um combate naval Pois seria preciso nem ter vindo a ser um combate naval

nem natildeo ter vindo

Essas coisas estranhas que andam junto tambeacutem a outros desses tipos

se precisamente de toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo ou das coisas ditas a respeito das

coisas universais como universalmente ou a respeito das coisas segundo cada

uma eacute necessidade ser das opostas por um lado verdadeiras e por outro

falsas e em nada se encontrou por acaso ser das duas maneiras nas quais

vieram a ser mas todas ser e vir a ser a partir da necessidade De maneira que

nem precisaria deliberar nem estar ocupado como se fizermos para isto seraacute

para isto e se natildeo para isto natildeo seraacute Pois esse impede em nada em dez mil

anos por um lado dizer isso haver de ser e por outro lado natildeo dizer como era

verdade dizer entatildeo haver de ser a partir da necessidade das duas maneiras

delas Mas natildeo difere isso em nada se algueacutem disse o contraacuterio ou natildeo disse

pois eacute evidente que assim satildeo as coisas e natildeo afirmaria por um lado e por

outro negaria pois natildeo atraveacutes do afirmar ou negar seraacute ou natildeo seraacute nem em

mais dez mil anos ou em quatildeo grande seja o tempo De maneira que se era

95

assim em todo tempo assim tambeacutem o outro ser verdadeiro era necessaacuterio vir

a ser isso e cada uma das coisas que tendo vindo a ser sempre assim ter como

vir a ser a partir da necessidade pois que algueacutem que disse de modo

verdadeiro que seraacute natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser E o que vem a ser verdadeiro

era dizer sempre que seraacute

De fato se essas coisas satildeo privadas de possibilidade pois vejamos que

eacute possiacutevel um princiacutepio das coisas que havendo de ser tanto a partir do

deliberar como a partir de fazer algo e que em resumo eacute possiacutevel nos que natildeo

ativam sempre o possiacutevel ser e natildeo ser nos quais ambos o ser e o natildeo ser

tambeacutem eacute admitido como tambeacutem o vir a ser e o natildeo vir a ser e muitas coisas

claras para noacutes satildeo assim as que satildeo tal como que esse manto eacute possiacutevel de

ser cortado e natildeo haveraacute de ser cortado mas antes haveraacute de ser consumado e

de modo semelhante tambeacutem natildeo ser cortado pois natildeo o subsistiria o ser

consumado antes pelo menos se natildeo era possiacutevel o natildeo ser cortado Como

sobre os outros gerados quantos segundo a possibilidade satildeo ditos desses

tipos Portanto eacute evidente que natildeo tudo a partir da necessidade nem eacute nem

vem a ser mas por um lado se encontrou por acaso das duas maneiras e em

nada mais ou a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo eacute verdadeira e por outro lado mais

tambeacutem como muitas vezes o outro mas natildeo admite vir a ser tambeacutem o outro

e o outro natildeo

Eacute necessidade ser afinal a coisa que eacute quando for e o natildeo ser a coisa que

natildeo eacute quando natildeo for natildeo eacute necessidade certamente nem ser toda coisa que eacute

nem natildeo ser a coisa que natildeo eacute pois natildeo eacute a mesma coisa ser toda a coisa que eacute

a partir da necessidade quando eacute e o ser de maneira simples a partir da

necessidade e de modo semelhante sobre o que natildeo eacute E sobre a contradiccedilatildeo o

mesmo discurso Ser ou natildeo ser cada coisa e pelo menos haver de ser ou natildeo eacute

necessidade Um dizer natildeo eacute necessario certamente pelo menos tendo dividido

96

o outro E digo tal como haver de ser a batalha naval amanhatilde ou natildeo haver de

ser eacute necessidade natildeo eacute necessaacuterio certamente vir a ser a batalha naval

amanhatilde nem natildeo vir a ser Eacute necessidade vir a ser ou natildeo vir a ser Como

precisamente uma vez que os discursos de modo semelhante satildeo verdades

como precisamente as coisas eacute evidente que quantas assim satildeo como

precisamente encontrou por acaso das duas maneiras e admite as coisas

contraacuterias eacute necessaacuterio de modo semelhante ter tambeacutem a contradiccedilatildeo

Exatamente que anda junto sobre as coisas que nem sempre satildeo ou natildeo sempre

natildeo satildeo pois dessas eacute necessidade ser a verdade ou falsidade uma outra parte

da contradiccedilatildeo mas encontrou por acaso das duas maneiras natildeo certamente

esta ou esta e mais uma outra verdade natildeo certamente jaacute a verdade ou a

falsidade De maneira que precisamente eacute evidente que natildeo eacute necessidade de

toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo das oposiccedilotildees ser por um lado verdade e por outro

falsidade pois natildeo como precisamente sobre as coisas que satildeo assim satildeo

tambeacutem sobre as que natildeo satildeo eacute possiacutevel ser e natildeo ser mas como precisamente

foi dito

E uma vez que a afirmaccedilatildeo eacute a que significa algo de algo e isso eacute ou o

nome ou o inominaacutevel e eacute preciso ser um e de um na afirmaccedilatildeo (e o nome foi

dito tambeacutem o inominaacutevel antes pois natildeo digo o nome natildeo homem mas um

nome indeterminado pois um de certa maneira indica um indeterminado como

precisamente tambeacutem o predicado natildeo tem sauacutede natildeo eacute) seraacute toda afirmaccedilatildeo

ou a partir do nome e do predicado ou a partir do nome indeterminado e do

predicado E nenhuma afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo sem o predicado pois eacute ou seraacute

ou era ou vem a ser ou quantos outros desses tipos satildeo predicados a partir das

coisas que jazem Pois acrescenta tempo Como a primeira afirmaccedilatildeo e

negaccedilatildeo eacute o homem natildeo eacute o homem depois eacute natildeo homem natildeo eacute natildeo homem

de novo eacute todo homem natildeo eacute todo homem eacute todo natildeo homem natildeo eacute todo natildeo

97

homem E sobre os tempos de fora o mesmo discurso

E quando eacute possiacutevel seja predicado o terceiro duplamente as oposiccedilotildees

satildeo ditas E digo tal como eacute possiacutevel um homem justo eacute possiacutevel digo o

terceiro jazer um nome ou predicado na afirmaccedilatildeo Como atraveacutes disso seratildeo

esses quatro dos quais uns dois segundo a afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo teratildeo segundo

os elementos como as privaccedilotildees e outros dois natildeo E digo que eacute ou haveraacute de

ser ligado ao homem justo ou para o natildeo justo como tambeacutem a negaccedilatildeo

Quatro certamente seratildeo E noacutes pensamos o que diz a partir das coisas

descritas eacute possiacutevel um homem justo negaccedilatildeo disso natildeo eacute possiacutevel um

homem justo Eacute possiacutevel um homem natildeo justo e disso a negaccedilatildeo natildeo eacute

possiacutevel um homem natildeo justo Pois eacute possiacutevel laacute tanto o natildeo eacute possiacutevel para o

justo como eacute ligado para o natildeo justo Como eacute dito nos analiacuteticos afinal assim

eacute ordenada E de modo semelhante eacute igualmente a afirmaccedilatildeo seja de modo

universal do nome tal como todo eacute homem justo natildeo todo homem eacute justo

todo eacute homem natildeo justo natildeo todo eacute homem natildeo justo Mas natildeo mais de modo

semelhante agraves afirmaccedilotildees admitem ser igualmente verdadeiras juntas segundo

a diagonal e admitem certa vez Essas duas certamente sendo opostas e

outras em relaccedilatildeo agrave natildeo homem como tendo sido acrescentado um certo

sujeito eacute possiacutevel um justo natildeo homem natildeo eacute possiacutevel um justo natildeo homem

eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo homem natildeo eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo homem

E mais dessas natildeo seratildeo opostas E essas fora daquelas elas satildeo por si mesmas

como os que usam para o nome para algueacutem natildeo homem

E sobre quantos por exemplo o eacute natildeo harmoniza tal como sobre ter

sauacutede e andar sobre esses o mesmo faz assim as coisas que estatildeo postas como

se o eacute fosse atribuido Tal como todo homem tem sauacutede natildeo tem sauacutede todo

homem tem sauacutede todo natildeo homem natildeo tem sauacutede todo natildeo homem pois o

que deve ser dito natildeo eacute natildeo todo homem mas o natildeo eacute que deve ser

98

acrescentado agrave negaccedilatildeo para o homem Pois o todo natildeo significa de modo

universal mas que eacute de modo universal E eacute evidente a partir disto o homem

tem sauacutede natildeo tem sauacutede natildeo homem pois essas diferem daqueles para algo

natildeo de modo universal Como todo ou nenhum acrescenta outro significado

em nada ou que eacute de modo universal do nome afirma ou nega as outras

mesmas eacute preciso acrescentar

E uma vez que a negaccedilatildeo contraacuteria eacute para alguma todo animal eacute justo o

que indica que nenhum animal eacute justo essas satildeo evidentes que jamais seratildeo

nem verdade ao mesmo tempo nem sobre a mesma e as opostas dessas seratildeo

certa vez tal como natildeo todo animal eacute justo e algum animal eacute justo E essas

acompanham para por um lado todo homem natildeo eacute justo o contraacuterio nenhum

homem eacute justo e para outro eacute possiacutevel algum homem justo a oposiccedilatildeo que

natildeo todo homem natildeo eacute justo pois eacute necessidade ser algueacutem Eacute evidente que

tambeacutem sobre as coisas segundo o singular se a coisa verdadeira nega tendo

sido perguntado que tambeacutem afirma a verdade tal como portanto pelo

menos seraacute que Soacutecrates eacute saacutebio Natildeo Portanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio Sobre

as coisas de modo universal o que eacute dito de modo semelhante natildeo eacute verdade e

a negaccedilatildeo tal como a verdade seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio Natildeo

logo todo homem natildeo eacute saacutebio pois essa eacute falsa mas a coisa verdadeira

portanto natildeo todo homem eacute saacutebio e essa eacute a oposta e aquela a contraacuteria

E as opostas segundo os nomes e predicados indeterminados tal como a

respeito do natildeo homem e natildeo justo como precisamente as negaccedilotildees

pareceriam ser sem nome e predicado e natildeo satildeo pois sempre eacute necessidade

ser verdadeiro ou falso agrave negaccedilatildeo e o que tendo dito natildeo homem nada mais do

homem mas tambeacutem algo menos falou a verdade ou mentiu se natildeo

acrescentar algo E significa eacute todo natildeo homem justo a mesma daqueles para

nenhum a oposta em nada para essa eacute a oposta natildeo eacute todo natildeo homem justo e

99

todo natildeo justo natildeo homem para algueacutem significa a mesma nenhum justo natildeo

homem

E os nomes e os predicados as coisas que satildeo trocadas significam a

mesma coisa tal como eacute possiacutevel um homem branco eacute possiacutevel um branco

homem pois se natildeo eacute isso dela existiratildeo mais negaccedilotildees mas tinha sido

indicado que um de um Pois de um eacute um homem branco a negaccedilatildeo natildeo eacute

possiacutevel um homem branco e do eacute possiacutevel um branco homem se natildeo eacute a

mesma negaccedilatildeo para eacute possiacutevel um homem branco Seraacute negaccedilatildeo certamente

natildeo eacute possiacutevel natildeo homem branco ou natildeo eacute possiacutevel homem branco Mas uma

outra negaccedilatildeo por um lado eacute negaccedilatildeo do natildeo eacute possiacutevel homem branco e a

negaccedilatildeo outra por outro lado do eacute possiacutevel um branco homem de maneira

que haveratildeo de ser dois uns Eacute evidente que transportante o nome e o

predicado vem a ser a afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo mesma E o um de muitas ou

muitas coisas eacute o afirmar ou negar de um se natildeo seja um certo um o fato a

partir de muitos o que estaacute jazendo junto natildeo eacute possiacutevel uma afirmaccedilatildeo nem

negaccedilatildeo E digo o um se natildeo for o nome um o que jaz e natildeo seja o um certo

um a partir daqueles tal como o homem de modo igual eacute tambeacutem animal e

biacutepede e manso mas tambeacutem uma certa unidade vem a ser a partir desses e a

partir do branco e do homem e do andar natildeo eacute um De maneira que nem que

algueacutem uma afirmaccedilatildeo afirme uma certa unidade de muitas mas uma voz por

um lado e por outro muitas afirmaccedilotildees nem se essas coisas de um mas de

modo semelhante muitas Se afinal o ato de perguntar a dialeacutetica do ato de

responder eacute o ato de pedir ou da proposiccedilatildeo ou de outra parte da contradiccedilatildeo

e a afirmaccedilatildeo eacute parte de uma certa contradiccedilatildeo natildeo seria um ato de responder

em relaccedilatildeo a essas coisas pois nem seria uma questatildeo nem a verdade E foi

dito nos Toacutepicos a respeito deles Ao mesmo tempo eacute evidente que nem que eacute

ato de questionar eacute dialeacutetico Pois eacute preciso ser dado a partir do ato de

100

questionar ser tomado qualquer um dos dois que quer declarar uma parte da

contradiccedilatildeo Mas eacute preciso definir ao que pergunta qual dos dois eacute este o

homem ou natildeo esse

E uma vez que uns combinados satildeo predicados de modo que uma

unidade eacute todo predicamento dos que satildeo predicados fora e outros

combinados natildeo o que eacute a diferenccedila Pois dizer a verdade do homem tanto

fora o animal como fora o biacutepede e como unidade tanto homem como branco

e isso como unidade mas natildeo se sapateiro e bom tambeacutem sapateiro bom Pois

se que cada um dos dois tambeacutem ambos ao mesmo tempo seratildeo tambeacutem

muitas estranhezas Pois do homem tanto o homem verdadeiro como o branco

como tambeacutem o todo de novo se o branco e o todo como seraacute o homem

branco branco e isso em direccedilatildeo ao indeterminado e de novo muacutesico branco

o que anda e essas muitas coisas misturadas Ainda se Soacutecrates tambeacutem

homem tambeacutem Soacutecrates homem e se homem e biacutepede tambeacutem homem

biacutepede

Eacute evidente que afinal muitas estranhezas andam junto ao dizer se

algueacutem de modo simples haveraacute de colocar as ligaccedilotildees que vem a ser E noacutes

dizemos agora como deve ser posto De fato das coisas que satildeo predicadas

tambeacutem sobre aquelas o predicar anda junto quantas satildeo ditas segundo o

ocorrido ou do mesmo ou o outro do outro essas natildeo seratildeo unas tal como

homem branco eacute tambeacutem muacutesico mas natildeo una o branco e o muacutesico Pois lhes

satildeo por acidente ambas Nem se dizer o muacutesico branco eacute verdadeiro contudo

natildeo seraacute o muacutesico branco algo uno Pois segundo o acidente o branco muacutesico

assim natildeo seraacute o muacutesico branco Por isso nem o sapateiro bom de modo

simples mas animal biacutepede Pois natildeo por acidente Ainda nem quantos

subsistem no outro por isso nem muitas vezes o branco nem o homem

homem animal ou biacutepede pois subsiste no homem o biacutepede e o animal E eacute

101

verdadeiro dizer de algo e de modo simples tal como o homem eacute algum

homem ou branco algum homem branco e natildeo sempre mas quando no que

insiste das oposiccedilotildees algo subsiste dentro para os quais acompanha a

contradiccedilatildeo mas natildeo a verdade mas falsidade tal como dizer o homem

morto eacute homem e quando natildeo subsiste dentro verdade Ou quando subsiste

dentro sempre natildeo verdade e quando natildeo subsiste dentro natildeo sempre a

verdade como precisamente Homero eacute algo tal como poeta Seraacute que tambeacutem

eacute possiacutevel ou natildeo Pois por acidente eacute predicado o eacute de Homero pois que eacute

poeta mas natildeo por si mesmo eacute predicado o eacute de Homero De maneira que

quantos predicados nem estaacute presente um contraacuterio se as palavras satildeo ditas

em lugar dos nomes e satildeo predicadas por elas mesmas e natildeo por acidente

sobre essas o que tambeacutem de modo simples seraacute dizer a verdade E o que natildeo

eacute que eacute opinaacutevel natildeo o que eacute verdade dizer algo Pois opiniatildeo dela natildeo eacute que

eacute mas o que natildeo eacute

E devem-se examinar dessas que estatildeo delimitadas como as negaccedilotildees e

afirmaccedilotildees satildeo umas com as outras as do ser possiacutevel e do natildeo possiacutevel e do

eventual e o natildeo eventual e a respeito do privado de possibilidade e do

necessaacuterio Pois haacute algumas aporias Pois se a partir das combinadas essas

contradiccedilotildees se opotildeem umas agraves outras quantas segundo ser e o natildeo ser se

ordenam tal como a negaccedilatildeo do ser homem eacute o natildeo ser homem e natildeo o ser

natildeo homem e a negaccedilatildeo do ser homem branco eacute o natildeo ser homem branco

mas natildeo o ser natildeo homem branco Pois se a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo de tudo

seraacute verdadeiro dizer a madeira ser um homem natildeo branco E se assim

tambeacutem em quantas o ser natildeo se acrescenta pois faraacute a mesma coisa ou o que

eacute dito em lugar do ser tal como da negaccedilatildeo de homem caminha natildeo o natildeo

homem caminha mas o homem natildeo caminha pois em nada difere dizer o

homem caminha ou o homem eacute o que caminha de maneira que se assim em

102

toda parte tambeacutem a negaccedilatildeo do ser possiacutevel o natildeo ser possiacutevel mas natildeo o

natildeo possiacutevel ser E parece o mesmo possiacutevel tanto ser como natildeo ser Pois cada

coisa que eacute possiacutevel ser cortado ou caminhar tambeacutem eacute possiacutevel natildeo caminhar

e natildeo ser cortado e o discurso que assim todo o possiacutevel natildeo sempre se ativa

de forma que tambeacutem nele subsistiraacute a negaccedilatildeo pois eacute possiacutevel o que

concerne ao caminhar natildeo caminhar e o possiacutevel de ver tambeacutem natildeo ser visto

Mas na verdade eacute privado de possibilidade da mesma serem verdadeiras as

asserccedilotildees opostas Natildeo portanto essa negaccedilatildeo pois anda junto a partir dessas

ou dizer o mesmo e negar ao mesmo tempo dela ou natildeo em relaccedilatildeo ao ser e

natildeo ser as coisas que se acrescentam virem a ser asserccedilotildees e negaccedilotildees Se

afinal aquilo eacute privado de possibilidade isso seria possiacutevel de escolher

Portanto eacute a negaccedilatildeo do ser possiacutevel o natildeo ser possiacutevel E o mesmo discurso

tambeacutem eacute a respeito do eventual pois tambeacutem desse a negaccedilatildeo eacute natildeo ser

eventual E tambeacutem sob os outros do mesmo tipo tal como do necessaacuterio e do

privado de possibilidade Pois vem a ser assim como precisamente os atos de

acrescentar sobre aqueles o ser e o natildeo ser e as coisas subjazentes por um

lado branco e por outro homem assim laacute o ser vir a ser como sujeito e o ser

possiacutevel e ser eventual os que separam os atos de acrescentar como

precisamente sobre aqueles o ser e o natildeo ser a verdade de modo semelhante

essas sobre o ser possiacutevel e o ser natildeo possiacutevel E do eacute possiacutevel natildeo ser a

negaccedilatildeo o natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Por isso tambeacutem pareceria acompanhar uns para os outros as asserccedilotildees

possiacuteveis natildeo ser natildeo possiacutevel natildeo ser Pois eacute possiacutevel mesmo ser e natildeo ser

pois as desses tipos natildeo satildeo as contradiccedilotildees de uns para os outros Mas

possiacutevel ser e natildeo possiacutevel ser jamais ao mesmo tempo Pois satildeo opostas Pelo

menos em nada possiacutevel natildeo ser e natildeo possiacutevel natildeo ser jamais ao mesmo

tempo E de maneira semelhante tambeacutem a negaccedilatildeo do eacute necessaacuterio ser natildeo

103

eacute eacute necessaacuterio natildeo ser mas o natildeo eacute necessaacuterio ser E do eacute necessaacuterio natildeo ser

o natildeo eacute necessaacuterio natildeo ser E do ser privado de possibilidade natildeo privado de

possibilidade natildeo ser mas natildeo privado de possibilidade ser E do privado de

possibilidade natildeo ser o natildeo privado de possibilidade natildeo ser E de modo

universal como precisamente foi dito o ser e o natildeo ser eacute preciso colocar como

as coisas subjazentes e em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo conjugar essas

coisas que fazem em relaccedilatildeo ao ser e ao natildeo ser E eacute bom julgar ser essas

asserccedilotildees que correspondem eacute possiacutevel natildeo possiacutevel eventual natildeo eventual

privado de possibilidade natildeo privado de possibilidade necessaacuterio natildeo

necessaacuterio verdade natildeo verdade

E tambeacutem as consequumlecircncias vecircm a ser segundo a razatildeo assim para as

que satildeo colocadas pois para o possiacutevel ser como para o ser eventual pois isso

vira ao contraacuterio para aquilo tanto o natildeo privado de possibilidade ser como

tambeacutem o natildeo necessaacuterio ser E para o possiacutevel ser natildeo e para o eventual natildeo

ser e natildeo necessaacuterio natildeo ser e natildeo privado de possibilidade natildeo ser e para o

natildeo possiacutevel ser e natildeo eventual ser o necessaacuterio natildeo ser e o privado de

possibilidade ser e para o natildeo possiacutevel natildeo ser e para o natildeo eventual natildeo ser o

necessaacuterio ser e o privado de possibilidade natildeo ser E examine a partir do

plano como noacutes dizemos

possiacutevel ser natildeo possiacutevel ser

eventual ser natildeo eventual ser

natildeo privado de possibilidade ser ser privado de possibilidade ser

natildeo necessaacuterio ser necessaacuterio natildeo ser

possiacutevel natildeo ser- natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Eventual natildeo ser natildeo eventual natildeo ser

104

Natildeo privado de possibilidade natildeo ser privado de possibilidade natildeo ser

Natildeo necessaacuterio natildeo ser necessaacuterio ser

Acompanha afinal por um lado de modo contraditoacuterio e por outro lado

de modo contraacuterio o privado de possibilidade e natildeo privado de possibilidade

para o eventual e para o possiacutevel e para o natildeo eventual como para o natildeo

possiacutevel pois para o possiacutevel ser a negaccedilatildeo do privado de possibilidade e a

afirmaccedilatildeo para a negaccedilatildeo pois para o natildeo possiacutevel ser privado possibilidade

ser pois a privaccedilatildeo de possibilidade ser eacute afirmaccedilatildeo e a natildeo privaccedilatildeo de

possibilidade a negaccedilatildeo

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim

mas as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute

necessidade natildeo ser o eacute necessidade ser pois admite ser verdadeiro sob o

mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio E a causa do

natildeo acompanhar de modo semelhante para os outros que de modo contraacuterio o

privado de possibilidade atribui para o necessaacuterio o que mesmo pode pois se

privado de possibilidade ser eacute necessaacuterio natildeo isso ser mas natildeo ser e se eacute

privado de possibilidade natildeo ser isso eacute necessidade ser de maneira que se

aquelas de modo semelhante para o possiacutevel e para o natildeo possiacutevel essas a

partir da contraacuteria uma vez que significa a mesma e o necessaacuterio e o privado

de possibilidade mas como precisamente foi dito de modo contraacuterio

Certamente eacute privado de possibilidade assim jazer as contradiccedilotildees do

necessaacuterio Pois o necessaacuterio eacute possiacutevel ser pois se natildeo a negaccedilatildeo

acompanha pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se natildeo possiacutevel

ser privado de possibilidade ser logo eacute privado de possibilidade ser

necessaacuterio ser o qual precisamente eacute descabido Mas de fato para o que pelo

menos possiacutevel ser acompanha o natildeo privado de possibilidade ser e para esse

105

o natildeo eacute necessaacuterio De maneira que anda junto o eacute necessaacuterio e o natildeo eacute

necessaacuterio o que eacute descabido Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser acompanha

para o possiacutevel ser nem o necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos admitem

andarem juntos e desses qual dos dois seja verdade nenhum seraacute aquela

verdade pois ao mesmo tempo possiacutevel ser e possiacutevel natildeo ser e se eacute

necessidade ser ou natildeo ser natildeo seraacute possiacutevel ambos Ele abandona certamente

o natildeo necessaacuterio natildeo ser para acompanhar o possiacutevel ser pois essa verdade

tambeacutem do necessaacuterio ser Pois tambeacutem essa contradiccedilatildeo ver a ser para o que

acompanha para o natildeo possiacutevel ser pois para aquele o privado de

possibilidade ser acompanha o ser e o necesaacuterio natildeo ser do qual o natildeo

necessaacuterio natildeo ser eacute negaccedilatildeo Logo acompanham tambeacutem essas as

contradiccedilotildees segundo o modo que foi dito e assim o que estaacute sendo colocado

anda junto a nada privado de possibilidade

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o possiacutevel

ser Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo

possiacutevel ser E se algum natildeo declarasse essa ser contradiccedilatildeo eacute necessidade

dizer o possiacutevel natildeo as quais exatamente ambas falsas satildeo do necessaacuterio ser

Mas de fato de novo o mesmo parece ser possiacutevel ser cortado e natildeo ser

cortado e ser e natildeo ser de maneira que seraacute o necessaacuterio ser eventual natildeo ser

E isso eacute falso Eacute evidente de fato que natildeo todo possiacutevel ou ser ou andar

tambeacutem as coisas opostas satildeo possiacuteveis mas estaacute sobre as quais natildeo eacute

verdade Em primeiro lugar sobre as possiacuteveis natildeo segundo a razatildeo tal como

o fogo eacute teacutermico tambeacutem tem possibilidade privada de razatildeo as possibilidades

por um lado com razatildeo agraves mesmas de muitas e das contraacuterias e as

possibilidades por outro lado privadas de razatildeo natildeo todas mas como

precisamente foi dito o fogo natildeo eacute possiacutevel aquecer e natildeo aquecer nem

quantas outras sempre ativam algumas certamente satildeo possiacuteveis tambeacutem das

106

coisas segundo as possibilidades privadas de razatildeo ao mesmo tempo as

opostas mas essa foi dita graccedilas dessa que natildeo toda possibilidade das

opostas nem quantas satildeo ditas segundo o mesmo aspecto e algumas

possibilidades satildeo homocircnimas pois o possiacutevel eacute dito natildeo de modo simples

mas a coisa verdadeira como sendo atividade tal como eacute possiacutevel andar que

anda e em resumo possiacutevel ser que jaacute eacute segundo a atividade o que eacute dito eacute

possiacutevel e o que seria atividade tal como eacute possiacutevel andar o que se andassem

Tambeacutem essa possibilidade somente eacute sobre os moacuteveis e aquela tambeacutem

sobre os privados de movimento em ambas eacute verdadeiro dizer o natildeo privado

de possibilidade andar ou ser e jaacute tanto o que anda e o que ativa e o possiacutevel

de andar Assim afinal o possiacutevel por um lado natildeo eacute verdadeiro dizer de modo

simples do necessaacuterio e por outro eacute verdadeiro De maneira que uma vez que

por meio do em parte acompanha o de modo universal por meio a partir da

necessidade para o que eacute acompanha o ser possiacutevel natildeo certamente tudo E eacute

de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio e o natildeo necessaacuterio de todos ou ser ou

natildeo ser e as outras coisas como eacute preciso examinar as coisas que

acompanham para essas

Eacute evidente de fato a partir das coisas ditas que o que eacute a partir da

necessidade eacute segundo a atividade de maneira que se primeiras satildeo as sempre

tempo tambeacutem a atividades primeiras de modo possiacutevel E umas satildeo a

atividades sem do modo possiacutevel tal como as primeiras essecircncias e outras

com o modo possiacutevel as quais primeiras satildeo pela natureza e as uacuteltimas pelo

tempo e outras jamais satildeo atividades mas somente possibilidades

E qual dos dois eacute contraacuterio agrave afirmaccedilatildeo pela negaccedilatildeo ou a afirmaccedilatildeo

pela afirmaccedilatildeo e a razatildeo pela razatildeo para o que diz que todo homem eacute justo

para nenhum homem eacute justo ou para todo homem eacute justo todo homem eacute

injusto Tal como Caacutelias eacute justo natildeo eacute Caacutelias justo Caacutelias eacute injusto qual

107

dessas coisas eacute contraacuteria Pois se umas acompanham na voz para outras no

pensamento imediato e laacute a opiniatildeo contraacuteria eacute do contraacuterio tal como que

todo homem eacute justo para todo homem eacute injusto tambeacutem eacute necessaacuterio ter de

modo semelhante sobre as afirmaccedilotildees na voz E se nem laacute a opiniatildeo do

contraacuterio eacute contraacuteria nem a afirmaccedilatildeo para a afirmaccedilatildeo seraacute contraacuteria mas a

negaccedilatildeo que foi dita De maneira que deve ser examinada qual opiniatildeo

verdadeira por meio da opiniatildeo falsa eacute contraacuteria qual das duas a da negaccedilatildeo

ou a contraacuteria eacute a que se pensa E digo assim eacute alguma opiniatildeo verdadeira do

bem que eacute bem e outra que natildeo eacute bem falsa e outra que eacute mal qual das duas

dessas satildeo contraacuterias para a verdade E se eacute uma eacute contraacuteria a qual (Falso de

fato julgar para isso dividir as opiniotildees contraacuterias das que satildeo contraacuterias pois

do bem que eacute bem e do mal que eacute mal a mesma talvez tambeacutem verdade quer

a muitos quer a um e essas satildeo contraacuterias mas natildeo as contraacuterias satildeo das

contraacuterias mas mais de modo contraacuterio)

Se de fato eacute do bem que eacute a opiniatildeo boa e eacute que o natildeo bem e eacute que algo

outro que natildeo subsiste nem a tal subsistir (de fato das outras nem deve ser

colocado nem quantas pensam subsistir o que natildeo subsiste nem quantas natildeo

subsistir o que subsiste pois infinitos ambos tambeacutem quantos pensam

subsistir o que natildeo subsiste e quantos natildeo subsistir o que subsiste mas em

quantos o engano eacute e essas a partir das quais as geraccedilotildees e a partir das

oposiccedilotildees as geraccedilotildees como tambeacutem os enganos) se certamente o bem tanto

eacute bem como natildeo mal e o por si mesmo e o pelo ocorrido (pois ocorrido natildeo eacute

para o mal mesmo) e mais a verdade de cada um por si mesmo e o falso se

precisamente tambeacutem verdade O falso certamente que o bem natildeo eacute o bem do

que subsiste por si mesmo e o falso do que eacute mal do segundo acidente como

mais seria falso do bem o falso da negaccedilatildeo ou o falso do contraacuterio E

enganado mais a respeito daquele o que tem por opiniatildeo o contraacuterio pois as

108

coisas contraacuterias da maioria diferem a respeito do mesmo E se as contraacuterias

dessas satildeo certamente outras e mais contraacuterias a da contradiccedilatildeo eacute evidente

que essa seria a contraacuteria E a de que mal estaacute misturada ao mal pois tambeacutem

que eacute necessaacuterio um natildeo bem considerar o mesmo

E ainda se eacute preciso ter tambeacutem sobre os outros de modo semelhante

tambeacutem pareceria ser dito bem para essa Pois ou em toda parte da contradiccedilatildeo

ou de nenhuma E para quantos natildeo satildeo contraacuterias a respeito desses eacute falsa a

oposta para a verdade tal como estaacute falseado a que julga o homem natildeo

homem Se certamente essas satildeo contraacuterias tambeacutem as outras as da

contradiccedilatildeo

Ainda de modo semelhante tem a do bem que eacute bem e a do natildeo bem que

natildeo eacute bem e para essas acrescentando a do bem que natildeo eacute bem e a do natildeo bem

que eacute bem Certamente para a do natildeo bem que natildeo eacute bem para a opiniatildeo que eacute

verdadeira que eacute contraacuteria Pois natildeo de fato a que diz que eacute mal pois ao

mesmo tempo seria de algum modo verdade e jamais a verdade seria contraacuteria

agrave verdade Pois eacute algo natildeo bom mau como admite ao mesmo tempo ser as

verdades Nem por sua vez a que natildeo eacute mal [pois a verdade tambeacutem eacute essa]

pois ao mesmo tempo natildeo bem eacute contraacuteria a do natildeo bem que eacute bem [pois

falsa verdade eacute essa] Como tambeacutem a do bem que natildeo eacute bem para do bem que

eacute bem

E eacute evidente que nem haverei de diferenciar nem que honremos de

modo universal a afirmaccedilatildeo pois a negaccedilatildeo de modo universal seraacute contraacuteria

tal como para o que opina a opiniatildeo que todo bem eacute bem a que nenhum dos

bens eacute bem Pois a do bem que eacute bem se o bem de modo universal ela eacute para

o que opina que algo seja bem que eacute bem e essa nem difere do que tudo o que

seja bem eacute bem E de modo semelhante tambeacutem sobre o natildeo bem

109

Como se precisamente sobre a opiniatildeo assim tem e satildeo as afirmaccedilotildees

na voz e negaccedilotildees siacutembolos das afecccedilotildees na alma eacute evidente que tambeacutem por

meio da afirmaccedilatildeo contraacuteria a negaccedilatildeo a respeito do mesmo de modo

universal tal como para que todo bem eacute bem ou que todo homem eacute bem a que

nenhum ou para nenhum e de modo contraditoacuterio que natildeo toda coisa ou natildeo

todo homem E eacute evidente tambeacutem que as coisas verdadeiras para a verdade

natildeo admitem ser contraacuterias nem em relaccedilatildeo a opiniatildeo nem em relaccedilatildeo a

contradiccedilatildeo pois contraacuterias satildeo as referentes as opostas e referentes a essas

admitem ser verdadeiras o mesmo e ao mesmo tempo natildeo admitem subsistir

as contraacuterias para o mesmo

110

Comentaacuterio- PERI ERMHNEIAS

bull Capiacutetulo I A relaccedilatildeo entre a ausecircncia de movimento da alma por

si mesma e alma como possibilidade e as vozes e enunciados

simples

A dificuldade de compor um meacutetodo seguro para avanccedilar nos caminhos

da alma na expressatildeo aristoteacutelica decorre da falta de ordem significativa e o

que isto significa enquanto categoria e enunciado Por outro lado significa um

certo encontro entre as coisas materiais e a alma assim como a contemplaccedilatildeo

eacute tambeacutem um encontro deste tipo ou a irritaccedilatildeo Certamente eacute dificiacutelimo

segundo Aristoacuteteles falar da alma mas eacute muito mais difiacutecil sem um meacutetodo

que contenha ordenaccedilatildeo e tempo Nas Categorias ele exemplifica que sem a

ligaccedilatildeo da diferenccedila com a igualdade se torna impossiacutevel qualquer

significaccedilatildeo pois equivaleria a dizer que algueacutem distingue algo sem

diferenccedila32 e sem loacutegica33

32 The Stranger has said that not being is one of the kinds of being that are and not

something that does exist at all [267b7-8] All kinds of being ldquoarerdquo or have existence Yet

these kinds of beings ldquoare notrdquo being itself He seeks to or have existence Yet these kinds

of beings ldquoare notrdquo being itself He seeks to show the consistency of this position through

appealing to participation in various forms ldquoNotrdquo or negation in general signifies

participation in the Form of the other or Difference Moreover for something to participate

in Difference requires it to participate in yet more Forms For Difference is ldquoDifference

fromrdquo and so requires an additional object from which to differ Eg lsquoSocrates is not

beautifulrdquo asserts that Socrates is other than beautiful

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 40)

111

Die Einheit und Abgegrenztheit der Wortbedeutungen bildet den Kerngehalt aller

transzendentalpragmatischen Argumente in Met IV Aristoacuteteles rechtfertigt die

Bedeutungsgrenzen durch den Aufweis daB Worte mit nicht definiter Bedeutung nicht

mehr als Instrumente von Kommunikation Verwendung finden koumlnnen Ein Wort muB

etwas Bestimmtes bedeuten und dies kann es nur wenn es die formale Bedingung erfuumlllt

nicht alles zu bedeuten Es muB also zumindest einen weiteren Begriff geben gegen den

die Bedeutung dieses Wortes different ist Folglich muumlsse ein Wort-so Aristoteles-

entweder ein ldquoSordquo oder ein ldquoNicht Sordquo bedeuten

A unidade e delimitaccedilatildeo da significaccedilatildeo da palavra constroacutei o conteuacutedo central de todo

argumento transcendental pragmaacutetico na Metafiacutesica IV Aristoacuteteles explica as delimitaccedilotildees

do significado atraveacutes da demonstraccedilatildeo que a palavra com uma significaccedilatildeo natildeo definida

natildeo mais pode encontrar aplicaccedilatildeo como instrumento de comunicaccedilatildeo Uma palavre deve

significar alguma coisa determinada e essa pode isso somente se isso preencher a condiccedilatildeo

formal de significar natildeo tudo Isso deve dar no miacutenimo um conceito alargado em direccedilatildeo

ao qual a significaccedilatildeo dessa palavra eacute diferente

(Hafemann- Aristotelesrsquo Tranzendentaler Realismus- paacutegina 59)

33 Ein Spezifikum der Ordnung logisch-semantischer Grundkategorien des Aristoteles

besteht darin daB die Negation anders als in den modernen Logik nicht uumlber

Warheitswerttabelle definiert ist Statt dessen findet sich hier die Konzeption einer

praumldikativen Negation bei der das negative Praumldikat (zB ldquoist nicht hellrdquo) eine formale

Klammer fuumlr alternative Bestimmungen bildet (Zu sagen daB ein Subjekt nicht hell ist

kann dann zB besagen daB es im Sinne eines differenten Begriffs etwa ldquodunkelrdquo

bestimmt ist) Um especiacutefico da ordem loacutegico-semacircntica das categorias fundamentais de Aristoacuteteles

consiste em que a negaccedilatildeo eacute outra daquela que na loacutegica moderna pois natildeo eacute definida sobre

uma tabela de valor de verdade Ao contraacuterio dessa se encontra aqui uma concepccedilatildeo de uma

negaccedilatildeo predicativa (por exemplo natildeo eacute claro) constroacutei-se um parenteses formal para

determinaccedilotildees alternativas (Para dizer que um sujeito natildeo eacute claro pode-se por exemplo

dizer que isto num sentido de um conceito diferente alguma coisa eacute determinada ldquoescurardquo)

(Hafemann- Aristotelesrsquo Tranzendentaler Realismus- p 3)

112

ndashπρῶτον microὲν οὖν δῆλον ὡς τοῦτό γ αὐτὸ ἀληθές ὅτι σηmicroαίνει τὸ ὄνοmicroα τὸ

εἶναι ἢ microὴ εἶναι τοδί ὥστ οὐκ ἂν πᾶν οὕτως καὶ οὐχ οὕτως ἔχοιmiddot ἔτι εἰ τὸ

ἄνθρωπος σηmicroαίνει ἕν ἔστω τοῦτο τὸ ζῷον δίπουν λέγω δὲ τὸ ἓν σηmicroαίνειν

τοῦτοmiddot εἰ τοῦτ ἔστιν ἄνθρωπος ἂν ᾖ τι ἄνθρωπος τοῦτ ἔσται τὸ ἀνθρώπῳ

εἶναι

Em primeiro lugar afinal eacute evidente que assim como pelo menos isso eacute a

coisa verdadeira mesma que o nome significa o ser e o natildeo ser desse de

maneira que natildeo tudo seria assim ou natildeo assim ainda se o homem significa

unidade seja isso animal biacutepede E digo a unidade significar isso E se isso eacute

o homem seja algum homem Isso seraacute o ser para o homem

(Metafiacutesica-1006a30-34)

Tambeacutem enfatiza que esta relaccedilatildeo se constitui enquanto nome e

predicado Quando Aristoacuteteles apresenta as trecircs possibilidades de

significacircncia homocircnimos sinocircnimos e parocircnimos e na sequumlecircncia a

possibilidade de ligaccedilatildeo e da natildeo ligaccedilatildeo e antes de apresentar as categorias

desenvolve mais duas propostas de significacircncia ou seja a de natildeo dizer do

sujeito e natildeo estar no sujeito e a de se ter uma razatildeo da essecircncia para todos os

nomes Na verdade demonstra a impossibilidade das duas uacuteltimas porque natildeo

estaria presente justamente a diferenccedila por meio do nuacutecleo loacutegico A

possibilidade de ser outro jaacute estaacute presente enquanto alimento e crescimento e

estaacute especificada em vaacuterias passagens do Peri Yuxh=j como por exemplo

416b12

113

e)pei d ou)qen trefetai mh metecon zwh=j to e)myucon a)n ei)h sw=ma to

trefomenon h(=| e)myucon w(ste kai h( trofh proj e)myucon e)sti kai ou)

kata sumbebhkoj e)sti d e(teron trofh=| kai au)xhtikw=| ei)=nai

E uma vez que nada se nutre natildeo participando da vida o animado seria um

corpo que eacute nutrido pelo que animado como precisamente tambeacutem o

alimento eacute em relaccedilatildeo ao animado e natildeo segundo o ocorrido Eacute possiacutevel ser

outro com o alimento e com o crescimento

Ou ainda em outra passagem

œoike d oUgrave mOgravenon tOtilde thellip tradesti gnicircnai crraquosimon enai prOtildej tOtilde qewrAacutesai

tbrvbarj abdquothellipaj ticircn sumbebhkOgravetwn talsaquoj oUgraveshellipaij (eacutesper traden tolsaquoj maqraquomasi thellip

tOtilde eUgraveqYacute kaˆ tOtilde kampUacutelon Agrave thellip grammfrac34 kaˆ tradephellippedon prOtildej tOtilde katidelsaquon

pOgravesaij Ntilderqalsaquoj aƒ toagrave trigegravenou gwnhellipai Daggersai) centllbrvbar kaˆ centnpoundpalin tbrvbar

sumbebhkOgraveta sumbpoundlletai mšga mšroj prOtildej tOtilde ebdquodšnai tOtilde thellip tradestinmiddot tradepeidbrvbarn gbrvbarr œcwmen centpodidOgravenai katbrvbar tfrac34n fantashellipan perˆ ticircn

sumbebhkOgravetwn Agrave ppoundntwn Agrave ticircn plehellipstwn tOgravete kaˆ perˆ tAacutej oUgraveshellipaj

rsaquoxomen lšgein kpoundllistamiddot ppoundshj gbrvbarr centpodehellipxewj centrcfrac34 tOtilde thellip tradestin eacuteste

kaq Oacutesouj ticircn ETHrismicircn mfrac34 sumbahellipnei tbrvbar sumbebhkOgraveta gnwrhellipzein centllbrvbar

mhd ebdquokpoundsai perˆ aUgraveticircn eUgravemaršj dAacutelon Oacuteti dialektikicircj eDaggerrhntai kaˆ

kenicircj currenpantej centporhellipan d œcei kaˆ tbrvbar ppoundqh tAacutej yucAacutej pOgraveterOgraven tradesti

ppoundnta koinbrvbar kaˆ toagrave œcontoj Agrave œsti ti kaˆ tAacutej yucAacutej Daggerdion aUgravetAacutejmiddot

toagraveto gbrvbarr labelsaquon mn centnagkalsaquoon oUgrave =regdion dš fahellipnetai d ticircn mn

plehellipstwn oUgraveqn yenneu toagrave segravematoj ppoundscein oUgraved poielsaquon oŒon

114

Ntilderghellipzesqai qarrelsaquon tradepiqumelsaquon Oacutelwj abdquosqpoundnesqai mpoundlista d œoiken

bdquodhellipJ tOtilde noelsaquonmiddot ebdquo d tradestˆ kaˆ toagraveto fantashellipa tij Agrave mfrac34 yenneu fantashellipaj

oUgravek tradendšcoit umln oUgraved toagravet yenneu segravematoj enai

E parece natildeo somente uacutetil o conhecer o que eacute em relaccedilatildeo a contemplar as

causas das atribuiccedilotildees das essecircncias (como precisamente nas matemaacuteticas o

que eacute a coisa reta e a coisa curva e o que eacute a linha e a superfiacutecie em relaccedilatildeo a

conhecer a fundo a quantos retos os acircngulos do triangulo satildeo iguais) mas

tambeacutem em sentido contraacuterio as coisas ocorridas contribuem em grande parte

em relaccedilatildeo a conhecer o que eacute Pois quando noacutes temos transmitir a respeito

das coisas ocorridas conforme a fantasia ou de todas ou da maioria entatildeo

tambeacutem a respeito da essecircncia noacutes diremos muitiacutessimo bem Pois o princiacutepio

de toda a demonstraccedilatildeo eacute o que eacute de maneira que as coisas ocorridas natildeo

contribuem para conhecer segundo quantas das definiccedilotildees mas nem imaginar

a respeito deles de modo faacutecil eacute evidente que todas foram ditas de modo

dialeacutetico e vazio As afecccedilotildees da alma tambeacutem tecircm uma dificuldade seraacute que

todas as coisas satildeo comuns tambeacutem do que eacute ou eacute alguma coisa proacutepria da

proacutepria alma Pois eacute necessaacuterio tomar isso mas natildeo eacute faacutecil E parece da

maioria nem sofrer sem o corpo nem fazer tal como se irritar ter coragem

desejar em resumo sentir e sobretudo parece o pensar de modo proacuteprio e se

alguma fantasia eacute tambeacutem isso ou natildeo sem a fantasia isso natildeo se admitiria

ser em nada sem o corpo

(Peri Yuxh=j- 402b19)

Ou ainda em Peri Yuxh=j 425b4

115

tpara d centllordflwn aacutedia katpara sumbebhkrsquoj aNtildesqpoundnontai aEacute aNtildesqordfseij oŸc

Œ aŸtaOuml centll Œ mOumla rdquotan sectma genhtai π aaacutesqhsij ocircpagrave toDagger aŸtoDagger oaringon

coliexclj rdquoti pikrpara kaagrave xanqh oŸ gparar daelig e)teraj ge trsquo eNtildepeatilden rdquoti bullmfw

e(n dirsquo kaagrave centpatcopytai kaagrave e(an œ xanqldquon colaelign oaacuteetai e=i)nai zhthseie

d a)n tij tinoj e(neka pleiouj e)comen ai)sqhseij a)ll ou) mian monhn

h) o(pwj h(=tton lanqanh| ta a)kolouqou=nta kai koina oi(=on kinhsij kai

megeqoj kai a)riqmoj ei) gar h)=n h( o)yij monh kai au(th leukou=

e)lanqanen a)n ma=llon ka)n e)dokei tau)ton ei)=nai panta dia to

a)kolouqei=n a)llhloij a(ma crw=ma kai megeqojnu=n d e)pei kai e)n

e(terw| ai)sqhtw=| ta koina u(parcei dh=lon poiei= o(ti a)llo ti e(kaston

au)tw=n

E as sensaccedilotildees sentem os proacuteprios umas das outras segundo o ocorrido natildeo

enquanto essas mas enquanto unidade quando junto ocorre uma sensaccedilatildeo

sobre o mesmo tal como a bile que eacute amarga e amarela (pois de fato natildeo

outras pelo menos cabe o dizer que ambas satildeo um) e por isso tambeacutem se

engana se pelo amarelo supotildee ser bile Poder-se-ia investigar porque temos

um nuacutemero maior de sensaccedilotildees mas natildeo somente uma Certamente de modo

que natildeo passem menos desapercebidos os sensiacuteveis que acompanham tambeacutem

os comuns tal como a movimentaccedilatildeo tanto a magnitude como o nuacutemero pois

se existisse soacute a visatildeo e essa eacute do branco mais desapercebido ainda

pareceria ser o mesmo pelo acompanhar umas as outras cor e magnitude E

agora jaacute que tambeacutem os comuns subsistem em outro dos sensiacuteveis torna

claro que cada um deles eacute algo diferente

116

Ou ainda em 426a1

ei) dh e)stin h( kinhsij kai h( poihsij kai to paqoj$ e)n tw=| kinoumenw|

a)nagkh kai ton yofon kai thn a)kohn thn kat e)nergeian e)n tw=| kata

dunamin ei)=nai h( gar tou= poihtikou= kai kinhtikou= e)nergeia e)n tw=|

pasconti e)gginetai dio ou)k a)nagkh to kinou=n kinei=sqai h( men ou)=n

tou= yofhtikou= e)nergeia e)sti yofoj h) yofhsij h( de tou= a)koustikou=

a)koh h) a)kousij

Se de fato o ato de mover (tambeacutem o ato de fazer e a afecccedilatildeo) estaacute no que estaacute

se movimentando eacute necessaacuterio tambeacutem o som e a audiccedilatildeo ser segundo a

atividade na possibilidade pois o ato do concernente ao fazer e do

concernente ao movimento vem a ser no que eacute afetado por isso natildeo eacute

necessaacuterio o que move mover-se34 O ato do concernente ao som eacute som ou

ato de soar e do concernente ao ouvir eacute o que se ouve ou ato de ouvir

Ou em 426a15

e)pei de mia men e)stin e)nergeia h( tou= ai)sqhtou= kai tou= ai)sqhtikou=

to d ei)=nai e(teron a)nagkh a(ma fqeiresqai kai swzesqai thn ou(tw

legomenhn a)kohn kai yofon kai cumon dh kai geu=sin kai ta a)lla

o(moiwj

E uma vez que eacute uma a atividade do possiacutevel de sentir e do concernente agrave 34 O negrito eacute meu

117

sensaccedilatildeo o ser eacute outro eacute necessidade perder-se e conservar-se a assim

chamada audiccedilatildeo e som e as demais sensaccedilotildees de modo similar

Assim acontece tambeacutem na Fiacutesica 185a32-b4

Μέλισσος δὲ τὸ ὂν ἄπειρον εἶναί φησιν ποσὸν ἄρα τι τὸ ὄν τὸ γὰρ ἄπειρον

ἐν τῷ ποσῷ οὐσίαν δὲ ἄπειρον εἶναι ἢ ποιότητα ἢ πάθος οὐκ ἐνδέχεται εἰ microὴ

κατὰ συmicroβεβηκός εἰ ἅmicroα καὶ ποσὰ ἄττα εἶεν ὁ γὰρ τοῦ ἀπείρου λόγος τῷ

ποσῷ προσχρῆται ἀλλ᾽ οὐκ οὐσίᾳ οὐδὲ τῷ ποιῷ εἰ microὲν τοίνυν καὶ οὐσία ἔστι

καὶ ποσόν δύο καὶ οὐχ ἓν τὸ ὄν εἰ δ᾽ οὐσία microόνον οὐκ ἄπειρον οὐδὲ

microέγεθος ἕξει οὐδέν ποσὸν γάρ τι ἔσται

E Melisso diz ser o que eacute indeterminado Portanto o que eacute um quanto pois

indeterminado no quanto e essecircncia ser indeterminada ou qualidade ou

afecccedilatildeo natildeo aceita se natildeo segundo o ocorrido se ao mesmo tempo tambeacutem

quantos fossem algumas coisas pois o discurso do indeterminado serve-se

pelo quanto mas natildeo pela essecircncia e nem pela qualidade Se tambeacutem com

certeza a essecircncia eacute tambeacutem quantidade dois e natildeo um satildeo o que eacute e se

essecircncia somente natildeo eacute indeterminado nem teraacute grandeza nenhuma Pois

que seraacute um quanto

Do meu ponto de vista existe uma correspondecircncia entre os enunciados e o

mundo tanto real como o de conceitos Toda a filosofia grega estaacute baseada

nesta correspondecircncia Dentro da fiosofia grega Aristoacuteteles eacute quem soube

melhor compor e estabelecer a partir da incerteza visando agrave estrutura de

118

mateacuteria e forma Eacute digno de nota que Aristoacuteteles utiliza expressotildees como o(j

tij ou tode ti ou to ti h)=n e outras que estabelecem o princiacutepio do certo

incerto que por sua vez se conectam diretamente com a relaccedilatildeo da incerteza

que se torna clara e por sua vez ordenada pela razatildeo Esta incerteza vem a ser

posteriormente atualizada e realizada Na verdade estaacute em jogo a questatildeo da

relaccedilatildeo com as coisas que existem35

35 A respeito do tode ti diz Hicks no seu comentaacuterio do Peri yuxh=j A determinate something A technical expression for a concrete particular thing From this

man this house this tree this stone we generalize ldquothis somethingrdquo The importance of the

technical term consists in the Aristotelian doctrine that it is in such concrete particulars and

not in the universals that reality primarily resides Matter considered in itself is

indeterminate unless and until it is determined by union with form

(Hicks-De Anima p 307- nota a7)

Like the ldquoti mh o)nrdquo construction the ldquoo(per o)n tirdquo construction suggests that ldquoo)nrdquo

(being) or ldquoe)stinrdquo (is) can and should be qualified further to be is to be something and

that more than one qualification is possible

(Back- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 57)

For lsquotode tirsquo suggests a specification being lsquoa this there somewhatrsquo of what has being per

se or real existence

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 92)

Moreover matter cannot be specified further as being in one or another particular way

(tode ti)

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 90)

119

Tanto nas Categorias como no Peri ( Ermeneiaj as coisas ocorridas

foram descartadas como se fossem natildeo essenciais e tratadas como meros

acidentes dentro da tradiccedilatildeo formalista Na verdade elas satildeo possibilidades e

atuam como o movimento na alma Os meios atualizam este movimento

enquanto eles satildeo possibilidades As vozes simples e os enunciados simples soacute

podem se concretizar a partir das afecccedilotildees na alma Jaacute que natildeo eacute possiacutevel

comungar do eterno e do divino de maneira contiacutenua mas em aspecto isso

permanece natildeo o mesmo mas tal qual o mesmo Para essa expressatildeo de

atualizaccedilatildeo Aristoacuteteles utiliza uma linguagem particular que junta as duas

possibilidades a do semelhante pelo semelhante pela do contraacuterio pelo

contraacuterio

dittw=j de to ou(= e(neka to te ou(= kai to w(=|

Nach Aristoteles haben bereits die Vorsokratiker (implizit) und Platon (explizit) die ldquoUsiardquo

gesucht In diesem allgemeinem Sinne bedeutet ldquoUsiardquo lediglich soviel wie

Urspruumlngliches unabgeleitet-selbstaumlndiges Seiendes Noch nicht notwendig im Begriff der

Usia in diesem allgemeinsten Sinne ist etwa enthalten ob diese eine individuelle Substanz

(tode ti) und ein Subjekt von Eigenschaften ist

Conforme Aristoacuteteles os Preacute-Socraacuteticos (impliacutecito) e Platatildeo (expliacutecito) acharam a ldquoUsiardquo

Nesse sentido geral ldquoUsiardquo significa tal como ente natildeo derivado independente geral Natildeo eacute

necessaacuterio neste conceito de ldquoUsiardquono sentido geral que esteja contido alguma coisa se

essa eacute uma substacircncia individual (tode ti) e um sujeito de propriedades

(Hafemann- Aristotelesrsquo Tranzendentaler Realismus- paacutegina 22)

120

E de dois modos o que eacute em razatildeo de um o de que e outro o em que

(Peri Yuxh=j-415 b20)

Aristoacuteteles indica com essas expressotildees que natildeo existe dualidade ao

falar de corpo e alma quando olhamos o movimento enquanto causa e

enquanto lugar Causa e lugar indica alma e corpo Propriamente a

movimentaccedilatildeo enquanto deslocamento didaticamente estaacute no corpo mas

enquanto causa na alma

w(sper gar kai h( poihsij kai h( paqhsij e)n tw=| pasconti a)ll ou)k e)n

tw=| poiou=nti ou(tw kai h( tou= ai)sqhtou= e)nergeia kai h( tou= ai)sqhtikou=

e)n tw=| ai)sqhtikw=|

Pois como precisamente tambeacutem o ato de fazer e o ato de afetar no que eacute

afetado mas natildeo no fazente assim tambeacutem a atividade do sensiacutevel e do

sensitivo no sensitivo

(Peri Yuxh=j-426a9)

Assim como diz no Peri Yuxh=j 413a11

)Epei d e)k tw=n a)safw=n men fanerwterwn de ginetai to safej kai

kata ton logon gnwrimwteron peirateon palin ou(tw g e)pelqei=n peri

au)th=j

121

E uma vez que a partir das coisas privadas de claridade embora mais

evidentes vem a ser o claro tambeacutem segundo o discurso mais cognosciacutevel

deve-se tentar novamente assim pelo menos percorrer a respeito dela

Ou quando explicita que a alma se movimenta pelo corpo

ταῦτα δὲ πάντα κινήσεις εἶναι δοκοῦσιν ὅθεν οἰηθείη τις ἂν αὐτὴν

κινεῖσθαιmiddot τὸ δ οὐκ ἔστιν ἀναγκαῖον εἰ γὰρ καὶ ὅτι microάλιστα τὸ λυπεῖσθαι ἢ

χαίρειν ἢ διανοεῖσθαι κινήσεις εἰσί καὶ ἕκαστον κινεῖσθαί τι τούτων τὸ δὲ

κινεῖσθαί ἐστιν ὑπὸ τῆς ψυχῆς οἷον τὸ ὀργίζεσθαι ἢ φοβεῖσθαι τὸ τὴν

καρδίαν ὡδὶ κινεῖσθαι τὸ δὲ διανοεῖσθαι ἤ τι τοιοῦτον ἴσως ἢ ἕτερόν τι

τούτων δὲ συmicroβαίνει τὰ microὲν κατὰ φοράν τινων κινουmicroένων τὰ δὲ κατ

ἀλλοίωσιν (ποῖα δὲ καὶ πῶς ἕτερός ἐστι λόγος) τὸ δὴ λέγειν ὀργίζεσθαι

τὴν ψυχὴν ὅmicroοιον κἂν εἴ τις λέγοι τὴν ψυχὴν ὑφαίνειν ἢ οἰκοδοmicroεῖνmiddot βέλτιον

γὰρ ἴσως microὴ λέγειν τὴν ψυχὴν ἐλεεῖν ἢ microανθάνειν ἢ διανοεῖσθαι ἀλλὰ τὸν

ἄνθρωπον τῇ ψυχῇmiddot τοῦτο δὲ microὴ ὡς ἐν ἐκείνῃ τῆς κινήσεως οὔσης ἀλλ ὁτὲ

microὲν microέχρι ἐκείνης ὁτὲ δ ἀπ ἐκείνης οἷον ἡ microὲν αἴσθησις ἀπὸ τωνδί ἡ δ

ἀνάmicroνησις ἀπ ἐκείνης ἐπὶ τὰς ἐν τοῖς αἰσθητηρίοις κινήσεις ἢ microονάς

E que todas essas coisas parecem ser movimentaccedilotildees De onde algueacutem

pensaria ela mover-se e natildeo eacute necessaacuterio Pois que tambeacutem sobretudo o

magoar-se ou alegrar-se ou pensar imediatamente satildeo movimentaccedilotildees e

cada um desses mover-se em algo e o movimentar-se eacute sob o efeito da alma

tal como o se irritar ou temer o coraccedilatildeo move-se deste modo e o pensar

discursivamente ou eacute certamente algo desse tipo ou algo outro e desses

andam junto de um lado coisas segundo a alteraccedilatildeo de lugar dos que satildeo

movidos e outras coisas segundo a alteraccedilatildeo de qualidade (e quais e como eacute

122

de outro discurso) e o dizer de fato a alma irritar-se eacute semelhante se algueacutem

dissesse a alma tecer ou construir uma casa pois eacute melhor talvez natildeo dizer a

alma ter piedade de ou aprender ou pensar imediatamente mas o homem na

alma e isso natildeo como se existisse movimentaccedilatildeo naquela mas ora que

aquela ora a partir aquela tal como a sensaccedilatildeo a partir destes e a

recordaccedilatildeo a partir daquela sobre as movimentaccedilotildees ou paradas nos

sentidos

(Peri Yuxh=j-408b08)

Aristoacuteteles de maneira indubitaacutevel mostra em uma expressatildeo genial o

que significa e como se constitui o movimento na alma

ἀλλὰ τὸν ἄνθρωπον tOtilde yucOtildemiddot

(Peri Yuxh=j 408b-14)

O acusativo eacute o deslocamento espacial e exprime o movimento

enquanto corpo e alma eacute o locativo sem movimento Assim estaacute colocado o

conceito de atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) A alma eacute a atualizaccedilatildeo do corpo O

corpo movimenta a alma e eacute a partir daiacute que podemos entender o que

significam as afecccedilotildees da alma

Por isso chega agrave conclusatildeo que

ὅτι microὲν οὖν οὐχ οἷόν τε κινεῖσθαι τὴν ψυχήν φανερὸν ἐκ τούτωνmiddot εἰ δ ὅλως

microὴ κινεῖται δῆλον ὡς οὐδ ὑφ ἑαυτῆς πολὺ δὲ τῶν εἰρηmicroένων ἀλογώτατον

τὸ λέγειν ἀριθmicroὸν εἶναι τὴν ψυχὴν κινοῦνθ ἑαυτόνmiddot ὑπάρχει γὰρ αὐτοῖς

123

ἀδύνατα πρῶτα microὲν τὰ ἐκ τοῦ κινεῖσθαι συmicroβαίνοντα ἴδια δ ἐκ τοῦ legein

au)thn a)riqmon pw=j gar crh noh=sai monada kinou menhn kai

u(potinoj kai pw=j a)merh= kai a)diaforon ou)=san h(=| gar e)sti kinhtikh

kai kinhth diaferein dei= e)ti d e)pei fasi kinhqei=san grammhn

e)pipedon poiei=n stigmhn de grammhn kai ai( tw=n monadwn kinhseij

grammai e)sontai h( gar stigmh monaj e)sti qesin e)cousa o( d

a)riqmoj th=j yuch=j h)dh pou e)sti kai qesin e)cei e)ti d a)riqmou= men

e)an a)felh| tij a)riqmon h) monada leipetai a)lloj a)riqmoj

Que natildeo eacute capaz de estar em movimento a alma eacute evidente a partir dessas

coisas e se de modo total natildeo se movimenta eacute evidente como em relaccedilatildeo a

nada sob o efeito de si mesma E das muitas coisas que estatildeo ditas o mais sem

razatildeo eacute o dizer ser a alma nuacutemero se movente a si mesma Pois subsistem

neles impossibilidades em primeiro lugar as que andam juntas a partir do

estar em movimento e em particular a partir do dizer a ela nuacutemero Pois de

maneira que eacute bom pensar que eacute unidade estando em movimento e sob o quecirc

e como em que eacute sem partes e sem diferenccedila Pois pelo que eacute concernente ao

movimento e moacutevel eacute preciso diferenciar E ainda uma vez que dizem uma

linha tendo sido colocada em movimento faz uma superfiacutecie e um ponto faz

uma linha tambeacutem as movimentaccedilotildees das unidades seratildeo linhas Pois o ponto

eacute unidade que tem posiccedilatildeo e o nuacutemero da alma jaacute eacute onde estaacute e tem tambeacutem

posiccedilatildeo E ainda quando se subtrai do nuacutemero algum nuacutemero ou unidade

resta outro nuacutemero

(Peri Yuxh=j-409 a1)

124

Poderia parecer que no Peri Yuxh=j 415b10 Aristoacuteteles afirmaria o

contraacuterio mas se formos verificar cuidadosamente Aristoacuteteles afirma ser a

alma movimento mas pela causa e essecircncia aos corpos aniacutemicos ou seja

como causa Desta maneira situa que a alma move A partir do 423a15

Aristoacuteteles investiga o que significa dizer que a alma move

)Epei de h( yuch kata duo w(ristai dunameij h( tw=n zw|wn tw=| te

kritikw=| o( dianoiaj e)rgon e)sti kai ai)sqhsewj kai e)ti tw=| kinei=n thn

kata topon kinhsin peri men ai)sqhsewj kai nou= diwrisqw tosau=ta

peri de tou= kinou=ntoj ti pote e)sti th=j yuch=j skepteon poteron e(n

ti morion au)th=j cwriston o)n h) megeqei h) logw| h) pa=sa h( yuch kai

ei) morion ti poteron i)dion ti para ta ei)wqota legesqai kai ta

ei)rhmena h) toutwn e(n ti

E uma vez que a alma a dos animais define-se segundo duas possibilidades

pelo que pode julgar o que eacute obra do pensamento discursivo e da sensaccedilatildeo e

ainda pelo mover a movimentaccedilatildeo local a respeito da sensaccedilatildeo e do intelecto

esteja definido essas tantas coisas a respeito do que move o que por acaso eacute

da alma deve-se investigar se eacute uma certa parte dela sendo separaacutevel pela

grandeza ou pela razatildeo ou toda a alma e se uma certa parte se algo proacuteprio

aleacutem do que eacute haacutebito ser dito e das ditas ou dessas algo uno

125

Assim tambeacutem investiga no texto Peri (Ermeneiaj a respeito do

movimento da linguagem e que comeccedila com a seguinte sentenccedila

Prw=ton dei= qesqai ti o)noma kai ti r(h=ma e)peita ti e)stin a)pofasij

kai katafasij kai a)pofansij kai logoj36

Em primeiro lugar eacute preciso colocar o que eacute nome e o que eacute predicado

Depois o que eacute negaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo e declaraccedilatildeo e discurso

(Peri E(rmeneiaj- 16a1)

Stephanus no seu comentaacuterio sobre o Peri (Ermeneiaj faz

observaccedilotildees sobre a palavra inicial dessa sentenccedila

Πρῶτον τοῦ πρώτου πενταχῶς λεγοmicroένου ὡς ἤδη φθάσαντες ἐν ταῖς

36 Gli elementi enucleati da Aristotelemdashil cui inventario programmatico sembrerebbe

posto a coprire esaustivamente lrsquointera materia trattata nel Peri hermeneiasmdashscanditi in

disposizione ascendente e partiti daiacute due avverbi in costituenti semplici e complessi si

revelano invecemdashanche a seguito dello spostamento per cui il ldquodiscorsordquo (in generale)

viene esaminato immediatamente dopo il ldquonomerdquo e il ldquoverbordquomdashsuddivisi nel corso

dellrsquoopera in due gruppi bem distinti E mentre il secondo gruppo constituito da

ldquonegazionerdquo ldquoaffermazionerdquo ed ldquoenunciazionerdquo (ovvero discorso enunciativo) godraacute di

piena cittadinanza nel Peri hermeneias il primo gruppo constituito da ldquonomerdquo ldquoverbordquo e

ldquodiscorsordquo (in generale) egrave trattato in modo per piugrave versi marginale

(Montanari-La Sezione Linguumliacutestica del PERI HERMENEIAS di Aristoteli-p11)

126

Κατηγορίαις microεmicroαθήκαmicroεν ἐνταῦθα τὸ πρῶτον ληπτέον ἢ κατὰ χρόνον ἢ

κατὰ τάξιν οὕτως γὰρ τάξις τις φυλάττεται προορισθέντων τούτων περὶ ὧν

microέλλει διαλέγεσθαι ἐν τῷ α τmicroήmicroατι δῆλον δε´ ὅτι καὶ ὁ χρόνος προηγεῖται

ἐν ᾧ περὶ τούτων διαλέγεται τοῦ χρόνου ἐν ᾧ περὶ τῶν ἄλλων διαλέγεται

Em primeiro lugar o que estaacute dito primeiro de cinco maneiras como jaacute tendo

antecipado noacutes aprendemos nas Categorias laacute o primeiro que se pode

aprender eacute ou segundo o tempo ou segundo a ordenaccedilatildeo pois assim alguma

ordenaccedilatildeo estaacute guardada dessas tendo sido predeterminadas a respeito das

quais estaacute a ponto de discorrer na seccedilatildeo primeira E eacute evidente que o tempo

tambeacutem conduz antes em que se discorre a respeito dessas coisas do tempo

no que se discorre a respeito dos outros

(Stephanus-In Aristotelis De Interpretatione Commentarius-p1-linha4t )

O tempo do ser e do natildeo ser estrutura a ordenaccedilatildeo Na medida em que

lsquonatildeo eacutersquo eacute A ordenaccedilatildeo se daacute pelo princiacutepio da natildeo contradiccedilatildeo e pela exclusatildeo

do meio ou seja que afirmar e negar natildeo podem ser meacutedios Por outro lado a

relaccedilatildeo das coisas com a linguagem tambeacutem pode se constituir assim As

coisas podem ser entendidas natildeo soacute pela afirmaccedilatildeo mas tambeacutem pela

negaccedilatildeo Por outro lado a exclusatildeo natildeo permite um ser o outro Tanto a coisa

que eacute uma como a coisa que eacute separada se une atraveacutes da ordenaccedilatildeo que se

realiza no tempo Consequumlentemente seria o que se primeiro expotildee o nome e

o predicado pois que os outros satildeo anafoacutericos a esses Mas esta visatildeo natildeo eacute

correta de certa maneira

Stephanus se refere agrave passagem das Categorias (14 a linha 26)

127

Proteron e(teron e(terou legetai tetracw=j prw=ton men kai kuriwtata

kata cronon kaq o( presbuteron e(teron e(terou kai palaioteron

legetai -tw=| gar ton cronon pleiw ei)=nai kai presbuteron kai

palaioteron legetai- deuteron de to mh a)ntistrefon kata thn tou=

ei)=nai a)kolouqhsin oi(=on to e(n tw=n duo proteron duei=n men gar o)ntwn

a)kolouqei= eu)quj to e(n ei)=nai e(noj de o)ntoj ou)k a)nagkai=on duo ei)=nai

w(ste ou)k a)ntistrefei a)po tou= e(noj h( a)kolouqhsij tou= ei)=nai to

loipon proteron de dokei= to toiou=ton ei)=nai a)f ou(= mh a)nti-strefei h(

tou= ei)=nai a)kolouqhsij triton de kata tina taxin proteron legetai

kaqaper e)pi tw=n e)pisthmw=n kai tw=n logwn e)n te gar tai=j

a)podeiktikai=j e)pisthmaij u(parcei to proteron kai to u(steron th=|

taxei -ta gar stoicei=a protera tw=n diagrammatwn th=| taxei kai

e)pi th=j grammatikh=j ta stoicei=a protera tw=n sullabw=n- e)pi te tw=n

logwn o(moiwj -to gar prooimion th=j dihghsewj proteron th=| taxei

e)stin - e)ti para ta ei)rhmena to beltion kai to timiwteron proteron

ei)=nai th=| fusei dokei= ei)wqasi de kai oi( polloi touj e)ntimoterouj kai

ma=llon a)gapwmenouj u(p au)tw=n proterouj faskein ei)=nai e)sti men dh

scedon a)llotriwtatoj tw=n tropwn ou(=toj Oi( men ou)=n legomenoi tou=

proterou tropoi tosou=toi ei)sin doxeie d a)n kai para touj

ei)rhmenouj e(teroj ei)=nai proterou tropoj tw=n gar a)ntistrefontwn

kata thn tou= ei)=nai a)kolouqhsin to ai)tion o(pwsou=n qaterw| tou= ei)=nai

proteron ei)kotwj fusei legoit a)n o(ti d e)sti tina toiau=ta dh=lon to

gar ei)=nai a)nqrwpon a)ntistrefei kata thn tou= ei)=nai a)kolouqhsin

128

proj ton a)lhqh= peri au)tou= logon ei) gar e)stin a)nqrwpoj a)lhqhj o(

logoj w(=| legomen o(ti e)stin a)nqrwpoj kai a)ntistrefei ge -ei) gar

a)lhqhj o( logoj w(=| legomen o(ti e)stin a)nqrwpoj e)stin a)nqrwpoj- e)sti

de o( men a)lhqhj logoj ou)damw=j ai)tioj tou= ei)=nai to pra=gma to

mentoi pra=gma fainetai pwj ai)tion tou= ei)=nai a)lhqh= ton logon tw=|

gar ei)=nai to pra=gma h) mh a)lhqhj o( logoj h) yeudhj legetai w(ste

kata pente tropouj proteron e(teron e(terou legoit a)n

Um outro de outro eacute dito anterior de quatro maneiras em primeiro lugar e

mais fundamental segundo o tempo segundo o que o outro do outro eacute dito

mais velho e mais antigo por ser maior o tempo e eacute dito mais velho e mais

antigo em segundo lugar o que natildeo retorna segundo o ato de acompanhar do

ser tal como o um eacute primeiro do que o dois pois o que eacute dois acompanha

direto ser o um e o que eacute um natildeo eacute necessaacuterio ser dois de maneira que o ato

de acompanhar do ser natildeo retorna em relaccedilatildeo ao restante a partir do um e

anterior o desse tipo parece ser a partir do qual o ato de acompanhar do ser

natildeo retorna E em terceiro lugar eacute dito anterior segundo alguma ordem

conforme sobre as ciecircncias e discursos pois nas demonstraccedilotildees cientiacuteficas

subsiste o anterior e o posterior pela ordem pois os elementos satildeo anteriores

das figuras geomeacutetricas pela ordem e sobre a gramaacutetica os elementos

primeiros das siacutelabas e sobre os discursos de modo semelhante porque o

proecircmio eacute anterior pela ordem do que a narraccedilatildeo Ainda o melhor e mais

honrado parece ser anterior por natureza junto agraves coisas que estatildeo ditas E

muitos costumam tambeacutem dizer os primeiros serem os mais honrados e mais

amados por esses esse eacute quase o mais heterogecircneo dos modos E os modos

ditos do anterior satildeo por um lado desses tipos E de outro pareceria tambeacutem

129

junto agraves coisas ditas ser um outro modo de anterior pois as coisas que

retornam segundo o ato de acompanhar do ser o causador de qualquer modo

diria provavelmente por natureza antes do ser para o outro E que eacute algo

desse tipo eacute evidente pois o ser retorna ao homem segundo o ato de

acompanhar do ser em relaccedilatildeo ao discurso verdadeiro a respeito desse pois

se eacute homem o discurso eacute verdadeiro pelo qual noacutes dizemos que eacute homem e

retorna pelo menos pois se o discurso eacute verdadeiro pelo qual noacutes dizemos que

eacute homem eacute homem-e o discurso verdadeiro jamais eacute causador do ser a coisa

a coisa com certeza parece de alguma maneira causadora do ser verdadeiro o

discurso pois o discurso natildeo como verdadeiro ou falso eacute dito a coisa pelo

ser De maneira que o anterior diria o outro do outro segundo cinco modos

(Aristoacuteteles ndashCategorias 14 a26)

Nesse trecho das Categorias Aristoacuteteles expotildee a relaccedilatildeo do tempo do

ato de ordenar e da natureza primeira em cinco partes A primeira o tempo a

segunda que vem primeiro no tempo a terceira a ordenaccedilatildeo a quarta que

vem primeiro na ordenaccedilatildeo e a quinta a natureza primeira a que todas se

remetem Stephanus comenta cada uma dessas partes Stephanus natildeo por

acaso cita essa passagem jaacute que a funccedilatildeo das categorias estaacute certamente

relacionada com essa relaccedilatildeo A coisa (pragma) eacute o primeiro a natureza a

que todos se remetem Pois o discurso verdadeiro jamais eacute causador do ser

Sendo as categorias o primeiro em relaccedilatildeo agrave ordem e o primeiro em relaccedilatildeo ao

tempo estaacute presente no discurso como o centro ordenador Evidente eacute que sem

as vozes simples coisas simples pensamentos simples como significaccedilotildees

simples fica impossiacutevel o enunciado mas por outro lado se natildeo enunciarmos

algo que conteacutem as categorias fica tambeacutem impossiacutevel o significado

130

declarativo Claro que sem a coisa fica impossiacutevel o enunciado mas se natildeo

enunciarmos algo tambeacutem natildeo saberemos da coisa Daiacute a questatildeo se foi

possiacutevel uma primeira voz simples sem o enunciado nos primoacuterdios da criaccedilatildeo

da linguagem Fica a impressatildeo de que isso eacute apenas uma divisatildeo didaacutetica e

que apesar de alguns comentadores como Philoponos se colocarem na posiccedilatildeo

que isso admite ser possiacutevel natildeo considero essa posiccedilatildeo vaacutelida Uma

comunicaccedilatildeo apenas com vozes simples seria impossiacutevel Assim sendo

embora as categorias sejam o primeiro passo do Organon e as coisas a

natureza primeira a que tudo se remete considero o Peri (Ermeneiaj o

nuacutecleo desse E isto significa que ali se encontram em uma unidade todos os

elementos muito embora na sua forma proacutepria de discurso o proacuteprio discurso

natildeo possa se remeter agrave natureza primeira das coisas Como o proacuteprio

Aristoacuteteles demonstra nada existiria sem que antes houvesse as afecccedilotildees na

alma Desta forma as categorias seriam os predicados que permitem na

expressatildeo de muacuteltiplas maneiras uma unificaccedilatildeo do sentido mas que soacute se

manifestam declarantes como enunciado

a coisa com certeza parece de alguma maneira causadora do ser

verdadeiro o discurso pois o discurso eacute dito natildeo como verdadeiro ou falso a

coisa pelo ser De maneira que o anterior diria o outro do outro segundo

cinco modos

(Categorias-14b-linha 22)

Assim tambeacutem no Peri Yuxh=j 414 a28

paraplhsiwj d e)cei tw=| peri tw=n schmatwn kai ta kata yuchn a)ei

131

gar e)n tw=| e)fexh=j u(parcei dunamei to proteron e)pi te tw=n schmatwn

kai e)pi tw=n e)myucwn oi(=on e)n tetragwnw| men trigwnon e)n

ai)sqhtikw=| de to qreptikon$ w(ste kaq e(kaston zhthteon tij

e(kastou yuch oi(=on tij futou= kai tij a)nqrwpou h) qhriou

(E estatildeo de modo proacuteximo ao discurso sobre as figuras e as coisas segundo a

alma pois sempre na ordem subsiste em possibilidade o primeiro sobre as

figuras e sobre os animados tal como o triangulo no quadrado o concernente

agrave nutriccedilatildeo no concernente a sensaccedilatildeo) De maneira que segundo o singular

deve-se investigar o que eacute a alma de cada um tal como o que eacute da planta e o

que eacute do homem ou da fera

Aristoacuteteles se refere agrave ordem de uma maneira que sem a nutriccedilatildeo o que

concerne agrave sensaccedilatildeo natildeo existe e sem o taacutetil nenhuma das outras sensaccedilotildees

existe mas o tato subsiste sem as outras

Portanto deve ser desenvolvido o Organon a partir das consideraccedilotildees de

Peri Yuxh=j

a)nagkai=on a)ra thn yuchn ou)sian ei)=nai w(j ei)=doj swmatoj fusikou=

dunamei zwhn e)contoj h( d ou)sia e)nteleceia toioutou a)ra swmatoj

e)nteleceia

Eacute necessaacuterio portanto ser a alma a essecircncia como aspecto do corpo natural

que tem a vida como possibilidade E a essecircncia eacute a enteleacutequia portanto a

132

entelequia do corpo desse tipo

(Peri Yuxh=j-412a3)

Continuando o estudo Stephanus segue com sua anaacutelise do texto

Θέσθαι ἰστέον ὅτι τὸ θέσθαι ἑξαχῶς λέγεται λέγεται γὰρ θέσις καὶ ἡ

παράδοξος ὑπόληψίς τινος τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ γνωρίmicroων ὡς ἔλεγεν ὁ

῾Ηράκλειτος πάντα τὰ ὄντα ἐν κινήσει εἶναι καὶ στάσεως microηδεmicroιᾶς

microετέχεινmiddotπάλιν Παρmicroενίδης ἓν ἐδόκει εἶναι τὸ ὄν λέγεται θέσις καὶ ἡ

ὑπόθεσις ὡς λέγοmicroεν lsquoὑποκείσθω ἡ γῆ σηmicroείου τε καὶ κέντρου λόγον

ἐπέχουσα πρὸς τὴν ἡλιακὴν σφαῖρανrsquo λέγεται θέσις καὶ ἡ ἔκθεσις ὡς τὸ

lsquoἐκκείσθω ἡ γραmicromicroὴ microῆκος ἔχουσα τόσονrsquo λέγεται θέσις καὶ τὰ θετικὰ

ἐπιρρήmicroατα ἃ παρὰ τοῖς ῥήτορσιν ὡς τὸ γαmicroητέον πλευστέον παρὰ τοῖς

ῥήτορσι δὲ εἴποmicroεν ἐπειδὴ διαφέρουσι τὰ ῥητορικὰ τῶν διαλεκτικῶν τῷ

καθολικῷ καὶ microερικῷ ὁ microὲν γὰρ διαλεκτικὸς φιλόσοφος τὸ καθόλου φησίν

lsquoἐὰν ἄρα δεῖ γαmicroεῖν ἢ πολεmicroεῖν ἢ πλεῖνrsquo ὁ δὲ ῥήτωρ lsquoεἰ δέοι τόνδε ἢ τόνδε

γῆmicroαι γυναῖκαrsquo λέγεται θέσις καὶ ἡ ὁmicroολογία ἀmicroέλει γοῦν ἀναθέσθαι

λέγοmicroεν τὸν ἀναπαλαίσαντα τὴν ὁmicroολογίαν ὡς ὁ Πλάτων ἐν τῷ Γοργίᾳ

φησίνmiddot lsquoεἰ βούλῃ ἀναθέσθαι ὦ Καλλίκλεις ἀνάθουmiddot δίκαιος γὰρ εἶrsquomiddot τοῦτό

ἐστιν lsquoεἰ βούλῃ τὴν ὁmicroολογίαν ἀναπαλαῖσαι καὶ τὰς προτάσεις

ἀναπάλαισονrsquo λέγεται θέσις καὶ ἐπὶ τῶν ὁρισmicroῶνmiddot οὗτοι γὰρ ὡς τῶν

ἀποδείξεων προυποκείmicroενοι λέγονται θέσεις δεῖ γὰρ φέρε εἰπεῖν τὸ

τρίγωνον ὁρίσασθαι καὶ microετὰ ταῦτα δεῖξαι τί καθ αὑτὸ πέφυκεν τῷ τριγώνῳ

ὑπάρχειν τοῦτ ἔστιν ὅτι τὰς γωνίας δυσὶν ὀρθαῖς ἴσας ἔχει καὶ πάλιν τὸν

ἄνθρωπον πρότερον ὁρίσασθαι δεῖ καὶ οὕτως γνῶναι τί πέφυκεν τῷ

ἀνθρώπῳ ὑπάρχειν ἐνταῦθα δὲ δῆλον ὅτι τὸ θέσθαι ἐπὶ τοῦ ὁρίσασθαι

ἔλαβεν ἐπειδὴ πρόκειται αὐτῷ εἰπεῖν τί ἐστιν ὄνοmicroα ἢ ῥῆmicroα καὶ τὰ λοιπά τὸ

133

δὲ τί ἐστιν ὡς πολλάκις ἡmicroῖν εἴρηται εἰ microὴ δι ὁρισmicroοῦmiddot οὐ γὰρ ἡmicroῖν

δῆλον

Colocar deve-se saber que o colocar eacute dito de seis maneiras Pois a

colocaccedilatildeo e a consideraccedilatildeo paradoxal de alguma coisa dizem-se das coisas

conhecidas na filosofia como Heraacuteclito dizia serem todas as coisas no

movimento e nenhuma participar do ato estar de peacute e em sentido contraacuterio

Parmecircnides pensava ser um o que eacute E a fundamentaccedilatildeo (hypothesis) eacute dita

colocaccedilatildeo como dizemos ldquojaz embaixo a terra que sustenta a razatildeo do sentido

e do centro em relaccedilatildeo agrave esfera concernente ao solrdquo E a exposiccedilatildeo eacute dita

colocaccedilatildeo como ldquoexponha a letra que tem alguma grandezardquo E os adjetivos

verbais e a colocaccedilatildeo os quais junto aos oradores como o que deve casar e o

que deve navegar E junto aos oradores noacutes dizemos uma vez os retoacutericos

diferem dos dialeacuteticos pela universalidade e pela divisatildeo Pois por um lado o

filoacutesofo dialeacutetico diz de modo universal ldquoLogo se eacute preciso casar lutar ou

navegarrdquo e o orador por outro lado ldquose precisasse isto ou aquilo para casar

em relaccedilatildeo agrave mulherrdquo E a concordacircncia eacute dita tambeacutem posiccedilatildeo Pois noacutes

dizemos sem duacutevida apoiar o que restabelece a luta em relaccedilatildeo a

concordancia Como Platatildeo diz no Goacutergias ldquose tu queres apoiar oacute Caacutelicles

apoacuteia tu pois tu eacutes justordquo Isso eacute ldquose tu queres restabelecer a luta em relaccedilatildeo

agrave concordacircncia e agraves proposiccedilotildees restabelece turdquo A colocaccedilatildeo eacute dita tambeacutem

sobre as definiccedilotildees Pois essas como das demonstraccedilotildees que servem de

fundamento satildeo ditas colocaccedilotildees Pois eacute preciso dizer conduza as divisotildees em

relaccedilatildeo ao triangulo e depois indicar o que eacute por si mesmo por natureza

subsistir para o triangulo isto eacute que satildeo iguais a dois acircngulos retos E eacute

preciso primeiro dividir e assim conhecer por natureza o que eacute para o homem

subsistir E laacute eacute evidente que tomou o colocar sobre o dividir uma vez que

134

estaacute proposto dizer com o dividir o que eacute nome e predicado e as coisas

restantes E o que eacute como muacuteltiplo acabou de ser dito para noacutes a natildeo ser pela

divisatildeo pois natildeo eacute evidente para noacutes

(Stephanus ndashIn Aristotelis Peri Yuxh=j Commentaria)

O mesmo de forma resumida se encontra nas Categorias Indica-se aiacute

como se estabeleceria o tempo dentro de um colocar pontual37

37 What does Aristotle mean by saying ldquowhen lsquobersquo or lsquonot bersquo is attached or detached

(diairoumenou) A parallel passage may help ldquoI mean that eg man signifies something

but not that [he] is or not (but it will be an affirmation or denial if something were

attached)rdquo [Prior Analytics 16b 28-30 cf 16 a4] Once more Aristotle says that a name

becomes a statement when lsquoisrsquo or lsquois notrsquo is added to it On my view the disputed piece of

text ldquoor detachedrdquo is pleonastic but harmless Negation can be described as a type of

detachement or division Plato had already used division is a method of dividing a group of

items in two types P and not P For the texr under consideration the attachment of lsquobersquo

yelds lsquoisrsquo in the proposition and hence affirmation Its detachment yelds lsquois notrsquo and hence

the denial The appearance in the text of ldquonot berdquoand ldquodetachedrdquo just makes the some point

twice

I see another interpretation giving lsquois notrsquo a different role All premises require the presence

of lsquoisrsquo When lsquoisrsquois attached as the simple affirmation it makes as assertion of existence

When lsquoisrsquois present in the statement but is not said of the subject so as to make a assertion

tha subject exists it mmight be said that lsquoisrsquois detached from subject lsquoIs notrsquo indicates this

detachment Ie lsquoisrsquoappears in a simple denial (lsquonot(S is P)rsquo) bur here does not attach to the

terms so as to make an existential claim (lsquothere is an S-Prsquo) However Aristotle in his

syllogistic is generally inclined to a ldquoprivativerdquo reading of denials where denials assert

existence like metathetic statementsrdquo

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 115)

135

ou)de ta tou= cronou u(pomenei gar ou)den tw=n tou= cronou moriwn o( de

mh e)stin u(pomenon pw=j a)n tou=to qesin tina e)coi a)lla ma=llon

taxin tina ei)poij a)n e)cein tw=| to men proteron ei)=nai tou= cronou to d

u(steron

Nem as partes do tempo pois nenhuma das partes do tempo permanece e o

que permanece natildeo eacute como isso teria alguma posiccedilatildeo Mas tu dirias mais ter

alguma ordem pelo ser anterior do tempo por um lado e por outro o posterior

(Aristoacuteteles- Categorias 5a)

Desta forma Aristoacuteteles encara a colocaccedilatildeo (qesij) com uma

definiccedilatildeo que estabelece a diferenccedila e a igualdade juntas tanto como

homocircnima e consequumlentemente sinocircnima Desta maneira ela perde o seu

caraacuteter aleatoacuterio e passa a ganhar natildeo um caraacuteter definitivo mas um caraacuteter

meacutedio

Esta criacutetica tambeacutem eacute feita por Aristoacuteteles a Platatildeo na Eacutetica a

Nicocircmaco livro 1 capiacutetulo sexto em que o autor afirma que a noccedilatildeo de

nuacutemero natildeo foi estabelecida com o princiacutepio do tempo no qual existe o

anterior e o posterior Situar entre o anterior e o posterior eacute certamente colocar

a posiccedilatildeo meacutedia

Τὸ δὲ καθόλου βέλτιον ἴσως ἐπισκέψασθαι καὶ διαπορῆσαι πῶς λέγεται

καίπερ προσάντους τῆς τοιαύτης ζητήσεως γινοmicroένης διὰ τὸ φίλους

ἄνδρας εἰσαγαγεῖν τὰ εἴδη δόξειε δ ἂν ἴσως βέλτιον εἶναι καὶ δεῖν ἐπὶ

σωτηρίᾳ γε τῆς ἀληθείας καὶ τὰ οἰκεῖα ἀναιρεῖν ἄλλως τε καὶ φιλοσόφους

ὄνταςmiddot ἀmicroφοῖν γὰρ ὄντοιν φίλοιν ὅσιον προτιmicroᾶν τὴν ἀλήθειαν οἱ δὴ

136

κοmicroίσαντες τὴν δόξαν ταύτην οὐκ ἐποίουν ἰδέας ἐν οἷς τὸ πρότερον καὶ

ὕστερον ἔλεγον διόπερ οὐδὲ τῶν ἀριθmicroῶν ἰδέαν κατεσκεύαζον

E talvez o investigar e problematizar como eacute dito de modo universal eacute melhor

e mesmo se vem a ser escarpada a procura desse tipo por conduzir as ideacuteias

em direccedilatildeo a um homem amigo E pareceria talvez ser melhor e ser preciso

sobre a salvaccedilatildeo da verdade tambeacutem fazer desaparecer as coisas familiares

sobretudo os que satildeo filoacutesofos pois para ambos que satildeo amigos eacute sagrado

honrar a verdade Pois tendo trazido essa opiniatildeo de fato natildeo faziam ideacuteia

nos quais diziam o anterior e o posterior por isso nem dos nuacutemeros preparar

a ideacuteia

(Eacutetica a Nicomaco-1096a12)

Em primeiro lugar e depois assinalam justamente o conceito de tempo

que estaacute associado agrave ordem Dividido em duas partes Primeira com nome e

predicado e a segunda com negaccedilatildeo afirmaccedilatildeo declaraccedilatildeo e discurso38

Stephanus acrescenta de maneira importante que a noccedilatildeo de divisatildeo eacute

preponderante neste trecho e evidencia como esta divisatildeo estaacute associada ao

conceito de Qesij (posiccedilatildeo) Stephanus constata que os outros constituintes

que tornam o discurso completo satildeo anafoacutericos ao nome por isso dentro da

divisatildeo proposta eles se encontram primeiro O tempo e o colocar

pontualmente significam justamente a posiccedilatildeo do tempo O que diferencia as 38 Per quanto riguarda il primo aspetto lrsquoopinione quase universalmente accreditata presso

i commentatori antichi e medievali affermi che eacute necessaacuterio definire gli elementi semplici

ovvero il nome e il verbo prima de poter passare alla definizione degli elementi da essi

stessi composti Tale quadro esegetico appare tuttavia senzrsquoaltro sforzato

(Montanari-La Sezione Linguumliacutestica del Peri Hermeneias di Aristotele-p30)

137

filosofias aristoteacutelica e platocircnica das anteriores eacute que elas se incumbem da

tarefa de estabelecer a integraccedilatildeo da essecircncia e da palavra juntas natildeo como o

dogmatismo e nem como uma filosofia aleatoacuteria de nomes Em primeiro lugar

eacute preciso colocar O tempo e a ordenaccedilatildeo natildeo satildeo aleatoacuterios nem necessaacuterios

mas integram-se em uma forma que deve se realizar Eacute preciso natildeo delimitar

nem de forma necessaacuteria absoluta nem de forma aleatoacuteria mas levando em

conta que o movimento essencial se daacute obrigatoriamente dentro do enunciado

isto significa que a voz simboacutelica natildeo eacute qualquer uma mas aquela que

questiona Esse verbo tem na sua raiz o aspecto verbal pontual aoristo e isso

significa colocar como um ato isolado por um lado colocar o tempo e por

outro estar subdividido em nome predicado e depois negaccedilatildeo afirmaccedilatildeo

declaraccedilatildeo e por uacuteltimo discurso Note-se a sequumlecircncia Em primeiro lugar

nome e predicado Em segundo lugar a accedilatildeo de dizer contrariamente e

afirmativamente do verbo fhmi e a accedilatildeo de mostrar a partir de um ponto de

origem do verbo fainw e por uacuteltimo o conjunto de enunciados o discurso o

logoj A siacutentese entre o dizer que tem sentido ldquogramaacuteticardquo e a loacutegica

constituem a essecircncia do nome e do predicado A relaccedilatildeo entre dizer e mostrar

no sentido de significar eacute aquilo que primordialmente eacute a accedilatildeo do logoj mas

anafoacuterica ao nome e ao predicado Estaacute diretamente vinculada a posiccedilatildeo ao

local e ao tempo das coisas que afetam a alma Sendo assim a linguagem

perfaz de modo semelhante a mesma trajetoacuteria

Dando continuidade no texto Peri (Ermeneiaj e estabelecendo a

relaccedilatildeo com o Peri Yuxh=j (414 a4) Aristoacuteteles explicita

e)pei de w(=| zw=men kai ai)sqanomeqa dicw=j legetai kaqaper w(=|

138

e)pistameqa legomen de to men e)pisthmhn to de yuchn e(katerw| gar

toutwn famen e)pistasqai$ o(moiwj de kai []w(=| u(giainomen to men

u(gieia| to de moriw| tini tou= swmatoj h) kai o(lw| toutwn d h( men

e)pisthmh te kai u(gieia morfh kai ei)=doj ti kai logoj kai oi(=on

e)nergeia tou= dektikou= h( men tou= e)pisthmonikou= h( de tou= u(giastou=

dokei= gar e)n tw=| pasconti kai diatiqemenw| h( tw=n poihtikw=n

u(parcein e)nergeia$ h( yuch de tou=to w(=| zw=men kai ai)sqanomeqa kai

dianooumeqa prwtwj-w(ste logoj tij a)n ei)h kai ei)=doj a)ll ou)c u(lh

kai to u(pokeimenon

E uma vez que eacute dito pelo que vivemos e sentimos de modo duplo de acordo

com que conhecemos (noacutes dizemos por um lado o conhecimento e por outro a

alma pois por cada uma dessas noacutes dizemos saber) e de modo similar

tambeacutem pelo que noacutes estamos saudaacuteveis pois por um lado pela sauacutede e por

outro alguma parte do corpo ou por todo e desses o conhecimento e a sauacutede

satildeo alguma forma e aspecto e razatildeo e tal como atividade do capaz de

receber ou por um lado do concernente a conhecer e por outro do ter sauacutede

(pois parece a atividade de subsistir dos produtivos no que tem afecccedilatildeo e

disposiccedilatildeo) e a alma eacute isso pelo que vivemos e sentimos e raciocinamos

primeiramente - de maneira que alguma razatildeo seria e um aspecto mas natildeo

mateacuteria e sujeito

Tanto o nome quanto o predicado estatildeo presentes enquanto o que eacute

aspecto e forma e razatildeo como capacidade de recepccedilatildeo e o que eacute afecccedilatildeo e

disposiccedilatildeo

139

Stephanus passa entatildeo a explicar as subdivisotildees A primeira

aparentemente eacute o nuacutecleo como enunciado

τί ὄνοmicroα καὶ τί ῥῆmicroα ἐζήτησάν τινες περὶ τῆς τάξεως τούτων διότι

προέταξεν τὸ ὄνοmicroα τοῦ ῥήmicroατος καὶ λέγοmicroεν ὅτι ὡς κοινότερον

ἰδικωτέρου προέθηκεν αὐτό τὸ microὲν γὰρ ῥῆmicroα λέγεται ὄνοmicroα τὸ δὲ ὄνοmicroα

ῥῆmicroα οὐ λέγεται αὐτὸς γὰρ ᾽Αριστοτέλης παρακατιὼν λέγει lsquoαὐτὰ δὲ τὰ

ῥήmicroατα καθ ἑαυτὰ λεγόmicroενα ὀνόmicroατά εἰσινrsquo πολλάκις γοῦν ἡmicroεῖς φαmicroεν

Πλάτωνα καλοῖς ὀνόmicroασι κεχρῆσθαι microὴ microόνον ὀνόmicroασιν ἀλλὰ καὶ ῥήmicroασιν

καὶ ἄλλοις microέρεσι τοῦ λόγου χρωmicroένου αὐτοῦ καὶ ὅτι τὸ microὲν ὄνοmicroα τῆς

ὑπάρξεως καὶ τῆς οὐσίας ἐστὶν σηmicroαντικόν τὸ δὲ ῥῆmicroα τῆς οὐσίας

ἐνέργειαν σηmicroαίνει προτερεύει δὲ ἡ οὐσία τῆς ἐνεργείας εἰκότως καὶ τὸ

ὄνοmicroα τοῦ ῥήmicroατος προταχθήσεταιmiddot ὡς γὰρ ἔχουσι τὰ πράγmicroατα οὕτως καὶ

οἱ περὶ αὐτῶν ἔχουσι λόγοι ἠπόρησαν δέ τινες διὰ τί η microερῶν ὄντων τοῦ

λόγου microόνον τῶν δύο τούτων ἐmicroνηmicroόνευσεν ὀνόmicroατός τέ φηmicroι καὶ ῥήmicroατος

καὶ εἰ microὲν εἴποι τις ὅτι ταῦτα microόνα ἀλλήλοις συmicroπλεκόmicroενα τὸν λόγον

αὐτοτελῆ ποιοῦσι τὰ δὲ ἄλλα οὔ ψεύδεταιmiddot καὶ γὰρ καὶ microετοχὴ καὶ τὸ

καλούmicroενον ἀπαρέmicroφατον καὶ ἀντωνυmicroία συmicroπλέκονται καὶ ποιοῦσι λόγον

αὐτοτελῆ οἷον ἀντωνυmicroία καὶ ῥῆmicroα lsquoἐγὼ περιπατῶrsquo lsquoὁ τρέχων βαδίζειrsquo

ὅλα ἀπαρέmicroφατα ῥήmicroατα lsquoτὸ φιλοσοφεῖν εὐδαιmicroονεῖν ἐστινrsquo λέγοmicroεν οὖν ὅτι

πάντα ταῦτα εἰς ὄνοmicroα καὶ ῥῆmicroα ἀναφέρειmiddot καὶ εἰ microὲν ἐπέχουσι τόπον

ὑποκειmicroένου ταῦτα καλεῖ ὀνόmicroατα εἴτε ῥήmicroατα ὦσιν εἴτε microετοχαὶ εἴτε

ἀντωνυmicroίαι εἴτε καὶ τὰ παρὰ γραmicromicroατικοῖς ὀνόmicroατα οἷον ἐὰν ᾖ ὄνοmicroα τοῦ

ὑποκειmicroένου τάξιν ἐπέχον ὡς τὸ lsquoΣωκράτης δίκαιός ἐστινrsquo τὸ Σωκράτης

ὄνοmicroα καλεῖ ἐπειδὴ τόπον ἔχει ὑποκειmicroένουmiddot εἰ δὲ ῥῆmicroα ὡς lsquoτὸ φιλοσοφεῖν

εὐδαιmicroονεῖν ἐστινrsquo τὸ φιλοσοφεῖν ὄνοmicroα καλεῖν ἀξιοῖ εἰ δὲ microετοχὴ ὥσπερ lsquoὁ

τρέχων βαδίζειrsquo καὶ ἡ microετοχὴ ὄνοmicroα παρ αὐτῷ λέγεται καὶ εἰ ἀντωνυmicroία

140

λαmicroβάνεσθαι συmicroβαίη ὀνόmicroατος προσηγορίας τυγχάνει ὡς τὸ lsquoἐγὼ

περιπατῶrsquo ἐπειδὴ ὑποκειmicroένου τάξιν ἐπέχει πάντα δὲ τὰ κατηγορουmicroένου

τάξιν ἐπέχοντα ῥήmicroατα καλεῖν εἴωθεν ὁποῖον ἂν εἴη microέρος τοῦ λόγου ὡς

lsquoτὸ ζῷον οὐσίαrsquomiddot τὸ οὐσία ῥῆmicroά φησιν καίπερ ὄνοmicroα ὄν ἐπειδὴ κατηγορεῖται

τοῦ ζῴου τῶν δὲ παρὰ γραmicromicroατικοῖς ἄλλων microερῶν τοῦ λόγου microνήmicroην οὐκ

ἐποιήσατο διότι οὐκ εἰσὶν κυρίως microέρη λόγου ἀλλὰ τὰ microὲν ἐξ αὐτῶν ὡς ἐπὶ

τῶν ἐπιρρηmicroάτων σχέσιν microόνως σηmicroαίνουσι τοῦ κατηγορουmicroένου πρὸς τὸ

ὑποκείmicroενον ὡς τοlsquoκαλῶς βαδίζειrsquo καὶ lsquoεὖ διαλέγεταιrsquo καὶ lsquoἀναγκαίως

ἀναπνεῖrsquo ὥσπερ γὰρ ἐπὶ τοῦ πλοίου φαmicroὲν τὰς microὲν σανίδας microέρη τὴν δὲ

κόλλαν καὶ τοὺς ἥλους καὶ τοὺς γόmicroφους microέρη γε οὔ ἀλλὰ συmicroβαλλόmicroενα

πρὸς τὰ microέρη οὕτως καὶ ταῦτα microέρη microὲν οὐκ εἰσὶν λόγου ἀλλὰ λέξεως microέρη

ἧς καὶ ὁ λόγος microέρος

O que eacute nome e predicado alguns pesquisaram a respeito da ordem

porque colocou o nome diante do predicado E noacutes dizemos que o nome ele o

transmitiu como o mais comum do mais especial Pois por um lado predicado

quer dizer nome e por outro o nome natildeo quer dizer predicado Pois

Aristoacuteteles mesmo diz havendo de colocar ldquoos predicados mesmos ditos

segundo satildeo nomesrdquo E muitas vezes noacutes dizemos Platatildeo se servir de nomes

bons natildeo somente de nomes mas tambeacutem de predicados e outras partes do

discurso que ele usa E que por um lado o nome do ato de subsistir e da

essecircncia eacute significativo e por outro o predicado significa a atividade da

essecircncia e a essecircncia precede a atividade e convenientemente o nome seraacute

colocado antes do predicado pois como tecircm as coisas assim tambeacutem os

discursos tecircm a respeito delas E alguns caiacuteram em dificuldade porque se

lembraram porque sendo oito as partes do discurso soacute de duas partes que satildeo

do discurso digo do nome e do predicado E se por um lado algueacutem dissesse

141

algo que essas somente tranccediladas juntas umas com as outras fazem o discurso

completo e as outras coisas por outro lado natildeo ele estaacute falseando Pois

tambeacutem tanto o particiacutepio como o chamado infinitivo e o pronome satildeo

tranccedilados juntos e fazem o discurso completo tal qual pronome e predicado

ldquoeu passeiordquo ldquoo que corre andardquo todos os infinitivos satildeo predicados ldquoo

filosofar eacute alegrar-serdquo Noacutes dizemos com certeza que todas essas se

relacionam com o nome e predicado e se manteacutem o lugar do sujeito essas

coisas se chamam nomes seja quando lanccedilam os predicados seja particiacutepios

seja pronomes tambeacutem os nomes junto aos gramaacuteticos Tal como quando for o

nome do sujeito a coisa que manteacutem a ordem como por exemplo ldquoSoacutecrates eacute

justordquo ldquoSoacutecratesrdquo se chama nome uma vez que tem o lugar de sujeito e se o

predicado ldquoo filosofar eacute alegrar-serdquo o filosofar eacute digno de se chamar nome E

se eacute particiacutepio como ldquoo que corre andardquo tambeacutem o particiacutepio eacute dito nome E

se um pronome ocorresse ser tomado ele obteria por acaso um chamamento

do nome ldquocomo eu passeiordquo uma vez que manteve a ordem do sujeito E

todas as coisas que costumam ser chamadas de predicados manteacutem a ordem

do que estaacute sendo atribuiacutedo qual fosse a parte do discurso como ldquoo vivente eacute

essecircnciardquo o predicado diz essecircncia mesmo que seja nome uma vez que eacute

atribuiacuteda do animal E das outras partes do discurso junto aos gramaacuteticos

natildeo se lembrou porque natildeo satildeo partes do discurso propriamente mas umas a

partir deles como sobre os adveacuterbios significam somente a maneira de ser da

coisa atribuiacuteda em relaccedilatildeo ao sujeito como por exemplo ldquoele anda de modo

belordquo e ldquodialoga bemrdquo e ldquoele retoma o focirclego de maneira necessaacuteriardquo Pois

como noacutes dizemos sobre o barco que pranchas satildeo as partes por um lado por

outro pelo menos a cola e os pregos e as traversas natildeo dizemos partes mas

o que se enumera junto agraves partes assim tambeacutem essas partes natildeo satildeo do

discurso mas partes da palavra a qual tambeacutem o discurso eacute parte

142

(Stephanus- In Aristoacutetelis Peri (Ermeneiaj 2-20 Commentaria)

Aristoacuteteles diz nas Categorias que o discurso e o nuacutemero fazem parte

do que estaacute se separando ao contraacuterio do contiacutenuo da linha da superfiacutecie e do

corpo tempo e lugar

e)sti de diwrismenon men oi(=on a)riqmoj kai logoj sunecej de grammh

e)pifaneia sw=ma e)ti de para tau=ta cronoj kai topoj

E estaacute separado tal qual o nuacutemero e o discurso e contiacutenuo a linha a

superfiacutecie corpo e ainda aleacutem dessas coisas o tempo e o lugar

(Aristoacuteteles- Categorias- 4b)

Justifica-se portanto a palavra como tendo suas partes e o discurso

sendo uma parte da palavra mas esta subdivisatildeo cai por terra quando

observamos que a negaccedilatildeo vem antes da afirmaccedilatildeo dentro da divisatildeo

subsequumlente feita por Aristoacuteteles muito embora na continuaccedilatildeo do texto se

afirme o contraacuterio quando Aristoacuteteles muda de plano

o(ti men gar poson e)stin o( logoj faneron katametrei=tai gar

sullabh=| makra=| kai braceia| legw de au)ton ton meta fwnh=j logon

gignomenon$ proj ou)dena gar koinon o(ron au)tou= ta moria sunaptei

ou) gar e)sti koinoj o(roj proj o(n ai( sullabai sunaptousin a)ll

e(kasth diwristai au)th kaq au(thn

143

Pois que o discurso eacute um quanto eacute evidente pois eacute medido em siacutelabas longa e

breve e eu digo que ele vem a ser mesmo como voz pois as partes em

relaccedilatildeo a nenhum termo comum se conjugam dele pois natildeo o limite comum

em relaccedilatildeo ao que as siacutelabas se unem mas cada uma estaacute dividida ela

mesma segundo si mesma

(Aristoacuteteles- Categorias-4b)

Stephanus passa a explicar as subdivisotildees subsequumlentes

ἔπειτα τί ἐστιν ἀπόφασις καὶ κατάφασις εἰκότως τὸ ὄνοmicroα καὶ τὸ ῥῆmicroα

τούτων προέταξενmiddot ὡς ἁπλούστερόν φησιν διὰ τί δὲ τὰ χείρω προέταξε τῶν

κρειττόνων οἷον τὴν ἀπόφασιν τῆς καταφάσεως τὴν κατάφασιν τῆς

ἀποφάνσεως καὶ ταύτην τοῦ λόγου φαmicroὲν οὖν εἰκότως τοῦτο πεποίηκεν

διότι τὸ πέρας τῶν φθασάντων ἀρχὴν τῶν microελλόντων πεποίηκε ἐπειδὴ γὰρ

κατήντησεν εἰς τὸν λόγον ἄρχεται περὶ αὐτοῦ διαλέγεσθαι πρῶτον microὲν ἵνα

συνεχῆ ποιήσει τὴν διδασκαλίαν ἔπειτα δὲ ὅτι καὶ ἐν τῷ λόγῳ τῆς

ἀποφάνσεως microέmicroνηται τοῦ λόγου καὶ τῆς ἀποφάνσεως πάλιν microέmicroνηται ἐν

τῷ τῆς καταφάσεως καὶ ἀποφάσεως λόγῳ τὰ δὲ λαmicroβανόmicroενα ἐν τῷ ὁρισmicroῷ

τινος γνωριmicroώτερα βούλονται εἶναι τοῦ ἐν ᾧ λαmicroβάνονται

Depois o que eacute negaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo Provavelmente o nome e o predicado se

ordenaram antes desses por que diz coisa mais simples E por que as coisas

inferiores se ordenam antes das coisas mais poderosas Tal como a negaccedilatildeo

antes da afirmaccedilatildeo e a afirmaccedilatildeo antes da declaraccedilatildeo e essa antes do

discurso Noacutes dizemo entatildeo ele fez isso porque o limite das coisas

precedentes desfez o princiacutepio das coisas que estatildeo a ponto de ser Pois uma

vez que chegou ao discurso comeccedila a dialogar a respeito dele primeiro por

144

um lado a fim de que faccedila de maneira contiacutenua o ensinamento e depois por

outro lado que no discurso da declaraccedilatildeo ele se lembra do discurso e da

declaraccedilatildeo de novo ele se lembra no discurso da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo E

as coisas que estatildeo sendo tomadas no limite de algo querem ser mais

conhecidas do que no qual se tomam

Sobre a divisatildeo do enunciado ou declaraccedilatildeo em afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo diz

Stephanus In Aristotelis Peri (Ermeneiaj (04-11)

῞Οτι microὲν τῶν διαιρέσεων κυριώτατοι τρεῖς εἰσιν τρόποι microεmicroαθήκαmicroεν ὡς

γένος εἰς εἴδη ὡς ὅλον εἰς microέρος ὡς ὁmicroώνυmicroος φωνὴ εἰς διάφορα

σηmicroαινόmicroενα καὶ ὅτι ἡ ἀπόφανσις καθολικωτέρα ἐστὶν καὶ διαιρεῖται εἰς

κατάφασιν καὶ ἀπόφασιν καὶ ὡmicroολόγηταιmiddot ζητητέον δὲ κατὰ ποῖον τρόπον

διαιρεῖται ὅτι microὲν οὖν ὡς ὅλον εἰς microέρη ἀδύνατον τοῦτο αὐτόθεν ὡmicroο-

λόγηταιmiddot ἐρρέθη γὰρ ὅτι τὰ τεmicroνόmicroενα ὡς ὅλον εἰς microέρη ἢ εἰς ὁmicroοιοmicroερῆ

διαιρεῖται ὡς σὰρξ εἰς σάρκας καὶ ὀστοῦν εἰς ὀστοῦν ἢ εἰς ἀνοmicroοιοmicroερῆ ὡς

Σωκράτης εἰς χεῖρας πόδας κεφαλήνmiddot καὶ ὅτι τὰ ὁmicroοιοmicroερῆ καὶ τὸ ὄνοmicroα

καὶ τὸν ὁρισmicroὸν οὐ microόνον τοῦ ὅλου δέχονται ἀλλὰ καὶ ἀλλήλων τὰ δ

ἀνοmicroοιοmicroερῆ οὐκέτι ἡ οὖν ἀπόφανσις οὐ δύναται διαιρεῖσθαι ὡς ὅλον εἰς

microέρη οὔτε ὡς ὁmicroοιοmicroερῆ οὔτε ὡς ἀνοmicroοιοmicroερῆ ὡς ὁmicroοιοmicroερῆ microὲν οὐ

δύναται ἐπειδὴ τὰ τmicroηθέντα εἰ καὶ τὸ ὄνοmicroα τοῦ ὅλου δέχονται (καλεῖται

γὰρ καὶ ἡ κατάφασις καθ ἑαυτὴν ἀπόφανσις καὶ ἡ ἀπόφασις ὁmicroοίως) ἀλλ

οὖν τὸ ὄνοmicroα καὶ τὸν ὁρισmicroὸν ἀλλήλων οὐκ ἐπιδέχονταιmiddot οὔτε γὰρ ἡ

ἀπόφασις καὶ κατάφασις λέγεται οὔτε πάλιν ἡ κατάφασις ἀπόφασις ἀλλὰ

microὴν οὐδὲ ὁρισmicroὸν ἀλλήλων ἐπιδέχονται οὔτε δὲ ὡς εἰς ἀνοmicroοιοmicroερῆ

τέmicroνεται ἐρρέθη γὰρ ὅτι τὰ ἀνοmicroοιοmicroερῆ οὐκ ἐπιδέχονται τοῦ ὅλου τὸ

ὄνοmicroαmiddot οὐδεὶς γὰρ λέγει τὸν πόδα ἢ τὴν κεφαλὴν ἢ τὴν χεῖρα Σωκράτους

145

Σωκράτην ἐνταῦθα δέ ὡς εἴποmicroεν καὶ ἡ ἀπόφασις καὶ ἡ κατάφασις τῷ τοῦ

ὅλου ὀνόmicroατι λέγονται ἀποφάνσεις οὕτως microὲν οὖν οὐ δύναται ὡς ὅλον εἰς

microέρη διαιρεῖσθαι ἡ ἀπόφανσις εἰς κατάφασιν καὶ ἀπόφασιν ἀmicroφιβάλλονται

δὲ λοιπόν εἰ ἄρα ὡς γένος εἰς εἴδη ὡς δοκεῖ τῷ Πορφυρίῳ ἢ ὡς ὁmicroώνυmicroος

φωνὴ εἰς διάφορα σηmicroαινόmicroενα ὡς ὁ ᾽Αλέξανδρος ἐπέστησεν ἡmicroεῖς δὲ

ἡνίκα ᾽Αριστοτέλης ὁρίζεται ἕκαστον αὐτῶν προφέροντες ἑκατέρων τῶν

ἐξηγητῶν τὰς ἐπιχειρήσεις κατὰ δύναmicroιν διακρίνοmicroεν

Que satildeo trecircs modos mais soberanos das divisotildees noacutes lembramos como gecircnero

visando o aspecto como totalidade visando a parte como voz homocircnima

visando a diferenccedila em relaccedilatildeo agraves coisas significadas E como a declaraccedilatildeo eacute

mais universal e se divide e agrave afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo se estaacute acordado e deve-

se procurar segundo qual modo se separa Que certamente eacute impossiacutevel como

totalidade visando a parte isso por si mesmo estaacute acordado pois foi dito que

as coisas que satildeo divididas como todo visando agrave parte ou se dividem como

partes iguais como a carne visando agraves carnes e o osso visando ao osso ou

como todo visando agrave privaccedilatildeo de partes iguais como Soacutecrates visando matildeos

peacutes e cabeccedila E que as partes iguais recebem tanto o nome como a limitaccedilatildeo

natildeo somente do todo mas aceitam umas das outras e as partes privadas de

semelhanccedila ainda natildeo Com certeza a declaraccedilatildeo natildeo eacute possiacutevel ser dividida

como todo visando a parte nem como partes iguais nem com partes natildeo

iguais Como partes iguais natildeo eacute possiacutevel uma vez que as coisas que foram

divididas mesmo recebem se o nome do todo (pois tanto a afirmaccedilatildeo eacute

chamada segundo si mesma declaraccedilatildeo quanto a negaccedilatildeo de modo

semelhante) mas natildeo recebem certamente o nome e o limite uns dos outros

Pois nem a negaccedilatildeo eacute dita tambeacutem afirmaccedilatildeo nem de novo a afirmaccedilatildeo eacute

negaccedilatildeo Mas nenhuma limitaccedilatildeo recebe umas das outras E natildeo satildeo cortadas

146

como visando agraves partes privadas de semelhanccedila Pois foi dito que as partes

privadas de semelhanccedila natildeo recebem o nome do todo pois ningueacutem diz em os

peacutes ou a cabeccedila ou a matildeo de Soacutecrates E laacute como noacutes dissemos tambeacutem a

negaccedilatildeo e a afirmaccedilatildeo pelo nome do todo satildeo ditas declaraccedilotildees Assim natildeo eacute

possiacutevel com o todo ser dividido em partes a declaraccedilatildeo se divide em

afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo E elas envolvem o restante se portanto como gecircnero

para aspecto como parece para Porfiacuterio ou como som homocircnimo para

significaccedilotildees diferentes como propocircs Alexandre E noacutes no tempo quando

Aristoacuteteles limita cada uma delas noacutes distiguimos na medida do possiacutevel as

tentativas de cada um dos interpretes e pesquisadores

Boeacutecio afirma da mesma forma a supremacia do nome e do verbo sobre

os outros itens

E em relaccedilatildeo a quanto a voz mesma certamente significa intelecto

(como estaacute dito) em duas partes estaacute separada nome e verbo e em relaccedilatildeo a

quanto a voz demonstra as coisas sujeitas verdadeiramente pela mediaccedilatildeo das

capacidades intelectuais para o intelecto Aristoacuteteles dividiu em dez as

categorias das vozes significantes 39

(Boeacutecio- livro 1- De Anima- p 07)

Isto certamente significa que antes da negaccedilatildeo do existente como natildeo

excluido e afirmaccedilatildeo como demonstrativos das coisas subjazentes existem o 39 Et in quantum uox ipsa quidem intellectus significat in duas (ut dictum est) secatur

partes nomen et uerbum in quantum uero uox per intellectuum medietatem subiectas

intellectui res demonstrat significantium uocum Aristoteles numerum in decem

praedicamenta partitus est

147

nome e o predicado como condiccedilatildeo fundamental Seguramente o nome e o

predicado satildeo os representantes do intelecto portanto coisas simples mas

coisas simples do ponto meacutedio do intelecto Este ponto meacutedio eacute por um lado

precedido das categorias e por outro seguido do silogismo Mas por outro

lado como condiccedilatildeo de possibilidade os princiacutepios da contradiccedilatildeo e da

exclusatildeo do meio satildeo primeiros40 e antes desses justifica-se a negaccedilatildeo natildeo

como negaccedilatildeo do existente mas como condiccedilatildeo de possibilidade das coisas

que existem e portanto antes dos nomes e predicados Eacute a possibilidade do

natildeo Assim dessa forma o nome e o predicado seriam anafoacutericos agrave negaccedilatildeo

40 Die prinzipien bilden fuumlr Aristoacuteteles als Moumlglichkeitsbedingungen des Denkens bereits

den Ermoumlglichungsgrund jeglicher Art von Untersuchung und Diskurs

Os princiacutepios constroem para Aristoacuteteles como condiccedilotildees de possibilidade do pensamento

jaacute o fundamento de possibilidade daquele modo de investigaccedilatildeo e discurso

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p45)

Im Kontext der Verteidigung des NWS verteidigt Aristoteles das sprachliche Zeichen

gegen ein ldquoVielheitrdquobzw ldquogrenzenlose Vielheitrdquo von Bedeutungsgehalten Im Zuge der

Verteidigung des SAM hingegen gegen das begriffliche ldquoNichtsrdquo d h gegen eine

ldquogrezenlose Auscheidungrdquovon Inhaltichkeit

No contexto da defesa do princiacutepio de natildeo contradiccedilatildeo defende Aristoacuteteles o sinal

linguumliacutestico contra uma multiplicidade respectivamente ldquomultiplicidade sem fronteirasrdquo de

conteuacutedo significativo Em virtude da defesa do princiacutepio da exclusatildeo do meio em

contrapartida contraacuteria do ldquonadardquo conceitual isto eacute contra uma ldquoeliminaccedilatildeo sem fronteirardquo

de conteuacutedo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p62)

148

Mas tambeacutem da mesma maneira que os outros elementos seria impossiacutevel o

reconhecimento disso a natildeo ser pelo proacuteprio enunciado

w(sautwj de kai e)pi tw=n a)llwn o(sa toiau=ta -ou)k e)pi pantwn de tw=n

proj ti a)lhqej dokei= to a(ma th=| fusei ei)=nai to gar e)pisthton th=j

e)pisthmhj proteron a)n doxeien ei)=nai w(j gar e)pi to polu

prouparcontwn tw=n pragmatwn taj e)pisthmaj lambanomen e)p

o)ligwn gar h) e)p ou)denoj i)doi tij a)n a(ma tw=| e)pisthtw=| thn e)pisthmhn

gignomenhn

E do mesmo modo tambeacutem sobre os outros quantos desses tipos Natildeo sobre

todas as coisas desse tipo a relaccedilatildeo parece ser verdadeira ao mesmo tempo

por natureza pois o que se pode conhecer pareceria ser anterior da ciecircncia

pois como muitas vezes subsistindo antes as coisas noacutes tomamos as ciecircncias

pois sobre poucos ou sobre nenhum algueacutem veria mentalmente ao mesmo

tempo com o cognosciacutevel a ciecircncia vindo a ser

(Categorias 7b-25)

O exposto ateacute aqui assinala que existem trecircs instacircncias atuando conjuntas

que estavam expostas nas Categorias

1) τῶν λεγοmicroένων τὰ microὲν κατὰ συmicroπλοκὴν λέγεται τὰ δὲ ἄνευ

συmicroπλοκῆς

Das coisas ditas umas satildeo ditas segundo a ligaccedilatildeo e outras sem ligaccedilatildeo

2) τῶν ὄντων τὰ microὲν καθ ὑποκειmicroένου λέγεται-

149

Das coisas que satildeo umas satildeo ditas do sujeito

3) ὑπὲρ microὲν οὖν τῶν προτεθέντων γενῶν ἱκανὰ τὰ εἰρηmicroένα

Em favor dos gecircneros que foram acrescentados satildeo suficientes as coisas que

foram ditas

As coisas que satildeo ditas satildeo as vozes em segundo lugar as coisas

propriamente e em terceiro lugar as coisas que estatildeo ditas dos gecircneros que

foram lanccedilados aleacutem de modo suficiente os pensamentos

Diz Simpliacutecio

καὶ ἡ microὲν λέξις κατηγορία λέγεται ὡς κατὰ τοῦ πράγmicroατος ἀγορευοmicroένη τὸ

δὲ πρᾶγmicroα κατηγόρηmicroα τῆς οὖν κατηγορίας ἤτοι πράγmicroατος ὄντος microετὰ

τῆς σηmicroαινούσης αὐτὸ λέξεως ἢ τῆς σηmicroαντικῆς λέξεως καθόσον ἐστὶν

σηmicroαντική ἑκατέρως ἔχεται καὶ τῶν πραγmicroάτων ἡ κατηγορία ἀπείρων δὲ

ὄντων τῶν κατὰ microέρος καὶ ἀκαταλήπτων εἰς δέκα γένη τὰ ἄπειρα ἀνήγαγεν

ὁ ᾽Αριστοτέλης τὰς microὲν οὐσίας πάσας εἰς microίαν συνελὼν τὴν ἀνωτάτω

οὐσίαν ἧς ἐστι καὶ λέξις σηmicroαντικὴ αὐτὴ ἡ οὐσία σύmicroβολον οὖσα τῆς ἐν

τοῖς οὖσιν οὐσίας εἴτε ὑποστάσεως οὔσης εἴτε ἄχρι ἐπινοίας ὑφεστώσηςmiddot

οὐδὲν γὰρ τοῦτο τῇ κατηγορίᾳ διενήνοχενmiddot

(Simpliacutecio- in Aristotelis Categorias commentaria p 11)

A palavra eacute dita categoria como a que estaacute sendo predicada de coisa e a coisa eacute

o resultado da predicaccedilatildeo da categoria Sendo a coisa a categoria com a

palavra significando a coisa significativa a categoria tem tambeacutem das coisas

de cada um dos lados As coisas que satildeo sem limites inalcanccedilaacuteveis segundo

150

uma parte as coisas sem limites Aristoacuteteles definiu dez gecircneros tendo

retirado as essecircncias todas visando agrave unidade a essecircncia mais anterior de qual

essecircncia tambeacutem eacute palavra significativa sendo mesmo siacutembolo da essecircncia nas

que satildeo

151

bull Capiacutetulo II A alma como E)ntelexeia (atualizaccedilatildeo) do diaacutefano em

relaccedilatildeo as vozes e os discursos simples como declaraccedilatildeo e passagem

da primeira para a segunda essecircncia

Aristoacuteteles afirma que a alma natildeo eacute a atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) do

corpo mas de algum corpo A alma natildeo eacute sem corpo nem eacute algum corpo

Sendo assim a dualidade separada de corpo e alma natildeo existe para Aristoacuteteles

Importa dizer que como nas Categorias ao se referir a expressotildees como algum

homem e homem Aristoacuteteles utiliza da mesma forma o indefinido para

designar a generalidade

OUgraveshellipa dš tradestin sup1 kuriegravetatpound te kaˆ pregravetwj kaˆ mpoundlista legomšnh iquest

mraquote kaq Oslashpokeimšnou tinOtildej lšgetai mraquote traden OslashpokeimšnJ tinhellip tradestin

oŒon ETH tˆj yennqrwpoj Agrave ETH tˆj daggerppoj deUacuteterai d oUgraveshellipai lšgontai traden oŒj

eDaggerdesin aƒ pregravetwj oUgraveshellipai legOgravemenai Oslashppoundrcousin taagravetpound te kaˆ tbrvbar ticircn

ebdquodicircn toUacutetwn gšnhmiddot oŒon ETH tˆj yennqrwpoj traden eDaggerdei mn Oslashppoundr-cei tugrave

centnqregravepJ gšnoj d toagrave eDaggerdouj tradestˆ tOtilde zugraveonmiddot deUacute-terai oacircn aaacutetai

lšgontai oUgraveshellipai oŒon Oacute te yennqrwpoj kaˆ tOtilde zugraveon ndashfanerOtilden d tradek ticircn

ebdquorhmšnwn Oacuteti ticircn kaq Oslashpokeimšnou legomšnwn centnagkalsaquoon kaˆ toUumlnoma

kaˆ tOtilden lOgravegon kathgorelsaquosqai toagrave Oslashpokeimšnoumiddot oŒon yennqrwpoj kaq Oslashpo-

keimšnou lšgetai toagrave tinOtildej centnqregravepou kaˆ kathgorelsaquotahellip ge toUumlnoma ndash

tOtilden gbrvbarr yennqrwpon katbrvbar toagrave tinOtildej centnqregravepou kathgorraquoseijmiddotndash kaˆ ETH

lOgravegoj d toagrave centnqregravepou katbrvbar toagrave tinOtildej centnqregravepou kathgorhqraquosetai ndashETH

gbrvbarr tˆj yennqrwpoj kaˆ yennqrwpOgravej tradestinmiddotndash eacuteste kaˆ toUumlnoma kaˆ ETH lOgravegoj

152

katbrvbar toagrave Oslashpokeimšnou kathgorhqraquosetai ticircn d traden OslashpokeimšnJ Ocircntwn

tradepˆ mn ticircn plehellipstwn oUumlte toUumlnoma oUumlte ETH lOgravegoj kathgorelsaquotai toagrave

Oslashpokeimšnoumiddot tradep tradenhellipwn d toUumlnoma mn oUgravedn kwlUacuteei kathgorelsaquosqai

toagrave Oslashpokeimšnou tOtilden d lOgravegon centdUacutenatonmiddot oŒon tOtilde leukOtilden traden OslashpokeimšnJ

timesn tugrave segravemati kathgorelsaquotai toagrave Oslashpokeimšnou ndashleukOtilden gbrvbarr sicircma

lšgetaindash ETH d lOgravegoj toagrave leukoagrave oUgravedšpote katbrvbar toagrave segravematoj

kathgorhqraquosetai ndashtbrvbar d yenlla ppoundnta frac12toi kaq Oslashpokeimšnwn lšgetai

ticircn pregravetwn oUgravesiicircn Agrave traden Oslashpokeimšnaij aUgravetalsaquoj tradesthellipn toagraveto d fanerOtilden

tradek ticircn kaq rsaquokasta proceirizomšnwnmiddot oŒon tOtilde zugraveon katbrvbar toagrave centnqregravepou

kathgorelsaquotai oUgravekoagraven kaˆ katbrvbar toagrave tinOtildej centnqregravepou ndashebdquo gbrvbarr katbrvbar

mhdenOtildej ticircn tinicircn centnqregravepwn oUgraved katbrvbar centnqregravepou Oacutelwjmiddotndash ppoundlin tOtilde

cricircma traden segravemati oUgravekoagraven kaˆ traden tinˆ segravematimiddot ebdquo gbrvbarr mfrac34 traden tinˆ ticircn

kaq rsaquokasta oUgraved traden segravemati Oacutelwjmiddot eacuteste tbrvbar yenlla ppoundnta frac12toi kaq Oslashpokeimšnwn ticircn pregravetwn oUgravesiicircn lšgetai Agrave traden Oslashpokeimšnaij aUgravetalsaquoj

tradesthellipn mfrac34 oUgravesicircn oacircn ticircn pregravetwn oUgravesiicircn centdUacutenaton ticircn yenllwn ti enaimiddot

ppoundnta gbrvbarr tbrvbar yenlla frac12toi kaq Oslashpokeimšnwn toUacutetwn lšgetai Agrave traden

Oslashpokeimšnaij aUgravetalsaquoj tradesthellipnmiddot eacuteste mfrac34 oUgravesicircn ticircn pregravetwn oUgravesiicircn

centdUacutenaton ticircn yenllwn ti enai

E a que eacute dita a mais soberana e primeiramente e maacutexima eacute a essecircncia ou

nem eacute dita de algum sujeito nem estaacute em algum sujeito tal como o definido

indefinido homem ou o definido indefinido cavalo E as essecircncias segundas

satildeo ditas em quais aspectos as essecircncias que satildeo ditas de modo primeiro

subsistem esses aspectos e os gecircneros desses aspectos tal como o definido

indefinido homem subsiste no aspecto para o homem e o animal eacute o gecircnero

do aspecto essas segundas satildeo ditas essecircncias certamente tal como o homem

e o animal E eacute evidente a partir das coisas que estatildeo ditas que as coisas que

153

satildeo ditas do sujeito eacute necessaacuterio ser predicado tanto o nome como a razatildeo do

sujeito Tal como o homem eacute dito segundo o sujeito de algum homem e eacute

predicado pelo menos um nome pois tu haveraacute de predicar pelos menos o

homem de algum homem e a razatildeo do homem de algum homem seraacute

predicada Pois algum homem tambeacutem eacute homem De maneira que tanto o

homem como a razatildeo seraacute predicada do sujeito As coisas que satildeo no sujeito

por um lado as mais afastadas nem o nome nem a razatildeo eacute predicada do

sujeito E sobre algumas por outro lado o nome em nada impede ser atribuiacutedo

do sujeito e eacute impossiacutevel a razatildeo Tal como o que eacute o branco no sujeito por

meio do corpo eacute atribuiacutedo do sujeito Pois o branco eacute dito corpo e a razatildeo do

branco jamais seraacute predicada do corpo E todas as outras coisas ou satildeo ditas

das primeiras essecircncias dos sujeitos ou satildeo nos proacuteprios sujeitos E isso eacute

evidente a partir das que se tecircm na matildeo segundo o individual tal como o

animal eacute predicado do homem por conseguinte tambeacutem de algum homem

pois se de nenhum dos homens totalmente natildeo do homem De novo a cor estaacute

no corpo por conseguinte em algum corpo pois se natildeo em alguma das coisas

segundo o individual nem totalmente no corpo

De maneira que todas as outras coisas ou satildeo ditas das essecircncias primeiras

do sujeito ou satildeo nos sujeitos mesmos Eacute impossiacutevel das que natildeo satildeo das

primeiras essecircncias ser algo das outras Pois as outras coisas todas ou satildeo

ditas dessas do sujeito ou satildeo nos sujeitos mesmos de maneira que eacute

impossiacutevel precisamente das que natildeo satildeo as primeiras essecircncias ser algo das

outras

(Categorias-1b-4)

Esse indefinido-definido eacute a expressatildeo sob a qual subsiste o aspecto a forma

externa A ligaccedilatildeo das primeiras essecircncias com as segundas existe mas

154

enquanto ligaccedilatildeo do sujeito com o predicado e do predicado com o sujeito

Assim tambeacutem no Peri Yuxh=j

e(kastou gar h( e)nteleceia e)n tw=| dunamei u(parconti kai th=| oi)keia| u(lh|

pefuken e)gginesqai o(ti men ou)=n e)nteleceia tij e)sti kai logoj tou=

dunamin e)contoj ei)=nai toioutou faneron e)k toutwn Tw=n de dunamewn

th=j yuch=j ai( lecqei=sai toi=j men u(parcousi pa=sai kaqaper ei)pomen

toi=j de tinej au)tw=n e)nioij de mia monh

Pois de cada um a atualizaccedilatildeo vem a ser engendrada por natureza na

possibilidade que subsiste tambeacutem na mateacuteria familiar Que certamente eacute uma

certa atualizaccedilatildeo e razatildeo do que tem possibilidade de ser desse tipo eacute

evidente a partir dessas E todas as coisas que foram ditas das possibilidades

da alma subsistem para uns como dissemos e para outros algumas dessas e

alguns somente uma

(Peri Yuxh=j 414a 25)

A alma vem a ser em aspecto por natureza na possibilidade ou seja ela

natildeo se confunde enquanto corpo e o corpo natildeo se confunde enquanto alma

mas a alma eacute a atualizaccedilatildeo do corpo E se natildeo fosse assim ou seria a verdade

totalmente vaacutelida (a)ciwj dunaqai qigei=n) ou seria totalmente fechada

(pantwj a)potugxanein)41

41 Ver Metafiacutesica 993a 30

155

e)ti tou= dunamei o)ntoj logoj h( e)nteleceia faneron d w(j kai ou(=

e(neken h( yuch ai)tia w(sper gar o( nou=j e(neka tou poiei= ton au)ton

tropon kai h( fusij kai tou=t e)stin au)th=j teloj

Ainda a atualizaccedilatildeo eacute a razatildeo para a possibilidade E eacute evidente como

tambeacutem em razatildeo do que a alma eacute causa pois como precisamente o intelecto

faz em razatildeo de tambeacutem do mesmo modo a natureza e isso eacute um fim dela

(Peri Yuxh=j-415b14)

)Esti men ou)=n ta e)n th=| fwnh=| tw=n e)n th=| yuch=| paqhmatwn42 sumbola

kai ta grafomena tw=n e)n th=| fwnh=|

Satildeo certamente as coisas na voz das afecccedilotildees na alma e as coisas escritas

das afecccedilotildees na voz siacutembolos

(Peri (Ermeneiaj- 16a2)

Aristoacuteteles indica no plano metafiacutesico a alma como apreensatildeo simples

da totalidade das coisas Mas estaacute totalidade como totalidade natildeo se daacute no

plano do concreto pois desse modo cessaria o movimento Aristoacuteteles

estabelece primeiro algo intemporal que tem por analogia nas coisas tambeacutem

algo do mesmo tipo depois trata do sempre tempo e imortal de cuja eacutepoca noacutes

42 A expressatildeo e)n th=| yuch=| paqhma Aristoacuteteles retirou da Repuacuteblica de Platatildeo Cf

Repuacuteblica II 382b9 e VI 511d7

156

natildeo temos lembranccedila embora afetado e finalmente o intelecto que eacute duplo

como incomensurabilidade e a diagonal e assim afetado Portanto o pensar soacute

acontece com imagem Tratar do plano da alma sozinha diz Aristoacuteteles eacute

ridiacuteculo assim como tambeacutem do corpo sozinho Assim como dos dois em

possibilidade Aqui teremos de trataacute-la a partir do concreto pois estamos

vivos Quando se usa o locativo na alma isto significa algum tipo de alteraccedilatildeo

na alma mas natildeo da alma pois a alma natildeo pode ser segmentada portanto o

lugar onde isso ocorre Isto estaacute expresso de forma clara nas Categorias

capiacutetulo 08 onde Aristoacuteteles trata da diferenccedila entre a qualidade e a afecccedilatildeo

As qualidades satildeo as afecccedilotildees retas que satildeo duradouras e permanecem

e as afecccedilotildees as que se alteram rapidamente

O pensamento na alma quer dizer ligado a alma mas natildeo misturado

ou tendo uma relaccedilatildeo enquanto possibilidade O que era possibilidade se

transforma em atividade O intelecto eacute duplo Uma parte ligada agraves coisas

sensiacuteveis e outra ligada agrave alma Pensamento simples na alma Portanto na voz

a alma se encontra no som como nome e predicado gerado pela possibilidade

do natildeo Natildeo satildeo simplesmente vozes mas na voz Por isso Aristoacuteteles natildeo diz

que as vozes satildeo siacutembolos das afecccedilotildees na alma mas as coisas na voz ou seja

o nome e o predicado como possibilidade do natildeo Na verdade alma eacute a causa

como fim

A alma no plano metafiacutesico tem ocorrecircncias proacuteprias como totalidade

das coisas Como a alma natildeo tem movimento sendo ela mesma por si mesma

natildeo pode sofrer alteraccedilotildees por ela mesma Sendo assim com as afecccedilotildees

altera-se o plano de si mesma para o plano do corpo e alma A alma eacute

atividade e possibilidade como enteleacutequia do corpo O Corpo eacute possibilidade

157

e movimento A possibilidade do corpo move os aspectos e formas na alma

que enquanto causa os constituem como fim e atualizaccedilatildeo (e)ntelexeia) As

plantas e muitos animais vivem sendo divididos e parecem ter a mesma alma

por aspecto ou seja a alma funciona dividida mas a alma do homem eacute

diferente por ser indiferenciada Ela eacute o fim Siacutembolos significam afecccedilotildees

enquanto relaccedilatildeo com as coisas na alma enquanto atividade43 Eacute possiacutevel fazer

uma analogia entre a alma em si mesma e a alma em atividade como lei da

cidade e escrita e leis natildeo escritas divinas44 Os coacutedigos morais os ritos a

ordem do mundo estabelecidos pelas divindades representam as leis natildeo

escritas e satildeo a tentativa de estabelecer o conteuacutedo da alma em si e remontam

ao periacuteodo homeacuterico e a Hesiacuteodo enquanto as leis escritas satildeo a alma em

atividade Eacute claro que essas leis natildeo escritas satildeo apenas tentativas de voltar a

43 Im Fall des o)noma=fwnh semantikh kata sunqhkhn von 16 a 26ff sind dies die

Eigenschaften der Artikulation und Konventionalitaumlt denn das o)noma repraumlsentiert im

Vergleich mit den a)grammatoi yofoi zugleich auch eine artikulierte LautaumluBerung

Wir koumlnnen also gemaumlB 16 a 26ff definieren Die a)grammatoi yofoi sind nicht

artikulierte und fusei bedeutsame Laute also keine sumbola das o)noma ist dagegen

ein artikulierter und gemaumlB Vereinbarung bedeutsamer Laut also ein sumbolon

No caso do nome= voz semacircntica segundo o conjuntojunto de 16 a 26ff satildeo essas

caracteriacutesticas da articulaccedilatildeo e convencionalidade pois o nome representa em comparaccedilatildeo

com os ruiacutedos natildeo articulados igualmente tambeacutem uma expressatildeo de som articulada Noacutes

podemos definir tambeacutem conforme 16 a 26 ff Os ruiacutedos natildeo articulados natildeo satildeo articulados

e sons significativos pela natureza e assim nenhum siacutembolo o nome ao contraacuterio eacute um som

articulado significativo e conforme acordo isto eacute um siacutembolo

(Wolfram Ax Laut Stimme und Sprache P134)

44 Ver Jacqueline de Romilly- La loi dans la penseacutee grecque- paacutegina 28 e 29

158

alma em si pois se mostra impossiacutevel voltar a alma em si enquanto

possibilidade As tentativas de formalizaccedilatildeo na verdade podem ser vistas por

esse acircngulo de retomada da alma em si Na verdade essas tentativas satildeo como

invocaccedilotildees primitivas Heraacuteclito no seu fragmento 114 diz que as leis

humanas sempre satildeo nutridas pela lei da divindade mas isto natildeo significa de

forma alguma que essas se estabeleccedilam enquanto conteuacutedo real Dentro da

Antiacutegona de Soacutefocles esta contradiccedilatildeo eacute estabelecida enquanto o estado tem

uma exigecircncia e a lei moral outra Aristoacuteteles estabelece outra lei natildeo escrita

o ser indulgente com as fraquezas humanas e assim o campo da solidariedade

humana mas dessa forma ele a equipara agraves accedilotildees humanas a lei natildeo escrita

w(sper gar e)pi tw=n futw=n e)nia diairoumena fainetai zw=nta kai

cwrizomena a)p a)llhlwn w(j ou)shj th=j e)n au)toi=j yuch=j e)nteleceia|

men mia=j e)n e(kastw| futw=| dunamei de pleionwn ou(twj o(rw=men kai

peri e(teraj diaforaj th=j yuch=j sumbai=non e)pi tw=n e)ntomwn e)n toi=j

diatemnomenoij

Pois assim como sobre as plantas algumas parecem as que vivem divididas e

estatildeo separadas umas das outras como a alma que eacute nelas com atualizaccedilatildeo

em cada planta por um lado e em possibilidade por outro lado mais que uma

assim vemos tambeacutem a respeito outras diferenccedilas da alma coisa que anda

junto nas que estatildeo divididas sobre os insetos

( Peri Yuxh=j- 413-b8)

Indiferenciada pode ser entendida na acepccedilatildeo de que a totalidade anda

junto agrave percepccedilatildeo pelos sentidos assim como estaacute na memoacuteria ou seja a arte e

159

o conhecimento dependem da experiecircncia como alma indiferenciada ativa ou

seja diferenciada A participaccedilatildeo das coisas na alma se constitui enquanto

memoacuteria plaacutestica

A unidade do ponto eacute diferente da unidade da alma A unidade do

ponto o nuacutemero de pontos no corpo eacute diferente da unidade da alma Ela eacute

indiferenciada sem partes e privada de afecccedilotildees A alma natildeo tem razotildees e

nem proporccedilotildees Esta eacute alma enquanto plano metafiacutesico e enquanto plano

concreto se manifesta enquanto atividade Nos dois planos a alma se mostra

enquanto enteleacutequia do corpo ou seja o corpo natural que eacute na verdade um

corpo final atualizado como aspecto e eacute alma a maior possibilidade do corpo

O corpo tem uma relaccedilatildeo com a totalidade mas natildeo com a totalidade da alma

enquanto impassiacutevel mas enquanto alma ativa Isso se expressa enquanto

sujeito e predicado unidos pelo ser A alma natildeo eacute um corpo e natildeo eacute algo do

corpo mas o indiferenciado que pode ser pensado enquanto atividade da

totalidade enquanto diferenccedila O intelecto que eacute fundado pelo concernente ao

apetite de conhecer pode pensar o indiferenciado porque ele eacute ora atividade

ora possibilidade do corpo enquanto apetite (o)recij) Quando o corpo soacute

tem possibilidade e Aristoacuteteles assim situa essa situaccedilatildeo nas Categorias

quando diz daquelas que satildeo atribuiccedilotildees do sujeito sendo poreacutem para a razatildeo

uma situaccedilatildeo impossiacutevel assim como o branco atribuiacutedo do sujeito pelo corpo

e deste modo a razatildeo jamais poderaacute ser atribuiacuteda pelo corpo e sim pela alma

Contudo tambeacutem natildeo eacute possiacutevel a atividade da alma sem a possibilidade da

alma Junccedilatildeo de corpo e alma A figura aleacutem do triacircngulo seria impossiacutevel e a

alma estaria aleacutem das coisas ditas pois o discurso geral estaria sobre a figura e

desse modo se ajustaria a todas e a nenhuma e da mesma maneira a alma

Sendo assim nenhuma figura seria proacutepria

A respeito da palavra siacutembolo Waitz (Organon p 325 nota 16a4) diz

160

que o siacutembolo eacute uma significaccedilatildeo subjetiva e a semelhanccedila eacute uma imitaccedilatildeo

objetiva e indica as seguintes citaccedilotildees para o significado dessa palavra

Elencos Sofiacutesticos 165a6

ἐπεὶ γὰρ οὐκ ἔστιν αὐτὰ τὰ πράγmicroατα διαλέγεσθαι φέροντας ἀλλὰ τοῖς

ὀνόmicroασιν ἀντὶ τῶν πραγmicroάτων χρώmicroεθα ὡς συmicroβόλοις

Pois uma vez que as mesmas coisas natildeo satildeo possiacuteveis discorrer portando

mas noacutes utilizamos os nomes como siacutembolos no lugar das coisas

De Sensu et sensibus 437a15

τῶν δ ὀνοmicroάτων ἕκαστον σύmicroβολόν ἐστιν

E dos nomes cada um eacute siacutembolo

Retoacuterica 1404a21

τὰ γὰρ ὀνόmicroατα microιmicroήmicroατα ἐστίν

Pois os nomes satildeo imitaccedilotildees

Poliacutetica 1340 a linha 32 e linha 39

161

ἔτι δὲ οὐκ ἔστι ταῦτα ὁmicroοιώmicroατα τῶν ἠθῶν ἀλλὰ σηmicroεῖα microᾶλλον τὰ

γιγνόmicroενα σχήmicroατα καὶ χρώmicroατα τῶν ἠθῶν

E ainda natildeo satildeo possiacuteveis essas semelhanccedilas dos caraacuteteres mas as figuras e

pinturas tornam-se significaccedilotildees dos caraacuteteres

ἐν δὲ τοῖς microέλεσιν αὐτοῖς ἔστι microιmicroήmicroατα τῶν ἠθῶν

E nos cantos mesmos satildeo possiacuteveis imitaccedilotildees dos caraacuteteres

Metafiacutesica 985 b27

πρῶτοι ἐν δὲ τούτοις ἐδόκουν θεωρεῖν ὁmicroοιώmicroατα πολλὰ τοῖς οὖσι καὶ

γιγνοmicroένοις

Os primeiros e nesses pareciam contemplar muitas semelhanccedilas com o que eacute

o com o que vem a ser

De Generatione et Corruptione 33a24 e linha 34 e 333a19

῞Οσα microὲν γὰρ ἔχει σύmicroβολα πρὸς ἄλληλα ταχεῖα τούτων ἡ microετάβασις ὅσα

δὲ microὴ ἔχει βραδεῖα

Quantos por um lado satildeo siacutembolos uns com os outros a mudanccedila desses eacute

raacutepida quantos por outro lado natildeo tecircm eacute lenta

162

Τὸν αὐτὸν δὲ τρόπον καὶ ἐξ ὕδατος γῆ καὶ ἐκ γῆς πῦρmiddot ἔχει γὰρ ἄmicroφω πρὸς

ἄmicroφω σύmicroβολαmiddot

E do mesmo modo tambeacutem a terra a partir do fogo e o fogo a partir da terra

pois ambos em relaccedilatildeo a ambos siacutembolos

Θαυmicroάσειε δ ἄν τις τῶν λεγόντων πλείω ἑνὸς τὰ στοιχεῖα τῶν σωmicroάτων

ὥστε microὴ microεταβάλλειν εἰς ἄλληλα καθάπερ ᾽Εmicroπεδοκλῆς φησι πῶς ἐνδέχεται

λέγειν αὐτοῖς εἶναι συmicroβλητὰ τὰ στοιχεῖα

E algueacutem se espantaria muito das coisas ditas de algo em relaccedilatildeo aos

elementos dos corpos de maneira a natildeo transformar uns visando os outros

conforme disse Empeacutedocles como admite dizer para eles serem os elementos

comparaacuteveis

w(ste kaq e(kaston zhthteon tij e(kastou yuch oi(=on tij futou= kai

tij a)nqrwpou h) qhriou

De maneira que segundo o singular deve-se investigar o que eacute a alma de cada

um tal como o que eacute da planta e o que eacute do homem ou da fera

(Peri Yuxh=j- 414b linha 33)

Assim sendo trata Aristoacuteteles de chegar agraves afecccedilotildees na alma como

atividades e possibilidades na alma a que concerne agrave nutriccedilatildeo a que concerne

ao apetite a que concerne agrave sensaccedilatildeo a que concerne agrave movimentaccedilatildeo e a que

concerne ao raciociacutenio como as que vecircm em primeiro lugar e as suas

163

respectivas atividades sendo essa uacuteltima concernente agraves operaccedilotildees do intelecto

que satildeo caracterizadas nas afecccedilotildees na alma

dio sterhqen trofh=j ou) dunatai ei)=nai [e)pei d e)sti tria to

trefomenon kai w(=| trefetai kai to trefon to men trefon e)stin h(

prwth yuch to de trefomenon to e)con tauthn sw=ma w(=| de trefetai

h( trofh] e)pei de a)po tou= telouj a(panta prosagoreuein dikaion teloj

de to gennh=sai oi(=on au)to ei)h a)n h( prwth yuch gennhtikh oi(=on

au)toe)pei d e)sti tria to trefomenon kai w(=| trefetai kai to trefon

to men trefon e)stin h( prwth yuch to de trefomenon to e)con tauthn

sw=ma w(=| de trefetai h( trofhamp e)sti de w(=| trefei ditton w(sper kai w(=|

kuberna=| kai h( ceir kai to phdalion to men kinou=n kai kinoumenon

to de kinoumenon monon pa=san d a)nagkai=on trofhn dunasqai

pettesqai e)rgazetai de thn peyin to qermon

Por isso natildeo pode ser privado de alimento E uma vez que satildeo trecircs o que eacute

nutrido e com que eacute nutrido e o que nutre o que nutre eacute a alma primeira e o

que eacute nutrido eacute o que tem esse corpo e com o que eacute nutrido o alimento E

uma vez que eacute justo designar tudo a partir do fim e o fim eacute o gerar tal como

o mesmo seria a primeira alma o possiacutevel de gerar tal como um mesmoE com

o que nutre eacute duplo como precisamente tambeacutem com o que dirige tanto a matildeo

como o leme uma movente e sendo movida e outra somente sendo movida Eacute

necessaacuterio todo alimento poder ser digerido e o quente faz a digestatildeo

(Peri Yuxh=j-417 25a)

164

Este trecho eacute perfeitamente interpretado por Hicks (De Anima-paacutegina

348 b 26) onde estabelece que satildeo trecircs as partes da teoria do movimento em

Aristoacuteteles 1) O primeiro movimento ele mesmo imoacutevel 2) Um agente de

transmissatildeo do movimento movido pelo primeiro movente e sucessivamente

colocando em movimento 3) O instrumento proacuteprio o qual eacute meramente

movido e natildeo eacute causa do movimento

Dizendo de outra maneira existem as afecccedilotildees na alma como

intelecto os predicados e os nomes em contato com a alma que estatildeo na voz

e nas coisas escritas Contudo tanto as coisas escritas como as vozes remetem

ao nome e ao predicado que por sua vez remetem a possibilidade de dizer natildeo

Os nomes e os predicados ligados agrave alma tecircm como possibilidade os siacutembolos

dos nomes coisas escritas Portanto natildeo satildeo letras mas a possibilidade de

escrever como siacutembolos de nomes O homem natildeo eacute um ser errante mas

diferente O particiacutepio presente ta grafomena indica de forma contudente

que as coisas satildeo escritas continuamente como possibilidade de anunciaccedilatildeo e

que estatildeo ligadas agrave voz Da mesma maneira quando Aristoacuteteles estabelece nas

Categorias que os homocircnimos tecircm o mesmo nome e a razatildeo da essecircncia

diferente ele estabelece em relaccedilatildeo ao animal o homem e a coisa escrita Essa

por sua vez eacute um particiacutepio que estaacute ligado ao homem como possibilidade da

diferenccedila

E Boeacutecio diz

O nome e o verbo os quais evidentemente por si proacuteprios tecircm significaccedilatildeo

constituem neste livro as partes da interpretaccedilatildeo e natildeo menos ateacute o discurso o

165

qual tambeacutem ele proacuteprio visto que seja voz atrelada desde partes

significativas natildeo carece de significaccedilatildeo 45

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 06-linha 20)

Boeacutecio se equivoca na medida em que o nome pode natildeo ser a parte primeira

O enunciado eacute possibilidade de dizer sim mas com certeza junto estaacute a de

dizer natildeo e as duas soacute podem existir na medida em que o diferente estaacute

acessiacutevel ao homem

Como Aristoacuteteles diz nas Categorias

œti aƒ pricirctai oUgraveshellipai dibrvbar tOtilde tolsaquoj yenlloij currenpasin Oslashpokelsaquosqai kuriegravetata

oUgraveshellipai lšgontaimiddot (Categorias 2b-15)

Ainda as primeiras essecircncias satildeo ditas essecircncias principais atraveacutes do

subjazer para todas as outras

E diz Simpliacutecio

καὶ ἡ microὲν λέξις κατηγορία λέγεται ὡς κατὰ τοῦ πράγmicroατος ἀγορευοmicroένη τὸ

δὲ πρᾶγmicroα κατηγόρηmicroα τῆς οὖν κατηγορίας ἤτοι πράγmicroατος ὄντος microετὰ

τῆς σηmicroαινούσης αὐτὸ λέξεως ἢ τῆς σηmicroαντικῆς λέξεως καθόσον ἐστὶν

σηmicroαντική ἑκατέρως ἔχεται καὶ τῶν πραγmicroάτων ἡ κατηγορία ἀπείρων δὲ

45 Interpretationis uero partes hoc libro constituit nomen et uerbum quae scilicet per se

ipsa significant nihil ominus quoque orationem quae et ipsa cum uox sit ex significatiuis

partibus iuncta significatione non caret

166

ὄντων τῶν κατὰ microέρος καὶ ἀκαταλήπτων εἰς δέκα γένη τὰ ἄπειρα ἀνήγαγεν

ὁ ᾽Αριστοτέλης τὰς microὲν οὐσίας πάσας εἰς microίαν συνελὼν τὴν ἀνωτάτω

οὐσίαν ἧς ἐστι καὶ λέξις σηmicroαντικὴ αὐτὴ ἡ οὐσία σύmicroβολον οὖσα τῆς ἐν

τοῖς οὖσιν οὐσίας εἴτε ὑποστάσεως οὔσης εἴτε ἄχρι ἐπινοίας ὑφεστώσηςmiddot

οὐδὲν γὰρ τοῦτο τῇ κατηγορίᾳ διενήνοχενmiddot

E a palavra eacute dita categoria como a que estaacute sendo reclamada da coisa e a

coisa eacute o resultado do ato da categoria Sendo coisa certamente da categoria

a coisa mesma com o que estaacute significando da palavra contanto que eacute

significativa a categoria tem tambeacutem das coisas de cada um dos lados E as

coisas que satildeo sem limites e das privadas de serem tomadas segundo a parte

Aristoacuteteles conduziu as coisas sem limites em direccedilatildeo a dez gecircneros tendo

tirado a todas as essecircncias visando agrave essecircncia mais anterior agrave unidade da

qual a essecircncia tambeacutem eacute palavra significativa sendo siacutembolo mesmo da

essecircncia nas que satildeo seja sendo fundamento seja ateacute colocada como

princiacutepio baacutesico da reflexatildeo Pois esse diferiu em nada com a categoria

(Simpliacutecio ndashsobre as Categorias p 11)

E diz Aristoacuteteles

centpOtilde mn gbrvbarr tAacutej pregravethj oUgraveshellipaj oUgravedemhellipa tradestˆ kathgorhellipa ndashkat oUgravedenOtildej

gbrvbarr Oslashpokeimšnou lšgetaimiddotndash ticircn d deutšrwn oUgravesiicircn tOtilde mn edoj katbrvbar

toagrave centtOgravemou kathgorelsaquotai tOtilde d gšnoj kaˆ katbrvbar toagrave eDaggerdouj kaˆ katbrvbar

toagrave centtOgravemoumiddot aeligsaUacutetwj d kaˆ aƒ diaforaˆ kaˆ katbrvbar ticircn ebdquodicircn kaˆ katbrvbar

ticircn centtOgravemwn kathgoroagraventai kaˆ tOtilden lOgravegon d tradepidšcontai aƒ pricirctai

oUgraveshellipai tOtilden ticircn ebdquodicircn kaˆ tOtilden ticircn genicircn kaˆ tOtilde edoj d tOtilden toagrave

gšnouj ndashOacutesa gbrvbarr katbrvbar toagrave kathgoroumšnou lšgetai kaˆ katbrvbar toagrave

167

Oslashpokeimšnou `rhqraquosetaimiddotndash aeligsaUacutetwj d kaˆ tOtilden ticircn diaforicircn lOgravegon

tradepidšcetai tpound te eDaggerdh kaˆ tbrvbar yentomamiddot sunegravenuma dš ge Atilden iumln kaˆ

toUumlnoma koinOtilden kaˆ ETH lOgravegoj ETH aUgravetOgravej eacuteste ppoundnta tbrvbar centpOtilde ticircn oUgravesiicircn

kaˆ ticircn diaforicircn sunwnUacutemwj lšgetai

Pois a partir (afastando-se) da primeira essecircncia de maneira nenhuma eacute

predicado pois eacute dita de nenhum sujeito e o aspecto das essecircncias segundas

por um lado eacute predicado do indivisiacutevel e por outro o gecircnero tanto do aspecto

como do indivisiacutevel da mesma maneira tambeacutem as diferenccedilas satildeo predicadas

tanto dos aspectos como dos indivisiacuteveis E as primeiras essecircncias admitem a

razatildeo tanto dos aspectos como dos gecircneros e o aspecto a razatildeo do gecircnero

Pois quantos satildeo ditos do predicado tambeacutem seratildeo ditos do sujeito e da

mesma maneira tambeacutem os aspectos e os indivisiacuteveis admitem a razatildeo das

diferenccedilas E pelo menos os nomes iguais eram dos que tambeacutem o nome

comum e a mesma razatildeo De maneira que todas as coisas satildeo ditas a partir

(afastando-se) das essecircncias e das diferenccedilas de modo sinocircnimo

(Categorias-3b-4)

Afastar-se das essecircncias significa que natildeo podem ser alcanccediladas enquanto

forma universal sendo somente encontraacuteveis enquanto diferenccedilas homocircnimas

Assim se explica que a voz (fwnh) se bifurca em dois elementos A fwnh

a(diairetoj e o sunqeth A primeira eacute privada de possibilidade de divisatildeo e

a segunda eacute a possibilidade de colocaccedilatildeo ou posiccedilatildeo junta A fwnh

a(diairetoj se subdivide em vozes de animais e elementos (fonemas) Por

sua vez a segunda se subdivide em fwnh a)semoj (privada de sentido) e

semantikh Essa uacuteltima por sua vez o)noma r(h=ma logoj

168

kai w(sper ou)de grammata pa=si ta au)ta ou)de fwnai ai( au)tai

e de maneira que precisamente nem as mesmas letras para todos nem as

mesmas vozes

(Peri (Ermeneiaj-16 a5)

Natildeo podem ser como letra e como voz em relaccedilatildeo ao som as mesmas

para todos pois a referecircncia aqui natildeo satildeo os nomes e predicados mas

justamente o seu caraacuteter diferenciativo e mutaacutevel a pronunciaccedilatildeo e maneira de

escrever Aqui Aristoacuteteles estaacute no campo do dito pronunciado do escrito com

letras O afastamento da essecircncia primeira permite que as condiccedilotildees de

possibilidade se tornem formas concretas

w(=n mentoi tau=ta shmei=a prwtwn46 tau)ta pa=si paqhmata th=j yuch=j

kai w(=n tau=ta o(moiwmata pragmata h)dh tau)ta

Das coisas primeiras quais contudo essas satildeo sinais as mesmas coisas satildeo

para todas as afecccedilotildees da alma e das que essas satildeo coisas semelhantes jaacute satildeo

as mesmas coisas

(Peri (Ermeneiaj-16a7) 46 Three main interpretations have been advanced Proponents of all tree agree that the

sentiment contained in the clause is lsquowords are primarily signs of affections in the soulrsquo

The disagreement come as to whether lsquoprimarilyrsquo qualifies lsquowordsrsquo lsquosignsrsquo or lsquoaffections

in the soulrsquo According to Ammonius lsquoprimarilyrsquo qualifies lsquoaffections in the soulrsquo

(Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p18)

169

O periacuteodo eacute composto por um paralelismo de relativas Os dois periacuteodos

satildeo iniciados por w(n tau=ta No entanto a partiacutecula mentoi da primeira

frase intensiva-confirmativa mas com aspecto restritivo estabelece uma

ligaccedilatildeo com a segunda frase e um distanciamento com a frase anterior Deve-

se enfatizar que o uso de prwtwn eacute duvidoso e eacute substituiacutedo em outras

versotildees por prwtwj A primeira alternativa que foi escolhida leva o

prwtwn a se ligar com o relativo enquanto a segunda se torna um adveacuterbio e

enfatizaria o modo pela qual as coisas primeiras seriam posteriormente sinais

Enquanto que na primeira alternativa o que seria enfatizado seriam as

proacuteprias coisas primeiras As mesmas coisas para todas as afecccedilotildees da alma e

que se tornam coisas semelhantes como mesmas coisas O genitivo da alma eacute

significativo na medida em que natildeo eacute mais da perspectiva do locativo anterior

das coisas ocorridas na alma mas da alma para as coisas ocorridas Mais uma

vez Aristoacuteteles estabelece uma unidade de ordem A partir da ordem do

conhecimento e do exerciacutecio do conhecimento se coloca em posiccedilatildeo primeira

o da alma para as coisas ocorridas 47 Satildeo a partir dessas semelhanccedilas que os

pensamentos se tornam pensamentos mas com certeza ainda natildeo satildeo

pensamentos mas semelhanccedilas de pensamentos

47 Jene geistigen Gehalte bilden fuumlr Aristoacuteteles wiederum ldquoAngleichungenrdquo (o(moiwmata)

an Bestimmtheiten der Dinge (pragmata)

(Cada conteuacutedo espiritual controi para Aristoacuteteles de novo ldquosemelhanccedilasrdquo nas

determinaccedilotildees da coisa (pragmata))

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p51)

170

Os siacutembolos vieram a ser a partir de operaccedilotildees do intelecto e antes

dessas operaccedilotildees eram indiferenciados vozes simples como algum homem ou

algum cavalo A razatildeo da essecircncia de um homem Aqui haacute uma diferenccedila

fundamental entre o que modernamente se diz da liacutengua como algo distinto

das operaccedilotildees do intelecto coisa que na Greacutecia eacute expresso pela palavra logoj

como uma uniatildeo inseparaacutevel entre as duas coisas

His enim quidquid est in animi intellectibus designatur his namque totus

ordo orationis efficitur

Pois eacute designado com estas faculdades intelectivas tudo aquilo que eacute na alma

pois toda ordem eacute efetuada com estas oraccedilotildees

πρώτως εἶπεν σηmicroεῖα εἶναι τὰ ὀνόmicroατα καὶ τὰ ῥήmicroατα τῶν νοηmicroάτων διότι

δευτέρως καὶ τῶν πραγmicroάτων σηmicroεῖά ἐστιν τῶν γὰρ δ τούτων τὰ microὲν microόνως

ἐξαγγέλλουσιν ὥσπερ τὰ γραφόmicroενα τὰ δὲ microόνως ἐξαγγέλλονται ὥσπερ τὰ

πράγmicroατα τὰ δὲ καὶ ἐξαγγέλλουσι καὶ ἐξαγγέλλονται ὥσπερ τὰ νοήmicroατα

καὶ αἱ φωναί ἐξαγγέλλουσι microὲν τὰ πρὸ αὐτῶν ἐξαγγέλλονται δὲ ὑπὸ τῶν

microετ αὐτά οἷον τὰ νοήmicroατα ἐπειδὴ δεύτερα microέν εἰσιν τῶν πραγmicroάτων πρῶτα

δὲ τῶν φωνῶν καὶ τῶν γραmicromicroάτων ἐξαγγέλλουσι microὲν τὰ πράγmicroατα

ἐξαγγέλλονται δὲ ὑπὸ τῶν φωνῶν ltκαὶgt τῶν γραφοmicroένων πάλιν αἱ φωναὶ

κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ἐξαγγέλλουσι microὲν τὰ πράγmicroατα καὶ τὰ νοήmicroατα

ἐξαγγέλλονται δὲ ὑπὸ τῶν γραφοmicroένων τὰ microέντοι πράγmicroατα οὔτε

ἐξαγγέλλουσί ποτε ἐπειδὴ οὐδέν ἐστιν πρὸ αὐτῶν οὐδὲ τὰ γραφόmicroενα

ἐξαγγέλλονται ὑπό τινος ἐπειδὴ οὐκ ἔχουσί τι microετ αὐτά καὶ ἔστιν φύσει

microὲν πρότερον τὸ πρᾶγmicroα τῶν ἄλλωνmiddot δεῖ γὰρ πρότερον εἶναι φέρε εἰπεῖν τὸν

171

ἵππον καὶ οὕτως τὸ περὶ αὐτὸν νόηmicroα microετὰ δὲ τὸ νόηmicroα τοῦ ἵππου καὶ τὸ

ὄνοmicroα microετὰ δὲ τὸ ὄνοmicroα τὰ γράmicromicroατα εἴπερ ὅλως εἰσὶν γράmicromicroατα

Em primeiro lugar disse ser as significaccedilotildees os nomes e os predicados das

coisas do intelecto porque em segundo lugar satildeo tambeacutem significados das

coisas E pois dessas umas somente anunciam como as coisas escritas e

outras somente satildeo anunciadas como as coisas e outros tanto enunciam como

satildeo enunciados assim como as coisas intelectuais e as vozes E anunciam

umas antes dessas e outras sob efeito dessas depois Tal como as coisas

intelectuais uma vez que as coisas segundas por um lado satildeo das coisas e as

coisas primeiras por outro lado satildeo das vozes e das letras anunciam as

coisas e satildeo anunciadas sob o efeito das vozes e das coisas escritas E em

sentido inverso as vozes segundo o modo proacuteprio anunciam as coisas e as

coisas intelectuais por um lado e por outro satildeo anunciadas sob o efeito das

coisas escritas As coisas com certeza nem anunciam de algum modo uma vez

que nada eacute antes delas nem as coisas escritas satildeo anunciadas sob o efeito de

algo uma vez que natildeo tem algo depois delas E existem por meio da natureza

as coisas das outras Pois eacute preciso ser primeiro supor o cavalo e assim o

pensamento em torno a ele e depois do pensamento do cavalo tambeacutem o nome

e depois do nome as letras se precisamente totalmente satildeo letras

(Stephanus 520)

A partir do 417a14 do Peri Yuxhj Aristoacuteteles comeccedila a fazer distinccedilotildees

mais precisas quanto agraves sensaccedilotildees e as divide em trecircs o concernente ao sentir

(a)isqetikon) o sentir (a)isqanesqai) e o ato de sentir (ai)sqesij) A

ai)sqesij eacute o sentido e o ai)sqetoj eacute o objeto Os objetos se dividem em

172

proacuteprios e ocorridos e os proacuteprios se dividem em objetos proacuteprios e comuns

O que concerne ao sentir natildeo funciona por si mesmo pois soacute existe em

possibilidade portanto necessita do externo para que possa se atualizar O

combustiacutevel natildeo queima sem a combustatildeo Jaacute o sentir e a sensaccedilatildeo existem

tanto como possibilidade como atividade Da mesma maneira o possiacutevel de

sentir (ai)sqetoj) eacute tanto por possibilidade como por atividade Aristoacuteteles

faz a analogia entre sofrer alteraccedilatildeo (pasxein) e se movimentar

(kinei=sqai) com ter atividade (e)nergei=n) Pois a movimentaccedilatildeo eacute alguma

atividade todavia privada de fim

Desse modo reforccedila-se a tese que o autor sustenta dois princiacutepios ao

mesmo tempo tanto o semelhante pelo semelhante como o contraacuterio pelo

contraacuterio jaacute que o possiacutevel de sentir eacute dessemelhante ao sentir e a sensaccedilatildeo

por sua vez eacute semelhante ao sofrer afecccedilatildeo e movimentar-se como atividade

Tambeacutem da atualizaccedilatildeo e da possibilidade faz distinccedilotildees mais precisas Nesse

ponto Aristoacuteteles esclarece como eacute o processo de obtenccedilatildeo do conhecimento

peri men ou)=n toutwn ei)rhtai e)n toi=j peri yuch=j -a)llhj gar

pragmateiaj- e)sti de w(sper e)n th=| yuch=| o(te men nohma a)neu tou=

a)lhqeuein h) yeudesqai o(te de h)dh w(=| a)nagkh toutwn u(parcein

qateron ou(tw kai e)n th=| fwnh=| peri gar sunqesin kai diairesin e)sti

to yeu=doj te kai to a)lhqej ta men ou)=n o)nomata au)ta kai ta

r(hmata e)oike tw=| a)neu sunqesewj kai diairesewj nohmati oi(=on to

a)nqrwpoj h) leukon o(tan mh prosteqh=| ti ou)te gar yeu=doj ou)te

a)lhqej pw shmei=on d e)sti tou=de kai gar o( tragelafoj shmainei

men ti ou)pw de a)lhqej h) yeu=doj e)an mh to ei)=nai h) mh ei)=nai

173

prosteqh=| h) a(plw=j h) kata cronon

A respeito dessas estaacute dito no ldquoDa almardquo --- pois eacute de outra obra-e eacute

possiacutevel como precisamente na alma quando por um lado um pensamento

sem ser verdadeiro ou falso e quando por outro jaacute por meio disso eacute

necessidade subsistir desses a coisa outra assim tambeacutem na voz pois sobre a

junccedilatildeo e a separaccedilatildeo eacute a coisa verdadeira e a coisa falsa pois sobre a junccedilatildeo

e a separaccedilatildeo eacute a coisa verdadeira e a coisa falsa Certamente as mesmas

coisas nomeadas e as coisas predicadas parecem para o pensamento sem

junccedilatildeo e separaccedilatildeo tal como o homem ou a coisa branca quando algo natildeo eacute

acrescentado pois de alguma maneira nem eacute falsa nem verdadeira E eacute sinal

desta coisa pois o Tragelaphos sinaliza algo ainda natildeo eacute coisa verdadeira

ou falsa se natildeo eacute posto diante o ser ou natildeo ser ou de maneira simples ou com

o tempo

(Peri (Ermeneiaj-16 a8)

O falso e o verdadeiro estatildeo em torno da siacutentese e da diferenciaccedilatildeo

que foram criadas pelas afecccedilotildees na alma O espaccedilo e o tempo foram divididos

no comprimento e em passado presente e futuro de modo pertinente agrave divisatildeo

do enunciado Os nomes e os predicados mesmos para o pensamento

aparecem sem a siacutentese e a divisatildeo tal como homem e branco quando natildeo se

acrescenta algo do ser ou natildeo ser quer dizer indiferenciados portanto ainda

fazem parte das operaccedilotildees do intelecto que natildeo se concretizaram em realidade

O uso do aoristo eventual indica um aspecto e consequumlente enquadramento

modal que vem do concreto mas que natildeo eacute mais concreto assim eventual

Poderiacuteamos dizer que sunqesij kai diairesij significam afirmaccedilatildeo e

174

negaccedilatildeo e os dois soacute surgem realmente quando se posicionam no sentido de

acrescentar sentido que eacute possibilitado pelo poder dizer sim e natildeo como

declaraccedilatildeo loacutegica

A passagem remete ao Peri Yuxh=j 416a23 na qual Aristoacuteteles

divide entre os processos do conhecimento aqueles que satildeo por possibilidade

e aqueles que satildeo por atualizaccedilatildeo

Aqueles que satildeo por possiblidade foram afetados pelo gecircnero que eacute a

mateacuteria e possivelmente tem conhecimento e aqueles que satildeo por atualizaccedilatildeo

satildeo capazes de exercitar o conhecimento que adquiriram se as coisas externas

permitirem Este uacuteltimo Aristoacuteteles chama de gramaacutetico ou do que se exercita

pela aritmeacutetica O que exercita o seu conhecimento dependente das causas

externas Mas existe um terceiro que exercita jaacute o que eacute O que eacute pela

atualizaccedilatildeo Nas Categorias Aristoacuteteles se refere a razatildeo da essecircncia (logoj

th=j ou)siaj) como o que delimita os conceitos atraveacutes da sunqesij kai

diairesij Isso implica num acrescentar (prostiqhmi) e subtrair

(a)fairew)48

qewrou=n gar ginetai to e)con thn e)pisthmhn o(per h) ou)k e)stin

a)lloiou=sqai ei)j au(to gar h( e)pidosij kai ei)j e)nteleceian$ h) e(teron

genoj a)lloiwsewj dio ou) kalw=j e)cei legein to fronou=n o(tan fronh=|

a)lloiou=-sqai w(sper ou)de ton oi)kodomon o(tan oi)kodomh=|

Pois o que especula vem a ser o que tem ciecircncia que certamente ou natildeo eacute ser

alterado qualitativamente (pois a acrescentaccedilatildeo eacute para um mesmo e em

48 Ver Metafiacutesica 1043b36-1044a2

175

direccedilatildeo a enteleacutequia) ou um outro gecircnero de alteraccedilatildeo por isso natildeo eacute bom

dizer o que tem entendimento quando entende ser alterado como

precisamente nem o construtor quando constroacutei

(Peri Yuxh=j-417b6)

A passagem remete tambeacutem as Categorias 1b 25-26

Τῶν κατὰ microηδεmicroίαν συmicroπλοκὴν λεγοmicroένων ἕκαστον ἤτοι οὐσίαν σηmicroαίνει ἢ

ποσὸν ἢ ποιὸν ἢ πρός τι ἢ ποὺ ἢ

Das coisas ditas sem nenhuma ligaccedilatildeo cada uma com certeza significa

essecircncia ou quantidade ou qualidade ou relaccedilatildeo ou onde ou

Portanto o enunciado remete agraves condiccedilotildees loacutegicas do verdadeiro e do

falso e isso significa que um (por possibilidade) tem a mera posse possiacutevel do

conhecimento e o segundo (por atualizaccedilatildeo) estaacute separado da opiniatildeo falsa

pela verdadeira o natildeo atualizar em direccedilatildeo ao atualizar Por isso Aristoacuteteles

fala do concernente ao sentir e do que natildeo eacute concernente ao sentir

A diferenccedila didaacutetica entre a divisatildeo do sensiacutevel e do entendimento se

estabelece na atualizaccedilatildeo do externo como particular e do universal como do

conhecimento

ai)tion d o(ti tw=n kaq e(kaston h( kat e)nergeian ai)sqhsij h( d

e)pisthmh tw=n kaqolou

E eacute causador que a sensaccedilatildeo eacute segundo a atividade das coisas segundo o

partiacutecular e a ciecircncia das coisas de modo universal

176

(Peri Yuxh=j- 417b22)

Esses universais estatildeo na alma propriamente pois eles satildeo

propriamente a alma

tau=ta d e)n au)th=| pwj e)sti th=| yuch=| dio noh=sai men e)p au)tw=| o(potan

boulhtai ai)sqanesqai d ou)k e)p au)tw=| a)nagkai=on gar u(parcein to

ai)sqhton

E essas coisas de algum modo estatildeo na alma mesmo Por isso pensar por um

lado sobre o causador quando quer e sentir natildeo sobre o causador Pois eacute

necessaacuterio subsistir o possiacutevel de sentir

(Peri Yuxh=j- 417b25)

Sendo assim o concernente agrave sensaccedilatildeo eacute dito pelo ser afetado e pelo

ser alterado Satildeo duas possibilidades Logo passa-se para o possiacutevel de sentir

que por sua vez eacute dividido em trecircs Duas das coisas mesmas e uma do

ocorrido Das coisas mesmas uma eacute proacutepria da sensaccedilatildeo e a outra comum a

todas As proacuteprias ele explica no Peri Yuxh=j a11

legw d i)dion men o( mh e)ndecetai e(tera| ai)sqhsei ai)sqanesqai kai

peri o( mh e)ndecetai a)pathqh=nai oi(=on o)yij crwmatoj kai a)koh

yofou kai geu=sij cumou= h( d a(fh pleiouj [men] e)cei diaforaj a)ll

e(kasth ge krinei peri toutwn kai ou)k a)pata=tai o(ti crw=ma ou)d o(ti

yofoj a)lla ti to kecrwsmenon h) pou= h) ti to yofou=n h) pou=

177

E digo proacuteprio o que natildeo admite sentir por outra sensaccedilatildeo e sobre o que natildeo

admite estar enganada a visatildeo da cor audiccedilatildeo de som gustaccedilatildeo do sabor E

o tato tem um maior nuacutemero de diferenccedilas mas cada uma julga a respeito

desses e natildeo se engana que eacute cor e natildeo som mas o que eacute colorido ou onde

ou o que eacute o sonoro ou onde

E as comuns no 418a16

ta men ou)=n toiau=ta legetai i)dia e(kasthj koina de kinhsij h)remia

a)riqmoj sch=ma megeqoj

E coisas desse tipo entatildeo satildeo ditas proacuteprias de cada um e comuns

movimento repouso nuacutemero figura magnitude

Passa entatildeo a explicar o ocorrido no 418a20

kata sumbebhkoj de legetai ai)sqhton oi(=on ei) to leukon ei)h Diarouj

ui(oj kata sumbebhkoj gar toutou ai)sqanetai o(ti tw=| leukw=|

sumbebhke tou=to ou(= ai)sqanetai dio kai ou)den pascei h(=| toiou=ton u(po

tou= ai)sqhtou= tw=n de kaq au(ta ai)sqhtw=n ta i)dia kuriwj e)stin

ai)sqhta kai proj a( h( ou)sia pefuken e(kasthj ai)sqhsewj

E segundo o ocorrido eacute dito um possiacutevel de sentir tal como se este branco

fosse filho de Diares Pois sente isso segundo o ocorrido porque ocorreu isso

178

ao branco do que sente por isso em nada eacute afetado enquanto tal sob o efeito

do possiacutevel de sentir E das sensaccedilotildees segundo elas mesmas as proacuteprias de

modo proacuteprio satildeo possiacuteveis de sentir e em relaccedilatildeo as quais a essecircncia por

natureza de cada sensaccedilatildeo

A partir da essecircncia a visatildeo eacute visiacutevel agrave cor que eacute possiacutevel dizer com a

palavra que ainda natildeo tem nome Dessa forma Aristoacuteteles descreve esse

processo como anterior agrave palavra

to gar o(raton e)sti crw=ma tou=to d e)sti to e)pi tou= kaq au(to o(ratou=

kaq au(to de ou) tw=| logw| a)ll o(ti e)n e(autw=| e)cei to ai)tion tou= ei)=nai

o(raton pa=n de crw=ma kinhtikon e)sti tou= kat e)nergeian diafanou=j

kai tou=t e)stin au)tou= h( fusij dioper ou)c o(raton a)neu fwtoj a)lla

pa=n to e(kastou crw=ma e)n fwti o(ra=tai dio peri fwtoj prw=ton

lekteon ti e)stin e)sti dh ti diafanej

Pois o visiacutevel eacute cor e isso eacute a coisa sobre o visiacutevel por si mesmo

E por si mesmo natildeo pela palavra mas que tem o visiacutevel causador do ser em si

mesmo E toda cor eacute concernente agrave movimentaccedilatildeo do diaacutefano segundo a

atividade E a natureza dele eacute isso Por isso natildeo eacute visiacutevel sem luz mas toda a

cor de cada um eacute visiacutevel na luz Por isso a respeito da luz primeiramente deve

ser dito o que eacute Eacute possiacutevel de fato algo diaacutefano

(Peri yuxh=j-419a1)

179

A incerteza se atualiza pela luz A incerteza eacute o diaacutefano transparente

Por isso natildeo se torna visiacutevel sem luz O diaacutefano soacute eacute visiacutevel por uma cor

alheia Segundo Aristoacuteteles a luz natildeo seria um movimento segundo o lugar

(fora) mas mudanccedila qualitativa (a)lloiwsij) do meio transparente Desse

modo o diaacutefano em possibilidade eacute o obscuro e o diaacutefano em atualizaccedilatildeo eacute a

luz Aristoacuteteles interpotildee a presenccedila de um meio para que exista a possibilidade

tanto da visatildeo quanto do som Para a luz este meio eacute o diaacutefano Para o som o

ar Aristoacuteteles passa entatildeo a explicar o som

o( men gar e)nergeia tij o( de dunamij ta men gar ou) famen e)cein

yofon oi(=on spoggon e)ria ta d e)cein oi(=on calkon kai o(sa sterea

kai lei=a o(ti dunatai yofh=sai tou=to d e)stin au)tou= metaxu kai th=j

a)koh=j e)mpoih=sai yofon e)nergeia$ |

Pois por um lado uma certa atividade e por outro uma possibilidade pois

umas coisas natildeo dizemos ter som tal como uma esponja latilde e outras ter tal

como bronze e quantos soacutelidos e lisos porque podem soar (e isso eacute fazer dele

um intermediaacuterio e da audiccedilatildeo um som em atividade)

(Peri Yuxh=j-419b4)

Aristoacuteteles diz que o som vem a ser sempre contra algo e em algo

pois eacute um golpe e por isso eacute impossiacutevel o que eacute um vir a ser som Assim o

som eacute segundo a atividade O som natildeo pode vir a ser sem a mudanccedila de

movimento de um local para outro (fora) e o uno natildeo pode mudar de local

180

Diz Aristoacuteteles no Peri Yuxh=j livro 02 420 b05

peri men ou)=n yofou tauth| diwrisqw h( de fwnh yofoj tij e)stin

e)myucou tw=n gar a)yucwn ou)qen fwnei= a)lla kaq o(moiothta legetai

fwnei=n oi(=on au)loj kai lura kai o(sa a)lla tw=n a)yucwn a)potasin

e)cei kai meloj kai dialekton

A respeito do som dessa esteja determinado E a voz eacute um certo som do

animado pois dos inanimados nenhum tem voz mas segundo uma

semelhanccedila se diz emitirem som tal como o flauta e a lira e quantas outras

dos inanimados tem alongamento melodia e som articulado

ldquoA voz eacute um certo som do animadordquo Isto significa que o ar natildeo se

dissipou e tocou o sensiacutevel Mais uma vez natildeo eacute possiacutevel ser o som mas

somente um certo som por atuar no plano da alma e corpo Daiacute se tornar claro

em que lugar se situa e o que eacute a noccedilatildeo de siacutembolo O siacutembolo ocorre junto agraves

operaccedilotildees agraves afecccedilotildees da alma mas somente enquanto nome e predicado

Segundo Aristoacuteteles as caracteriacutesticas da voz satildeo o alongamento a melodia e

o som articulado

e)oike gar o(ti kai h( fwnh tau=t e)cei polla de tw=n zw|wn ou)k e)cousi

fwnhn oi(=on ta te a)naima kai tw=n e)naimwn i)cquej kai tou=t

eu)logwj ei)per a)eroj kinhsij tij e)stin o( yofoj$ a)ll oi( legomenoi

fwnei=n oi(=on oampi( e)n tw=| )Acelw|w| yofou=si toi=j bragcioij h) tini

e(terw| toioutw| fwnh d e)sti zw|ou yofoj ou) tw=| tuconti moriw|

181

Pois parece que a voz tem essas coisas E muitos dos animais natildeo tecircm voz tal

como os natildeo sanguumliacuteneos e dentre os sanguumliacuteneos os peixes (e isso de modo

expresso se precisamente som eacute uma certa movimentaccedilatildeo do ar) mas os que

dizemos emitirem som tal como os no Aqueloo emitem som com os brocircnquios

ou como alguma outra coisa desse tipo e voz eacute o som do animal natildeo como

uma parte aleatoacuteria

(Peri Yuxh=j-420 b13)

ldquoE a voz eacute o som do animal natildeo como uma parte aleatoacuteriardquo ou seja

qualquer parte do corpo mas uma parte determinada Na verdade a voz serve

para a subsistecircncia do bem enquanto a expressatildeo (e(rmeneia) serve em vista

do bem O som articulado eacute a expressatildeo em vista do bem A voz simples eacute a

voz das categorias a partir da qual o aspecto e o gecircnero se tornam

determinados No indiferenciado natildeo existe o erro mas no discurso

declarativo existe jaacute a possibilidade do falso ou do verdadeiro e portanto a

diferenciaccedilatildeo

o)rganon de th=| a)napnoh=| o( farugx ou(= d e(neka to morion e)sti tou=to

pneumwn toutw| gar tw=| moriw| pleon e)cei to qermon ta peza tw=n

a)llwn dei=tai de th=j a)napnoh=j kai o( peri thn kardian topoj prw=toj

dio a)nagkai=on ei)sw a)na-pneomenon ei)sienai ton a)era w(ste h( plhgh

tou= a)napneomenou a)eroj u(po th=j e)n toutoij toi=j morioij yuch=j proj

thn kaloumenhn a)rthrian fwnh e)stin ou) gar pa=j zw|ou yofoj fwnh

kaqaper ei)pomen-e)sti gar kai th=| glwtth| yofei=n kai w(j oi(

182

bhttontej-a)lla dei= e)myucon te ei)=nai to tupton kai meta fantasiaj

tinoj

E o instrumento para a respiraccedilatildeo eacute a faringe E o pulmatildeo em vista de que

essa parte existe pois tem mais calor por essa parte do que pelas outras os

animais terrestres e precisa da respiraccedilatildeo tambeacutem primeiramente o lugar o

em torno do coraccedilatildeo Por isso eacute necessaacuterio entrar no interior o ar respirado

De maneira que o golpe do ar respirado sob o efeito da alma nessas tais

partes contra a chamada arteacuteria eacute voz (pois natildeo todo som do animal eacute voz

como dissemos pois existe tambeacutem o emitir som com a liacutengua e como os que

tossem mas eacute preciso ser animado o que bate tambeacutem com alguma fantasia49

(Peri Yuxh=j-420 b22)

49 No Peri Yuxh=j a palavra fantasia aparece

No nominativo 403 a8 415 a11 427b14 427b28 428 a1 428 a9 428 a18 428 a24 428

a26 428 a29 428 b09 428b 11 428 b30 429 a01 432 a10 433 a12 433 a20 433 a27

433 b29 434 a4

No acusativo singular

402b23 413b22427b23 428 a10 433 a10 434 a2

No genitivo singular

403 a9 414b16 420b32 427b29 429 a8 432b16 433b29

No nominativo plural

425b25 428 a11

No dativo plural

433 a12

183

shmantikoj gar dh tij yofoj e)stin h( fwnh) kai ou) tou=

a)napneomenou a)eroj w(sper h( bhx a)lla toutw| tuptei ton e)n th=|

a)rthria| proj au)thn

Pois a voz eacute um certo som significativo e natildeo do ar respirado como a tosse

mas com esse bate na arteacuteria para a tosse

(Peri Yuxh=j 421a1)

A fantasia tem relaccedilatildeo com a significaccedilatildeo e se diferencia de um

barulho qualquer como o da tosse que eacute meramente algo percutindo no sistema

respiratoacuterio

Para Boeacutecio o conceito de voz eacute o que se deve determinar primeiro

pois primeiro certamente a voz eacute o que deve ser definido

Pois a intenccedilatildeo de todo livro se torna patente com esta clareza e de modo

manifesto 50

Logo em seguida Boeacutecio daacute a sua definiccedilatildeo de voz

ldquoVoz eacute do ar atraveacutes da liacutengua a percussatildeo que atraveacutes de algumas partes da

garganta as quais se chamam arteacuterias eacute proferida pelo ser vivo Pois alguns

50 Hoc enim perspicuo et manifesto omnis libri pate fiet intentio

184

sons outros existem os quais por meio do mesmo satildeo executados com a

respiraccedilatildeo aos quais a liacutengua natildeo percute como eacute o da tosse Pois esta vem a

ser com a respiraccedilatildeo saindo de certa maneira atraveacutes as traqueias mas com

nenhuma impressatildeo da liacutengua e por isso nem pertence para nenhum dos

elementos pois de nenhum modo eacute capaz de ser escritordquo 51

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 04-linha 18)

E segue a sua definiccedilatildeo alargando o seu significado

Aquela (percussatildeo) tambeacutem eacute possiacutevel ser a definiccedilatildeo de voz como quando a

dizemos ser o som do que deve significar com uma certa imaginaccedilatildeo Daiacute a

diferenccedila estipulada por Boeacutecio entre dicccedilatildeo e locuccedilatildeo Sendo a primeira

meramente uma voz desarticulada e a segunda uma voz articulada52

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 04-linha 26)

51 Vox est aeris per linguam percussio quae per quasdam gutturis partes quae arteriae

uocantur ab animali profertur Sunt enim quidam alii soni qui eodem perficiuntur flatu

quos lingua non percutit ut est tussis Haec enim flatu fit quodam per arterias egrediente

sed nulla linguae impressione formatur atque ideo nec ullis subiacet elementis scribi enim

nullo modo potest Quocirca uox haec non dicitur sedtantum sonus

52 Illa quoque potest esse definitio uocis ut eam dicamus sonum esse cum quadam

imaginatione significandi Vox namque cum emittitur significationis alicuius causa

profertur Tussis uero cum sonus sit nullius significationis causa subrepit 5 potius quam

profertur

185

Mas que esta locuccedilatildeo seja significativa em relaccedilatildeo a aquela tambeacutem eacute

necessaacuterio ser posto que a imaginaccedilatildeo do que deve significar seja alguma

pela qual isto eacute que seja manifestada na voz ou na locuccedilatildeo que seja sem

duacutevida assim o que deve ser dito se neste sopro noacutes emitimos atraveacutes

traqueias em relaccedilatildeo a quem a percussatildeo somente seja da liacutengua eacute voz mas

tal percussatildeo verdadeiramente seja o que reconduza o som em letras

locuccedilatildeo que se alguma forccedila da imaginaccedilatildeo seja posta tambeacutem aquela voz

significativa eacute reconduzida 53

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 05-linha 22)

Para que portanto haja locuccedilatildeo eacute preciso vozmdashisto eacute aquele som que a

liacutengua percute e que tambeacutem a proacutepria voz tenha sido determinada atraveacutes

da liacutengua naquele som que se possa inscrever com letras 54

(Boeacutecio-livro 1-paacutegina 05-linha 19)

Aristoacuteteles esclarece a diferenccedila da voz (fwnh) o som (yofoj) e a

linguagem articulada (dialektoj)55 em ΤΩΝ ΠΕΡΙ ΤΑ ΖΩΙΑ ΙΣΤΟΡΙΩΝ I

488a31 e IV 535a 27

53 Sed ut haec locutio significatiua sit illud quoque addi oportet ut sit aliqua significandi

imaginatio per quam id quod in uoce uel inlocutione est proferatur ut certe ita dicendum

sit si in hoc flatu quem per arterias emittimus sit linguae sola percussio uox est sin uero

talis percussio sit ut in litteras redigat sonum locutio quod si uis quoque quaedam

imaginationis addatur 6 illa significatiua uox redditur

54 Ut igitur sit locutio uoce opus est -- id est eo sono quem percutit lingua ut et uox ipsa

sit per linguam determinata in eum sonum qui inscribi litteris possit

55 Ver Whitaker-Aristotlersquos De Interpretatione-p46

186

Καὶ τὰ microὲν ψοφητικά τὰ δ ἄφωνα τὰ δὲ φωνήεντα καὶ τούτων τὰ microὲν

διάλεκτον ἔχει τὰ δ ἀγράmicromicroατα καὶ τὰ microὲν κωτίλα τὰ δὲ σιγηλά τὰ δ

ᾠδικὰ τὰ δ ἄνῳδαmiddot πάντων δὲ κοινὸν τὸ περὶ τὰς ὀχείας microάλιστα ᾄδειν καὶ

λαλεῖν E as coisas sonoras e as privadas de som e as das expressotildees de discurso e

dessas as que tecircm linguagem articulada e as privadas de letra tambeacutem por

um lado agraves palradoras e por outro as silenciosas e as que gostam de cantar e

as privadas de canto E de todas eacute comum sobretudo o agradar e falar a

respeito da eacutepoca de procriaccedilatildeo

Φωνὴ καὶ ψόφος ἕτερόν ἐστι καὶ τρίτον διάλεκτος Φωνεῖ microὲν οὖν οὐδενὶ

τῶν ἄλλων microορίων οὐδὲν πλὴν τῷ φάρυγγιmiddot διὸ ὅσα microὴ ἔχει πλεύmicroονα οὐδὲ

φθέγγεταιmiddot διάλεκτος δ ἡ τῆς φωνῆς ἐστι τῇ γλώττῃ διάρθρωσις Τὰ microὲν

οὖν φωνήεντα ἡ φωνὴ καὶ ὁ λάρυγξ ἀφίησιν τὰ δ ἄφωνα ἡ γλῶττα καὶ τὰ

χείληmiddot ἐξ ὧν ἡ διάλεκτός ἐστιν ∆ιὸ ὅσα γλῶτταν microὴ ἔχει ἢ microὴ

ἀπολελυmicroένην οὐ διαλέγεται Ψοφεῖν δ ἔστι καὶ ἄλλοις microορίοις Τὰ microὲν οὖν

ἔντοmicroα οὔτε φωνεῖ οὔτε διαλέγεται ψοφεῖ δὲ τῷ ἔσω πνεύmicroατι οὐ τῷ

θύραζεmiddot οὐδὲν γὰρ ἀναπνεῖ αὐτῶν ἀλλὰ τὰ microὲν βοmicroβεῖ οἷον microέλιττα καὶ τὰ

πτηνὰ αὐτῶν τὰ δ ᾄδειν λέγεται οἷον οἱ τέττιγες Πάντα δὲ ταῦτα ψοφεῖ

τῷ ὑmicroένι τῷ ὑπὸ τὸ ὑπόζωmicroα ὅσων διῄρηται οἷον τῶν τεττίγων τι γένος τῇ

τρίψει τοῦ πνεύmicroατος Καὶ αἱ microυῖαι δὲ καὶ αἱ microέλιτται καὶ τἆλλα πάντα τῇ

πτήσει αἴροντα καὶ συστέλλονταmiddot ὁ γὰρ ψόφος τρῖψις τοῦ ἔσω πνεύmicroατός

ἐστιν Αἱ δ ἀκρίδες τοῖς πηδαλίοις τρίβουσαι ποιοῦσι τὸν ψόφον

187

Voz e som satildeo diferentes e um terceiro eacute a linguagem articulada Afinal

produz um som em nenhuma das outras partes tatildeo pleno como na garganta

Por isso quantos natildeo tecircm pulmotildees nem pronuncia um som E a linguagem

articulada da voz eacute flexiacutevel pela liacutengua A voz e a laringe lanccedilam afinal as

expressotildees de discurso e a liacutengua as privadas de som e as labiais a partir

das quais existe a linguagem articulada Por isso quantas natildeo tecircm liacutengua ou

natildeo estatildeo soltas natildeo conversam E soar satildeo tambeacutem outras partes umas por

um lado cortadas nem soa nem conversa e soa no interior com a respiraccedilatildeo

natildeo para fora Pois respira nenhuma delas de novo mas vibra tal como por

um lado a abelha e as aladas delas e o agradar tal como as cigarras E essas

todas soam por uma membrana sob o diafragma de quantas dividiram tal

como algum gecircnero das cigarras pela fricccedilatildeo da respiraccedilatildeo E as moscas e as

abelhas e todos os outros tambeacutem pelo ato de voar levantando e se reunindo

Pois o som eacute a fricccedilatildeo da respiraccedilatildeo de dentro E os gafanhotos fricccedilionantes

para os comandos fazem o som

Aristoacuteteles segue no texto investigando o olfato e sua semelhanccedila com o

odor e da mesma forma que os outros sentidos determina que existe um meio

um intermediaacuterio que os possibilita No caso do olfato do homem o ar

Diferentemente o gosto e o sabor satildeo objetos tangiacuteveis por isso natildeo

necessitam de intermediaacuterios e do tato o corpo seria o intermediaacuterio

dokou=men gar nu=n au)tw=n a(ptesqai kai ou)den ei)=nai dia mesou a)lla

diaferei to a(pton tw=n o(ratw=n kai tw=n yofhtikw=n o(ti e)keinwn men

ai)sqanomeqa tw=| to metaxu poiei=n ti h(ma=j tw=n de a(ptw=n ou)c u(po tou=

metaxu a)ll a(ma tw=| metaxu w(sper o( di a)spidoj plhgeij

188

Pois agora temos desses a opiniatildeo de tocaacute-los e de nada estar no meio Mas o

taacutectil difere do visiacutevel e do sonoro por que deles temos sensaccedilatildeo por produzir

algo em noacutes o intermediaacuterio dos taacuteteis natildeo sob o efeito do intermediaacuterio mas

junto ao intermediaacuterio como o golpeado atraveacutes de um escudo

(Peri Yuxh=j-423 b11)

Desta maneira Aristoacuteteles define a carne como sendo o intermediaacuterio

do tato Taacuteteis satildeo as diferenccedilas dos corpos enquanto corpos Na verdade

enquanto possibilidade que estaacute em atividade produz a possibilidade enquanto

meacutedia dos excessos Por isso ele consegue discernir pois ele eacute meacutedio

e)ti d w(sper o(ratou= kai a)oratou h)=n pwj h( o)yij o(moiwj de kai ai(

loipai tw=n a)ntikeimenwn ou(tw kai h( a(fh tou= a(ptou= kai a)naptou

a)napton d e)sti to te mikran e)con pampan diaforan tw=n a(ptw=n oi(=on

peponqen o( a)hr kai tw=n a(ptw=n ai( u(perbolai w(sper ta fqartika

kaq e(kasthn men ou)=n tw=n ai)sqhsewn ei)rhtai tupw|

E mais como a visatildeo que era de certo modo do visiacutevel e do privado de

visibilidade e de modo semelhante tambeacutem as restantes coisas contrapostas

assim tambeacutem o tacto eacute do taacutectil e do natildeo taacutectil e natildeo taacutectil eacute tanto o que tem

uma absolutamente pequena diferenccedila dos taacutecteis como o ar foi afetado e os

excessos dos taacutecteis como os destrutivos Estaacute dito entatildeo de maneira

esquemaacutetica segundo cada uma das sensaccedilotildees

189

(Peri Yuxh=j-424 a10)

Assim sendo diz Aristoacuteteles o oacutergatildeo sensorial natildeo recebe a mateacuteria

mas os aspectos da mateacuteria Isto se pode verificar com aquele sentido

correspondente a cada elemento sensiacutevel natildeo enquanto cada um deles eacute dito

mas enquanto tal qualidade segundo a razatildeo

Com certeza surge um problema comum a todos os sentidos pois como

Aristoacuteteles afirma que na voz natildeo existe somente a parte mecacircnica do som

mas alguma fantasia tambeacutem dentro dos outros sentidos isso se repetiria

Logo trata-se de esclarecer o que significa tal fantasia e sua relaccedilatildeo com o

intelecto pois segundo Aristoacuteteles haacute uma meacutedia dos sentidos que eacute julgada

pela razatildeo

a)ll e)kei=noi a(plw=j e)legon peri tw=n legomenwn ou)c a(plw=j ei) d h(

fwnh sumfwnia tij e)stin h( de fwnh kai h( a)koh e)stin w(j e(n e)sti

[kai e)stin w(j ou)c e(n to au)to] logoj d h( sumfwnia a)nagkh kai thn

a)kohn logon tina ei)=nai kai dia tou=to kai fqeirei e(kaston

u(perballon kai to o)xu kai to baru thn a)kohn o(moiwj de kai e)n

cumoi=j thn geu=sin kai e)n crwmasi thn o)yin to sfodra lampron h)

zoferon kai e)n o)sfrhsei h( i)scura o)smh kai glukei=a kai pikra w(j

logou tinoj o)ntoj th=j ai)sqhsewj dio kai h(dea men o(tan ei)likrinh=

kai a)mikta o)nta a)ghtai ei)j ton logon oi(=on to o)xu h) gluku h)

a(lmuron h(dea gar tote o(lwj de ma=llon to mikton sumfwnia h) to

o)xu h) baru a(fh=| de to qermanton h) yukton h( d ai)sqhsij o(

190

logoju(perballonta de luei h) fqeirei e(kasth men ou)=n ai)sqhsij tou=

u(pokeimenou ai)sqhtou= e)stin u(parcousa e)n tw=| ai)sqhthriw| h(=|

ai)sqhthrion kai krinei taj tou= u(pokeimenou ai)sqhtou= diaforaj oi(=on

leukon men kai melan o)yij gluku de kai pikron geu=sij o(moiwj d

e)cei tou=to kai e)pi tw=n a)llwn e)pei de kai to leukon kai to gluku kai

e(kaston tw=n ai)sqhtw=n proj e(kaston krinomen tini kai

ai)sqanomeqa o(ti diaferei a)nagkh dh ai)sqhsei ai)sqhta gar e)stin h(=|

kai dh=lon o(ti h( sarx ou)k e)sti to e)scaton ai)sqhthrion a)nagkh gar

a)n h)=n a(ptomenon au)to krinein to kri=non ou)te dh kecwrismenoij

e)ndecetai krinein o(ti e(teron to gluku tou= leukou= a)lla dei= e(ni tini

a)mfw dh=la ei)=nai ou(tw men gar ka)n ei) tou= men e)gw tou= de su ai)sqoio

dh=lon a)n ei)h o(ti e(tera a)llhlwn dei= de to e(n legein o(ti e(teron

e(teron gar to gluku tou= leukou=legei a)ra to au)to w(ste w(j legei ou(tw

kai noei= kai ai)sqanetai-o(ti men ou)=n ou)c oi(=on te kecwrismenoij

krinein ta kecwrismena dh=lon o(ti d ou)d e)n kecwrismenw| cronw|

e)nteu=qen

(Peri Yuxh=j-425a 26)

Mas aqueles disseram de maneira simples sobre as coisas ditas natildeo de

maneira simples E se a voz eacute uma certa consonacircncia e a voz e a audiccedilatildeo satildeo

como um (e eacute possiacutevel como natildeo um o mesmo) e a consonacircncia eacute uma razatildeo

eacute necessidade tambeacutem a audiccedilatildeo ser uma certa razatildeo E por isso tambeacutem

cada excesso destroacutei tanto agudo como grave a audiccedilatildeo E de modo

semelhante tambeacutem nos sabores a gustaccedilatildeo e nas cores a visatildeo demasiado

191

brilhante ou o tenebroso e no olfato o odor forte tanto doce quanto picante

como o que eacute uma certa razatildeo da sensaccedilatildeoPelo que tambeacutem satildeo agradaacuteveis

quando as que satildeo sem mistura e pura levam a razatildeo tal como o acre o doce

ou salgado pois entatildeo satildeo agradaacuteveis e em geral mais o misto e a

consonacircncia do que o agudo ou grave E o tato o esquentaacutevel ou esfriaacutevel E a

sensaccedilatildeo eacute uma razatildeo56 E as coisas que excedem doem ou destroem

Cada sensaccedilatildeo eacute do sujeito possiacutevel de sentir subsistindo no oacutergatildeo sensiacutevel

enquanto oacutergatildeo sensiacutevel e julga as diferenccedilas do sujeito sensiacutevel tal como

uma visatildeo branca e preta e uma gustaccedilatildeo doce e amarga e de modo

semelhante tambeacutem isso sobre as outras E uma vez que tambeacutem o branco e o

doce e cada um dos possiacuteveis de sentir em relaccedilatildeo a cada um julgamos pelo

que tambeacutem sentimos que diferem Eacute necessidade de fato pela sensaccedilatildeo pois

satildeo coisas possiacuteveis de sentir De onde tambeacutem eacute evidente que a carne natildeo eacute o

oacutergatildeo sensiacutevel extremo pois seria uma necessidade o que julga julgar

tocando E nem de fato pelos separados admite julgar que o doce eacute diverso do

branco mas eacute preciso ambos serem por algo uacutenico coisas evidentes-pois

assim ainda que se eu sentisse do eu por um lado e do tu por outro lado eacute

evidente seria que outras coisas de uns e outros e eacute preciso dizer um que eacute

outro pois o doce eacute diverso do branco Portanto eacute o mesmo que diz tal como

diz assim tambeacutem pensa e sente que certamente natildeo eacute capaz pelos

separados julgar as coisas separadas eacute evidente Que tampouco em tempos

separados de laacute

Assim Aristoacuteteles pensa por meio do tempo indivisiacutevel e inseparaacutevel o

julgar e o pensar e o entrar em contato com objetos sensiacuteveis Por outro lado

56 O negrito eacute meu

192

tambeacutem estabelece a carne natildeo como o orgatildeo uacuteltimo o que remete para a

questatildeo do intelecto

Noacutes soacute podemos julgar o diferente pelo mesmo Aristoacuteteles pergunta se

satildeo possiacuteveis de se separar pelo ser Ou seja se separar logicamente A

ldquofoacutermulardquo aplicada por Aristoacuteteles eacute a divisatildeo entre possibilidade e atividade

pois em possibilidade estaacute cada um dos opostos sensiacuteveis No entanto natildeo eacute o

caso em atividade Logo a uacutenica maneira na qual a mesma coisa possa

simultaneamente ser ou receber os aspectos de dois opostos tais como branco

e preto eacute se tornando divisiacutevel e cessando de ser indivisiacutevel em possibilidade

h) ou)c oi(=on te dunamei men gar to au)to kai a)diaireton ta)n-

antia tw=| d ei)=nai ou) a)lla tw=| e)nergei=sqai diaireton kai

ou)c oi(=on te a(ma leukon kai melan ei)=nai w(st ou)de ta ei)dh

pascein au)tw=n ei) toiou=ton h( ai)sqhsij kai h( nohsij

Ou natildeo eacute capaz Pois o mesmo em possibilidade tambeacutem por um lado eacute

indivisiacutevel em relaccedilatildeo aos contraacuterios e por outro lado natildeo pelo ser mas eacute

divisiacutevel pelo estar atuando e natildeo eacute capaz ser ao mesmo tempo branco e

preto tampouco ser afetado em relaccedilatildeo os aspectos deles se a sensaccedilatildeo e o

ato de pensar satildeo desses tipos

(Peri Yuxh=j -427 a19)

᾽Εντεῦθέν ἐστιν ἡ ἀνατροπὴ τῆς ψευδοῦς λύσεως τῆς ἀπορίας δυνάmicroει

γάρ φησί τὸ αὐτὸ δύναται δέχεσθαι τὰ ἐναντία ἀδιαίρετον ὄν τῷ δὲ εἶναι

οὔ ἀντὶ τοῦ ἐνεργείᾳ δὲ οὐ δύναται δέξασθαι τὰ ἐναντίαmiddot ἐν γὰρ τῷ

193

ἐνεργεῖσθαι διαιρεῖται ἐνεργοῦντος γὰρ φέρε εἰπεῖν τοῦ λευκοῦ καὶ τοῦ

microέλανος διαιρεῖται τὸ ὑποκείmicroενον καὶ διασπᾶται καὶ οὐ microένει ἀδιαίρετον

A refutaccedilatildeo estaacute na libertaccedilatildeo do falso da aporia pois em

possibilidade diz ser possiacutevel admitir o mesmo agraves coisas contraacuterias sendo

indivisiacuteveis Pelo ser no lugar da atividade natildeo eacute possiacutevel admitir as coisas

contraacuterias pois no ser ativo se difere Da atividade deve-se dizer do branco e

do preto divide o sujeito tanto se separa como natildeo permanece indivisiacutevel

(Philoponos- In Aristotelis Peri Yuxh=j Commentaria- 484-18-22)

194

bull Capiacutetulo III A definiccedilatildeo de aoristo A relaccedilatildeo da fantasia e do

intelecto com as vozes simples e enunciado simples e por sua vez em

relaccedilatildeo aos modos eventual optativo e irreal

)Onoma men ou)=n e)sti fwnh shmantikh kata sunqhkhn a)neu cronou

h(=j mhden meroj e)sti shmantikon kecwrismenon e)n gar tw=| Kallippoj

to ippoj ou)den kaq au(to shmainei w(sper e)n tw=| logw| tw=| kaloj

i(ppoj ou) mhn ou)d w(sper e)n toi=j a(ploi=j o)nomasin ou(twj e)cei kai e)n

toi=j peplegmenoij e)n e)keinoij men gar ou)damw=j to meroj

shmantikon e)n de toutoij bouletai men a)ll ou)denoj kecwrismenon

oi(=on e)n tw=| e)paktrokelhj to kelhj

O nome certamente eacute voz significativa segundo o conjuntojunto sem tempo

da qual nenhuma parte eacute coisa significativa separada pois em o cavalo

bonito cavalo em nada sinaliza por si mesmo como precisamente no

discurso para algueacutem o cavalo eacute bonito De fato natildeo em nada como

precisamente nomes simples assim eacute tambeacutem nos que satildeo tranccedilados pois

naqueles de nenhuma maneira a parte eacute significativa e a parte quer nesses de

fato mas separada de nenhuma parte tal como em epaktrokeles (pequena

embarcaccedilatildeo ligeira de piratas) o keles (pequeno barco)

(Peri (Ermeneiaj-16 a19)

195

Esta passagem remete a passagem da Poeacutetica 1457 a10

Nenhuma parte eacute significativa fora do conjuntojunto O contraacuterio equivaleria

a dizer que os nomes simples ou tranccedilados estariam foram do contexto de

compreensatildeo no entanto o significantesignificado estaacute presente dentro de um

contexto coletivo de entendimento Estaacute fora do tempo pois ainda natildeo eacute um

enunciado jaacute que natildeo tem o eacute era ou seraacute

ὄνοmicroα δέ ἐστι φωνὴ συνθετὴ σηmicroαντικὴ ἄνευ χρόνου ἧς microέρος οὐδέν ἐστι

καθ αὑτὸ σηmicroαντικόνmiddot ἐν γὰρ τοῖς διπλοῖς οὐ χρώmicroεθα ὡς καὶ αὐτὸ καθ

αὑτὸ σηmicroαῖνον οἷον ἐν τῷ Θεόδωρος τὸ οὐ σηmicroαίνει

E o nome eacute voz significativa possiacutevel de ser posta junto sem tempo a qual

nenhuma parte eacute significativa por si mesma Pois nos duplos natildeo nos

servimos de modo que tambeacutem eacute significativo o em si mesmo por si mesmo tal

como em Θεόδωρος natildeo significa o dw=ron (presente)

E no 1457 a 31

᾽Ονόmicroατος δὲ εἴδη τὸ microὲν ἁπλοῦν ἁπλοῦν δὲ λέγω ὃ microὴ ἐκ σηmicroαινόντων

σύγκειται οἷον γῆ τὸ δὲ διπλοῦνmiddot τούτου δὲ τὸ microὲν ἐκ σηmicroαίνοντος καὶ

ἀσήmicroου πλὴν οὐκ ἐν τῷ ὀνόmicroατι σηmicroαίνοντος καὶ ἀσήmicroου τὸ δὲ ἐκ

σηmicroαινόντων σύγκειται εἴη δ ἂν καὶ τριπλοῦν καὶ τετραπλοῦν ὄνοmicroα καὶ

E os aspectos do nome por um lado simples e digo simples o que natildeo jaz

junto a partir das coisas significativas tal como terra e por outro lado duplo

e desse um a partir da significaccedilatildeo e privado de significaccedilatildeo a menos que

196

natildeo no nome do que significa e privado de significaccedilatildeo o outro jaz junto a

partir das coisas que significam E fosse nome tanto triplo como quaacutedruplo

como

Os nomes simples e tranccedilados apenas significam alguma coisa mas natildeo

declaram nada A voz semacircntica sem tempo eacute segundo o conjunto junto

(Sunqhkh) da liacutengua mas ainda natildeo foi acrescentado um predicado que

consiste no eacute era ou seraacute Ali natildeo existe tempo dividido em presente passado e

futuro o tempo eacute inseparaacutevel As unidades fundamentais da linguagem satildeo

para Aristoacuteteles aqueles construccedilotildees sonoras de significaccedilatildeo cujas partes por

si natildeo declaram nada Estas construccedilotildees satildeo formadas por um lado de

unidades que satildeo um simples dizer (fasij) Satildeo pensadas com estas unidades

as palavras que entatildeo suportam a expressatildeo da miacutenima significaccedilatildeo conforme

satildeo ordenadas num conteuacutedo singular de significaccedilatildeo por outro lado essas

unidades satildeo sequumlecircncias de sons delimitados que por si ainda natildeo tem

significaccedilatildeo Estas unidades se diferenciam tanto das construccedilotildees sonoras de

significaccedilatildeo como de estruturas de palavras mais complexas como a de um

discurso declarativo ou de um discurso que eacute declarativo (e)uxh) mas natildeo

afirmativo ou negativo A diferenccedila entre voz simples e conceito estaacute

estabelecida aqui como signo sonoro linguumliacutestico e conceito57 Esta passagem

57 Die begriffliche der abstraktion zugaumlngliche Struktur (Formalitaumlt) ist fuumlr Aristoteles

demnach nichts unmitttelbar Reales wie die Substanz sondern gehoumlrt einem anderen

Seinsmodus zu der ldquoideelrdquogenannt werden koumlnnte Erst die Praumldikation von einem realem

Seiendem (ens reale) restituiert den Begriff dem konkreten realen Gegenstand dessen

Eigenschaft er dann beschreibt

197

remete a outra passagem no Peri Yuxh=j 427b 11

h( men gar ai)sqhsij tw=n i)diwn a)ei a)lhqhj kai pa=sin u(p-arcei toi=j

zw|oij dianoei=sqai d e)ndecetai kai yeudw=j kai ou)deni u(parcei w(=| mh

kai logoj fantasia gar e(teron kai ai)sqhsewj kai dianoiaj au(th te

ou) gignetai a)neu ai)sqhsewj kai a)neu tauthj ou)k e)stin u(polhyij

Pois a sensaccedilatildeo dos proacuteprios eacute sempre verdadeira e subsiste para todos os

animais e pensar discursivamente admite tambeacutem o modo falso e natildeo

subsiste em nenhum que natildeo tem a razatildeo pois fantasia eacute algo diverso tanto

da sensaccedilatildeo como do pensamento discursivo e essa (fantasia) natildeo vem a ser

sem sensaccedilatildeo e sem essa (sensaccedilatildeo) natildeo existe consideraccedilatildeo(u(polhyij)

Aristoacuteteles utiliza uma palavra diferente para julgar da que ele vinha

utilizando em passagens anteriores Ele vinha utilizando o verbo krinw e

agora passa a utilizar fronew O primeiro tem sentido de escolher separar

enquanto o segundo pensar no sentido de ter sentimento

Aristoacuteteles afirma que o pensar e o sentir natildeo satildeo a mesma coisa

embora digam pelo mesmo pois existem animais que sentem mas poucos que A estrutura conceitual acessiacutevel da abstraccedilatildeo (Formalidade) eacute para Aristoacuteteles assim

nenhum real imediato como a substacircncia mas sim pertence a um putro modo de ser o qual

poderiacuteamos nomear ldquoidealrdquo Somente a predicaccedilatildeo de um ente real (ens reale) restitui o

conceito para um objeto real concreto cuja propriedade ele entatildeo descreve

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p53-54)

198

pensam Portanto um som como voz eacute modelado como voz material com um

significado Neste ponto Aristoacuteteles introduz a noccedilatildeo de fantasia como que

especificando de forma mais clara o que eacute do sentir e o que eacute do pensar

Introduz assim tambeacutem alguns conceitos importantes 1) fantasia eacute distinto

tanto de sensaccedilatildeo como do pensamento discursivo 2) sem sensaccedilatildeo natildeo existe

fantasia 3) sem sensaccedilatildeo natildeo existe consideraccedilatildeo o pensamento discursivo eacute

o processo pelo qual a consideraccedilatildeo eacute o resultado 4) o ato de pensar natildeo eacute a

mesma coisa que a consideraccedilatildeo Note-se tambeacutem no trecho traduzido que o

ponto e viacutergula depois da palavra razatildeo indica um outro plano da mesma

coisa Na verdade a ecircnfase estaacute na partiacutecula gar como se a fantasia fosse um

tipo especial de sensaccedilatildeo que natildeo se encontra em todo o tipo de animal Assim

como consideraccedilatildeo eacute um tipo especial de pensamento

Remeto a visatildeo de Freudenthal

De Anima III 3 A conexatildeo deste capiacutetulo o uacutenico no qual Aristoacuteteles trata a

fantasia como tal em maiores detalhes eacute o seguinte No capiacutetulo 12 do Livro

II tal como nos dois primeiros capiacutetulos do 03 foi tratada a percepccedilatildeo de

maneira geral No comeccedilo do terceiro capiacutetulo torna-se refutado o aspecto

pensar natildeo eacute nada mais do que um modo de percepccedilatildeo (e)pei de-kai logoj

427 a17-b14) Entatildeo aparece uma digressatildeo para a fantasia a qual em sua

diferenciaccedilatildeo para o pensamento principalmente torna-se demonstrado a

partir da doca atraveacutes de muitos fundamentos (fantasia gar qarralea

b24) Aristoacuteteles dirige-se ao pensamento de volta daacute uma curta preacutevia da

divisatildeo citada por ele mesmo divide entatildeo a regiatildeo inteira do pensamento em

fantasia e u(polhyij e se dirige primeiramente a discussatildeo da

199

fantasia (--lekteon b29) Ela natildeo eacute a)isqhsij (--o(ramata 428 a16)

nem e)pisthmh ou nou=j (--kai yeudhj a18) nem doca (--h( fantasia

b10) A indicaccedilatildeo de sua essecircncia real e de seu fundamento fisioloacutegico (--

gignomenh 429 a2) segue uma deduccedilatildeo de seu nome e uma curta observaccedilatildeo

sobre sua significaccedilatildeo para animais e homens Como aponta este resumo se

coloca tudo em real conexatildeo ateacute a posiccedilatildeo 427 b 14-24 Essa falta de conexatildeo

mostra-se tambeacutem linguumlisticamente Fantasia gar e(teron kai

ai)sqhsewj kai dianoiaj deve fundamentar a determinaccedilatildeo precedente

ou mesmo esclarecer que a percepccedilatildeo e o pensamento satildeo diferentes

1)Porque h( ai)sqhsij tw=n i)diwn sempre satildeo verdadeiros mas o

pensamento tambeacutem eacute falso 2) Porque a percepccedilatildeo a todos os animais

pensar vem somente ao homem Mas como isso pode ser possiacutevel Eacute claro e

inteligiacutevel quando Brandis no mesmo lugar paacutegina 1125 traduz ldquotambeacutem eacute a

percepccedilatildeo de todos os objetos caracteriacutesticos naquele sentido sempre eacute

verdadeira e a todos os animais de modo comum o pensar verdadeiro ou

falso tambeacutem somente se encontram em tais animais os quais parcialmente a

razatildeo pois de ambos devem diferenciar a representaccedilatildeo e assim por dianterdquo

Julius Pacius em seu comentaacuterio para o De Anima daacute o seguinte

esclarecimento do gar ldquoprobat enim distinctionem inter sensum et

ratiocinationem ex eo quod inter utrumque colocatur phantasia quae ab

utroque separatur nam si ambo extrema differunt a meacutedio multo magis

differunt inter serdquo

ldquoPois prova a distinccedilatildeo entre a sensaccedilatildeo e o raciociacutenio a partir dessa coisa

que tambeacutem entre os dois eacute colocada a fantasia que dos dois eacute separada

200

porque se ambos extremos diferem pelo meio muito mais diferem entre sirdquo

Mas esta explicaccedilatildeo eacute muito artificial para poder ter valor de verdade pois

de modo melhor noacutes poderiamos procurar esclarecer da seguinte maneira

ldquopercepccedilatildeordquo assim significava previamenteldquoaparece para todos os animais

pensar somente para poucosrdquo porque natildeo nos eacute permitido objetar que seja a

fantasia um modo de a)isqesij e assim como o pensar natildeo apareccedila a

todos os animais58

Pacius tem uma visatildeo diferente da apresentada como se a fantasia fosse

um tipo diferente tanto da sensaccedilatildeo como do pensamento na medida em que

sensaccedilatildeo eacute diferente de pensamento e presume-se entatildeo que a fantasia seria

um terceiro tipo intermediaacuterio entre eles mas distinto dos dois Esse

argumento natildeo procede totalmente na medida em que Aristoacuteteles utiliza a

palavra outro e natildeo intermediaacuterio depois de fantasia Natildeo eacute verdade que duas

coisas satildeo distintas uma da outra por que uma terceira eacute distinta de ambas

Remeto a uma citaccedilatildeo anterior para poder obter um signifcado mais preciso do

termo

a)ll ou)de to noei=n e)n w(=| e)sti to o)rqw=j kai to mh o)rqw=j to men

o)rqw=j fronhsij kai e)pisthmh kai doxa a)lhqhj to de mh o)rqw=j

ta)nantia toutwn-ou)de tou=to e)sti tau)to tw=| ai)sqanesqai

(Peri yuxh=j- 427b9-11)

Mas nem o pensar em que estaacute o modo correto e o natildeo correto um por lado a 58 (Freudenthal-Uumlber den Begriff des Wortes Phantasia Bei Aristoacuteteles-paacuteg 8 910)

201

distinccedilatildeo correta tanto a inteligecircncia como a ciecircncia como a opiniatildeo

verdadeira e de outro o natildeo correto os contraacuterios dessas coisas e isso natildeo eacute

o mesmo que sentir

Aristoacuteteles parece estabelecer uma visatildeo mais completa de todo o

processo com termos mais especiacuteficos Ao pensar estaacute associado o modo

correto e incorreto e natildeo ao sentir enquanto correto e natildeo correto

h( men gar ai)sqhsij tw=n i)diwn a)ei a)lhqhj kai pa=sin u(parcei toi=j

zw|oij dianoei=sqai d e)ndecetai kai yeudw=j kai ou)deni u(parcei w(=| mh

kai logoj

Pois a sensaccedilatildeo dos proacuteprios eacute sempre verdadeira e subsiste para todos os

animais e pensar discursivamente admite tambeacutem o modo falso e natildeo

subsiste em nenhum que natildeo tem a razatildeo

(peri yuxh=j-427b11)

Parece haver uma ligaccedilatildeo da fantasia com um tipo especial de sensaccedilatildeo

A clara denominaccedilatildeo do conceito de fantasia implica no claro entedimento do

conceito de voz assim como do conceito de intelecto que ele desenvolve

posteriormente Mas Aristoacuteteles diz que fantasia natildeo eacute sensaccedilatildeo embora a

sensaccedilatildeo esteja sempre presente A fantasia natildeo subsiste nem na atividade e

nem na possibilidade da sensaccedilatildeo e natildeo estaacute sempre presente Se a fantasia

fosse sensaccedilatildeo noacutes so poderiacuteamos ver um homem na medida em que parecesse

um homem A fantasia pode ser falsa ou verdadeira Assim sua proximidade

com a opiniatildeo A fantasia tambeacutem natildeo eacute opiniatildeo pois a opiniatildeo acompanha a

feacute e dentre as feras muitas tecircm fantasia mas natildeo feacute Opiniatildeo supotildee persuasatildeo e

202

persuasatildeo supotildee razatildeo portanto natildeo pode ser fantasia Jaacute que muitos animais

tecircm fantasia mas natildeo tecircm razatildeo fantasia natildeo seria nem combinaccedilatildeo de

opiniatildeo com sensaccedilatildeo e nem atraveacutes da sensaccedilatildeo Aristoacuteteles estabelece o

movimento da sensaccedilatildeo como originaacuterio da fantasia e pode ser desta forma

dependente do movimento como a) i))dion (proacutepria) b) kata sumbebhkoj

(segundo o ocorrido) c) koinon (comum)

o(ti men gar leukon ou) yeudetai ei) de tou=to to leukon h) a)llo ti

yeudetai triton de tw=n koinw=n kai e(pomenwn toi=j sumbebhkosin oi(=j

u(parcei ta i)dia legw d oi(=on kinhsij kai megeqoj$ [a( sumbebhke

toi=j ai)sqhtoi=j] peri a( malista h)dh e)stin a)pathqh=nai kata thn

ai)sqhsin

Pois o que eacute branco natildeo se engana mas se isso branco eacute isso ou algo outro

engana-se E terceiro eacute dos comuns que acompanham agraves ocorrecircncias para as

quais subsistem as coisas proacuteprias (e digo tal como a movimentaccedilatildeo e a

magnitude) [as quais ocorre para os sensiacuteveis] a respeito de que jaacute eacute

possiacutevel ser enganado em relaccedilatildeo agrave sensaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-428b21)

Aristoacuteteles diz que a fantasia eacute uma movimentaccedilatildeo sob o efeito da sensaccedilatildeo

do que vem a ser segundo uma atividade E estabelece que a sensaccedilatildeo eacute uma

visatildeo que natildeo existe sem luz dessa forma propotildee que fantasia se derivaria de

faoj

203

Por sua vez Chantraine diz que

La plupart de mots de cette familie reposent sur um radical fan- drsquoougrave est

tire avec lecirc suffixe -ye--yo- fainomai quelques autres son bacirctis sur lecirc

thegraveme alternant fa -fa- dans le futur hapax pefesetai ldquoil apparaitrardquo

fa- dans fasij et ses composeacutes dans ndashfatoj et -fatikoj dans les

adverbes comme a)mfadon La base est lrsquoi-e bh(e)- qui signifie ldquoeacuteclairer

brillerrdquo (skr bhaacute-ti ldquoil luit il eacuteclairerdquo etc voir s u fae Et) et ldquoexpliquer

parlerrdquo (fhmi lat fari etc) lrsquoambivalence seacutemantique de bh(e)- apparait

clairement em grec mecircme par ex dans fasij ldquoapparencerdquo et

ldquodeacutenonciationrdquo dans profasij ldquopremiere manifestation drsquoune maladierdquo et

ldquopretexterdquo dans a)pofainein (faire apparaitre) et ldquodeacuteclarerrdquo

(Dictionnaire Eacutetymologique de Langue Grecque- Pierre Chantraine p 1172)

Que a linguagem grega vem a ser luz ao contraacuterio de muitas filosofias que

pretendem a escuridatildeo se percebe de maneira evidente nos textos A luz eacute a

finalidade da linguagem Desta maneira a sua origem natildeo eacute a obscuridade

mas a incerteza

Peri de tou= moriou tou= th=j yuch=j w(=| ginwskei te h( yuch kai fronei=

ei)te cwristou= o)ntoj ei)te mh cwristou= kata megeqoj a)lla kata

logon skepteon tin e)cei diaforan kai pw=j pote ginetai to noei=n ei)

dh e)sti to noei=n w(sper to ai)sqanesqai h) pascein ti a)n ei)h u(po tou=

204

nohtou= h) ti toiou=ton e(teron a)paqej a)ra dei= ei)=nai dektikon de tou=

ei)douj kai dunamei toiou=ton a)lla mh tou=to kai o(moiwj e)cein w(sper

to ai)sqhtikon proj ta ai)sqhta ou(tw ton nou=n proj ta nohta

A respeito da parte da alma pela qual conhece e julga seja o que eacute separaacutevel

seja natildeo separaacutevel segundo a grandeza mas segundo a razatildeo deve-se

examinar que diferenccedila tem e como entatildeo ocorre o pensar Se de fato eacute o

pensar como precisamente o sentir ou seria afetar seria algo sob o efeito

inteligiacutevel ou algo outro desse tipo Portanto eacute preciso ser coisa impassiacutevel e

eacute possiacutevel de receber do aspecto e em possibilidade desse tipo mas natildeo isso

tambeacutem ser de modo semelhante como precisamente o concernente agrave

sensaccedilatildeo em relaccedilatildeo aos sensiacuteveis assim como o intelecto em relaccedilatildeo aos

inteligiacuteveis

(Peri Yuxh=j-429a10)

A partir do 429a10 Aristoacuteteles passa a definir o intelecto E estabelece que

o intelecto natildeo pode ser afetado mas pode ser receptivo em aspecto e por

possibilidade isto quer dizer o intelecto natildeo existe por semelhanccedila da mesma

maneira como o sensiacutevel pelo sensiacutevel nem como o intelecto para os

inteligiacuteveis ou seja o intelecto recebe formas natildeo idecircnticas dele mas em

aspecto e possibilidade O objeto intelectual eacute caracterizado somente como o

possiacutevel (dunatoj) Com isso Aristoacuteteles pensa o intelecto como natildeo

misturado ao corpo e portanto natildeo pode estar misturado ao corpo enquanto

intelecto natildeo possiacutevel O intelecto eacute uma espeacutecie de capacidade imoacutevel e natildeo

existe enquanto receptiva antes da atividade do pensar A atividade do pensar

eacute anaacuteloga agrave divisatildeo do tempo

205

o( au)toj dh logoj kai peri th=j ta panta decomenhj swmata fusewj

tau)ton au)thn a)ei prosrhteon e)k gar th=j e(auth=j to parapan ou)k

e)xistatai dunamewj-decetai te gar a)ei ta panta kai morfhn

ou)demian pote ou)deni tw=n ei)siontwn o(moian ei)lhfen ou)damh=| ou)damw=j

e)kmagei=on gar fusei panti kei=tai kinoumenon te kai

diaschmatizomenon u(po tw=n ei)siontwn fainetai de di e)kei=na a)llote

a)lloi=on-ta de ei)sionta kai e)xionta tw=n o)ntwn a)ei mimhmata

tupwqenta a)p au)tw=n tropon tina dusfraston kai qaumaston o(n ei)j

au)=qij metimen

De fato a mesma palavra tambeacutem a respeito da natureza que recebe todos os

corpos O mesmo a ela sempre se deve saudar pois natildeo se altera a partir da

possibilidade dela mesma totalmente - e aceita sempre a totalidade das

coisas e nenhuma forma certa vez para nada das que vatildeo tomou semelhante

de nenhuma maneira e para nenhuma circunstacircncia pois por natureza o que

porta a marca jaz para tudo eacute movimentada e habilitada sob o efeito das que

vatildeo e parece outra ou outra por aquelas ndash e as que vatildeo e saem das coisas satildeo

sempre possiacuteveis de imitar tendo sido modeladas a partir deles algum modo

difiacutecil de explicar e maravilhoso o qual por sua vez estaacute a seguir

(Platatildeo- Timeu-50b)

a)nagkh a)ra e)pei panta noei= a)migh= ei)=nai w(sper fhsin )Anaxagoraj

i(na krath=| tou=to d e)stin i(na gnwrizh|paremfainomenon gar kwluei

to a)llotrion kai a)ntifrattei$ w(ste mhd au)tou= ei)=nai fusin

206

mhdemian a)ll h) tauthn o(ti dunatoj o( a)ra kaloumenoj th=j yuch=j

nou=j legw de nou=n w(=| dianoei=tai kai u(polambanei h( yuch$ ou)qen

e)stin e)nergeia| tw=n o)ntwn prin noei=n dio ou)de memi=cqai eu)logon

au)ton tw=| swmati poioj tij gar a)n gignoito h) yucroj h) qermoj ka)n

o)rganon ti ei)h w(sper tw=| ai)sqhtikw=| nu=n d ou)qen e)stin kai eu)= dh oi(

legontej thn yuchn ei)=nai topon ei)dw=n plhn o(ti ou)te o(lh a)ll h(

nohtikh ou)te e)nteleceia| a)lla dunamei ta ei)dh o(ti d ou)c o(moia h(

a)paqeia tou= ai)sqhtikou= kai tou= nohtikou= faneron e)pi tw=n

ai)sqhthriwn kai th=j ai)sqhsewj h( men gar ai)sqhsij ou) dunatai

ai)sqanesqai e)k tou= sfodra ai)sqhtou= oi(=on yofou e)k tw=n megalwn

yofwn ou)d e)k tw=n i)scurw=n crwmatwn kai o)smw=n ou)te o(ra=n ou)te

o)sma=sqai a)ll o( nou=j o(tan ti nohsh| sfodra nohton ou)c h(=tton noei=

ta u(podeestera a)lla kai ma=llon to men gar ai)sqhtikon ou)k a)neu

swmatoj o( de cwristoj o(tan d ou(twj e(kasta genhtai w(j o(

e)pisthmwn legetai o( kat e)nergeian tou=to de sumbainei o(tan

dunhtai e)nergei=n di au(tou=$ e)sti men kai tote dunamei pwj ou) mhn

o(moiwj

kai prin maqei=n h) eu(rei=n kai au)toj di au(tou= tote dunatai noei=n

e)pei d a)llo e)sti to megeqoj kai to megeqei ei)=nai kai u(dwr kai

u(dati ei)=nai ou(tw de kai e)f e(terwn pollw=n a)ll ou)k e)pi pantwn e)p

e)niwn gar tau)ton e)sti$ to sarki ei)=nai kai sarka h) a)llw| h) a)llwj

e)conti krinei h( gar sarx ou)k a)neu th=j u(lhj a)ll w(sper to simon

tode e)n tw=|de tw=| men ou)=n ai)sqhtikw=| to qermon kai to yucron krinei

207

kai w(=n logoj tij h( sarx

Eacute necessidade portanto uma vez que pensa todas as coisas ser sem mistura

como disse Anaxaacutegoras a fim de que domine e isto eacute a fim de que tome

conhecimento (pois estaacute a aparecer no meio o alheio impede e se antepotildee) a

ponto de nem existir nenhuma outra natureza dele a natildeo ser em relaccedilatildeo a

essa que eacute possiacutevel Portanto o chamado intelecto da alma (e digo intelecto

pelo que a alma pensa discursivamente concebe) em nada estaacute em atividade

das coisas que satildeo antes de pensar Por isso nem eacute razoaacutevel a ele estar

misturado no corpo pois viria a ser algum qual quente ou frio ainda que

fosse algum instrumento como precisamente agora com o concernente agrave

sensaccedilatildeo e agora nada eacute E os que de fato bem dizem ser a alma um lugar

dos aspectos exceto que nem a alma total mas do concernente ao intelecto e

os aspectos nem em enteleacutequia mas em possibilidade E que a

impassibilidade do concernente agrave sensaccedilatildeo e do concernente ao pensamento

natildeo satildeo semelhantes eacute evidente sobre os oacutergatildeos sensiacuteveis e da sensaccedilatildeo Pois

a sensaccedilatildeo natildeo eacute possiacutevel sentir a partir do possiacutevel de sentir intenso tal

como de som a partir de sons altos nem ver e ou cheirar a partir de cores ou

cheiros fortes mas o intelecto quando pensa algo intelegiacutevel forte natildeo pensa

menos os inferiores mais ainda mais pois o sensitivo natildeo eacute sem o corpo e o

intelecto eacute separado E quando cada um se vier a ser assim como o que sabe eacute

dito o que sabe segundo a atividade (e isso ocorre quando pode atuar por si

mesmo) eacute de algum modo entatildeo em possibilidade e natildeo de modo semelhante

tambeacutem antes do aprender e perceber pontualmente e entatildeo ele mesmo59

59 O negrito foi colocado para escalarecer um aspecto importante e natildeo estaacute em Aristoacuteteles

208

pode pensar a ele mesmo E uma vez que eacute outra coisa a grandeza e o ser

grandeza tambeacutem a aacutegua e o ser aacutegua (e assim tambeacutem sobre muitos outros

mas natildeo sobre todos pois sobre alguns eacute o mesmo) julga ser o que eacute carne e

julga a carne ou por outro ou o que estaacute de outro modo pois a carne natildeo eacute

sem a mateacuteria mas como o de nariz chato este naquele Pelo sensitivo julga o

quente e o frio dos quais a carne eacute uma certa razatildeo

(Peri Yuxh=j-429 a18)

Aristoacuteteles mostra como a atividade plaacutestica da alma como aquela que se

molda para a totalidade das coisas sem se misturar e ao mesmo tempo

recebendo todas Mas ele faz a diferenciaccedilatildeo do que eacute possibilidade como

capacidade e posteriormente como capacidade que se tornou atividade e assim

duas capacidades diferentes Aristoacuteteles demonstra como o intelecto estaacute

separado do corpo como possiacutevel e como ele eacute capaz de pensar tendo os

pensamentos mais fortes e tambeacutem os fracos ao contraacuterio da capacidade da

sensaccedilatildeo pois esta natildeo eacute capaz de recebendo sensaccedilotildees fortes sentir as fracas

e nem como o intelecto pensar a si mesmo depois de se tornar atividade Com

esta delimitaccedilatildeo estaacute colocada a possibilidade em dois campos o do possiacutevel

por si mesmo e o do possiacutevel por si mesmo depois da ativaccedilatildeo do possiacutevel e

seu retorno como aspecto Dois campos diferentes Pois o possiacutevel por si

mesmo natildeo eacute o mesmo do possiacutevel dos aspectos O possiacutevel por si mesmo eacute

anterior a conhecer e perceber A seguir Aristoacuteteles faz a distinccedilatildeo entre a

grandeza e a possibilidade que podem ser diferentes ou iguais A grandeza e o

ser grandeza a aacutegua e o ser aacutegua Na Metafiacutesica 1037b Aristoacuteteles demonstra

quais satildeo os que tecircm igualdade entre o ser e a grandeza e quais natildeo tecircm e

explicita sobre este assunto Portanto Aristoacuteteles define trecircs instacircncias a

209

primeira sendo a linha reta a segunda da sensaccedilatildeo que define uma certa

proporccedilatildeo e a terceira que nas linhas curvas as extendem e proporcionam a

linha reta na mateacuteria

No Peri Yuxh=j 429 b10 Aristoacuteteles estabelece a ligaccedilatildeo do que eacute por si

mesmo com o que eacute outro e conclui com algumas questotildees

to de ti h)=n ei)=nai ei) e)stin e(teron to eu)qei= ei)=nai kai to eu)qu a)llo

e)stw gar duaj e(terw| a)ra h) e(terwj e)conti krinei o(lwj a)ra w(j

cwrista ta pragmata th=j u(lhj ou(tw kai ta peri ton nou=n

a)porhseie d a)n tij ei) o( nou=j a(plou=n e)sti kai a)paqej kai mhqeni

mhqen e)cei koinon w(sper fhsin )Anaxagoraj pw=j nohsei ei) to

noei=n pascein ti e)stin h(=| gar ti koinon a)mfoi=n u(parcei to men

poiei=n dokei= to depascein$ e)ti d ei) nohtoj kai au)toj h) gar toi=j

a)lloij nou=j u(parxei ei) mh kat a)llo au)toj nohtoj e(n de ti to

nohton ei)dei h) memigmenon ti e(xei o( poiei= nohton au)ton w(sper

ta)=lla

E o que era ser se eacute possiacutevel o outro ser reto e o reto seja pois uma diacuteade

Julga portanto pelo diverso ou pelo que eacute de modo diverso Portanto

inteiramente como as coisas separadas em relaccedilatildeo agrave mateacuteria assim tambeacutem a

respeito do intelecto E haveria uma certa dificuldade se o intelecto eacute simples

e impassiacutevel e nada tem em comum com nada como diz Anaxaacutegoras de que

modo pensaraacute se o pensar eacute algum ser afetado (pois pelo que algo comum

subsiste em ambos um parece fazer e o outro ser afetado) e ainda se

inteligiacutevel tambeacutem eacute o proacuteprio Pois ou o intelecto subsistiraacute em outros se

natildeo segundo outro ele mesmo eacute inteligiacutevel e o inteligiacutevel eacute algo uno pela

210

espeacutecie ou teraacute algo misturado o que o faz inteligiacutevel como precisamente os

demais

(Peri Yuxh=j 429 b21)

Aristoacuteteles define o possiacutevel como as coisas sem a mateacuteria e assim o

mesmo eacute o pensante e o que estaacute pensando E os inteligiacuteveis estatildeo presentes na

mateacuteria em possibilidade e a mateacuteria natildeo estaacute presente nesses E da mesma

maneira para a alma subsiste essa diferenccedila Desta forma o intelecto subsiste

nos seus proacuteprios objetos sem mateacuteria e natildeo subsiste nos objetos com mateacuteria

Portanto existe o princiacutepio de possibilidade de todas as coisas por um lado e

por outro lado o princiacutepio causal e ativo de todas as coisas Aristoacuteteles faz a

analogia com a mateacuteria da mesma forma existe mateacuteria para cada gecircnero de

coisas e aquilo que constitui em possibilidade toda a mateacuteria assim tambeacutem

na alma Mas essa proposiccedilatildeo nos levaria a um objeto mesmo do intelecto que

natildeo tem atividade Portanto trata Aristoacuteteles de introduzir um intelecto ativo

Assim Aristoacuteteles estabelece que um sem o outro natildeo eacute possiacutevel

kai e)stin o( men toiou=toj nou=j tw=| panta ginesqai o( de tw=| panta

poiei=n w(j e(xij tij oi(=on to fw=j tropon gar tina kai to fw=j poiei= ta

dunamei o)nta crwmata e)nergeia| crwmata kai ou(=toj o( nou=j cwristoj

kai a)paqhj kai a)mighj th=| ou)sia| w)n e)nergeia

E existe por um lado tambeacutem o intelecto desse tipo pelo qual vem a ser pelo

todo e por outro pelo tornar-se tudo como uma certa disposiccedilatildeo tal como a

luz pois de certa maneira tambeacutem a luz faz das cores que satildeo em

possibilidade cores em atividade E este intelecto eacute separado sem mistura e

211

impassiacutevel sendo a atividade pela essecircncia

(Peri Yuxh=j 430 a14)

O intelecto segundo Aristoacuteteles eacute passiacutevo e ativo Passivo porque eacute

impassiacutevel e natildeo se mistura com nada mas ativo por que se torna atividade

essencial60 60 Hicks na nota a18 paacutegina 502 sobre a passagem th=| ou)sia| w)n e)nergeia

Diz que By e)nergeia must be understood actual thinking which is nou= e)nergeia cf407

a 20 It is of its very essence to be activity potentiality is altogether excluded This

characteristic is distintive of the active as compared with the receptive intellect The

former is in Zabarelarsquos words ldquosubstancia vere separata per essentiam a materiardquo for to

such substances alone does it belong that they are identical with their own activity and they

are so of their own essence and not through something else Nothing material is in its

essence its own activity or operation The passive intellect can also be said to be identical

with its own operation but it is not e)nergeia ldquosecundum suam substantiamrdquo but because

it was brought to this perfection and made such by another its own essence being pure

potentiality in relation to all intelligibles Cf Metaph 1071 b17 ei) gar mh e)nerghsei

ou)k e)stai kinhsij e)ti ou)d ei) e)nerghsei h( d ou)sia au)th=j dunamij ou) gar e)stai

kinhsij a)i˛dioj e)ndecetai gar to dunamei o)n mh ei)=nai dei= a)ra ei)=nai a)rchn

toiauthn h(=j h( ou)sia e)nergeia 1074 b18 ei)te noei= toutou d a)llo kurion ou) gar

e)sti tou=to o( e)stin au)tou= h( ou)sia nohsij a)lla dunamij ou)k a)n h( a)risth ou)sia

ei)h dia gar tou= noei=n to timion au)tw=| u(parcei 1072 b26 h( gar nou= e)nergeia zwh

e)kei=noj de h( e)nergeia said of the deity I have followed Torstrik Belger and Biehl in

substituting the nominative e)nergeia with Simplicius (243 15 27 37) for the dative

e)nergei with Simplicius (24315 27 37) for the dative e)nergeia of all the MSS of

Them give citing eg for the nominative Metaph a)idion kai ou)sia kai e)nergei

ou)=sa 1072 b 27 cited above Alex Aphr De An 89 16 a)paqhj de w)n kai mh

212

memigmenoj u(lh tini kai a)fqartoj e)stin e)nergeia w)n kai ei)=doj cwrij

dunamewj te kai u(lhj for the dative Metaph 1051 b 28 1071 b 22 29 1072 a 5 sq

b8 417 a 29 b13 431 a 3 e)ntelexeia o)ntoj after Torstrik 99 33 H 183 28 sq Sp

100 6H 184 15 Sp Cf 100 10 sq Sp where Them appeals to the Express testimony of

Arsquos own words ou(tw gar monwj a)n ei)h kaqa fhsin A)r tau)ton h( te ou)sia

au)tou= kai h( e)nergeia There are plenty os instances of both forms of the expression

Die Reduktion des Von-sich-her-Seienden auf die Substanz macht also deutlich daB den

Gegenstand der Meta physik das Seiende bildet sofern es definitorisch nicht ldquorelationalrdquo

sondern eigenstaumlndig ist Diesem Verstaumlndnis der Metaphysik entspricht auch eine

Definition der per-se-Bestimmung in Met V 18 ldquoper serdquosei diejnige Bestimmung die

einem einzelnen Ding zukomme sofern es ldquoalleinigrdquo (mon $(= monon) sei

Dementsprechend ist es das ldquoAbgegrenzterdquo ldquoSeparaterdquo (kexwrismenon) welches von

sich her existiert (vgl 1022a35-36) Denn indem etwas aus sich selbst heraus gegen anderes

abgegrenzt ist gehoumlrt nichts ldquoAumluBeresrdquo zu seinem Konstitutiva Folglich untersucht die

Metaphysik das Seiende insofern seine Bestimmungen ihm aufgrund seiner selbst

zukommen und nicht in Relation zu Wesensfremden Gegenstand der Metaphysik ist also

die Struktur des ldquoAn sich Seinsrdquo

A reduccedilatildeo do ente-por-si para a substacircncia torna claro que o objeto da Metafiacutesica do ente

constroacutei enquanto definidor natildeo ldquorelacionalrdquo mas sim eacute independente Este entendimento

da metafiacutesica corresponde tambeacutem uma definiccedilatildeo da determinaccedilatildeo por si na MetV 18

ldquoPor si eacute aquela determinaccedilatildeo a qual chega uma coisa enquanto ldquouacutenicardquo (mon $(=

monon) Em conformidade com isso eacute ldquodelimitadardquo ldquoseparadardquo (kexwrismenon) a qual

existe por si (compare 1022a35-36) Pois enquanto alguma coisa por si mesma para fora

estaacute delimitada em direccedilatildeo a outra pertence nada ldquode forardquo para o seu constitutivo Por

consequumlecircncia investiga a Metafiacutesica o ente enquanto suas determinaccedilotildees para ele em

funccedilatildeo de si mesmo chegam e natildeo em relaccedilatildeo a essecircncias estranhas Objeto da Metafiacutesica eacute

tambeacutem a estrutura do ldquoser em sirdquo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p24)

213

Ao que vem a ser tudo Aristoacuteteles corresponde com o que faz tudo O

primeiro sendo intelecto passivo e o segundo ativo A analogia com a luz eacute

significativa na medida em que a luz ativa as cores em possibilidade o

intelecto que faz ativa o intelecto possiacutevel A natureza essencial do intelecto

possiacutevel eacute ser atividade Aristoacuteteles entatildeo estabelece que intelecto em

atividade eacute o mesmo que a coisa conhecida e que o intelecto passivo eacute

ininterrupto enquanto o ativo ora pensa ora natildeo pensa Portanto o intelecto

passivo eacute imortal e sempre tempo enquanto o intelecto ativo eacute pereciacutevel

Dessa forma seratildeo trecircs etapas 1) A primeira sem tempo e anaacuteloga a

totalidade das coisas e impassiacutevel 2) A que jaacute eacute sempre tempo e eterna que

noacutes natildeo lembramos 3)E a terceira que conteacutem a subdivisatildeo do tempo e eacute

afetada

(H men ou)=n tw=n a)diairetwn nohsij e)n toutoij peri a( ou)k e)sti to

yeu=doj e)n oi(=j de kai to yeu=doj kai to a)lhqej sunqesijtij h)dh

nohmatwn w(sper e(n o)ntwn-kaqaper )Empedoklh=j e)fh h(=| pollw=n men

korsai a)naucenej e)blasthsan e)peita suntiqesqai th=| filia| ou(tw

kai tau=ta kecwrismena suntiqetai oi(=on to a)summetron kai h(

diametroj-a)n de genomenwn h) e)somenwn ton cronon prosennow=n [kai]

suntiqhsi to gar yeu=doj e)n sunqesei a)ei kai gar a)n to leukon mh

leukon fh=| to leukon kai to mh leukon suneqhken e)ndecetai de kai

diairesin fanai panta a)ll ou)=n e)sti ge ou) monon to yeu=doj h) a)lhqej

214

o(ti leukoj Klewn e)stin a)lla kai o(ti h)=n h) e)stai

O ato de pensar afinal dos indivisiacuteveis nesses em torno das coisas o falso natildeo

existe Mas para os quais tambeacutem o falso e o verdadeiro uma certa

composiccedilatildeo jaacute dos pensamentos como precisamente das coisas que satildeo uma

unidademdashconforme disse Empeacutedocles ldquopor onde de muitos nasceram cabeccedilas

privadas de pescoccedilordquo e em seguida satildeo compostas pela amizade assim esses

que satildeo separados se compotildee tal como o incomensuraacutevel e a diagonal e se

dos que aconteceram ou viratildeo a ser o que se pensa em acreacutescimo compotildee o

tempo Pois o falso eacute sempre na composiccedilatildeo pois tambeacutem o branco eacute dito

natildeo branco juntou-se o natildeo branco E admite tambeacutem dizer que tudo eacute

divisatildeo Mas entatildeo existe natildeo somente o falso e o verdadeiro porque Cleacuteon

eacute branco mas porque era ou porque seraacute

(Peri Yuxh=j 430 a26)

Aristoacuteteles estabelece o intelecto passivo como ausente de verdade e

falsidade assim como o intelecto ativo tendo a presenccedila dos dois elementos

Tambeacutem o acreacutescimo do tempo e o conceito de divisatildeo e junccedilatildeo jaacute

especificados anteriormente estatildeo estabelecidos neste trecho como parte do

que eacute intelecto ativo Estabelecendo uma analogia com os conceitos de

negaccedilatildeo que Aristoacuteteles difere noacutes teriacuteamos o primeiro conceito de negaccedilatildeo

enquanto categorias61 e como separaccedilatildeo diairesij62 O segundo enquanto

61 Ver Metafiacutesica 1089a26 e 1051a34

62 Ibidem 1067b25 e 1051a34

215

negaccedilatildeo no sentido de falsidade (mh o)n w(j yeu=doj)63 E o terceiro no

sentido de natildeo ser no sentido de possibilidade (Dunamij)64 que eacute o oposto ao

primeiro

Para Aristoacuteteles o conceito de negaccedilatildeo expressa um natildeo ser65 quer dizer a

ausecircncia do negado como algo que necessariamente natildeo tem a presenccedila de

uma determinaccedilatildeo positiva66 Portanto trata-se de uma carecircncia que expressa

o optativo Portanto aqui parece existir uma identidade entre o conceito de

negativo e a negaccedilatildeo predicativa

E)sti de dunaton tou=to (= e)an u(parc$ h( e)nergeia ou(= legetai

e)xein thn dunamin ou)den e)stai a)dunaton

63 Ibidem 1026a35

64 Ibidem 1069b271089a261051a341067b25

65 Ibidem 1012a16-17 1014a14-15 66 Die ldquoNegation gemaumlB den Kategorienrdquo druumlckt im Gegensatz zum ldquoNichtsein im Sinne

der Potenzrdquo in der Regel ein ldquoanders seinrdquo aus dh sie steht fuumlr andere positive Gehalte die

dem Negierten gegenuumlber different sind (vgl 1007a16-20) Wird gesagt daB ein

Gegenstand nicht weiB ist so liegt dies zB darin begruumlndet daB er schwarz ist

A ldquonegaccedilatildeo conforme as Categoriasrdquo expressa em oposiccedilatildeo ao ldquonatildeo ser em sentido de

possibilidaderdquo em regra um ldquooutro serrdquo isto eacute ela se posiciona para outros conteuacutedos

positivos os quais satildeo diferentes perante ao negado (compare 1007 a16-20) Torna-se dito

que um objeto natildeo eacute branco isso signifca que por exemplo junto a isso fundamenta-se que

ele eacute preto

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p86)

216

E isso eacute possiacutevel para que se subsiste a atividade que eacute dito ter a

possibilidade que nada seraacute privado de possibilidade

(Metafiacutesica-1047 a24)

to de e(n poiou=n e(kaston tou=to o( nou=j to d a)diaireton e)pei dicw=j h)

dunamei h) e)nergeia| ou)qen kwluei noei=n to diaireton amph(=| a)diaireton

oi(=onamp o(tan noh=| to mh=koj a)diaireton gar e)nergeia|$ kai e)n cronw|

a)diairetw| o(moiwj gar o( cronoj diairetoj kai a)diairetoj tw=| mhkei

ou)koun e)stin ei)pei=n e)n tw=| h(misei ti e)noei e(katerw| ou) gar e)stin a)n

mh diaireqh=| a)ll h) dunamei

E o que faz a unidade em relaccedilatildeo a cada um o intelecto eacute isso E uma vez

que o possiacutevel do privado de divisatildeo eacute dito de dois modos ou em

possibilidade ou em atividade nada impede pensar o privado de divisatildeo

quando pensa o comprimento (pois eacute privado de divisatildeo em atividade)

tambeacutem em um tempo indivisiacutevel pois o tempo eacute divisiacutevel e privado de divisatildeo

de modo semelhante ao comprimento e entatildeo eacute possiacutevel dizer na metade o

que pensava a cada um pois natildeo eacute se natildeo for divisiacutevel de outro modo que em

possibilidade

(Peri Yuxh=j-430 b5)

Portanto indivisiacutevel de dois modos pelo possiacutevel e pela atividade o intelecto

eacute a unidade dos dois Em possibilidade indivisiacutevel quer dizer pelo aspecto

Em atividade e indivisiacutevel unidade de tempo e espaccedilo O intelecto impassiacutevel

estaacute sempre presente sem se misturar pois eacute impassiacutevel enquanto unidade de

tempo e de espaccedilo Comprimento eacute privado de divisatildeo em atividade e ao

217

mesmo tempo eacute pensado como tempo indivisiacutevel Portanto eacute possiacutevel de se

caracterizar o modo enunciativo como o divisiacutevel por possibilidade ou por

incomensurabilidade Portanto em primeiro lugar se estabelece o privado de

divisatildeo pois o dividido na verdade jaacute conteacutem o privado de divisatildeo enquanto o

contraacuterio natildeo eacute verdadeiro67 Assim como Aristoacuteteles diz na Metafiacutesica

1053b25

e)ti drsquoo(moiwj e)pi pantwn a)nagka=iacuteon e)xein legetai drsquoisaxw=j

to o)n kai to e(n

E ainda eacute necessaacuterio ser de modo semelhante sobre todos e o que eacute e o um

eacute dito no mesmo nuacutemero de modos

67 Aristotle himself links ldquoonerdquo and ldquobeingrdquo closely he asserts that ldquohellipbeing (to o)n) and

one are the same and a single nature through following from one another as cause and

principle but not as indicated by a single accounthellipso there must be as many species of

being as of onerdquo[1003b22-34]

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 63)

In Met IV4 formuliert Aristoteles die Moumlglichkeitsbedingung dafuumlr daB stimmliche

Laute etwas bedeuten koumlnnen Der Begriff (logoj) der die Bedeutung eines einfachen

Wortes bildet muB (fuumlr sich betrachtet) ein ldquoEinesrdquo (e(n) sein etwas Ungeteiltes

Na Met IV4 formula Aristoacuteteles a condiccedilatildeo de possibilidade que a concordacircncia

possa significar algo O conceito (logoj) o qual constroacutei a significaccedilatildeo de uma simples

palavra deve ser (considera por si) um ldquoumrdquo (e(n) isto eacute alguma coisa natildeo divisiacutevel

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p55)

218

h( de stigmh kai pa=sa diairesij kai to ou(twj a)diaireton dhlou=tai

w(sper h( sterhsij kai o(moioj o( logoj e)pi tw=n a)llwn oi(=on pw=j to

kakon gnwrizei h) to melan tw=| e)nantiw| gar pwj gnwrizei dei= de

dunamei ei)=nai to gnwrizon kaie)nei=nai e)n au)tw=| ei) de tini mhden

e)stin e)nantion [tw=n ai)tiwn] au)to e(auto ginwskei kai e)nergeia e)sti

kaicwriston e)sti d h( men fasij ti kata tinoj w(sper kai h(

a)pofasij kai a)lhqhj h) yeudhj pa=sa

O ponto e toda divisatildeo e assim o privado de divisatildeo eacute mostrado como

privaccedilatildeo E eacute semelhante o discurso sobre os outros tal como em relaccedilatildeo ao

mal se toma conhecimento ou o negro pois de algum modo toma-se

conhecimento pelo contraacuterio Mas eacute preciso ser o que toma conhecimento em

possibilidade e tambeacutem ser dentro nele E se a algo natildeo existe contraacuterio dos

que causam ele conhece a si mesmo e a atividade eacute tambeacutem possiacutevel agrave

separaccedilatildeo E eacute algo de algo como precisamente a afirmaccedilatildeo e toda

verdadeira ou falsa

(Peri yuxh=j-430 b24)

A operaccedilatildeo do intelecto significa algo mas natildeo declara nada de loacutegico

pois que ainda natildeo existe a mediaccedilatildeo com o eacute ou o natildeo eacute seja ela de modo

simples em relaccedilatildeo as indiferenciaccedilotildees ou em relaccedilatildeo ao diferenciado dividido

no tempo O nome eacute o que concerne a uma operaccedilatildeo do intelecto mas ainda

indiferenciada concerne agrave voz significativa e ainda sem tempo passado

presente e futuro A separaccedilatildeo eacute fundamental para que se constitua a voz

219

significativa declarativa Existindo separaccedilatildeo existe a relaccedilatildeo com o outro Agrave

primeira etapa do apetite de saber apenas o conjunto semacircntico isolado eacute

integrado o conjunto junto de relaccedilotildees de uma voz com outra Assim o

enunciado pressupotildee uma outra integraccedilatildeo como unidade de tempo e espaccedilo

A palavra Sunqhkh indica o significado e o significante juntos num

conjunto Eacute o junto conjunto que define o enunciado integrado a divisatildeo de

tempo

Aristoacuteteles se refere aos nomes simples e tranccedilados como natildeo sendo

enunciativos Tanto Epatrokeles como Keles natildeo satildeo significativos separados

to de kata sunqhkhn o(ti fusei tw=n o)nomatwn ou)den e)stin a)ll o(tan

genhtai sumbolon e)pei dhlou=si ge ti kai oi( a)grammatoi yofoi oi(=on

qhriwn w(=n ou)den e)stin o)noma

E segundo o conjunto-junto porque nenhum dos nomes eacute por natureza mas

ao contraacuterio quando vier a ser coisa simboacutelica uma vez que pelo menos

evidenciam algo tambeacutem os ruiacutedos iletrados tal como das feras dos quais em

nada eacute coisa nomeada

(Peri (Ermeneiaj-16 a26)

A voz significativa soacute eacute significativa enquanto siacutembolo Outra

referecircncia eacute a dos ruiacutedos que natildeo tem relaccedilatildeo com as letras como por

exemplo o das feras Esse tambeacutem natildeo eacute voz significativa embora manifeste

algo mas natildeo como coisa nomeada

220

to d ou)k a)nqrwpoj ou)k o)noma ou) mhn ou)de kei=tai o)noma o( ti dei=

kalei=n au)to -ou)te gar logoj ou)te a)pofasij e)stin

E o natildeo homem natildeo eacute coisa nomeada portanto nem mesmo coisa nomeada

jaz em relaccedilatildeo agrave coisa nomeada eacute preciso chamaacute-la algo Pois nem eacute

discurso nem eacute negaccedilatildeo

(Peri (Ermeneiaj-16 a 30)

O natildeo homem tambeacutem natildeo eacute voz significativa pois para secirc-lo eacute preciso

chamar algo pois natildeo eacute discurso pois ele natildeo chama nada e nem nega nada

pois tambeacutem natildeo declara coisa alguma Portanto ou)k a)nqrwpoj

verdadeiramente natildeo eacute um nome nem um logoj nem uma a)pofasij nem

um r(hma68 Tambeacutem natildeo significa um objeto seja particular ou geral

a)ll e)stw o)noma a)oriston

Mas seja a coisa nomeada indefinida

(Peri (Ermeneiaj-16 a 32)

Chamam-se nomes indeterminados nomes isolados porque na verdade

natildeo se relacionam com outro nome enquanto duraccedilatildeo e teacutermino Satildeo pontuais

to de Filwnoj h) Filwni kai o(sa toiau=ta ou)k o)nomata a)lla ptwseij

o)nomatoj logoj de e)stin au)tou= ta men a)lla kata ta au)ta o(ti 68 Ver 19b10 onde ele define o ou)k a)nqrwpoj como nome indefinido

221

demeta tou= e)stin h) h)=n h) e)stai ou)k a)lhqeuei h) yeudetai -to d o)noma

a)ei- oi(=on Filwnoj e)stin h) ou)k e)stin ou)den gar pw ou)te a)lhqeuei

ou)te yeudetai

E o nome de Fiacutelon ou para Fiacutelon e quantos desses tipos natildeo satildeo coisas

nomeadas mas casos de nomes E o discurso eacute dele as outras coisas com as

coisas mesmas e que com o nome natildeo era ou natildeo seraacute verdadeiro ou falso

(Peri (Ermeneiaj-16b1 )

Aristoacuteteles enfatiza tambeacutem a diferenccedila dos nomes significativos e das

flexotildees de nomes A simples flexatildeo de nome natildeo o torna significativo

enunciativo Somente o nome no nominativo eacute um nome O restante satildeo

flexotildees de nomes O discurso eacute dele como as outras coisas segundo as mesmas

coisas e que com o nome eacute ou era ou seraacute natildeo eacute verdadeiro nem falso O

nome sempre eacute ou natildeo eacute Este primeiro indiacutecio relativo ao nome supotildee a natildeo

existecircncia de outra possibilidade aleacutem de ser ou natildeo ser

(Rh=ma de e)sti to prosshmai=non cronon ou(= meroj ou)den shmainei

cwrij e)sti de tw=n kaq e(terou legomenwn shmei=on legw d o(ti

prosshmainei cronon oi(=on u(gieia men o)noma to d u(giainei r(h=ma

prosshmainei gar to nu=n u(parcein kai a)ei tw=n u(parcontwn shmei=on

e)stin oi(=on tw=n kaq u(pokeimenou---to de ou)c u(giainei kai to ou)

kamnei ou) r(h=ma legw prosshmainei men gar cronon kai a)ei kata

tinoj u(parcei th=| diafora=| de o)noma ou) kei=tai a)ll e)stw a)oriston

r(h=ma o(ti o(moiwj e)f o(touou=n u(parcei kai o)ntoj kai mh o)ntoj

222

o(moiwj de kai to u(gianen h) to u(gianei= ou) r(h=ma a)lla ptw=sij

r(hmatoj diaferei de tou= r(hmatoj o(ti to men ton paronta

prosshmainei cronon ta de ton perix - au)ta men ou)=n kaq au(ta

legomena ta r(hmata o)nomata e)sti kai shmainei ti -i(sthsi gar o(

legwn thn dianoian kai o( a)kousaj h)remhsen- a)ll ei) e)stin h) mh

ou)pw shmainei ou) gar to ei)=nai h) mh ei)=nai shmei=on e)sti tou=

pragmatoj ou)d e)an to o)n ei)ph|j yilon au)to men gar ou)den e)stin

prosshmainei de sunqesin tina h(n a)neu tw=n sugkeimenwn ou)k e)sti

noh=sai

E o predicado eacute coisa significante que acrescenta tempo da qual a parte

significa nada em separado e o predicado eacute um sinal das coisas ditas de

outro E digo que significa que acrescenta tempo tal como a sauacutede eacute um

nome e ele tem sauacutede predicado pois significa subsistir em relaccedilatildeo ao

agora E sempre eacute sinal dos que subsistem tal como dos que subsistem do

sujeito E eu digo natildeo tem sauacutede e natildeo estaacute doente natildeo eacute predicado embora

ele signifique por um lado o que acrescenta tempo e subsista sempre de

algueacutem mas por outro lado um nome natildeo subjaz para a diferenccedila mas seja

coisa indeterminada predicado que de maneira semelhante subsiste de

qualquer um tambeacutem do que eacute ou do que natildeo eacute E de maneira semelhante

tambeacutem foi saudaacutevel ou haacute de ser natildeo eacute predicado mas casos de predicado

e difere do predicado por um lado o tempo que estaacute presente que acrescenta

tempo e os outros por outro lado o tempo externo Os predicados mesmos

que satildeo ditos segundo eles mesmos satildeo coisas nomeadas e significam algo

pois o que diz coloca em peacute o raciociacutenio e o que ouviu se mantem calmo mas

223

se eacute ou natildeo eacute ainda natildeo significa pois nem mesmo o ser ou natildeo ser eacute

significante da coisa nem quando tu disseres agrave coisa que eacute simples Pois a

coisa mesma natildeo eacute e significa em relaccedilatildeo a alguma composiccedilatildeo a que sem

dos cojazentes natildeo eacute possiacutevel pensar

(Peri (Ermeneiaj-16b3 )

O predicado eacute o que acrescenta tempo a qual a parte em nada significa

separada O predicado eacute um sinal das coisas ditas de outro Nem o sujeito seja

como composiccedilatildeo de palavras nem o predicado sozinhos satildeo enunciados na

medida em que a unidade de espaccedilo e tempo soacute existe na medida em que

existe imagem Aristoacuteteles tambeacutem fundamenta o que eacute um verbo indefinido

que embora acrescente tempo e pertenccedila a alguma coisa natildeo satildeo estritamente

verbos mas somente de modo indefinido Aristoacuteteles estabece uma

similaridade dos verbos indefinidos com as flexotildees de verbos e desta maneira

tanto um como outro podem ser predicados do sujeito como aquilo que

pertence ao que existe e natildeo existe embora a predicaccedilatildeo seja correta ela natildeo eacute

suficiente para que o sujeito exista as flexotildees do verbo soacute podem pressupor

um sujeito existindo em algum tempo enquanto os verbos indefinidos nem

pressupotildee que um verbo exista ou seja natildeo pressupotildee em tempo algum

embora dentro da ordem o pensar impassiacutevel soacute apareccedila com a atividade e a

atividade soacute venha a ser pela capacidade Portanto Aristoacuteteles faz uma aguda

distinccedilatildeo com relaccedilatildeo ao significado do verbo ser nos seus diferentes niacuteveis

gramatical sintaacutetico funcional e semacircntico69

69 Aristotle says that a verb taken by itself is a name and signifies somethingmdashbut not that

[something] is That is it does not make an assertion of existence outside of a statement

For (If we ignore the implicit subject provided by the verb as Aristotle seems to) the verb

224

A traduccedilatildeo editada pela Oxford leva em conta o manuscrito de Porfiacuterio Neste

manuscrito contempla-se natildeo a passagem ou) gar to ei)=nai h) mh ei)=nai mas

ou)de Portanto teriacuteamos duas alternativas para a traduccedilatildeo deste periacuteodo A

primeira que diz que nem mesmo o verbo ser ou natildeo ser significa alguma

coisa e a segunda que diz que natildeo o verbo ser ou natildeo ser A primeira

alternativa levaria a um ou)deou)de e a segunda um natildeonatildeo A primeira

alternativa leva em conta o aspecto significativo do verbo enquanto a segunda

meramente copulativo A primeira seria relativa agrave preeminecircncia do secundum

adiacens e a segunda seria relativa agrave preeminecircncia do tertium adiacens

by itself has no subject provided about which to assert Aristotle makes a similar point

about the name[16 b 22-25]

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 111)

Denn nur als Praumldikat eines Ausagesatzes kann ein Wort einerseits ldquofuumlr etwas von etwas

anderen Gesagtesrdquo d h fuumlr eine Eigenschaft die mit seiner Hilfe einem

ldquozugrundeliegenden Gegenstandrdquo zugesprochen wird ldquoein Zeichen seinrdquo und andererseits

zu dem was es ein solches Zeichen bedeutet ldquodie Zeit hinzubedeutenrdquo d h mit

hinzubedeuten daB die Eigenschaft fuumlr die es ein Zeichen ist dem Gegenstand dem sie

zugesprochen wird ldquojetzt zukommtrdquo

(Pois somente como predicado de um discurso declarativo pode uma palavra por seu lado

ldquopara alguma coisa de alguma outra coisa ditardquo isto eacute para uma caracteriacutestica a qual torna-

se dita com sua ajuda para um ldquoobjeto fundamentalrdquo ldquoum ser sinalrdquo e por outro lado para o

que o que significa um tal tipo de sinal ldquopara significar o tempordquo isto eacute para significar

que a caracteriacutestica pela qual isso eacute um sinal para o objeto para o qual ela torna-se dita

ldquochega agorardquo

(Weidemann-Aristoteles-p173)

225

Amocircnio utiliza a primeira possibilidade Na verdade o que estaacute em jogo nesta

seccedilatildeo eacute a existecircncia do diaacutelogo de algueacutem que fala e algueacutem que escuta Esta

situaccedilatildeo eacute descrita como pensamento discursivo (dianoia) O que antes

Aristoacuteteles define como Paqhma (16a3) e depois como Nohma (16a10 e

14) satildeo na verdade o que compotildee a dianoia Portanto trata de significar

aquilo que na fala corresponde ao pensar Assim quando se expressa um

predicado sozinho o que fala coloca em peacute o raciociacutenio e o que escuta se

manteacutem calmo70

εἰ γὰρ τὰ ἀρχοειδέστατα καὶ κοινότατα τῶν ῥηmicroάτων καὶ εἰς ἃ πάντα τὰ

70 Im schluBkapitel der Zweiten Analytik (Anal postII 19) wo er sich derselben

bildlichen Redeweise bedient wie in De Int 3 (vgl auch Phys VII 3 247 b 11f 17f 248

a2) beschreibt Ar den von der Wahrnehmung des Einzelnen zur Erfassung des

Allgemeinen fuumlhrenden ErkenntinisprozeB als einen Vorgang bei dem das Allgemeine ldquoin

der Seele zum Stillstandrdquo oder ldquozum Stehen kommtrdquo (100 a 6f 15f) und vergleich diesen

Vorgang mit dem Fall in dem sich ein Heer das bei einer Schlacht die Flucht ergriffen

hat dadurch daB von den fliehenden Soldaten einer nach dem anderem stehenbleibt

schlieBlich dem Kommando seines Befehshabers wieder unterstellt (100 a 12f vgl hierzu

Detel II 1993 833f 873-879)

No capiacutetulo final dos Segundos Analiacuteticos (Anal post II 19) onde ele se serve do mesmo

modo de discurso imageacutetico como em De Int 03 ( compare tambeacutem Phys VII 3 247 b 11f

17f 248 a2) descreve Aristoacuteteles aquilo da percepccedilatildeo do singular para constituiccedilatildeo

processo de conhecimento geral que se conduz como um processo junto do qual o geral

ldquona alma fica quietordquo ou ldquose potildee de peacuterdquo (100 a 6f 15f) e compara este processo com o caso

no qual um exeacutercito o qual junto de uma luta potildee-se em fuga por isso que os soldados que

fogem param um depois do outro para finalmente novamente se subordinar ao comando de

seu comandante (100 a 12f aleacutem disso Detel II 1993 833f 873-879)

(Weidemann- Aristoacuteteles- p 136-137)

226

ἄλλα ἀναλύεται αὐτὸ προσεχῶς τὸ ὑπάρχειν ἢ microὴ ὑπάρχειν σηmicroαίνοντα

καθ ἑαυτὰ λεγόmicroενα microὴ ἀληθεύει ἢ ψεύδεται πολλῷ δήπου microᾶλλον τὰ ἄλλα

ῥήmicroατα οὐκ ἄν τι δέχοιντο τούτωνmiddot ἀλλὰ microὴν εἰ τὸ πρῶτον καὶ τὸ δεύτερον

ἄρα πάντων δὲ λαmicroβάνει τῶν ῥηmicroάτων ἀρχοειδέστατα τὸ ἔστι καὶ τὸ οὐκ

ἔστιν ἅπερ εἶναι καλεῖ καὶ microὴ εἶναι

Pois se os mais principais e comuns aspectos dos predicados e visando as

coisas todas outras se separam de modo proacuteximo a subsistir ou natildeo subsistir

mesmo significantes as coisas dizentes de si mesmas natildeo satildeo verdadeiras ou

falsas com certeza muito mais os outros predicados natildeo admitiriam algo

desses Mas se o primeiro logo tambeacutem o segundo E de todos os predicados

o aspecto o que eacute mais primordial eacute o eacute e o natildeo eacute as coisas quais se chamam

ser ou natildeo ser

(Amonius- In Aristotelis De interpretatione Commentaria 5519-24)

h( gar kinhsij tou= a)telou=j e)nergeia h( d a(plw=j e)nergeia e(tera h( tou=

tetelesmenou--to men ou)=n ai)sqanesqai o(moion tw=| fanai monon kai

noei=n o(tan de h(du h) luphron oi(=on katafa=sa h) a)pofa=sa diwkei h)

feugei kai e)sti to h(desqai kai lupei=sqai to e)nergei=n th=| ai)sqhtikh=|

mesoth ti proj to a)gaqon h) kakon h(=| toiau=ta kai h( fugh de kai h(

o)rexij tau)to h( kat e)nergeian kai ou)c e(teron to o)rektikon kai to

feuktikon ou)t a)llhlwn ou)te tou= ai)sqhtikou= a)lla to ei)=nai a)llo th=|

de dianohtikh=| yuch=| ta fantasmata oi(=on ai)sqhmata u(parcei o(tan

de a)gaqon h) kakon fhsh| h) a)pofhsh| feugei h) diwkei

227

Pois a movimentaccedilatildeo eacute uma atividade privada de fim e a atividade de modo

simples outra a atividade do que foi finalizado O sentir eacute de modo

semelhante somente ao declarar e pensar quando eacute agradaacutevel ou doloroso tal

como tendo afirmado ou negado persegue ou foge e o ter prazer ou dor eacute o

atuar pela meacutedia sensitiva face ao bem e ao mal e enquanto tais E a fuga e o

desejo satildeo o mesmo segundo agrave atividade e o que pode desejar e o que pode

recusar natildeo satildeo outras coisas nem entre si nem do sensitivo mas o ser outro

E para a alma que pode discernir as imagens subsistem tal como sentimentos

e quando eacute bom ou mal afirma ou nega e evita ou persegue

(Peri Yuxh=j-431 a6)

Em suma Aristoacuteteles natildeo separa o eacute dos outros verbos como coacutepula ao

contraacuterio ele toma o lsquoeacutersquo como a forma baacutesica e paradigmaacutetica Na verdade o

equiacutevoco surge na medida em que Platatildeo toma a diferenccedila e a mesmidade

como paradigmas isto eacute dentro do processo de atualizaccedilatildeo das significaccedilotildees

ele estabelece um novo princiacutepio mas ainda estaacute preso agraves formas antigas da

Fusij Para Aristoacuteteles de certa maneira as foacutermulas antigas estatildeo expressas

pelo enunciado secundum adiacens e as novas pelas do tertium adiacens Trata

entatildeo ele de utilizaacute-las na sua forma mais eficiente a que foi citada por uacuteltimo

Logoj de e)sti fwnh shmantikh h(=j tw=n merw=n ti shmantikon e)sti

kecwrismenon w(j fasij a)ll ou)c w(j katafasij legw de oi(=on

a)nqrwpoj shmainei ti a)ll ou)c o(ti e)stin h) ou)k e)stin a)ll e)stai

katafasij h) a)pofasij e)an ti prosteqh=|) a)ll ou)c h( tou= a)nqrwpou

sullabh mia ou)de gar e)n tw=| mu=j to uj shmantikon a)lla fwnh e)sti

228

nu=n monon e)n de toi=j diploi=j shmainei men a)ll ou) kaq au(to w(sper

ei)rhtai e)sti de logoj a(paj men shmantikoj ou)c w(j o)rganon de a)ll

w(sper ei)rhtai kata sunqhkhn a)pofantikoj de ou) pa=j a)ll e)n w(=| to

a)lhqeuein h) yeudesqai u(parcei ou)k e)n a(pasi de u(parcei oi(=on h(

eu)ch logoj men a)ll ou)t a)lhqhj ou)te yeudhj oi( men ou)=n a)lloi

a)feisqwsan -r(htorikh=j gar h) poihtikh=j oi)keiotera h( skeyij- o( de

a)pofantikoj th=j nu=n qewriaj

E o discurso eacute voz significativa da que das partes algo eacute significante

separado como ato da fala mas natildeo como afirmaccedilatildeo E digo tal como

homem significa algo mas natildeo que eacute ou natildeo eacute (mas seraacute afirmaccedilatildeo ou

negaccedilatildeo se algo for acrescentado) mas natildeo a uma uacutenica siacutelaba do homem

pois nem na palavra rato o a eacute significante mas eacute unicamente voz E nos

duplos significa mas natildeo por si mesmo como estaacute dito E eacute possiacutevel um uacutenico

discurso por um lado significativo mas natildeo por outro lado como um

organon mas de modo que precisamente estaacute dito em relaccedilatildeo ao conjunto

junto e natildeo eacute todo declarativo pois que subsiste o ser verdadeiro ou ser

falso natildeo subsiste em todos tal como uma prece eacute um discurso mas nem

coisa verdadeira ou falsa Os outros certamente sejam afastados pois o ato

da visatildeo eacute mais proacuteprio da retoacuterica ou da poeacutetica e o declarativo da

contemplaccedilatildeo agora

(Peri (Ermeneiaj-16b26 )

O discurso eacute a voz significativa que eacute uacutenica mas que se separa como ato da

229

fala mas sem ser enunciado Tal como

Homem eacute

Homem natildeo eacute

Mas o discurso natildeo eacute significativo como uma uacutenica siacutelaba mas eacute somente uma

voz Assim tambeacutem nos duplos tem significado mas natildeo por si mesmo

Podemos ter tambeacutem discursos que satildeo verdadeiros por um lado mas falsos

por outro ou ainda podemos ter discursos que na verdade natildeo se prestam para

afirmaccedilotildees ou negaccedilotildees pois satildeo do acircmbito da feacute Para conectar um

pensamento agrave realidade eacute necessaacuteria uma sentenccedila completa dentro do

contexto Assim se for pronunciado somente o verbo ser nada seraacute enunciado

mas poderaacute sim ser pensado 71

71 Consequently a statement in Aristotlersquos sense is not the grammatical ldquostatementrdquo or

sentence the grammatical type of tokens of words put in a certain order For the same

grammatical sentence can be used to make different subjects as with lsquoSocrates is madrsquo and

lsquosomeone is sittingrsquo in the first lsquomadrsquo can mean lsquoangryrsquo or insanersquo in the second

lsquosomeonersquo (or even Socrates) could name different subjects in different times For Aristotle

each statement oral or written signifies one and only one thought [Int 16 a2-3 16 a9-11]

Aristotle seems to think that the thought that someone is sitting remains the same that is

has the same meaning when it continues to signify the same person as having the attribute

of sitting at present time Furthermore different grammatical sentences sc diferent string

of words can express the same statement An obvious case is to take a sentence and then to

replace one of the terms in it by its definition[21 a 29-30] The two sentences express the

same statement for a thing is identical to its essence and that identity implies that atributes

of the one will be the attributes of the other[Top 139 a 24-25 An Pr I 39 Metaph 1031

b18-22]Again Aristotlersquos statements differ from propositions of modern logic and

philosophy For propositions in the modern sense do not change their truth values but

230

ta men ou)=n ei)dh to nohtikon e)n toi=j fantasmasi noei= kai w(j e)n

e)keinoij w(ristai au)tw=| to diwkton kai feukton kai e)ktoj th=j

ai)sqhsewj o(tan e)pi tw=n fantasmatwn h)=| kinei=tai oi(=on

ai)sqanomenoj ton frukton o(ti pu=r th=| koinh=| o(rw=n kinoumenon

gnwrizei o(ti polemioj

O concernente ao pensamento entatildeo pensa os aspectos nas apariccedilotildees que

aparecem e como naquelas estaacute definido para ele perseguivel e o evitaacutevel

mesmo estando fora da sensaccedilatildeo quando esteja nas imagens que aparecem eacute

movido tal como sentindo a tocha porque fogo toma conhecimento pelo

comum vendo a tocha mover-se porque eacute inimigo

(Peri Yuxh=j-431 b2)

Estas relaccedilotildees existem na medida em que os opostos estatildeo unidos na meacutedia

presume a timeless perspective Moreover they are supposed to be independent of the

circumstances of a particular speech act In short propositions are context-free and

invariant while Aristotlersquos statement are context-dependent and may vary in truth value

although they do not vary intensionaly or semantically

Aristotlersquos conception of statements might be criticized as being inconsistent He does not

think that a statement being made at different times or nowrsquos has to make different claims

about objects Rather it may express the same thought about objects albeit in different

times

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 100-101)

231

ou seja satildeo unos pelo uacuteltimo Portanto o)rganon expressa exatamente esse

significado ou seja satildeo as possibilidades de expressar significado Eacute o

pensamento atuando na imagem E tanto no intelecto praacutetico como na fantasia

a imagem eacute condiccedilatildeo primordial para o pensamento e para a unidade meacutedia

As apariccedilotildees que aparecem sem as sensaccedilotildees satildeo fantasias O toque ou o tato

define a mateacuteria ativada da forma mais proacutexima

-w(sper de o( a)hr thn korhn toiandi e)poihsen au(th d e(teron kai h(

a)koh w(sautwj to de e)scaton e(n kai mia amph( mesothj to d ei)=nai

au)th=| pleiw

E porque precisamente o ar fez a pupila ser de tal qualidade e essa a um

outro tambeacutem a audiccedilatildeo do mesmo modo e o extremo eacute uno e a mediandade

una mas o ser para ela eacute muacuteltiplo

(Peri Yuxh=j-431 a17)

A ordem eacute sustentada por um conjunto de relaccedilotildees do meacutedio uno muacuteltiplo

com o primeiro uno

)Esti de ei(=j prw=toj logoj a)pofantikoj katafasij ei)=ta a)pofasij oi(

de a)lloi sundesmw| ei(=j a)nagkh de panta logon a)pofantikon e)k

r(hmatoj ei)=nai h) ptwsewj kai gar o( tou= a)nqrwpou logoj e)an mh to

e)stin h) e)stai h) h)=n h) ti toiou=to prosteqh=| ou)pw logoj a)pofantikoj

dioti de e(n ti e)stin a)ll ou) polla to zw=|on pezon dipoun -ou) gar dh

232

tw=| sunegguj ei)rh=sqai ei(=j e)stai- e)sti de a)llhj tou=to pragmateiaj

ei)pei=n$ e)sti de ei(=j logoj a)pofantikoj h) o( e(n dhlw=n h) o( sundesmw|

ei(=j polloi de oi( polla kai mh e(n h) oi( a)sundetoi to men ou)=n o)noma

kai to r(h=ma fasij e)stw monon e)pei ou)k e)stin ei)pei=n ou(tw dhlou=nta

ti th=| fwnh=| w(st a)pofainesqai h) e)rwtw=ntoj tinoj h) mh a)ll au)ton

proairoumenon toutwn d h( men a(plh= e)stin a)pofansij oi(=on ti kata

tinoj h) ti a)po tinoj h( d e)k toutwn sugkeimenh oi(=on logoj tij h)dh

sunqetoj

E primeiro em relaccedilatildeo ao discurso declarativo eacute afirmaccedilatildeo e depois

negaccedilatildeo E os outros por conectivo satildeo um E a necessidade eacute todo discurso

declarativo ser a partir do predicado ou da flexatildeo Pois tambeacutem se natildeo for

acrescentado ao discurso do homem eacute ou seraacute ou era ou algo desse tipo ainda

natildeo eacute um enunciado declarativo (E por isso eacute uma coisa mas natildeo muitas

coisas o vivente pedestre biacutepede pois natildeo pelo fato de estar dito um junto do

outro seraacute um discurso uacutenico E falar essa coisa eacute de um outro tratado) E um

discurso declarativo eacute ou o que revela um ou o um por conectivo e muacuteltiplos

os que revelam coisas muacuteltiplas e natildeo um ou os natildeo conectados Entatildeo seja o

nome e o predicado somente o ato da fala uma vez que natildeo eacute possiacutevel dizer

assim o que revela algo pela voz como precisamente fazer uma declaraccedilatildeo

quer o que pergunta algo quer natildeo mas ele mesmo o que escolhe E dessas

por um lado eacute declaraccedilatildeo simples tal como algo de algo ou algo a partir de

algo e por outro disposta a partir dessas tal como um enunciado jaacute

composto

(Peri (Ermeneiaj-17 a8 )

233

A interrelaccedilatildeo dos elementos seja por que eacute afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo seja por

conectivo eacute o que constitui o enunciado declarativo jaacute que o que eacute por si

mesmo eacute apenas o ato da fala O enunciado declarativo eacute algo de algo ou a

partir de algo mas algo uacutenico72 O que junta natildeo por composiccedilatildeo tem vaacuterias

partes mas natildeo eacute um discurso uacutenico O que junta como enunciado declarativo

eacute uniatildeo da atividade real com as coisas A aproximaccedilatildeo dirige agrave afirmaccedilatildeo e o

distanciamento a negaccedilatildeo com as coisas A afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo fazem parte

da categoria de qualidade

A essecircncia de uma coisa eacute um fato (ligado) gerado

(Trendelenburg-Erlaumluterungen zu den Elem der aristotelischen Logik p07)

O enunciado sobre alguma coisa que eacute falso existe e sua forma eacute o lsquonatildeo eacutersquo

assim como a da verdade tambeacutem eacute o ldquonatildeo eacuterdquo Verdade e falsidade satildeo na

verdade qualidades do enunciado O que Platatildeo descobriu como diferenccedila na

verdade estrutura todo o discurso enquanto possibilidade do natildeo e vai aleacutem da

afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo pois estrutura a possibilidade do conhecimento

o(te de toi=j e)n th=| yuch=| fantasmasin h) nohmasin w(sper o(rw=n

logizetai kai bouleuetai ta mellonta proj ta paronta kai o(tan

ei)ph| w(j e)kei= to h(du h) luphron e)ntau=qa feugei h) diwkei- kai o(lwj e(n

praxei kai to a)neu de praxewj to a)lhqej kai to yeu=doj e)n tw=| au)tw=|

genei e)sti tw=| a)gaqw=| kai tw=| kakw=|

72 Ver 8a8 onde o tema eacute retomado

234

E quando pelas apariccedilotildees e pensamentos na alma como o que vecirc calcula e

quer as coisas vindouras em relaccedilatildeo agraves presentes e quando ele diz que laacute estaacute

o agradaacutevel ou doloroso neste ponto foge ou persegue-e de modo total faraacute

uma coisa soacute E o sem accedilatildeo-o verdadeiro e o falso-estaacute no mesmo gecircnero que

o bem e o mal

(Peri Yuxh=j-431 b5)

ta gar fantasmata w(sper ai)sqhmata e)sti plhn a)neu u(lhj e)sti d

h( fantasia e(teron fasewj kai a)pofasewj sumplokh gar nohmatwn

e)sti to a)lhqej h) yeu=doj ta de prw=ta nohmata ti dioisei tou= mh

fantasmata ei)=nai h) ou)de tau=ta fantasmata a)ll ou)k a)neu

fantasmatwn

Pois as apariccedilotildees satildeo como precisamente os resultados das sensaccedilotildees exceto

que sem mateacuteria E a fantasia eacute outra da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo pois eacute uma

combinaccedilatildeo de pensamentos o verdadeiro e o falso E os pensamentos

primeiros em que seratildeo diferentes das apariccedilotildees Certamente nem essas

coisas satildeo apariccedilotildees mas nem sem apariccedilotildees

(Peri Yuxh=j-432 a9)

kai a)topon dh to tou=to diaspa=n e)n te tw=| logistikw=| gar h( boulhsij

ginetai kai e)n tw=| a)logw| h( e)piqumia kai o( qumoj ei) de tria h( yuch

e)n e(kastw| e)stai o)rexij

235

E eacute absurdo segmentaacute-la pois o ato de querer vem a ser na calculativa e mas

o desejo e a emoccedilatildeo no privado de razatildeo e se a alma eacute trecircs em cada parte

existiraacute o apetite

(Peri Yuxh=j-432 b3)

As apariccedilotildees satildeo necessaacuterias na medida em que natildeo seria possiacutevel pensar sem

elas pois natildeo existe o intelecto sem a sensaccedilatildeo nem a partir da sensaccedilatildeo

Aristoacuteteles define a alma como todas as coisas que satildeo Desta forma o sensiacutevel

e o inteligiacutevel fazem parte da totalidade da alma e satildeo inseparaacuteveis no tocante

a fazer um julgamento Mas eacute certo que a alma move e natildeo se move entatildeo o

qual parte da alma move Mas a divisatildeo se torna impossiacutevel diante de que nem

se pensa sem apariccedilatildeo e sem pensamento natildeo existe apariccedilatildeo Aristoacuteteles

estabelece que o que move natildeo eacute a) a nutriccedilatildeo b) a sensaccedilatildeo c) o

concernente ao caacutelculo e o nous d) o apetite e desejo

A nutriccedilatildeo natildeo seria possiacutevel pois as plantas seriam moventes coisa

impossiacutevel A sensaccedilatildeo eacute impossiacutevel pois haacute animais que tecircm sensaccedilatildeo e satildeo

imoacuteveis e sedentaacuterios Ao nouacutes e ao concernente ao caacutelculo tambeacutem eacute

impossiacutevel pois nada contempla ao que pode agir nem diz nada do que se

pode evitar ou perseguir Mas quando contempla e diz algo natildeo se move mas

age segundo o desejo E nem o apetite e o desejo pois natildeo agem por ter

apetite e desejo mas pelo intelecto

shmei=on d o(ti e)sti gennhtika kai a)kmhn e)cei kai fqisin$ -w(st

ei)=cen a)n kai ta o)rganika merh th=j poreiaj a)lla mhn ou)de to

logistikon kai o( kaloumenoj nou=j e)stin o( kinw=n o( men gar

236

qewrhtikoj ou)qen qewrei= prakton ou)de legei peri feuktou= kai

diwktou= ou)qen a)ei de h( kinhsij h) feugontoj ti h) diwkontoj ti e)stin

a)ll ou)d o(tan qewrh=| ti toiou=ton h)dh keleuei feugein h) diwkein oi(=on

pollakij dianoei=tai foberon ti h) h(du ou) keleuei de fobei=sqai h( de

kardia kinei=tai a)n d h(du e(teron ti morion e)tikai e)pitattontoj tou=

nou= kai legoushj th=j dianoiaj feugein ti h)diwkein ou) kinei=tai a)lla

kata thn e)piqumian prattei oi(=on o(a)krathj kai o(lwj de o(rw=men o(ti

o( e)cwn thn i)atrikhn ou)k i)a=tai w(j e(terou tinoj kuriou o)ntoj tou=

poiei=n kata thn e)pisthmhn a)ll ou) th=j e)pisthmhj a)lla mhn ou)d

h( o)rexij tauthj kuria th=j kinhsewj oi( gar e)gkratei=j o)regomenoi kai

e)piqumou=ntej ou) prattousin w(=n e)cousi thn o)rexin a)ll a)kolouqou=si

tw=| nw=| Fainetai de ge duo tau=ta kinou=nta h) o)rexij h) nou=j ei) tij

thn fantasian tiqeih w(j nohsin tina polloi gar para thn

e)pisthmhn a)kolouqou=si tai=j fantasiaij kai e)n toi=j a)lloij zw|oij ou)

nohsij ou)de logismoj e)stin a)lla fantasia a)mfw a)ra tau=ta

kinhtika kata topon nou=j kai o)rexij nou=j de o( e(neka tou

logizomenoj kai o( praktikoj diaferei de tou= qewrhtikou= tw=| telei

kai h( o)rexij damp e(neka tou pa=sa ou(= gar h( o)rexij au(th a)rch tou=

praktikou= nou= to d e)scaton a)rch th=j praxewj w(ste eu)logwj duo

tau=ta fainetai ta kinou=nta o)rexij kai dianoia praktikh to o)rekton

gar kinei= kai dia tou=to h( dianoia kinei= o(ti a)rch au)th=j e)sti to

o)rekton kai h( fantasia de o(tan kinh=| ou) kinei= a)neu o)rexewj e(n dh

ti to kinou=n to o)rektikon ei) gar duo nou=j kai o)rexij e)kinoun kata

237

koinon a)n ti e)kinoun ei)=doj nu=n de o( men nou=j ou) fainetai kinw=n a)neu

o)rexewj h( gar boulhsij o)rexij o(tan de kata ton logismon kinh=tai

kai kata boulhsin kinei=tai$ h( d o)rexij kinei= kai para ton

logismon h( gar e)piqumia o)rexij tij e)stin nou=j men ou)=n pa=j o)rqoj

e)stin o)rexij de kai fantasia kai o)rqh kai ou)k o)rqh dio a)ei kinei=

men to o)rekton a)lla tou=t e)stin h) to a)gaqon h) to fainomenon

a)gaqon ou) pa=n de a)lla to prakton a)gaqon prakton d e)sti to

e)ndecomenon kai a)llwj e)cein

(e o sinal que existe engendrado e tem maturidade e perecimento) dessa

maneira teriam tambeacutem as partes instrumentais da marcha Mas nem o

concernente ao caacutelculo e o chamado intelecto satildeo o que move Pois o

concernente agrave contemplaccedilatildeo nada contempla ao que pode agir nem diz nada

a respeito do que se pode evitar e perseguir e a movimentaccedilatildeo eacute sempre algo

do que pode evitar ou eacute do que pode perseguir Mas nem quando contempla

algo desse tipo jaacute manda evitar ou perseguir tal como muitas vezes raciocina

algo temiacutevel ou agradaacutevel mas natildeo comanda o temer e o coraccedilatildeo eacute movido e

se agradaacutevel alguma outra parte E ainda o intelecto ordenando e o

pensamento discursivo dizendo evitar algo ou perseguir natildeo se move mas

age segundo o desejo tal como o incontinente E em resumo noacutes vemos que o

que tem o concernente agrave arte de curar natildeo cura como o que eacute proacuteprio de algo

outro fazer segundo a ciecircncia mas natildeo da ciecircncia mas nem o apetite eacute

proacuteprio dessa movimentaccedilatildeo pois os continentes tendo apetite e desejo natildeo

agem por aquilo de que tem apetite mas seguem o intelecto E parece pelo

menos serem dois os que movem ou o apetite ou o intelecto se algueacutem

238

pusesse uma certa fantasia como algum pensamento Pois muitos

acompanham para aleacutem do intelecto agraves fantasias e nos outros animais natildeo haacute

ato do intelecto nem caacutelculo mas fantasia Portanto ambos podem mover

segundo o lugar o intelecto e o apetite e o intelecto em vista de algo que

estaacute raciocinando e praacutetico e difere do contemplativo pelo fim E o apetite

tambeacutem com vista a totalidade de algo do qual pois o apetite esse princiacutepio

do intelecto praacutetico e o extremo princiacutepio da accedilatildeo De maneira que parece

razoaacutevel serem os dois essas coisas que movem apetite e pensamento

discursivo praacutetico pois o possiacutevel de ter apetite move e atraveacutes disso o

raciociacutenio move porque eacute o princiacutepio dele o possiacutevel de ter apetite E quando

a fantasia move natildeo move sem apetite De fato eacute algo uno o mover-se o

possiacutevel de ter apetite Pois se os dois intelecto e apetite movessem o

aspecto moveria segundo algo comum e agora o intelecto natildeo parece o que

move sem apetite (pois o ato de querer eacute o apetite e quando move segundo o

caacutelculo tambeacutem segundo o ato de querer) e o apetite move aleacutem do caacutelculo

pois o desejo eacute um certo apetite Por um lado o intelecto eacute todo correto e o

apetite e a fantasia por outro lado tanto correto como natildeo correto Por isso o

possiacutevel de ter apetite sempre move mas isso eacute tanto o bem como o bem

aparente e natildeo todo mas o bem praacutetico E o bem praacutetico eacute o que admite ser

de outro modo

(Peri Yuxh=j-432 b24)

Jaacute no 414b Aristoacuteteles tinha definido o apetite como desejo emoccedilatildeo e

aspiraccedilatildeo ou ato de querer o)rexij men gar e)piqumia kai qumoj kai

boulhsij

239

E o desejo tinha sido definido como o apetite de prazer

kai e)piqumia tou= gar h(deoj o)rexij au(th

E desejo pois apetite mesmo do prazer

Assim como tambeacutem no De Sophisticis Elenchis- 173b

τοῦτο δ ἐστὶν ὄρεξις ἡδέοςmiddot ἔστιν ἄρα ἡ ἐπιθυmicroία ὄρεξις ἡδέος ἡδέος

E isso eacute o apetite do prazer Portanto o desejo eacute o apetite do prazer pelo

prazer

Mas Aristoacuteteles indica que o apetite eacute apetite visando agrave totalidade de algo e o

intelecto visa um fim Portanto o intelecto difere do intelecto em

possibilidade Aristoacuteteles em um primeiro momento parece apontar ao apetite

e de modo subsequumlente o intelecto praacutetico como o que move a alma mas se

fosse assim eles teriam uma parte comum o que eacute uma inverdade Aristoacuteteles

aponta como o que move o concernente de ter apetite o)rektikon que move

o bem praacutetico e todo o bem pois o que concerne ao apetite natildeo admite ser de

outro modo e o apetite admite Assim o apetite na sua forma verbal meacutedia

conduz a esse significado na medida em que atua pelo apetite e portanto o

apetite enquanto apetite o)rektikon Entatildeo o intelecto praacutetico natildeo tem

comunidade com o apetite na medida em que ele eacute sempre reto mas tem com

o que concerne ao apetite pois o apetite tem relaccedilatildeo tambeacutem com o aparente

Aristoacuteteles estabelece a relaccedilatildeo entre o concernente ao apetite e o intelecto

pelo aspecto e natildeo pelas partes da alma pois esta natildeo pode ser segmentada

240

ei)dei men e(n a)n ei)h to kinou=n to o)rektikon h(=| o)rektikon-prw=ton de

pantwn to o)rekton tou=to gar kinei= ou) kinoumenon tw=| nohqh=nai h)

fantasqh=nai-a)riqmw=| de pleiw ta kinou=nta

E pelo aspecto seria uno o mover-se o concernente ao apetite enquanto

concernente ao apetite e primeiro de todas as coisas o concernente ao

apetite pois isso move natildeo sendo movido por ser pensado ou fantasiado e as

coisas que movem satildeo mais numerosas

(Peri Yuxh=j-433 b10)

Aristoacuteteles estabelece que o possiacutevel de ter apetite natildeo pode se desdobrar em

dois aspectos contraacuterios do ponto de vista do desejo e da razatildeo Concernentes

ao imediato e ao futuro Pois a razatildeo tem em vista o futuro coisa que o

imediato tenta impedir Deste ponto de vista portanto teria que ser uno

Como em relaccedilatildeo ao movimento o que move eacute por um lado imoacutevel e por

outro movente haacute entre os dois uma articulaccedilatildeo Onde o fim e o princiacutepio satildeo

o mesmo Por um lado o bem que pode ser praticado e por outro o que

concerne ao apetite

Aristoacuteteles tambeacutem expotildee a fantasia como sendo um elemento do que

concerne ao apetite e dele que concerne ao apetite natildeo pode dispor

Aristoacuteteles entatildeo extende o papel da fantasia que era somente ligado agrave

sensaccedilatildeo agrave parte calculativa

h( men ou)=n ai)sqhtikh fantasia w(sper ei)rhtai kai e)n toi=j a)lloij

zw|oij u(parcei h( de bouleutikh e)n toi=j logistikoi=j poteron gar

241

praxei tode h) tode logismou= h)dh e)stin e)rgon kai a)nagkh e(ni

metrei=n to mei=zon gar diwkei w(ste dunatai e(n e)k pleionwn

fantasmatwn poiei=n$ kai ai)tion tou=to tou= doxan mh dokei=n

e)cein o(ti thn e)k sullogismou= ou)k e)cei au(th de kinei=

A fantasia sensitiva como precisamente estaacute dito subsiste nos outros animais

mas a deliberativa nos racionais (pois por acaso faz isto ou isto jaacute eacute obra

do caacutelculo e eacute necessidade medir com uma coisa pois persegue o maior de

maneira que pode fazer uma a partir de muitas imagens) E isso eacute causa do

natildeo parecer ter opiniatildeo que ela a partir do silogismo natildeo existe mas essa

move

(Peri Yuxh=j-434 a5)

Portanto a fantasia calculativa existe nos seres racionais que se diferem

daqueles que soacute tem a fantasia sensitiva A fantasia calculativa pode fazer de

muitas imagens uma e implica em ser concernente ao querer por isso eacute obra

de caacutelculo e assim o bem que pode ser praticado implica numa medida uacutenica

Por isso a opiniatildeo natildeo existe nos animais que satildeo sensitivos como em um

silogismo Por isso nesses satildeo movidos unicamente pela fantasia sensitiva

mas como eacute preciso existir alguma capacidade de comparaccedilatildeo essa natildeo eacute

movida pela capacidade de deliberaccedilatildeo que forma conceitos mas pela imagem

simples73

73 Die Substanz als Explikat steht dann in Funktion des Begriffs Der Begriff hingegen

bildet als logisches Praumldikat das Explikationsprinzip fuumlr die Substanz die als diesem

Begriff entsprechend im Sinne realer Eigenschaften modifiziert gedacht wird Indem der

242

)Esti d h( men a(plh= a)pofansij fwnh shmantikh peri tou= ei) u(parcei

ti h) mh u(parcei w(j oi( cronoi dih|rhntai katafasij de e)stin

a)pofansij tinoj kata tinoj a)pofasij de e)stin a)pofansij tinoj a)po

tinoj e)pei de e)sti kai to u(parcon a)pofainesqai w(j mh u(parcon kai

to mh u(parcon w(j u(parcon kai to u(parcon w(j u(parcon kai to mh

u(parcon w(j mh u(parcon kai peri touj e)ktoj de tou= nu=n cronouj

w(sautwj a(pan a)n e)ndecoito kai o( katefhse tij a)pofh=sai kai o(

a)pefhse katafh=sai w(ste dh=lon o(ti pash| katafasei e)stin a)pofasij

a)ntikeimenh kai pash| a)pofasei katafasij kai e)stw a)ntifasij

tou=to katafasij kai a)pofasij ai( a)ntikeimenai legw de a)ntikei=sqai

thn tou= au)tou= kata tou= au)tou= -mh o(mwnumwj de kai o(sa a)lla tw=n

proposisionale Gehalt eine Substanz mit einem Begriff verbindet druumlckt er eine Form von

idintitaumlt zwischen beiden (die Einheit einer Vielheit) aus Die Relation logisches Praumldikat-

logisches Subjekt ist also ein Fall der Relation Prinzip- Prinzipiiertes und zwar auf der

Ebene der Explication

A substacircncia como um explicado se potildee em funccedilatildeo do conceito O conceito ao contraacuterio

constroacutei como predicado loacutegico o princiacutepio loacutegico de explicaccedilatildeo para a substacircncia a qual

vem a ser pensada modificada como correspondente no sentido de uma qualidade real

Enquanto o conteuacutedo proposicional liga uma substacircncia com um conceito ele expressa uma

forma de identidade entre ambos (a unidade de uma multiplicidade) A relaccedilatildeo predicado

loacutegico e sujeito loacutegico eacute tambeacutem um caso de relaccedilatildeo princiacutepio-que principia e

verdadeiramente sobre o plano da explicaccedilatildeo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p74)

243

toioutwn prosdiorizomeqa proj taj sofistikaj e)noclhseij

E eacute declaraccedilatildeo simples o som significativo a respeito da coisa se algo

subsiste ou natildeo subsiste conforme os tempos estatildeo divididos e a afirmaccedilatildeo eacute

uma declaraccedilatildeo de algueacutem de algo e eacute a negaccedilatildeo uma declaraccedilatildeo de

algueacutem se afastando de algo E uma vez que eacute possiacutevel tambeacutem se declarar agrave

coisa que subsiste como o que natildeo subsiste e o que natildeo subsiste como o que

subsiste e o que subsiste como o que subsiste e o que natildeo subsiste como o que

natildeo subsiste e em torno dos tempos fora do agora de igual maneira tudo

seria aceito tanto o que algueacutem afirmou negar como o que algueacutem negou

afirmar de modo que eacute evidente que negaccedilatildeo eacute para toda afirmaccedilatildeo o que

estaacute em situaccedilatildeo oposta e afirmaccedilatildeo para toda negaccedilatildeo E seja contradiccedilatildeo

isso afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo as que estatildeo em situaccedilotildees opostas e digo estarem

em situaccedilatildeo opostas declaraccedilotildees do mesmo do mesmo e natildeo o mesmo nome

e quantas outras coisas desse tipo noacutes jaacute definimos antes contra os atos de

importunar sofiacutesticos74

(Peri (Ermeneiaj-17a23 )

Como discurso simples a condiccedilatildeo eacute subsistir ou natildeo subsistir mas como

tempos separados a declaraccedilatildeo substitui o discurso simples como declaraccedilatildeo

significativa afirmaccedilatildeo de algueacutem de algo tinoj kata tinoj e negaccedilatildeo de

algueacutem se afastando de algo tinoj a)po tinoj A traduccedilatildeo latina natildeo

consegue estabelecer o sentido proacuteprio do termo grego quando traduz tal

74 Ver Elenchos Sofistas nuacutemero 5 e Platatildeo-Repuacuteblica IV 436b e 437a)

244

passagem por affirmatio vero est enunciatio alicuius de aliquo negatio vero

enunciatio alicuius ab aliquo enquanto enunciatio dizer e desdizer de algo

Aristoacuteteles estabelece quatro instacircncias

1) To u(parxon w(j mh u(parxon

O subsistente como natildeo subsistente

2) To mh u(parxon w(j u(parxon

O natildeo subsistente como subsistente

3) To u(parxon w(j u(parxon

O subsistente como subsistente

4) To mh u(parxon w(j mh u(parxon

O natildeo subsistente como natildeo subsistente

A partir dessas instacircncias Aristoacuteteles estabelece o que seria oposto Ele

estabelece essa definiccedilatildeo na medida em que conseguiu constituir o enunciado

e assim comeccedilam a surgir possibilidades desse enunciado Aristoacuteteles

estabelece como elenco pares de proposiccedilotildees e natildeo unidades

Portanto os pares seriam S eacute natildeo P e natildeo S eacute P e S eacute P e natildeo S eacute natildeo P

Portanto o que Aristoacuteteles trata nessa seccedilatildeo eacute a definiccedilatildeo de contraditoacuterio ou

seja os pares que estatildeo em situaccedilatildeo opostas Desta forma trata-se de

expressotildees predicativas Deste modo pares opostos satildeo os pares 1 e 3 em

relaccedilatildeo aos nuacutemeros 2 e 4 respectivamente e os pares contraacuterios seriam 1 e 2

em relaccedilatildeo aos pares 3 e 4 Portanto o que algueacutem afirmou negar como o que

algueacutem negou afirmar O Subsistente como natildeo subsistente em relaccedilatildeo ao

subsistente como subsistente e o subsistente como natildeo subsistente em relaccedilatildeo

245

ao natildeo subsistente como natildeo subsistente

A expressatildeo u(parxon h) mh u(parxon remete natildeo mais a palavras mas sim a

coisas75 Deste modo o mesmo do mesmo pode ser adjudicado ou abjudicado

Dos tempos fora do agora e esse agora quer dizer do infectum indicativo ou

do imperfeito ou dos que dele adveacutem como o eventual ou o futuro da mesma

forma satildeo verdadeiros ou falsos Aristoacuteteles utiliza a expressatildeo a(pan a)n

e)ndecoito que representa o optativo quer dizer ldquotudo seria aceitordquo no campo

das possibilidades como o que algueacutem afirmou negar ou que algueacutem negou

afirmar

Thn men ou)=n qreptikhn yuchn a)nagkh pa=n e)cein o(ti per a)n zh=| kai

yuchn e)ch| a)po genesewj kai mecri fqora=j a)nagkh gar to

genomenon au)xhsin e)cein kai a)kmhn kai fqisin tau=ta d a)neu

trofh=j a)dunaton a)nagkh a)ra e)nei=nai thn qreptikhn dunamin e)n

pa=si toi=j fuomenoij kai fqinousin ai)sqhsin d ou)k a)nagkai=on e)n 75 Wie die in 17a35 gemachte Einschraumlnkung ldquonicht in Homonymer Weise freilich ldquo (mh

o(mwnumwj de) zu verstehen ist erhellt aus dem Anfang der Kategorienschrift (vgl Cat

1 1a 1-6) Als homonym (oder aumlquivok) bezeichnet Ar nicht wie wir tun mehrdeutige

Woumlrter sondern die verschiedenartigen Dinge die jeweils von einem mehrdeutigen Wort

bezeichnet werden

Como a limitaccedilatildeo feita em 17a35 ldquonatildeo certamente de modo homocircnimordquo (mh o(mwnumwj

de) eacute entendida esclarece-se a partir do comeccedilo das Categorias (compare Cat 11a 1-6)

Como homocircnimo (ou equiacutevoco) caracteriza Arist natildeo como noacutes fazemos muacuteltiplas

palavras mas as diferentes coisas as quais satildeo caracterizantes de uma palavra muacuteltipla

(Weidemann-Aristoacuteteles-p200)

246

a(pasi toi=j zw=sin ou)te gar o(swn to sw=ma a(plou=n e)ndecetai a(fhn

e)cein [ou)te a)neu tauthj oi(=on te ou)qen ei)=nai zw=|on] ou)te o(sa mh

dektika tw=n ei)dw=n a)neu th=j u(lhj to de zw=|on a)nagkai=on ai)sqhsin

e)cein ou)de a)neu tauthj oi(=on te ou)qen ei)=nai zw=|on ei) mhqen mathn

poiei= h( fusij

Eacute necessidade ter uma alma nutritiva tudo que de fato vive e tenha uma alma

desde o nascimento ateacute o perecimento Pois eacute necessaacuterio o que nasceu ter

crescimento maturidade e perecimento e essas coisas satildeo impossiacuteveis sem

nutriccedilatildeo Portanto eacute necessidade estar agrave possibilidade nutritiva em todos

aqueles que crescem e perecem Mas natildeo eacute necessaacuteria a sensaccedilatildeo em todos

os animais pois nem de quantos o corpo eacute simples admitem ter tato [nem

sem dessa em nada eacute capaz de ser animal] nem quantos natildeo satildeo receptivos

dos aspectos sem a mateacuteria Eacute necessaacuterio por outro lado ter sensaccedilatildeo se em

nada inutilmente faz a natureza

(Peri Yuxh=j-434a22 )

Aristoacuteteles descreve com clareza a dependecircncia da nutriccedilatildeo para todos os

vivos mas da sensaccedilatildeo e do tato apenas para os animais e das imagens sem

mateacuteria estando vinculados a esses uacuteltimos Crescimento maturidade e

perecimento satildeo impossiacuteveis sem a nutriccedilatildeo Mas a sensaccedilatildeo natildeo existe

necessariamente em todos os animais Mas para aqueles que tem fantasia

raciocinativa eacute necessaacuteria agrave fantasia sensitiva A relaccedilatildeo da fantasia

raciocinativa e da fantasia sensitiva eacute de oposiccedilatildeo jaacute que a primeira eacute una e a

uacuteltima eacute muacuteltipla enquanto as duas satildeo as mesmas mas natildeo iguais Na

proacutexima seccedilatildeo Aristoacuteteles passa a discutir o universal e o particular

247

)Epei de e)sti ta men kaqolou tw=n pragmatwn ta de kaq e(kaston -

legw de kaqolou men o( e)pi pleionwn pefuke kathgorei=sqai kaq

e(kaston de o( mh oi(=on a)nqrwpoj men tw=n kaqolou Kalliaj de tw=n

kaq e(kaston- a)nagkh d a)pofainesqai w(j u(parcei ti h) mh o(te men

tw=n kaqolou tini o(te de tw=n kaq e(kaston e)an men ou)=n kaqolou

a)pofainhtai e)pi tou= kaqolou o(ti u(parcei h) mh e)sontai e)nantiai

a)pofanseij -legw de e)pi tou= kaqolou a)pofainesqai kaqolou oi(=on

pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj - o(tan de e)pi tw=n

kaqolou men mh kaqolou de ou)k ei)sin e)nantiai ta mentoi

dhloumena e)stin ei)=nai e)nantia -legw de to mh kaqolou

a)pofainesqai e)pi tw=n kaqolou oi(=on e)sti leukoj a)nqrwpoj ou)k e)sti

leukoj a)nqrwpoj kaqolou gar o)ntoj tou= a)nqrwpoj ou)c w(j kaqolou

crh=tai th=| a)pofansei to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

kaqolou- e)pi de tou= kathgoroumenou to kaqolou kathgorei=n kaqolou

ou)k e)stin a)lhqej ou)demia gar katafasij e)stai e)n h(=| tou= kathgorou-

menou kaqolou to kaqolou kathgorhqhsetai oi(=on e)sti pa=j a)nqrwpoj

pa=n zw=|on

(Peri (Ermeneiaj-17a38 )

E uma vez que umas satildeo de modo universal das coisas outras segundo

cada uma e digo de modo universal o que sobre a maioria nascida eacute

248

predicada e segundo cada um o que natildeo eacute predicado sobre a maioria

nascida tal como o homem por um lado eacute das coisas de modo universal e

Caacutelias eacute por outro das coisas segundo cada um e eacute necessidade declarar

como algo subsiste ou natildeo quer em algo das coisas de modo universal quer

das coisas segundo cada um Se certamente do modo universal seja declarado

sobre o universal que subsiste ou natildeo seratildeo contraacuterias as declaraccedilotildees e eu

digo declarar de modo universal sobre o universal tal como todo homem eacute

branco nenhum homem eacute branco e quando por um lado sobre o universal

das coisas e por outro lado natildeo de modo universal das coisas natildeo satildeo

contraacuterias contudo as coisas que satildeo reveladas satildeo possiacuteveis de serem

contraacuterias e digo o declarar natildeo de modo universal sobre as coisas do

universal tal como um homem eacute branco e um homem natildeo eacute branco pois o

que eacute de modo universal do homem natildeo se utiliza como declaraccedilatildeo universal

pois o todo natildeo significa o universal mas que eacute de modo universal E

predicar de modo universal sobre o que eacute predicado de modo universal natildeo eacute

verdadeiro pois natildeo haveraacute nenhuma afirmaccedilatildeo na qual o que eacute predicado

de modo universal seraacute predicado de modo universal por exemplo todo

homem eacute todo animal

Aristoacuteteles situou nas seccedilotildees anteriores o plano do entendimento no qual se

referia agraves afecccedilotildees da alma (16a9) esse plano corresponde tambeacutem a diversos

tipos de expressatildeo e a diversos tipos de coisa Aristoacuteteles comeccedila o periacuteodo

diferenciando o que eacute universal do que eacute individual em relaccedilatildeo ao que

subsiste O acircmbito satildeo as coisas (pragmata) A essas coisas corresponde o

niacutevel do discurso (16a7) onde muacuteltiplas coisas pertencem a caracteriacutesticas

singulares O universal eacute e)pi pleionwn kathgorei=sqai (sobre a maior

249

parte) e o individual natildeo eacute Posteriormente explica em relaccedilatildeo ao que

subsiste ou natildeo quer dizer em relaccedilatildeo agraves coisas que existem o universal e o

individual O universal e o individual fazem parte da categoria de quantidade

Aristoacuteteles desmembrando as contraacuterias explica o que eacute contraacuterio em relaccedilatildeo

ao que subsiste ou natildeo subsiste como o de modo universal sobre o universal

e)pi tou= kaqolou a)pofainesqai kaqolou assim todo homem eacute branco

nenhum homem eacute branco76 eacute contraacuterio Deste modo o contraacuterio natildeo eacute o

mesmo sobre o mesmo mas eacute o universal sobre o universal Portanto o

contraacuterio natildeo estabelece um gecircnero comum A expressatildeo e)pi tou= kaqolou

estabelece uma relaccedilatildeo metafoacuterica porque natildeo se pode declarar sobre o

universal a natildeo ser metaforicamente E o que natildeo eacute contraacuterio e entatildeo

contraditoacuterio mas assim revelado eacute possiacutevel de ser contraacuterio o universal

sobre o natildeo universal e vice versa assim como um homem eacute branco um

76 Die Klasse derjenigen Ausagenpaare der beschriebene Art deren Glieder in dem Sinne

ldquoetwas Allgemeines in allgemeiner Weiserdquo zum Gegenstand haben daB ihr verneinendes

Glied von einem Allgemeinbegriff von dem ihr bejahendes Glied aussagt daB jedem der

unter ihn fallenden Einzeldinge das und das zukommt aussagt daB dies keinem von ihnen

zukommt (z Bmdash ldquoJeder Mensch ist weiBrdquo-- ldquoKein Mensch ist weiBrdquo 17b6 vgl 17b21f)

(A classe daqueles pares de proposiccedilatildeo do modo descrito cuja articulaccedilatildeo no sentido

ldquoalguma coisa geral de modo geralrdquo tecircm por objeto que ou sua articulaccedilatildeo que nega de um

conceito geral da qual sua articulaccedilatildeo que afirma diz que toda coisa singular que cai sob

ele chega assim e assim diz que isso chega para nenhum deles (por exemplo ldquotodo

homem eacute brancordquomdashldquonenhum homem eacute brancordquo 17 b6 compare 17 b21f)

(Weidemann-Aristoteles-p202)

250

homem natildeo eacute branco77 Novamente temos como possiacutevel de ser natildeo o mesmo

sobre o mesmo pois embora seja universal sobre o natildeo universal

contraditoacuterio eacute possiacutevel vir a ser o mesmo natildeo pelo mesmo contraacuterio ou seja

universal sobre o universal Por uacuteltimo expotildee o que natildeo eacute possiacutevel de ser

verdadeiro Portanto estaacute explicitado primeiro o que eacute contraacuterio depois o que

natildeo eacute contraacuterio mas eacute possiacutevel e terceiro o que natildeo eacute contraacuterio e natildeo eacute

possiacutevel de ser contraacuterio como todo homem eacute todo animal Assim a fantasia

sensitiva e a calculativa que natildeo tem um gecircnero comum podem se tornar

comuns atraveacutes do contraditoacuterio Trata-se da operaccedilatildeo de construir uma

imagem pensada una-muacuteltipla atraveacutes de um gecircnero natildeo comum Na medida

em que o apetite justamente como demanda consegue iniciar essa operaccedilatildeo

constroacutei a partir dos elementos loacutegicos do intelecto uma unidade com a

multiplicidade obtida pelo aparelhamento sensiacutevel Na verdade natildeo existe um

77 Die Klasse derjenigen Aussagenpaare der Beschriebenen Art deren Glieder ldquoetwas

Allgemeines nicht in allgemeiner Weiserdquo zum gegenstand haben d h von einem

Allgemeinbegriff aussagen daB einem unter ihn fallenden Einzelding das und das

zukommt bzw nicht zukommt ohne anzugeben ob gemeint ist daB dies irgendeinem

oder ob gemeint ist daB dies jedem der unter den betreffenden Begriff fallenden Dinge

zukommt bzw nicht zukommt (z B ldquo[Ein] Mensch ist weiBrdquomdashldquo[Ein] Mensch ist nicht

weiBrdquo 17b9f 31f 18ordfa6f)

A classe daqueles pares de proposiccedilotildees de modo descrito cuja articulaccedilatildeo ldquoalguma coisa

em geral natildeo de modo geralrdquo tecircm por objeto isto eacute dizer de um conceito geral que para

uma coisa singular que cai sob ele chega assim o assim respectivamente natildeo chega sem

declarar se eacute pensado que isso seja qual for ou se eacute pensado que isso para cada conceito

sob ele encontrado chega agrave coisa que cai respectivamente natildeo chega (por exemplo ldquo[um]

homem eacute brancordquo-ldquo[um] homem natildeo eacute brancordquo 17b9f 31f 18ordf 6f)

(Weidemann-Aristoteles-p202-203)

251

contato direto com o u(parxein real mas uno Contraacuterio em grego significa

literalmente estar no lugar de Expressatildeo locativa natildeo permite que exista

movimento Portanto em face de Um em face do outro O mesmo em face

do outro afirmando e negando se desdobra na forma que eacute contraacuteria como

universal sobre o universal e o que eacute universal sobre o natildeo universal como

possiacutevel de ser universal Portanto S eacute P e S eacute natildeo-P e S natildeo eacute P e S natildeo eacute

natildeo-P A afirmaccedilatildeo pela afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo pela negaccedilatildeo Aristoacuteteles

expressa de modo claro que o todo natildeo significa o universal mas que eacute de

modo universal78

Assim tambeacutem no Peri yuxh=j

ei) de tini mhden e)stin e)nantion [tw=n ai)tiwn] au)to e(auto ginwskei

kai e)nergeia e)sti kai cwriston e)sti d h( men fasij ti kata tinoj

w(sper kai h( a)pofasij kai a)lhqhj h) yeudhj pa=sa o( de nou=j ou) pa=j

a)ll o( tou= ti e)sti kata to ti h)=n ei)=nai a)lhqhj kai ou) ti kata tinoj

a)ll w(sper to o(ra=n tou= i)diou a)lhqej ei) d a)nqrwpoj to leukon h) mh

ou)k a)lhqej a)ei ou(twj e)cei o(sa a)neu u(lhj To d au)to e)stin h(

kate)nergeian e)pisthmh tw=| pragmati h( de kata dunamin cronw|

protera e)n tw=| e(ni o(lwj de ou)de cronw| e)sti gar e)x e)nteleceia| o)ntoj

panta ta gignomena -fainetai de to men ai)sqhton e)k dunamei o)ntoj

tou= ai)sqhtikou= e)nergeia| poiou=n ou) gar pascei ou)d a)lloiou=tai dio

a)llo ei)=doj tou=to kinhsewj

78 Aristoacuteteles enfatiza a mesma questatildeo em 20 a 9-10

252

E se a algo natildeo existe contraacuterio dos que causam ele conhece a si mesmo e a

atividade eacute tambeacutem possiacutevel agrave separaccedilatildeo E a declaraccedilatildeo eacute algo de algo

como precisamente a afirmaccedilatildeo e toda verdadeira ou falsa e o intelecto natildeo

todo mas o do que eacute segundo o que era ser verdadeiro e natildeo algo de algo

mas de modo a que precisamente o ver do proacuteprio eacute verdadeiro se o branco eacute

o homem ou natildeo natildeo eacute sempre verdadeiro assim satildeo quantos existem sem

mateacuteria A ciecircncia segundo a atividade eacute a mesma para a sua coisa E o

conhecimento segundo possibilidade eacute anterior pelo tempo no indiviacuteduo e em

resumo nem pelo tempo Pois eacute possiacutevel a partir do que eacute em atualizaccedilatildeo que

todas as coisas que vem a ser E parece em relaccedilatildeo ao possiacutevel de sentir a

partir do que eacute concernente ao sentir ao que faz em atividade pois natildeo eacute

afetado nem alterado qualitativamente Por isso eacute um outro aspecto da

movimentaccedilatildeo

(Peri Yuxh=j-431a1)

)Antikei=sqai men ou)=n katafasin a)pofasei legw a)ntifatikw=j thn to

kaqolou shmainousan tw=| au)tw=| o(ti ou) kaqolou oi(=on pa=j a)nqrwpoj

leukoj-ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj leukoj-e)sti tij

a)nqrwpoj leukoj e)nantiwj de thn tou= kaqolou katafasin kai thn

tou= kaqolou a)pofasin oi(=on pa=j a)nqrwpoj dikaioj-ou)deij a)nqrwpoj

dikaioj dio tautaj men ou)c oi(=on te a(ma a)lhqei=j ei)=nai taj de

a)ntikeimenaj au)tai=j e)ndecetai e)pi tou= au)tou= oi(=on ou) pa=j a)nqrwpoj

leukoj kai e)sti tij a)nqrwpoj leukoj o(sai men ou)=n a)ntifaseij tw=n

kaqolou ei)si kaqolou a)nagkh thn e(teran a)lhqh= ei)=nai h) yeudh= kai

253

o(sai e)pi tw=n kaq e(kasta oi(=on e)sti Swkrathj leukoj-ou)k e)sti

Swkrathj leukoj o(sai d e)pi tw=n kaqolou mh kaqolou ou)k a)ei h( men

a)lhqhj h( de yeudhj -a(ma gar a)lhqej e)stin ei)pei=n o(ti e)stin

a)nqrwpoj leukoj kai o(ti ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj kai e)stin

a)nqrwpoj kaloj kai ou)k e)stin a)nqrwpoj kaloj ei) gar ai)scroj kai

ou) kaloj kai ei) gignetai ti kai ou)k e)stin- doxeie d a)n e)xaifnhj

a)topon ei)=nai dia to fainesqai shmainein to ou)k e)stin a)nqrwpoj

leukoj a(ma kai o(ti ou)deij a)nqrwpoj leukoj to de ou)te tau)ton

shmainei ou)q a(ma e)x a)nagkhj -faneron d o(ti kai mia a)pofasij

mia=j katafasewj to gar au)to dei= a)pofh=sai thn a)pofasin o(per

katefhsen h( katafasij kai a)po tou= au)tou= h) tw=n kaq e(kasta tinoj

h) a)po tw=n kaqolou tinoj h) w(j kaqolou h) w(j mh kaqolou legw de

oi(=on e)sti Swkrathj leukoj-ou)k e)sti Swkrathj leukoj e)an de a)llo

ti h) a)p a)llou to au)to ou)c h( a)ntikeimenh a)ll e)stai e)keinhj e(tera$

th=| de pa=j a)nqrwpoj leukoj h( ou) pa=j a)nqrwpoj leukoj th=| de tij

a)nqrwpoj leukoj h( ou)deij a)nqrwpoj leukoj th=| de e)stin a)nqrwpoj

leukoj h( ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj

Eu digo contraditoriamente estar em situaccedilotildees opostas certamente

uma afirmaccedilatildeo agrave negaccedilatildeo ao que significa de modo universal pelo mesmo em

que natildeo eacute de modo universal tal como todo homem eacute branco nem todo

homem eacute branco nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco e

contrariamente a afirmaccedilatildeo de modo universal e a negaccedilatildeo de modo

universal tal como todo homem eacute justo nenhum homem eacute justo por isso a

254

essas por um lado natildeo satildeo capazes de ser ao mesmo tempo verdadeiras e as

que estatildeo em situaccedilatildeo opostas a elas admitem-se sobre a mesma coisa tal

como nem todo homem eacute branco e eacute possiacutevel algum homem ser branco

Quantas contradiccedilotildees por um lado das coisas de modo universal satildeo de modo

universal eacute necessidade ser o outro verdadeiro ou falso e quantas

individuais tal como existe Soacutecrates branco natildeo existe Soacutecrates branco e

quantas por outro lado sobre as coisas de modo universal natildeo de modo

universal nem sempre ou uma verdadeira ou uma falsa Pois ao mesmo

tempo eacute verdadeiro dizer que existe homem branco e que natildeo existe homem

branco e existe homem belo e natildeo existe homem belo pois se eacute feio natildeo eacute

bonito e se torna-se algo tambeacutem natildeo existe algo E poderia aparecer

subitamente ser estranho pelo aparecer significar o natildeo eacute possiacutevel homem

branco ao mesmo tempo tambeacutem que nenhum homem eacute branco Pois isto nem

significa a mesma coisa nem ao mesmo tempo a partir da necessidade E

tambeacutem eacute evidente que eacute uma negaccedilatildeo de uma afirmaccedilatildeo pois eacute preciso a

negaccedilatildeo negar a mesma coisa que precisamente o ato de afirmar afirmou e a

partir da mesma coisa ou das coisas de algum segundo cada um ou a partir

das coisas de algum todo ou como todo ou como natildeo todo tal como Soacutecrates

eacute branco Soacutecrates natildeo eacute branco (se algo outro ou a mesma coisa a partir de

outro natildeo eacute a oposta mas seraacute diferente dela) para todo homem eacute branco a

nem todo homem eacute branco para algum homem eacute branco a nenhum homem eacute

branco para existe homem branco para natildeo existe homem branco

(Peri (Ermeneiaj-17b16)

Mas a relaccedilatildeo do mecanismo de fantasia sensitiva e raciocinativa natildeo

funcionam somente pela unidade contraacuteria ou seja pelo gecircnero comum que

natildeo se faz pelo mesmo mas pela diferenciaccedilatildeo que se faz pelo mesmo

255

)Antikei=mai eacute o conjunto de opostos que define a contradiccedilatildeo

(a)ntifasij)79 Deste modo Aristoacuteteles estabelece as condiccedilotildees para o

conceito de oposto como o de modo universal natildeo pelo universal ou seja pelo

mesmo portanto afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo todo homem eacute branco nem todo

homem eacute branco nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco80

79 ldquoWiderspruumlchlichrdquo koumlnnen fuumlr Aristoteles allgemein propositionale Gehalte oder

Begriffe sein (Vgl X3 1054a23-27) In De Int bezeichnet der Terminus ldquoWiderspruchrdquo

(a)ntifasij) ein Paar widerspruumlchlicher Aussagen

ldquoOpostordquo podem ser para Aristoacuteteles de modo geral conteuacutedos ou conceitos proposicionais

(Compare X3 1054 a23-27) Em De Int caracteriza o termo ldquocontradiccedilatildeordquo (a)ntifasij)

um par de proposiccedilotildees opostas

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p95)

80 Die Klasse derjenigen Aussagenpaare der beschriebenen Art deren Glieder in dem

Sinne ldquoetwas Allgemeines in allgemeiner Weiserdquo zum Gegenstand haben daB entweder ihr

verneinendes Glied von einem Allgemeinbegriff von dem ihr bejahendes Glied aussagt

daB dies nicht jedem von ihnen zukommt aussagt daB dies nicht jedem von ihnen

zukommt oder ihr bejahendes Glied von einem Allgemeinbegriff von dem ihr

verneinendes Glied aussagt daB dies irgendeinem von ihnen zukommt (zB ldquoJeder Mensch

ist weiBrdquomdashldquoNicht jeder Mensch ist weiBrdquo ldquoKein Mensch ist weiBrdquomdashldquoIrgendein Mensch

ist weiBrdquo 17b 18-20 18a 4-6)

A classe daqueles pares de proposiccedilatildeo do modo descrito cuja articulaccedilatildeo no sentido

ldquoalguma coisa geral de modo geralrdquo tecircm por objeto que ou sua articulaccedilatildeo que nega de um

conceito geral do qual sua articulaccedilatildeo que afirma diz que para toda a coisa singular que

cai sobre ele chega assim ou assim diz que natildeo para todo chega deles ou sua articulaccedilatildeo

que afirma para um conceito geral do qual sua articulaccedilatildeo que nega diz que para nenhuma

coisa singular que cai sobre ele chega assim ou assim diz que para alguns deles chega (por

256

Portanto o que o primeiro afirma o segundo nega Da mesma forma nenhum

homem eacute branco algum homem eacute branco e tambeacutem todo homem eacute justo

nenhum homem eacute justo Por isso podem ser verdadeiras simultaneamente e

admitem existir sobre o mesmo Portanto satildeo definidos pela diferenccedila E as

que natildeo admitem sobre o mesmo estatildeo contraacuterias a essas como nem todo

homem eacute branco eacute possiacutevel algum homem ser branco Portanto para a

oposiccedilatildeo eacute necessidade haver um falso e um verdadeiro e assim um mesmo

Assim tambeacutem nas coisas individuais tal como Soacutecrates eacute branco Soacutecrates

natildeo eacute branco81 As coisas universais nem sempre satildeo contraditoacuterias pois no

enunciado existe um homem branco natildeo existe um homem branco natildeo eacute

verdadeiro dizer ao mesmo tempo que existe um homem branco e que natildeo

existe um homem branco assim tambeacutem com relaccedilatildeo existe homem belo natildeo

existe homem belo desta forma tanto o homem branco quanto o homem belo

permanecem os mesmos pois o que eacute negado eacute o verbo e sendo assim natildeo se

nega nem homem branco nem homem belo Aristoacuteteles estabelece que o que

exemplo ldquotodo homem eacute brancordquo-ldquonem todo homem eacute brancordquo ldquonenhum homem eacute brancordquo

ndashalgum homem eacute brancordquo 17b 18-20 18 a 4-6

(Weidemann-Aristoteles-p202)

81 Die Klasse derjenigen Ausagenpaare der beschriebenen Art deren Glieder in dem Sinne

ldquoetwas Eizelnesrdquo zum Gegenstand haben dh von einem Einzelding aussagen daB ihm das

und das zukommt bzw nicht zukommt (zB ldquoSokrates ist weiBrdquomdashldquoSokrates ist nicht

weiBrdquo 17b28f 8a 2f)

A classe daqueles pares de proposiccedilatildeo do modo descrito cuja articulaccedilatildeo no sentido

ldquoalguma coisa singularrdquo tecircm por objeto isto eacute diz de uma coisa singular que para ele chega

assim ou assim respectivamente natildeo chega (por exemplo ldquoSoacutecrates eacute brancordquomdashldquoSoacutecrates

natildeo eacute brancordquo 17b28f 18a 2f

(Weidemann-Aristoteles-p202)

257

vem a ser natildeo existe e desta forma natildeo eacute possiacutevel misturar o vir a ser e o ser

Pois natildeo eacute possiacutevel homem branco e nenhum homem eacute branco jaacute que o

primeiro enunciado eacute um vir a ser e o segundo o ser e estas coisas nem tem

unidade espaccedilo-temporal como mesmo a partir da necessidade e natildeo se

coadunam e assim se trata de uma negaccedilatildeo de afirmaccedilatildeo coisa impossiacutevel

Pois eacute preciso a negaccedilatildeo negar a mesma coisa que o ato de afirmar afirmou

tal como Soacutecrates eacute branco Soacutecrates natildeo eacute branco (se algo outro ou

a mesma coisa a partir de outro natildeo eacute a contraacuteria mas seraacute diferente dela)

para todo homem eacute branco a nem todo homem eacute branco para algum homem

eacute branco a nenhum homem eacute branco para eacute possiacutevel homem branco para

natildeo eacute possiacutevel homem branco

Mas estas possibilidades contemplam uma diferenccedila com a loacutegica moderna O

contexto da palavra contraditoacuterio na loacutegica aristoteacutelica eacute diferente da moderna

pois a moderna define o contraditoacuterio em funccedilatildeo da verdade excluindo se

ambas articulaccedilotildees possam ser verdadeiras ou falsas O contexto das questotildees

e da exortaccedilatildeo natildeo eacute levado em conta pela loacutegica moderna enquanto que pela

arsitoteacutelica sim

Assim os pares contraditoacuterios seratildeo os que tem como exemplos

Soacutecrates eacute branco Soacutecrates natildeo eacute branco

Todo homem eacute branco nem todo homem eacute branco ou nenhum homem eacute

branco algum homem eacute branco

Um homem eacute branco Um homem natildeo eacute branco

258

E o par contraacuterio tem como exemplo

Homem eacute branco homem eacute natildeo branco

Boeacutecio caracteriza o exemplo Soacutecrates eacute Branco Soacutecrates natildeo eacute branco como

singular enquanto o exemplo todo homem eacute branco nenhum homem eacute branco

como universal Os exemplos todo homem eacute branco nem todo homem eacute

branco ou nenhum homem eacute branco algum homem eacute branco como

particulares e o exemplo Um homem eacute branco um homem natildeo eacute branco

como indefinido82

As expressotildees singular universal e particular satildeo traduccedilotildees do grego e)n

merei kaqolou a)dioristoj

(Oti men ou)=n mia katafasij mia=| a)pofasei a)ntikeitai a)ntifatikw=j

kai tinej ei)sin au(=tai ei)rhtai kai o(ti ai( e)nantiai a)llai kai tinej

ei)sin au(=tai kai o(ti ou) pa=sa a)lhqhj h) yeudhj a)ntifasij kai dia ti

kai pote a)lhqhj h) yeudhj mia de e)sti katafasij kai a)pofasij h( e(n

kaq e(noj shmainousa h) kaqolou o)ntoj kaqolou h) mh o(moiwj oi(=on

pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin-ou)k e)sti pa=j a)nqrwpoj leukoj e)stin

a)nqrwpoj leukoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj ou)deij a)nqrwpoj

leukoj-e)sti tij a)nqrwpoj leukoj ei) to leukon e(n shmainei ei) de

duei=n e(n o)noma kei=tai e)x w(=n mh e)stin e(n ou) mia katafasij oi(=on ei) 82 Ver Boetii Comentarii in librus Aristoteles Peri E(rmeneiaj- II1477-20 15211f

259

tij qei=to o)noma i(mation i(ppw| kai a)nqrwpw| to e)stin i(mation leukon

au(th ou) mia katafasij [ou)de a)pofasij mia] ou)den gar diaferei

tou=to ei)pei=n h) e)stin i(ppoj kai a)nqrwpoj leukoj tou=to d ou)den

diaferei tou= ei)pei=n e)stin i(ppoj leukoj kai e)stin a)nqrwpoj leukoj

ei) ou)=n au(=tai polla shmainousi kai ei)si pollai dh=lon o(ti kai h(

prwth h)toi polla h) ou)den shmainei -ou) gar e)stin tij a)nqrwpoj

i(ppoj- w(ste ou)d e)n tautaij a)nagkh thn men a)lhqh= thn de yeudh=

ei)=nai a)ntifasin

Que afinal contraditoriamente um (uno) ato de afirmar eacute oposto a um

(uno) ato de negar e quais satildeo esses estaacute dito e que as outras satildeo contraacuterias

e quais satildeo essas e que natildeo toda verdadeira ou falsa eacute contradiccedilatildeo tanto pelo

que quanto quando eacute verdadeira ou falsa E satildeo uma afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo as

que significam o uno pelo uno ou de modo universal o que eacute de modo

universal ou que natildeo seja semelhante tal como todo homem eacute branco natildeo eacute

todo homem branco um homem eacute branco um homem natildeo eacute branco nenhum

homem eacute branco algum eacute homem branco se branco significa o uno E se o

nome uno cabe para a dualidade a partir das coisas que natildeo seja uno natildeo eacute

uma afirmaccedilatildeo tal como se algueacutem pusesse o nome ldquomantordquo para cavalo e

homem tal como em o manto eacute branco essa natildeo eacute uma afirmaccedilatildeo una [nem

uma negaccedilatildeo] pois em nada difere o dizer em relaccedilatildeo a essa coisa ou eacute

cavalo e homem branco e essa coisa difere em relaccedilatildeo a nada do dizer um

cavalo eacute branco e um homem eacute branco Se afinal essas significam muitas

coisas e satildeo muitas eacute evidente que tambeacutem a primeira ou significam muitas

260

coisas ou nenhuma pois natildeo eacute algum homem um cavalo como precisamente

nem eacute necessaacuterio nessas ser a contradiccedilatildeo por um lado agrave coisa verdadeira e

por outro lado coisa falsa

(Peri (Ermeneiaj-18 a8)

Estaacute seccedilatildeo comeccedila com uma condiccedilatildeo para a declaraccedilatildeo que jaacute havia sido

esboccedilada no capiacutetulo 05 e que seraacute desenvolvida tambeacutem no capiacutetulo 11 A

unidade da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo tratada no capiacutetulo 05 como unidade de

significaccedilatildeo seraacute desenvolvida aqui como a mesma unidade de significaccedilatildeo do

sujeito agrave unidade do predicado pelo gecircnero natildeo comum Embora a leitura do

que Aristoacuteteles propotildee seja de fato possiacutevel de ser questionada e exista uma

grande literatura a respeito do que Aristoacuteteles estaria propondo com o

exemplo do homem e do cavalo como significado de manto tenho a

impressatildeo que esta discussatildeo remete para a discussatildeo da multiplicidade-una

que eacute unificada como fantasia calculativa83 como jaacute foi explicada antes A

unidade como igual se desenvolve pela oposiccedilatildeo e pelo contraacuterio

Aristoacuteteles indica as condiccedilotildees jaacute estabelecidas para a oposiccedilatildeo ou seja

situaccedilotildees contraditoacuterias Eacute preciso que uma negaccedilatildeo se oponha a uma

afirmaccedilatildeo Jaacute no caso do contraacuterio embora afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo a negaccedilatildeo

recai sobre o predicado e assim o sujeito e o predicado se estabelecem numa

relaccedilatildeo de natildeo mesmidade e de contraacuterio Esta natildeo eacute suficiente para o

desenvolvimento pois o enunciado soacute se constitue a partir do falso e do

verdadeiro Nem todo enunciado verdadeiro ou falso eacute contradiccedilatildeo mas eacute

verdadeiro ou falso A unidade pela multiplicidade estaacute estabelecida no Peri

yuxh=j 434 a5 e eacute aiacute que Aristoacuteteles diferencia os animados dos natildeo 83 Ver Weidemann-Aristoacuteteles-p218-222

261

animados a unidade a partir de muacuteltiplas imagens diferenciadas Embora essa

unidade se estabeleccedila pelo verdadeiro ou falso a dualidade natildeo permite que

seja verdadeiro ou falso e assim tanto verdadeiro quanto falso ao mesmo

tempo Portanto a unidade de verdadeiro ou falso natildeo pode ser dupla como o

manto para cavalo e homem pois equivaleria a dizer que ao mesmo tempo e

no mesmo existe cavalo branco e homem branco E assim a fantasia sensiacutevel

estaria em um niacutevel de igualdade agrave fantasia raciocinativa Portanto eacute

necessaacuterio que ocorra um enunciado verdadeiro ou falso A forma da oposiccedilatildeo

entatildeo seraacute P e natildeo eacute o caso que seja P mas natildeo eacute P Retoma-se aqui a questatildeo

primeira da negaccedilatildeo que sustenta a construccedilatildeo do enunciado

)Epi men ou)=n tw=n o)ntwn kai genomenwn a)nagkh thn katafasin h) thn

a)pofasin a)lhqh= h) yeudh= ei)=nai kai e)pi men tw=n kaqolou w(j kaqolou

a)ei thn men a)lhqh= thn de yeudh= kai e)pi tw=n kaq e(kasta w(sper

ei)rhtai e)pi de tw=n kaqolou mh kaqolou lecqentwn ou)k a)nagkh

ei)rhtai de kai peri toutwn -e)pi de tw=n kaq e(kasta kai mellontwn

ou)c o(moiwj ei) gar pa=sa katafasij h) a)pofasij a)lhqhj h) yeudhj

kai a(pan a)nagkh h) u(parcein h) mh u(parcein ei) gar o( men fhsei

e)sesqai ti o( de mh fhsei to au)to tou=to dh=lon o(ti a)nagkh a)lhqeuein

ton e(teron au)tw=n ei) pa=sa katafasij a)lhqhj h) yeudhj a)mfw gar

ou)c u(parxei a(ma e)pi toi=j toioutoij ei) gar a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon

h) ou) leukon e)stin a)nagkh ei)=nai leukon h) ou) leukon kai ei) e)sti

leukon h) ou) leukon a)lhqej h)=n fanai h) a)pofanai kai ei) mh u(parcei

yeudetai kai ei) yeudetai ou)c u(parcei w(st a)nagkh thn katafasin

h) thn a)pofasin a)lhqh= ei)=nai ou)den a)ra ou)te e)stin ou)te gignetai ou)te

262

a)po tuchj ou)q o(poter e)tucen ou)d e)stai h) ou)k e)stai a)ll e)x

a)nagkhj a(panta kai ou)c o(poter e)tucen h) gar o( faj a)lhqeuei h) o(

a)pofaj$ o(moiwj gar a)n e)gigneto h) ou)k e)gigneto to gar o(poter

e)tucen ou)den ma=llon ou(twj h) mh ou(twj e)cei h) e(xei -e)ti ei) e)sti

leukon nu=n a)lhqej h)=n ei)pei=n proteron o(ti e)stai leukon w(ste a)ei

a)lhqej h)=n ei)pei=n o(tiou=n tw=n genomenwn o(ti e)stai ei) d a)ei a)lhqej

h)=n ei)pei=n o(ti e)stin h) e)stai ou)c oi(=on te tou=to mh ei)=nai ou)de mh

e)sesqai o( de mh oi(=on te mh genesqai a)dunaton mh genesqai o( de

a)dunaton mh genesqai a)nagkh genesqai a(panta ou)=n ta e)somena

a)nagkai=on genesqai ou)den a)ra o(poter e)tucen ou)d a)po tuchj e)stai

ei) gar a)po tuchj ou)k e)x a)nagkhj - a)lla mhn ou)d w(j ou)deteron ge

a)lhqej e)ndecetai legein oi(=on o(ti ou)t e)stai ou)te ou)k e)stai prw=ton

men gar ou)shj th=j katafasewj yeudou=j h( a)pofasij ou)k a)lhqhj kai

tauthj yeudou=j ou)shj thn katafasin sumbainei mh a)lhqh= ei)=nai kai

proj toutoij ei) a)lhqej ei)pei=n o(ti leukon kai melan dei= a)mfw

u(parcein ei) de u(parxein ei)j au)rion u(parxei ei)j au)rion ei) de mht

e)stai mhte mh e)stai au)rion ou)k a)n ei)h to o(poter e)tucen oi(=on nau-

macia deoi gar a)n mhte genesqai naumacian mhte mh genesqai Ta

men dh sumbainonta a)topa tau=ta kai toiau=q e(tera ei)per pashj

katafasewj kai a)pofasewj h) e)pi tw=n kaqolou legomenwn w(j

kaqolou h) e)pi tw=n kaq e(kasta a)nagkh tw=n a)ntikeimenwn ei)=nai thn

men a)lhqh= thn de yeudh= mhden de o(poter e)tucen ei)=nai e)n toi=j

gignomenoij a)lla panta ei)=nai kai gignesqai e)x a)nagkhj w(ste ou)te

263

bouleuesqai deoi a)n ou)te pragmateuesqai w(j e)an men todi

poihswmen e)stai todi e)an de mh todi ou)k e)stai ou)den gar kwluei

ei)j murioston e)toj ton men fanai tou=t e)sesqai ton de mh fanai

w(ste e)x a)nagkhj e)sesqai o(poteron au)tw=n a)lhqej h)=n ei)pei=n tote

a)lla mhn ou)de tou=to diaferei ei) tinej ei)=pon thn a)ntifasin h) mh

ei)=pon dh=lon gar o(ti ou(twj e)cei ta pragmata ka)n mh o( men

katafhsh| o( de a)pofhsh| ou) gar dia to katafanai h) a)pofanai e)stai

h) ou)k e)stai ou)d ei)j murioston e)toj ma=llon h) e)n o(posw|ou=n cronw|

w(st ei) e)n a(panti tw=| cronw| ou(twj ei)=cen w(ste to e(teron

a)lhqeuesqai a)nagkai=on h)=n tou=to genesqai kai e(kaston tw=n

genomenwn a)ei ou(twj e)cein w(ste e)x a)nagkhj genesqai o( te gar

a)lhqw=j ei)=pe tij o(ti e)stai ou)c oi(=on te mh genesqai kai to

genomenon a)lhqej h)=n ei)pei=n a)ei o(ti e)stai

Eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo a coisa verdadeira ou

falsa sobre as coisas que satildeo e tendo se tornado e sobre as coisas de modo

universal como universalmente sempre por um lado a coisa verdadeira e por

outro a coisa falsa e sobre as coisas segundo cada uma como precisamente

foi dito e natildeo eacute necessidade tendo sido dito sobre as coisas de modo

universal que natildeo seja de modo universal E foi dito tambeacutem a respeito

dessas E de modo semelhante natildeo sobre as coisas segundo cada uma e sobre

as coisas que estatildeo a ponto de Pois se toda afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo eacute

verdadeira ou falsa tudo eacute necessaacuterio ou subsistir ou que natildeo subsista Pois

264

que se diga por um lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa mesma

coisa eacute evidente que eacute necessidade dizer a verdade ao outro delas se toda

afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao mesmo

tempo sobre esses tipos Pois se disser a verdade que eacute branco ou natildeo eacute

branco eacute necessidade ser branco ou natildeo branco e se eacute possiacutevel branco ou

natildeo branco era verdade dizer ou negar E se natildeo subsiste eacute falsa e se eacute

falsa natildeo subsiste de maneira que eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a

negaccedilatildeo verdadeira Portanto nem eacute em relaccedilatildeo a nada nem vem a ser nem

pela sorte nem se encontrou por acaso das duas maneiras nem seraacute ou natildeo

seraacute mas a partir de toda necessidade e natildeo se encontrou por acaso (pois o

que diz ou fala a verdade ou o que nega) Pois de modo semelhante viria a ser

ou natildeo viria a ser pois se encontrou por acaso das duas maneiras em relaccedilatildeo

a nada mais assim do que natildeo tem ou natildeo teraacute assim Se ainda eacute branco

agora era verdadeiro dizer antes que seraacute branco de maneira que sempre

verdadeiro era dizer que certamente das que tendo vindo a ser que seratildeo E se

sempre verdadeiro era dizer que eacute ou seraacute e natildeo eacute capaz de ser e nem seraacute E

o que natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser eacute privado de possibilidade de natildeo vir a ser

E o que eacute privado de possibilidade de natildeo vir a ser eacute necessaacuterio vir a ser

certamente eacute necessidade vir a ser todas as coisas que haveratildeo de ser

Portanto em nada se encontrou por acaso das duas maneiras nem seraacute a

partir da sorte Pois se a partir da sorte natildeo a partir da necessidade Mas em

nada como nem um outro pelo menos a verdade admite-se dizer tal como que

nem seraacute nem natildeo seraacute Pois primeiramente a negaccedilatildeo natildeo eacute verdadeira do

que eacute da falsa afirmaccedilatildeo e dessa que eacute falsa acontece natildeo ser verdadeira a

negaccedilatildeo e depois dessas coisas se verdadeiro eacute dizer que branco eacute preto eacute

preciso subsistir ambas e se a fim de subsistir em direccedilatildeo a amanhatilde haveraacute

de subsistir em direccedilatildeo a amanhatilde E se nem seraacute nem natildeo seraacute amanhatilde natildeo

265

seria o que se encontrou por acaso das duas maneiras tal como um combate

naval Pois seria preciso nem ter vindo a ser um combate naval nem natildeo ter

vindo Essas coisas estranhas que andam junto tambeacutem a outros desses tipos

se precisamente de toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo ou das coisas ditas a respeito

das coisas universais como universalmente ou a respeito das coisas segundo

cada uma eacute necessidade ser das opostas por um lado verdadeiras e por

outro falsas e em nada se encontrou por acaso ser das duas maneiras nas

quais vieram a ser mas todas ser e vir a ser a partir da necessidade De

maneira que nem precisaria deliberar nem estar ocupado como se fizermos

para isto seraacute para isto e se natildeo para isto natildeo seraacute Pois esse impede em

nada em dez mil anos por um lado dizer isso haver de ser e por outro lado

natildeo dizer como era verdade dizer entatildeo haver de ser a partir da necessidade

das duas maneiras delas Mas natildeo difere isso em nada se algueacutem disse o

contraacuterio ou natildeo disse pois eacute evidente que assim satildeo as coisas e natildeo

afirmaria por um lado e por outro negaria pois natildeo atraveacutes do afirmar ou

negar seraacute ou natildeo seraacute nem em mais dez mil anos ou em quatildeo grande seja o

tempo De maneira que se era assim em todo tempo assim tambeacutem o outro ser

verdadeiro era necessaacuterio vir a ser isso e cada uma das coisas que tendo

vindo a ser sempre assim ter como vir a ser a partir da necessidade pois que

algueacutem que disse de modo verdadeiro que seraacute natildeo eacute capaz de natildeo vir a ser

E o que vem a ser verdadeiro era dizer sempre que seraacute

(Peri (Ermeneiaj-18 a 28)

Estabelecendo o enunciado como fator da subdivisatildeo do tempo e assim um

mecanismo anaacutelogo agrave contradiccedilatildeo e a diferenccedila junto agrave unidade Aristoacuteteles

conseguiu demonstrar que os pares de expressotildees contraditoacuterios-contraacuterios

enquanto se relacionam com o presente e com o passado tecircm valor de verdade

266

Dessa forma utilizou como pares as coisas que satildeo e tendo se tornado e o de

modo universal como de modo universal e assim a afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo o

verdadeiro e o falso e sobre as coisas que satildeo e tendo se tornado sobre os

singulares Aristoacuteteles enfatiza que as universais como natildeo universais natildeo satildeo

necessaacuterias Com clareza eacute possiacutevel notar o valor de verdade do presente

Quanto a expressotildees junto a pares contraditoacuterios singularesnecessaacuterios

referentes ao futuro ainda natildeo houve uma demonstraccedilatildeo portanto eacute isso o que

ele deseja Para tal comeccedila alterando as expressotildees Assim passamos para o

singular e o que diz estar a ponto de Portanto haacute uma mudanccedila em relaccedilatildeo agraves

coisas que satildeo e tendo se tornado segundo as singulares e as coisas que estatildeo a

ponto de ser segundo as singulares Esse futuro ldquocontingenterdquo eacute o que

Aristoacuteteles quer fundamentar Aqui Aristoacuteteles introduz o subsistir e o natildeo

subsistir Diz Aristoacuteteles que o que haacute de dizer ser para si mesmo e o que natildeo

haacute de dizer ser natildeo podem ser ao mesmo tempo verdadeiro e falso mas estaacute

relaccedilatildeo necessaacuteria se choca com a contingecircncia futura Ateacute aqui fica claro que

no presente e no passado isto se faz mediante as formas contraditoacuterias onde haacute

mesmidade que como processo de abertura possibilitam como fundamentaccedilatildeo

a unidade do contraacuterio e onde o que natildeo eacute o mesmo eacute caracteriacutestica

fundamental que se fundamenta como mesmo Por outro lado se pusermos

natildeo o enunciado mas as categorias como fundamentaccedilatildeo aconteceraacute o

contraacuterio pois ali o mesmo como natildeo mesmidade como capacidade de serem

verdadeiras ao mesmo tempo permitiraacute por um determinado ponto de vista que

o enunciado surja Portanto dependendo do ponto de vista o verdadeiro ou

falso se estabelece sobre verdadeiro e verdadeiro e o falso falso ou de modo

contraacuterio De maneira que a universalidade consiste no universal sobre o

universal ou de outra forma o contraacuterio possibilita a diferenccedila Jaacute foi exposto

que a posiccedilatildeo defendida aqui eacute de que as categorias dependem do enunciado

267

para serem descobertas embora abstratamente elas possibilitem o enunciado

Assim temos de modo anaacutelogo um processo inesgotaacutevel em um processo

perfeito de iniacutecio e termino

Assim sendo Aristoacuteteles considera a hipoacutetese de todas as articulaccedilotildees das

expressotildees de pares contraditoacuterios-contraacuterios necessariamente terem um valor

de verdade no futuro Assim estariam incluiacutedos os pares contraditoacuterios-

contraacuterios no futuro

Pois que se diga por um lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa

mesma coisa eacute evidente que eacute necessidade dizer a verdade ao outro delas se

toda afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao

mesmo tempo sobre esses tipos Pois se disser a verdade que eacute branco ou natildeo

eacute branco eacute necessidade ser branco ou natildeo branco e se eacute branco ou natildeo eacute

branco era verdade dizer ou negar E se natildeo subsiste eacute falsa e se eacute falsa

natildeo subsiste de maneira que eacute necessidade ser a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo

verdadeira

Assim diz Anscombe

But for what is singular and future it isnrsquot like this For if every affirmation

and negation is true or false then is also necessary for everything to be the

case or not to be the case So if one man says something will be and another

says not clearly it is necessary for one and of them to be speaking truly if

every affirmation and negation is true or false For both will not hold at once

in such conditions For if it is true to say that something is white or not white

its being white or not white is necessary and if is white or is not white is true

268

to say or deny it And if is not the case then it is false and if it is false it is not

the case so that it is necessary as regards either the affirmation or the

negation that it is true or false 84

Na verdade em vaacuterias passagens Aristoacuteteles estabelece uma ligaccedilatildeo da

necessidade (a)nagkh) do ser verdadeiro com o futuro de forma que pareceria

natildeo ser possiacutevel uma tal articulaccedilatildeo em funccedilatildeo do futuro com sua

ldquocontingecircnciardquo de ser ou natildeo ser em algum tempo E se assim acontecesse essa

hipoacutetese da necessidade de futuro tudo o que acontece no futuro seria um

acontecer de modo necessaacuterio embora fosse inevitaacutevel que isto esteja

aontecendo no passado e no presente de forma ldquocontingenterdquo

Pois se disser a verdade que eacute branco ou natildeo eacute branco eacute necessidade ser

branco ou natildeo branco e se eacute possiacutevel branco ou natildeo branco era verdade

dizer ou negar

A tentativa de se escapar a essa consequumlecircncia deterministica atraveacutes de

relaccedilotildees singulares com o futuro pode inviabilizar a articulaccedilatildeo verdadeira e

falsa no futuro instaurando uma espeacutecie de relativismo De maneira que

oposta a necessidade do verdadeiro ou falso impotildee um determinismo que natildeo

se coaduna com o futuro portanto o possiacutevel e o necessaacuterio tecircm que conviver

enquanto par que se fundamente enquanto contradiccedilatildeo que gera a mesmidade

provisoacuteria

A impossibilidade de ser e natildeo ser ao mesmo tempo e a necessidade de ser e

84 Anscombe- Aristotle and the Sea Battle- p 3

269

natildeo ser eacute tema tratado por Aristoacuteteles neste trecho com relaccedilatildeo ao futuro

Aristoacuteteles estabelece as coisas verdadeiras e falsas em relaccedilatildeo ao que subsiste

e ao que natildeo subsiste e tambeacutem sobre o universal e o individual As coisas

universais como verdadeiras por um lado e por outro lado as individuais como

falsas jaacute que natildeo seriam necessaacuterias como presente e passado e o futuro que

teria por modo o necessaacuteriocontingente As coisas que foram ditas de modo

universal por sua vez devem ser somente de modo universal e assim falsas ou

verdadeiras mas dessa forma essa condiccedilatildeo eliminaria a metaacutefora que permite

a unidade pois elevaria o contrario agrave verdade Portanto a primeira conclusatildeo

eacute que a necessidadecontingecircncia do futuro seria independente do que se

afirma no presente As articulaccedilotildees do contraditoacuterio que fornece material ao

contraacuterio seriam no futuro diferentes Aristoacuteteles enfatiza a divisatildeo dos modos

verbais gregos entre aquilo que eacute real e subsiste ou natildeo subsiste e aquilo que

estaacute a ponto de subsistir85 ou natildeo subsistir Mas em 18a35

85 Wie Talanga richtig beobachtet hat werden ldquoin De Int 9 mellon und e)somenon nicht

prinzipiell unterschiedenrdquo[1986a 82 vgl 29-33 57 Frede 1985 41f] DaB es sich ldquobei

Einzelnem das noch bevorsteht (mit den Aussagen) nicht so ldquoverhaumllt wierdquo bei dem was

gegenwaumlrtig der Fall ist und dem was bereits geschehen istrdquo wuumlrde dann heiBen daB

nicht alle zukunfts-bezogenen singulaumlren Aussagen einen Wahrheitswert haben muumlssen

sondern nur diejenigen die sich auf Ereignisse beziehen deren zukuumlnftiges Eintreten oder

deren zukuumlnftiges Ausbleiben bereits in der Gegenwart feststeht

Como Talanga observou de modo correto vem a ser em ldquoDe Int 9 mellon e e)somenon

natildeo primariamente diferentesrdquo [1986a compare 29-33 57 Frede 1985 41f] Que ldquojunto

ao singular que ainda eacute iminente (com os predicados) natildeo ldquose relaciona comordquo junto a que

no presente eacute o caso e ao que jaacute aconteceu significaria entatildeo que natildeo todo o futuro- deve

ter um valor de verdade relacionado a enunciados singulares mas sim somente aqueles que

se relacionam ao acontecimento cujo entrar futuro ou cujo sair futuro jaacute se mantem firme

no presente

270

Pois que se diga por um lado haver de ser algo por outro natildeo diga essa

mesma coisa eacute evidente que eacute necessidade dizer a verdade ao outro delas se

toda afirmaccedilatildeo eacute verdadeira ou falsa pois ambas natildeo hatildeo de subsistir ao

mesmo tempo sobre esses tipos

Portanto a negaccedilatildeo ou afirmaccedilatildeo tem que ser verdadeira e subsistir e se natildeo

subsistir eacute falsa e se eacute falsa natildeo subsiste Desta forma existe uma implicaccedilatildeo

entre verdade e subsistir e falsidade e natildeo subsistir Mas por outro lado essa

natildeo pode ser de modo necessaacuterio eliminado o contingente Portanto natildeo em

relaccedilatildeo a nada ou sorte nem de duas maneiras seraacute ou natildeo seraacute mas por

necessidade86 Se assim fosse ao mesmo tempo seria ou natildeo seria tambeacutem

(Weidemann-Aristoacuteteles-p228)

86 Die grammatikalische Konstruktion der Periode 18a35-38 an deren Beginn die von n

und B bezeugte Leseart w(ste ei) (ldquoso daBhellip wennrdquo) den uumlbrigen Varianten vorzuziehen

istmdashdas w(ste wird in 18b4 wieder aufgegriffenmdashdarf nicht daruumlber hinwegtaumluschen

daB es der durch die beiden ei)-Saumltze der Zeilen 18a35f und 37f einerseits und den von

a)nagkh abhaumlngigen aci o(ti a)nagkh anderseits beschriebene Zusammenhang ist den

Ar mit dem Worten dh=lon o(ti a)nagkh (18a36f) als ldquooffenbar notwendigrdquo bezeichnen

will daB er also sagen will es sei offenbar notwendig daB dann wenn jede Aussage wahr

oder falsch ist von zwei kontradiktorisch entgegengesetzen singulaumlren Aussagen uumlber

Zukunft entweder die eine oder die andere wahr ist

A construccedilatildeo gramatical do periacuteodo 18a35-38 em cujo comeccedilo do modo de ler de n e B

w(ste ei) (ldquoassim quequandordquo) eacute preferiacutevel agraves outras variantesmdasho w(ste torna-se em

18b4 novamente apanhadomdashnatildeo eacute permitido se enganar que isso atraveacutes de ambos ei)-As

271

viria a ser ou natildeo viria a ser de forma contraacuteria Essa uacuteltima proposta

apresentada indicaria a impossibilidade do pensamento na medida em que para

ele natildeo funciona o contraacuterio mas sim o contraditoacuterio quer dizer sabemos que

o pensamento soacute funciona por existir contrariedade no pensamento de forma

que entatildeo ele estabelece proposiccedilotildees contraditoacuterias e assim a verdade mesma

Assim o natildeo vir a ser natildeo negaria o ser e desse modo estaria junto ao vir a ser

como o mesmo Assim dessa forma percebemos a negaccedilatildeo mas teremos que

perguntar sobre que tipo de negaccedilatildeo eacute esta Claro estaacute que o vir a ser e o natildeo

vir a ser natildeo se destroem mutuamente de modo a negar o que existe

absolutamente isto eacute impossiacutevel e Aristoacuteteles tem razatildeo Se natildeo fosse assim a

duplicidade de ser falso e verdadeiro conduziria a privaccedilatildeo da realidade mas

por outro lado ser composta ao mesmo tempo de natildeo privaccedilatildeo de realidade

como negaccedilatildeo da realidade como mesmidade e assim como uma outra forma

de ser significa apenas uma verdade dentro de um processo que comeccedila e se

extingue a partir de um processo inesgotaacutevel Na verdade a simultaneidade

significaria natildeo ter e natildeo teraacute assim Eacute claro que a partir do ponto de vista

formalista seria o oposto Mas de modo contraacuterio se ainda eacute agora antes era

verdadeiro dizer que seraacute e depois natildeo Portanto das coisas que vieram a ser

de alguma maneira natildeo seraacute verdadeiro dizer que seratildeo A possibilidade do

futuro se encontra colocada antes quando ainda natildeo eacute e depois podemos dizer frases de linhas 18ordf35f e 37f por um lado e do a)nagkh satildeo dependentes acusativo com

infinitivo o(ti a)nankh por outro lado eacute a descrita conexatildeo para Aristoacuteteles com as

palavras dh=lon o(ti a)nagkh (18ordf36f) quer caracaterizar como ldquofrequumlentemente

necessaacuteriordquo que ele quer tambeacutem dizer isso eacute frequumlentemente necessaacuterio que entatildeo

quando todo enunciado eacute verdadeiro ou falso eacute verdadeiro de dois enunciados singulares

opostos contraditoacuterios sobre o futuro ou um ou o outro

(Weidemann-Aristoacuteteles-p233)

272

se constituem como projeccedilatildeo Evidente tambeacutem que antes tambeacutem existe a

possibilidade de natildeo ser e natildeo como negaccedilatildeo da realidade mas como outra

forma de ser Porque se haacute essa possibilidade de ser e de natildeo ser tambeacutem seraacute

ou natildeo seraacute E o que natildeo eacute capaz de vir a ser natildeo eacute privado de possibilidade de

ser real (a)dunaton mh genesqai) mas impossiacutevel de existir Portanto o eacute

necessidade se estabelece enquanto vir a ser e enquanto natildeo privado de vir a

ser pois o vir a ser estaacute junto com o vir a ser numa relaccedilatildeo de mesmidade e

simultaneamente contraditoriedade como verdadeiro ou falso Aristoacuteteles

mostra como o irreal tem relaccedilatildeo com o real e sendo assim em nada com a

sorte Pois o que vem da sorte natildeo vem da necessidade Certamente a

possibilidade do que vem da sorte ser necessaacuterio seria tambeacutem a

impossibilidade do futuro Aristoacuteteles resalta que as coisas e)pi tw=n kaqolou

legomenwn w(j kaqolou h) e)pi tw=n kaq e(kasta serem como opostas ou

contraacuterias por um lado verdadeiras ou por outro falsas existem a partir do

ponto de vista da proacutepria composiccedilatildeo do contraditoacuterio-contraacuterio Eacute claro que

das duas maneiras simultaneamente do ponto de vista da privaccedilatildeo uma da

outra natildeo se encontrou nenhuma e nem se encontra nenhuma que viesse a ser

e existem as que somente satildeo e vem a ser a partir da necessidade de ser Natildeo

depende do deliberar ou do estar ocupado se fizermos para o que eacute e vem a

ser seraacute e senatildeo natildeo seraacute

Os resultados do meu exame das variedades de ambiguumlidade em Aristoacuteteles

(ver Capiacutetulo I precedente) podem ser usados para analisar sua noccedilatildeo de

possibilidade Essa noccedilatildeo estaacute intimamente conectada com outras noccedilotildees

modais notavelmente com a noccedilatildeo de necessidade e impossibilidade Desde

essas noccedilotildees satildeo de alguma maneira satildeo expressas mais claramente do que a

273

de possibilidade eacute aconselhaacutevel comeccedilar por elas87

Ei) dh tau=ta a)dunata -o(rw=men gar o(ti e)stin a)rch tw=n e)somenwn kai

a)po tou= bouleuesqai kai a)po tou= pra=xai ti kai o(ti o(lwj e)stin e)n

toi=j mh a)ei e)nergou=si to dunaton ei)=nai kai mh e)n oi(=j a)mfw

e)ndecetai kai to ei)=nai kai to mh ei)=nai w(ste kai to genesqai kai to

mh genesqai kai polla h(mi=n dh=la e)stin ou(twj e)conta oi(=on o(ti touti

to i(mation dunaton e)sti diatmhqh=nai kai ou) diatmhqhsetai a)ll

e)mprosqen katatribhsetai o(moiwj de kai to mh diatmh-qh=nai

dunaton ou) gar a)n u(ph=rce to e)mprosqen au)to katatribh=nai ei)ge mh

dunaton h)=n to mh diatmhqh=nai w(ste kai e)pi tw=n a)llwn genesewn

o(sai kata dunamin legontai thn toiauthn- faneron a)ra o(ti ou)c

a(panta e)x a)nagkhj ou)t e)stin ou)te gignetai a)lla ta men o(poter

e)tuce kai ou)den ma=llon h) h( katafasij h) h( a)pofasij a)lhqhj ta de

ma=llon men kai w(j e)pi to polu qateron ou) mhn a)ll e)ndecetai

genesqai kai qateron qateron de mh

To men ou)=n ei)=nai to o)n o(tan h)=| kai to mh o)n mh ei)=nai o(tan mh h)=|

87 The results of my examination of de varieties of ambiguity in Aristotle (see ChapterI

above) can be used to analyse his notion of possibility This notion is closely connected

with the other modal notions notably with those of necessity and impossibility Since these

notions are somewhat more perspicuous than that of possibility it is advisable to start from

them

(Hintikka-Time and Necessity-p27)

Ver seccedilatildeo de Peri e(rmeneiaj 12 22a7

274

a)nagkh ou) mentoi ou)te to o)n a(pan a)nagkh ei)=nai ou)te to mh o)n mh

ei)=nai -ou) gar tau)ton e)sti to o)n a(pan ei)=nai e)x a)nagkhj o(te e)stin

kai to a(plw=j ei)=nai e)x a)nagkhj o(moiwj de kai e)pi tou= mh o)ntoj- kai

e)pi th=j a)ntifasewj o( au)toj logoj ei)=nai men h) mh ei)=nai a(pan

a)nagkh kai e)sesqai ge h) mh ou) mentoi dielonta ge ei)pei=n qateron

a)nagkai=on legw de oi(=on a)nagkh men e)sesqai naumacian au)rion h) mh

e)sesqai ou) mentoi genesqai au)rion naumacian a)nagkai=on ou)de mh

genesqai genesqai mentoi h) mh genesqai a)nagkai=on w(ste e)pei

o(moiwj oi( logoi a)lhqei=j w(sper ta pragmata dh=lon o(ti o(sa ou(twj

e)cei w(ste o(poter e)tuce kai ta e)nantia e)ndecesqai a)nagkh o(moiwj

e)cein kai thn a)ntifasin o(per sumbainei e)pi toi=j mh a)ei ou)=sin h) mh

a)ei mh ou)=sin toutwn gar a)nagkh men qateron morion th=j

a)ntifasewj a)lhqej ei)=nai h) yeu=doj ou) mentoi tode h) tode a)ll

o(poter e)tucen kai ma=llon men a)lhqh= thn e(teran ou) mentoi h)dh

a)lhqh= h) yeudh= w(ste dh=lon o(ti ou)k a)nagkh pashj katafasewj kai

a)pofasewj tw=n a)ntikeimenwn thn men a)lhqh= thn de yeudh= ei)=nai ou)

gar w(sper e)pi tw=n o)ntwn ou(twj e)cei kai e)pi tw=n mh o)ntwn dunatw=n

de ei)=nai h) mh ei)=nai a)ll w(sper ei)rhtai

De fato se essas coisas satildeo privadas de possibilidade pois vejamos que

eacute possiacutevel um princiacutepio das coisas que havendo de ser tanto a partir do

deliberar como a partir de fazer algo e que em resumo eacute possiacutevel nos que natildeo

ativam sempre o possiacutevel ser e natildeo ser nos quais ambos o ser e o natildeo ser

tambeacutem eacute admitido como tambeacutem o vir a ser e o natildeo vir a ser e muitas coisas

275

claras para noacutes satildeo assim as que satildeo tal como que esse manto eacute possiacutevel de

ser cortado e natildeo haveraacute de ser cortado mas antes haveraacute de ser consumado

e de modo semelhante tambeacutem natildeo ser cortado pois natildeo o subsistiria o ser

consumado antes pelo menos se natildeo era possiacutevel o natildeo ser cortado Como

sobre os outros gerados quantos segundo a possibilidade satildeo ditos desses

tipos Portanto eacute evidente que natildeo tudo a partir da necessidade nem eacute nem

vem a ser mas por um lado se encontrou por acaso das duas maneiras e em

nada mais ou a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo eacute verdadeira e por outro lado mais

tambeacutem como muitas vezes o outro mas natildeo admite vir a ser tambeacutem o outro

e o outro natildeo

Eacute necessidade ser afinal a coisa que eacute quando for e o natildeo ser a coisa

que natildeo eacute quando natildeo for natildeo eacute necessidade certamente nem ser toda coisa

que eacute nem natildeo ser a coisa que natildeo eacute pois natildeo eacute a mesma coisa ser toda a

coisa que eacute a partir da necessidade quando eacute e o ser de maneira simples a

partir da necessidade e de modo semelhante sobre o que natildeo eacute E sobre a

contradiccedilatildeo o mesmo discurso Ser ou natildeo ser cada coisa e pelo menos haver

de ser ou natildeo eacute necessidade um dizer natildeo eacute necessario certamente pelo

menos tendo dividido o outro E digo tal como haver de ser a batalha naval

amanhatilde ou natildeo haver de ser eacute necessidade natildeo eacute necessaacuterio certamente vir a

ser a batalha naval amanhatilde nem natildeo vir a ser Eacute necessidade vir a ser ou natildeo

vir a ser De maneira que precisamente uma vez que os discursos de modo

semelhante satildeo verdades como precisamente as coisas eacute evidente que

quantas assim satildeo como precisamente encontrou por acaso das duas

maneiras e admite as coisas contraacuterias eacute necessaacuterio de modo semelhante ter

tambeacutem a contradiccedilatildeo Exatamente que anda junto sobre as coisas que nem

sempre satildeo ou natildeo sempre natildeo satildeo pois dessas eacute necessidade ser a verdade

ou falsidade uma outra parte da contradiccedilatildeo mas encontrou por acaso das

276

duas maneiras natildeo certamente esta ou esta e mais uma outra verdade natildeo

certamente jaacute a verdade ou a falsidade De maneira que precisamente eacute

evidente que natildeo eacute necessidade de toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo das oposiccedilotildees

ser por um lado verdade e por outro falsidade pois natildeo como precisamente

sobre as coisas que satildeo assim satildeo tambeacutem sobre as que natildeo satildeo eacute possiacutevel

ser e natildeo ser mas como precisamente foi dito

(Peri (Ermeneiaj-19 a 7)

Aristoacuteteles demonstra como o privado de possibilidade como necessaacuterio natildeo

pode ser das coisas que continuam sendo e estas equivalem a poder deliberar

quer dizer ter a liberdade a accedilatildeo livre e fazer ao futuro pois estas satildeo as que

ativam sempre o eventual e o natildeo eventual ser e tem ser e natildeo ser e vir a ser

e natildeo vir a ser Assim como diz Tricot o homem eacute ele mesmo um principio

do futuro Portanto quando ambos satildeo um soacute soacute existe uma maneira de ser

sendo necessariamente esta88 A eventualidade do futuro existe pela

contigecircncia do presente dividido entre ser e natildeo ser Um futuro natildeo necessaacuterio

levaria a impossibilidade do homem ter suas possibilidades vinculadas a 88 Der Unterschied zwischen logischer und semantischer Betrachtungsweise laumlBt sich auch

an den verschiedenen Fassungen des Nichtwiderspruchs bzw des ausgeschlossenen

Mittleren verdeutlichen Der logische-ontologische SAM besagt ldquoein Seiendes ist so-und-

so oder nicht so-und-sordquo

A diferenccedila entreo modo de observaccedilatildeo loacutegica e semacircntica se deixa esclarecer tambeacutem das

diferentes disposiccedilotildees do natildeo contraditoacuterio respectivamente da exclusatildeo do meio A

exclusatildeo do meio loacutegica-ontoloacutegica significa ldquoum ente eacute assim assim ou natildeo eacute assim

assimrdquo

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p49)

277

expressotildees singulares o que por sua vez levaria a hipoacutetese da natildeo

determinaccedilatildeo de abrir diferentes caminhos de possibilidades Por outro soacute a

eventualidade levaria a relativismo radical A negaccedilatildeo utilizada por Aristoacuteteles

eacute mh e natildeo ou) A negaccedilatildeo mh eacute uma negaccedilatildeo eventual e natildeo concreta no

sentido essencial Para Aristoacuteteles o futuro tem como condiccedilatildeo de existecircncia

aquilo que ocorre ou natildeo ocorre mas ocorre mesmo natildeo ocorrendo

Eacute necessidade ser certamente a coisa que eacute quando for e o natildeo ser a coisa

que natildeo eacute quando natildeo for natildeo eacute necessidade certamente nem ser toda coisa

que eacute nem natildeo ser a coisa que natildeo eacute pois natildeo eacute a mesma coisa ser toda a

coisa que eacute a partir da necessidade quando eacute e o ser de maneira simples a

partir da necessidade

Estar em situaccedilatildeo de contradiccedilatildeo natildeo eacute estar na oposiccedilatildeo de ser e natildeo ser

como unicamente ser Desta forma haveria ou uma eventualidade pois o

contraacuterio tambeacutem seria uma eventualidade ou a necessidade de ser ou natildeo ser

jaacute que o contraacuterio tambeacutem seria necessaacuterio mas efetivamente nem eacute

eventualidade vir a ser nem eacute necessaacuterio vir a ser a batalha naval amanhatilde ou

natildeo ser A necessidade eacute a eventualidade como de vir a ser ou natildeo vir a ser

Portanto significaria que sendo contraacuterio o discurso dos dois seriam ao

mesmo tempo pois isso significaria a natildeo mesmidade e automaticamente a

verdade e a falsidade ao mesmo tempo coisa impossiacutevel A possibilidade da

verdade seria o do estar em situaccedilatildeo contraditoacuteria ou oposta pois que esses

uacuteltimos nem sempre satildeo nem sempre natildeo satildeo mas satildeo pela mesmidade da

verdade ou falsidade Dessa forma por um ou por outro sozinho seria

impossiacutevel de forma que necessitamos do contraacuterio na medida em que

provisoriamente seriam ao mesmo tempo verdadeiros ou falsos como a

278

possibilidade de antecipar o que vai acontecer ou projetar o acontecimento

mas o contraditoacuterio na medida que determinamos este ou aquele fato pelo

mesmo Tambeacutem eacute claro que o sentido de contradiccedilatildeo-contraacuterio tem peso

maior para o primeiro na medida que somente a partir desse sabemos que o

que acontece eacute isto ou aquilo

Aiacute verdadeiramente vale para todo fato que diante de um determinado ponto

de tempo dado jaacute era sempre necessaacuterio que ele esteja subsistindo ou natildeo

mas natildeo para todo fato que diante de um ponto de tempo dado ou era jaacute

sempre necessaacuterio que ele esteja subsistindo a esse ponto de tempo ou jaacute

sempre necessaacuterio que ele natildeo esteja subsistindo para esse ponto de tempo e

aiacute a expressatildeo para o subsistir ou natildeo subsistir do fato expresso nele que satildeo

conforme a verdade ou a falsidade vale a expressatildeo singular para aquele par

contraditoacuterio de relaccedilotildees futuras cuja articulaccedilatildeo se relaciona aos

acontecimentos contingentes futuros que seja confirmado verdadeiramente ou

um ou outro de ambas articulaccedilotildees no futuro mas que natildeo jaacute no presente a

verdadeira articulaccedilatildeo de contradiccedilatildeo e a outra eacute falsa (quanto menos que

valores de verdade jaacute tivessem sido repartidos sobre ambas articulaccedilotildees de

contradiccedilatildeo no passado) A constituiccedilatildeo contraacuteria com a qual satildeo ligadas as

consequumlecircncias mostradas em ambas as seccedilotildees 18b5-16 e 18b26-19a6 eacute a

absurdidade dessas consequumlecircncias pelo que se tem que rejeitar 89

)Epei de e)sti ti kata tinoj h( katafasij shmainousa tou=to d e)stin

h) o)noma h) to a)nwnumon e(n de dei= ei)=nai kai kaq e(noj to e)n th=|

katafasei to de o)noma ei)rhtai kai to a)nwnumon proteron to gar

89 Weidemann- Aristoacuteteles ndash p224

279

ou)k a)nqrwpoj o)noma men ou) legw a)lla a)oriston o)noma -e(n gar pwj

shmainei a)oriston- w(sper kai to ou)c u(giainei ou) r(h=ma) e)stai pa=sa

katafasij h) e)x o)nomatoj kai r(hmatoj h) e)x a)oristou o)nomatoj kai

r(hmatoj a)neu de r(hmatoj ou)demia katafasij ou)d a)pofasij to gar

e)stin h) e)stai h) h)=n h) gignetai h) o(sa a)lla toiau=ta r(hmata e)k tw=n

keimenwn e)stin prosshmainei gar cronon w(ste prwth katafasij

kai a)pofasij to e)stin a)nqrwpoj-ou)k e)stin a)nqrwpoj ei)=ta e)stin ou)k

a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj palin e)sti pa=j a)nqrwpoj-ou)k

e)sti pa=j a)nqrwpoj e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj kai e)pi tw=n e)ktoj de cronwn o( au)toj logoj

(Otan de to e)sti triton proskathgorhqh=| dicw=j legontai ai(

a)ntiqeseij legw de oi(=on e)sti dikaioj a)nqrwpoj to e)sti triton fhmi

sugkei=sqai o)noma h) r(h=ma e)n th=| katafasei w(ste dia tou=to tettara

e)stai tau=ta w(=n ta men duo proj thn katafasin kai a)pofasin e(xei

kata to stoicou=n w(j ai( sterhseij ta de duo ou) legw de o(ti to e)stin

h) tw=| dikaiw| proskeisetai h) tw=| ou) dikaiw| w(ste kai h( a)pofasij

tettara ou)=n e)stai now=men de to legomenon e)k tw=n u(pogegrammenwn

e)sti dikaioj a)nqrwpoj-a)pofasij toutou ou)k e)sti dikaioj a)nqrwpoj

e)stin ou) dikaioj a)nqrwpoj-toutou a)pofasij ou)k e)stin ou) dikaioj

a)nqrwpoj to gar e)stin e)ntau=qa kai to ou)k e)stin tw=| dikaiw| kai tw=|

ou) dikaiw| proskeitai tau=ta men ou)=n w(sper e)n toi=j )Analutikoi=j

legetai ou(tw tetaktai o(moiwj de e)cei ka)n kaqolou tou= o)nomatoj h)=|

h( katafasij oi(=on pa=j e)stin a)nqrwpoj dikaioj-[a)pofasij] ou) pa=j

280

e)stin a)nqrwpoj dikaioj pa=j e)stin a)nqrwpoj ou) dikaioj-ou) pa=j

e)stin a)nqrwpoj ou) dikaioj plhn ou)c o(moiwj taj kata diametron

e)ndecetai sunalhqeuesqai e)ndecetai de pote au(=tai men ou)=n duo

a)ntikeintai a)llai de proj to ou)k a)nqrwpoj w(j u(pokeimenon ti

prosteqentoj e)sti dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)sti dikaioj ou)k

a)nqrwpoj e)stin ou) dikaioj ou)k a)nqrwpoj-ou)k e)stin ou) dikaioj ou)k

a)nqrwpoj pleiouj de toutwn ou)k e)sontai a)ntiqeseij au(=tai de cwrij

e)keinwn au)tai kaq au(taj ei)sin w(j o)nomati tw=| ou)k a)nqrwpoj

crwmenai

E uma vez que a afirmaccedilatildeo eacute a que significa algo de algo e isso eacute ou o

nome ou o inominaacutevel e eacute preciso ser um e de um na afirmaccedilatildeo (e o nome foi

dito tambeacutem o inominaacutevel antes pois natildeo digo o nome natildeo homem mas um

nome indeterminado pois um de certa maneira indica um indeterminado

como precisamente tambeacutem o predicado natildeo tem sauacutede natildeo eacute) seraacute toda

afirmaccedilatildeo ou a partir do nome e do predicado ou a partir do nome

indeterminado e do predicado E nenhuma afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo existe sem o

predicado pois eacute ou seraacute ou era ou vem a ser ou quantos outros desses tipos

satildeo predicados a partir das coisas que jazem Pois acrescenta tempo Como a

primeira afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo eacute possiacutevel o homem natildeo eacute possiacutevel o homem

depois eacute possiacutevel natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel natildeo-homem de novo eacute possiacutevel

todo homem natildeo eacute possiacutevel todo homem eacute possiacutevel todo natildeo-homem natildeo eacute

possiacutevel todo natildeo-homem E sobre os tempos de fora o mesmo discurso

E quando eacute possiacutevel seja predicado mais um terceiro duplamente as

281

antiteses satildeo ditas E digo tal como eacute possiacutevel um homem justo eacute possiacutevel

digo o terceiro jazer junto a um nome ou predicado na afirmaccedilatildeo De

maneira que atraveacutes disso seratildeo esses quatro dos quais uns dois por um lado

teratildeo em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo segundo os elementos como as

privaccedilotildees e outros dois por outro lado natildeo E digo que eacute ou haveraacute de ser

ligado ao homem justo ou para o natildeo justo de maneira que tambeacutem a

negaccedilatildeo Quatro certamente seratildeo E noacutes pensamos o que diz a partir das

coisas descritas eacute possiacutevel um homem justo negaccedilatildeo disso natildeo eacute possiacutevel um

homem justo Eacute possiacutevel um homem natildeo-justo e a negaccedilatildeo disso natildeo eacute

possiacutevel um homem natildeo-justo Pois eacute possiacutevel laacute tanto o natildeo eacute para o justo

como eacute ligado para o natildeo-justo Como eacute dito nos Analiacuteticos afinal assim eacute

ordenada E de modo semelhante eacute assim igualmente a afirmaccedilatildeo seja de

modo universal do nome tal como todo eacute homem justo natildeo todo homem eacute

justo todo eacute homem natildeo-justo natildeo todo eacute homem natildeo-justo Mas natildeo mais de

modo semelhante agraves afirmaccedilotildees admitem ser igualmente verdadeiras juntas

segundo a diagonal e admitem certa vez Essas duas certamente sendo

opostas e outras em relaccedilatildeo agrave natildeo homem como tendo sido acrescentado um

certo sujeito eacute possiacutevel um justo natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel um justo natildeo-

homem eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo-

homem E mais dessas natildeo seratildeo opostas E essas fora daquelas elas satildeo por

si mesmas como os que usam para o nome para algueacutem natildeo-homem

(Peri (Ermeneiaj-19 b 5)

282

Aristoacuteteles trata dos nomes e predicados inominaacuteveis como indeterminados90

(a)orista) Aqueles onde existe uma negaccedilatildeo como natildeo homem ou natildeo justo

Seja como sujeito seja como predicado Posteriormente esses foram

traduzidos como infinitos e os seus contraacuterios como finitos Natildeo se pode

confundir essa distinccedilatildeo com a que os indeterminados remetem a uma forma

negativa enquanto os indefinidos tecircm a sua quantidade indeterminada pois

Aristoacuteteles chama essa indeterminaccedilatildeo de indeterminado (a)dioristoi) Nos

Analiacuteticos a Priori I 2 25 a 5 Aristoacuteteles utiliza a palavra a)dioristoi com

esse sentido Essa discussatildeo remete a traduccedilatildeo latina entre finito e infinito e

determinado e indeterminado Quem se aproxima da proacutepria noccedilatildeo aristoteacutelica

eacute Murachco que estabelece a noccedilatildeo de aspecto aoristo como sendo aquele

cujos derivados satildeo os aspectos infectum e perfectum e este aspecto eacute o

primeiro enquanto hierarquia Este aspecto natildeo tem duraccedilatildeo (paratatikoj)

e nem teacutermino (suntelikoj) e eacute portanto pontual

90 We also may infer that like indefinite verbs indefinite names may truly describe both

what is existent and what is not existent So it seems an indefinite name like lsquonot manrsquo is

to be taken as a unit to designate the complement of the set of human beings whatever is

not a human will be lsquoa not manrsquo Thus existent things like a dog and non-existent ones like

a chimera will both be lsquonot manrsquo Likewise then lsquonot healsrsquo will designate the complement

of the set of things that do heal Existent things that could healbut are not going to like

Roland after being wounded fatally existent things ones like a chimera all can have ldquonot

healrsquo truly predicated of them So the expressions constituting indefinite names and verbs

seem to form units Aristotle himself seems to indicate this when he calls the indefinite

noun (a(oriston o)noma) a non name a)nwnumon

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 202)

283

Por ser o aspecto primeiro isto eacute indeterminado pontual sem contaccedilatildeo

temporal com significado absoluto do ato verbal o aoristo se constroacutei sobre

a proacutepria raiz do verbo

(Murachco- Visatildeo Semacircntica Loacutegica Orgacircnica e Funcional-p424)

Amonio usa as expressotildees a)oristoj a)dioristoj (privaccedilatildeo de quantidade

determinada) e a)prosdioristoj (privaccedilatildeo de definiccedilatildeo ou especificaccedilatildeo de

um outro) de modo distinto de Aristoacuteteles Ele utiliza a segunda e a terceira

como sinocircnimas Eacute evidente que realmente a segunda natildeo eacute sinocircnima da

terceira

Amocircnio assim entende essa seccedilatildeo

Pantodapw=j leptourghsaj thn didaskalian tw=n e)x u(pokeimenou kai

kathgoroumenou protasewn w(j w(rismenou o)ntoj tou= u(pokeimenou

prostiqhsi dia toutwn o(ti o(sai ei)sin e)kei=nai ton a)riqmon tosautaj

e(teraj a)nagkh ginesqai prostaseij e)x u(pokeimenou palin kai

kathgoroumenou a)ll ou)keti w(rismenou o)ntoj tou= u(pokeimenou a)ll

a)oristou o( men ou)=n u(pokeimenoj h) w(rismenoj h) a)oristoj

lambanomenoj tou= au)tou= kathgoroumenou o)ntoj diafora poihsei

katafasewn te kai a)pofasewn ei)dh o( de ge kathgoroumenoj pote

men w(rismenoj pote de a)oristoj lhfqeij tou= au)tou= u(pokeimenou

menontoj ou)te katafaseij diaforouj ou)te a)pofaseij poihsei faneron

gar o(ti w(rismenou men au)tou= o)ntoj a)nagkh katafatikhn ei)=nai thn

284

protasin a)oristou de a)pofatikhn h) i)sodunamou=san a)pofasei e)pi

men tw=n kaq e(kasta pantwj a)pofasin thn a)ntifaskousan proj thn

katafasin e)pi de tw=n a)dioristwn pantwj men palin a)pofasin a)ll

ou) pantwj thn a)ntifaskousan proj thn katafasin a)ll e)niote kai

suna|dein au)th=| dunamenhn e)pi de tw=n diwrismenwn ou)keti men ou)de

kaqarw=j kata ge thn lexin a)pofasin a)lla tau)ton th=| kaqarw=j

a)pofasei dunamenhn palin de e)pi men tw=n kata meroj h) thn

a)ntifaskousan h) thn suna|dousan w(j e)pi tw=n a)dioristwn e)pi de tw=n

kaqolou h) thn a)ntifaskousan h) thn e)nantian w(j e)mprosqen

diwrisamen w(ste ei)kotwj kata monhn thn tou= u(pokeimenou diaforan

a)meibesqai fhsi ta ei)dh tw=n toioutwn a)ntifasewn o( )Aristotelhj

i(na de mh tij u(polabh| mhd a)n genesqai thn a)rchn protasin e)x

a)oristou u(pokeimenou dioti w(j ei)rhke proteron thn mian protasin

e(n crh e)cein to u(pokeimenon kai e(n to kathgoroumenon e(n de ou) tw=|

o)nomati a)lla tw=| shmainomenw| o(per ou)c u(parcei tw=| a)oristw| o)nomati

e(n gar a)nairou=n to u(po tou= w(rismenou dhloumenon toi=j par au)to

pa=sin e)farmottei$ dia tou=to tiqhsi te thn e)nnoian th=j toiauthj

a)poriaj o( filosofoj a)namimnhskwn h(ma=j tou= e(n dei=n ei)=nai to

kathgoroumenon e)n th=| mia=| katafasei kai kaq e(noj legesqai

u(pokeimenou kai e)pideiknusin u(parcon tou=to kai tai=j e)x a)oristou

u(pokeimenou protasesi tw=| ei)pei=n lte(n gar pwj shmainei kai to

a)oriston o)nomagt ou) parelkontwj to ltpwjgt prosqeij a)ll u(per tou=

e)ndeixasqai o(ti ou) fusin mian shmainei kaqaper to w(rismenon

285

e)kei=no gar ei) mh o(mwnumon ei)h h) tw=| genei e(n ti shmainei h) tw=| ei)dei

h) tw=| a)riqmw=| toutwn de e(kaston w(ristai to de a)oriston ou)c ou(twj

ka)n e(nikw=j au)to proferwmen ou)k a)nqrwpojlegontej a)lla

koinwnian monon proj a)llhla pantwn tw=n para to shmainomenon u(po

tou= w(rismenou kat au)to tou=to to mhden au)tw=n ei)=nai o(per e)kei=no dio

kai legei e(nikw=j ltto de a)oristongt tou=to to o)noma ei)kotwj

lta)nwnumongt e)kalesen e)ndeiknumenoj to sterhtikon au)to dhlou=n tou=

shmainomenou u(po tou= w(rismenou o)nomatoj e)pei de nu=n prw=ton

pepoihtai mnhmhn tou= a)nwnumou toutou u(pokeimenou ei)kotwj

e)pishmainetai o(ti tou=to e)stin o( proteron paradedwken a)oriston

o)noma au)to prosagoreuwn e)n oi(=j kai thn tou= a)oristou r(hmatoj

e)nnoian h(mi=n paradidou fanera de th=j lexewj h( a)kolouqia kai ei)

metaxu parembalwn thn didaskalian tou= a)nwnumou u(pokeimenou

h)nagkastai dia makrou= poihsasqai thn a)podosin e)cei gar ou(twj

lte)pei de e)sti ti kata tinoj h( katafasij shmainousa tou=to de e)stin

h) o)noma h) to a)nwnumon e)stai pa=sa katafasij h) e)x o)nomatoj kai

r(hmatoj h) e)x a)oristou o)nomatoj kai r(hmatojgt Legetai de tou=to

dhlonoti peri th=j a(ploustathj katafasewj th=j e)x u(pokeimenou

monon kai kathgoroumenou peri h(=j kai prokeitai au)tw=| nu=n

didaskein w(ste ou) crh zhtei=n pw=j a)n e)farmoseie tou=to h) tai=j e)k

tritou proskathgoroumenou katafasesin h) tai=j meta tropou a)lla

pw=j e(xh=j toutoij e)piferei to a)neu r(hmatoj mhdemian ei)=nai ou) monon

katafasin a)lla kai a)pofasin ei)per taj a)pofaseij e)k tw=n a)oristwn

286

sumbainei ginesqai r(hmatwn h) r(hteon o(per )Alexandroj fhsin o(ti

to a)oriston r(h=ma kai to tou= u(pokeimenou a)pofaskomenon kai thn

a)pofasin poiou=n tw=| men u(pokeimenw| ta au)ta o)nta tugcanousi th=|

mentoi scesei diaferousi pwj a)llhlwn to gou=n ou) badizei kaq

e(auto men legomenon a)oriston ei)h a)n r(h=ma w(j e(n ti qewroumenon

kai ou)den meroj kaq e(auto shmantikon e)con kaqaper ei)rhtai

proteron e)n mentoi th=| a)pofasei th=| legoush| Swkrathj ou) badizei

ou)k a)n ei)poimen a)kribologei=sqai boulomenoi to ou) badizei r(h=ma

ei)=nai a)oriston a)lla ma=llon r(h=ma kaq e(auto men w(rismenon tou=

de u(pokeimenou a)pofatikw=j kathgoroumenon kai dia tou= a)rnhtikou=

moriou diakrinomenon a)p au)tou= w(j e)ntau=qa mhketi men w(j e(n a)ll

w(j duo lambanesqai [to ou)c u(giaine]i tou= a)rnhtikou= moriou to

diakekrisqai to kathgoroumenon a)po tou= u(pokeimenou e)mfainontoj

mhpote de dunaton h)=| legein kai o(ti e)n tw=| lta)neu de r(hmatoj ou)demia

katafasij ou)de a)pofasijgt to tou= r(hmatoj o)noma koinoteron

ei)lhptai kata te tou= w(rismenou kai tou= a)oristou didaskontoj men

tou= )Aristotelouj o(per ei)rhtai kai proteron o(ti proj to genesqai

a)pofantikon logon dei= pantwj r(hmatoj e)xepithdej de nu=n palin

tou=to prosqentoj e)n th=| qewria| tw=n e)x a)oristou tou= u(pokeimenou

protasewn i(na mh tij u(polabh| ta a)orista o)nomata peri w(=n h)=n

prosecw=j o( logoj a)rkei=n kai kaq e(auta legomena proj genesin

a)pofasewj e)pei kai fantasian a)potelou=si tou= paraplhsian duna-

min e)cein tai=j a)pofasesin o(per e)n toi=j e(xh=j safesteron paradwsei

287

kratunwn de to ei)rhmenon o(ti proj pa=san katafasin te kai

a)pofasin dei= r(hmatoj tinoj e)pagei ltto gar e)stin h) h)=n h) ginetaigt

kai ta e(xh=j w(j e)nargou=j men o)ntoj tou= mhden mhte w(rismenon mhte

a)oriston o)noma mhte e(n mhte polla poiei=n au)totelh= logon dica

toutwn tinoj tou= e)sti legw h) tou= h)=n kai tw=n toutoij paraplhsiwn

e)fistanein de h(mw=n o)feilontwn o(ti tau=ta w(=n prosdedehtai ta

o)nomata ta te w(rismena kai ta a)orista proj to poih=sai katafasin

h) a)pofasin r(hmata e)stin w(j ton a)podedomenon tou= r(hmatoj o(rismon

e)pidecomena to cronon tina prosshmainein

)Epi toutoij thn taxin h(mi=n paradidwsi th=j ei)rhmenhj tw=n pro-

tasewn diafora=j kai fhsi prohgei=sqai taj w(rismenw| u(pokeimenw|

crwmenaj tw=n a)oriston au)ton e)cousw=n a(te a(plousteraj au)tw=n

ou)saj paraballwn proj a)llhlaj taj de kata to au)to ei)=doj

legomenaj prwtaj men w(j a(ploustataj taj a)neu prosdiorismou= proj

taj meta prosdiorismou= deuteraj de w(j e)keinwn sunqetwteraj taj

pleonasasaj au)tw=n kata touj prosdiorismouj lambanei de tw=n men

a)neu prosdiorismou= ou) taj kaq e(kasta a)lla taj a)prosdioristouj

tw=n de meta prosdiorismou= ou) thn kata meroj katafasin a)lla thn

kaqolou w(j tou= au)tou= dhlonoti logou kai e)pi tw=n paraleleimmenwn

protasewn e)farmozontoj th=j mentoi kaqolou katafasewj th=j te

w(rismenon e)coushj ton u(pokeimenon kai th=j a)oriston ou)k e)labe thn

kuriwj a)pofasin thn a)ntifatikw=j a)ei proj au)thn a)ntikeimenhn a)ll

w(sper e)legomen proteron thn dokou=san men e)pamfoterizein kai

288

suna|dein th=| te a)ntifaskoush| kai th=| e)nantia| ma=llon mentoi th=|

a)ntifaskoush| tau)ton dunamenhn toiau=tai gar h( te ou)k e)sti pa=j

a)nqrwpoj kai h( ou)k e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj h( men th=| ou) pa=j

a)nqrwpoj e)stin h( de th=| ou) pa=j ou)k a)nqrwpoj e)sti tau)ton

fqeggomenh tou=to de dioti ou)k h)=n prokeimenon paradidonai nu=n

palin thn a)ntifatikhn tw=n protasewn a)ntiqesin a)ll

e)pishmhnasqai monon o(ti prohgou=ntai ai( e)x w(rismenou tou=

u(pokeimenou protaseij tw=n e)x a)oristou a(ma de i)swj kai didaxai

h(ma=j o( filosofoj h)boulhqh o(ti kai ai( toiau=tai protaseij

suntattointo a)n tai=j a)pofasesi dei= de e)fistanein o(ti a)kribh= e)n

toutoij o( )Aristotelhj paradeigmata pareqeto tw=n e)x u(pokeimenou

kai kathgoroumenou protasewn lte)stin a)nqrwpojgt ei)pwn kai lte)sti

pa=j a)nqrwpojgt a)ll ou) kaqaper proteron e)legen e)stin a)nqrwpoj

leukoj kai e)stin a)nqrwpoj kaloj ai( h)=san e)k tritou

proskathgoroumenou protaseij tou=to de dioti e)n e)keinoij men ou)pw

telewj parededoto h( qewria tw=n prokeimenwn protasewn dioper

a)diaforwteron e)crh=to toi=j paradeigmasi nu=n mentoi a)kribw=j au)thn

diarqrwsaj ei)kotwj ta oi)kei=a tw=| ei)dei tw=n prokeimenwn protasewn

pareqeto paradeigmata dh=lon de e)k tw=n ei)rhmenwn kai o(ti ou)

tau)ton e)stin w(rismenon h) a)oriston o)noma legein kai diwrismenon h)

a)dioriston ta men gar protera poiei= to a)rnhtikon morion

proskeimenon toi=j o)nomasin h) mh ta de u(stera oi( prosdiorismoi

a)cri toutwn prohgagen o( )Aristotelhj thn qewrian tw=n e)x

289

u(pokeimenou kai kathgoroumenou protasewn dio kai h(mei=j peri tw=n

e)fexh=j a)llhn a)rchn a)rxamenoi legwmen

De toda espeacutecie tendo feito um trabalho fino para a instruccedilatildeo das coisas a

partir do sujeito e da atribuiccedilatildeo da proposiccedilatildeo como o que eacute delimitado do

sujeito acrescenta o nuacutemero por essas quantas satildeo aquelas eacute necessidade vir

a serem quantas outras a ordenaccedilatildeo a partir do sujeito de novo e do que

atribui mas natildeo mais o que eacute determinado do sujeito mas do aoristo Por um

lado afinal o sujeito ou o delimitado ou o aoristo que estaacute se tomando do

mesmo atributo que eacute diferente faraacute o aspecto da afirmaccedilatildeo e da negaccedilatildeo por

outro lado pelo menos o que estaacute se atribuindo certa vez por um lado o que

delimita e certa vez por outro o aoristo que foi tomado do mesmo sujeito que

permanece e nem diferenccedilas afirmativas nem faraacute negaccedilatildeo pois eacute evidente

que a mesma delimitaccedilatildeo que eacute eacute necessidade ser a proposiccedilatildeo concernente agrave

afirmaccedilatildeo e do aoristo o concernente agrave negaccedilatildeo ou tendo a mesma que eacute

possiacutevel para a negaccedilatildeo por um lado sobre as coisas a negaccedilatildeo segundo

cada uma de todo modo a que eacute contraditoria em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e de

outro sobre as coisas indefinidas de todo modo de novo a negaccedilatildeo mas natildeo

de todo modo a que contradiz em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo mas algumas vezes

tambeacutem concorda a que estaacute sendo possiacutevel com ela e sobre as coisas

delimitadas natildeo mais nem de modo puro pelo menos segundo a palavra

negaccedilatildeo mas a mesma coisa que eacute possiacutevel pela negaccedilatildeo de modo puro e de

novo das coisas segundo a parte ou a que contradiz ou a que concorda como

sobre os indefinidos e sobre das coisas de modo universal ou a que contradiz

ou a contraacuteria como noacutes definiremos agrave frente De maneira que Aristoacuteteles diz

ser os aspectos contraditoacuterios desses tipos de modo verossiacutemil somente

290

segundo a diferenccedila do sujeito A fim de que algueacutem natildeo considere nenhum

vir a ser a proposiccedilatildeo principal a partir do sujeito aoristo por isso como estaacute

dito antes eacute bom ter uma uacutenica proposiccedilatildeo o sujeito e uma unidade que estaacute

atribuindo e uma unidade natildeo para o nome mas para o significado

exatamente que natildeo subsiste para o nome aoristo (pois una a que toma o que

se evidencia sob o efeito do delimitado ajusta para todos junto agrave coisa) por

isso o filoacutesofo coloca a reflexatildeo da aporia desse tipo recordando a noacutes do ser

preciso uma unidade atribuiacuteda numa afirmaccedilatildeo e dizer segundo uma do

sujeito e exibe isso que subsiste para as proposiccedilotildees a partir do sujeito

aoristo pelo dizer ltpois uno significa de algum modo tambeacutem o nome

aoristogt natildeo tendo acrescentado de modo supeacuterfluo a coisa de algum modo

mas em funccedilatildeo do marcar que natildeo significa uma natureza conforme o que se

delimita pois aquele se natildeo fosse homocircnimo ou pelo gecircnero significa algo

uacutenico pelo aspecto ou pelo nuacutemero e desses cada um delimita e o aoristo natildeo

assim desse modo e mesmo assim de modo uacutenico quando noacutes mesmos

levamos adiante os que dizem ldquonatildeo homemrdquo mas somente uma associaccedilatildeo

umas com os outras de todas as coisas junto ao que significa sob o efeito do

delimitado por si mesmo isso em nada eacute delas exatamente aquilo Por isso

tambeacutem diz de modo uacutenico lto aoristogt Chamei este nome ltanocircnimogt de

modo verossiacutemil o que indica o concernente agrave privaccedilatildeo o mesmo que

evidencia do significado sob o efeito do nome delimitado Uma vez que agora

faz a memoacuteria do anocircnimo desse sujeito de maneira verossiacutemil significa que eacute

isso o qual antes clamando ele mesmo transmitiu o nome aoristo nos quais

tambeacutem a reflexatildeo do predicado aoristo nos transmitia Eacute evidente a

consequumlecircncia da palavra tendo se inserido entre a instruccedilatildeo do sujeito

anocircnimo forccedilou pouco depois a fazer a definiccedilatildeo pois eacute assimlt E uma vez

que eacute algo de algo a afirmaccedilatildeo que significa e isso eacute ou nome ou o anocircnimo

291

seraacute toda afirmaccedilatildeo ou a partir do nome e do predicado ou do nome aoristo e

do predicadogt E eacute dito isto de modo manifesto a respeito da afirmaccedilatildeo mais

simples somente a partir do sujeito e do atribuiacutedo a respeito da qual tambeacutem

dispotildee para ele agora ensinar de maneira que natildeo eacute bom procurar como se

harmonizaria isso ou para as afirmaccedilotildees a partir da terceira atribuiccedilatildeo ou

para as afirmaccedilotildees de alguma maneira mas como porta sobre o ser a ordem

sobre esses em nada ser sem predicado natildeo somente a afirmaccedilatildeo mas

negaccedilatildeo se precisamente anda junto vir a ser as afirmaccedilotildees a partir dos

aoristos dos predicados Ou eacute possiacutevel afirmar como diz Alexandre que o

predicado aoristo e a negaccedilatildeo do sujeito tambeacutem faziam a negaccedilatildeo pelo

sujeito agraves coisas mesmas que satildeo entretanto pela condiccedilatildeo diferem de certa

maneira umas das outras o aoristo que se diz por si mesmo pelo menos ldquonatildeo

andardquo seria predicado como algo uno que se contempla e tendo siginificado

nenhuma parte por si mesma conforme foi dito antes certamente na negaccedilatildeo

pelo que diz ldquoSoacutecrates natildeo andardquo noacutes natildeo diriacuteamos ser preciso querendo o

aoristo ldquonatildeo andardquo ser predicado mas mais predicado por si mesmo

delimitado e do sujeito de modo negativo atribuindo tambeacutem da parte

negativa divindindo a partir dele como natildeo mais como unidade laacute mas como

um tomar duplo [o natildeo ter sauacutede] da parte negativa o separar o atribuiacutedo a

partir do que deixa o sujeito E jamais seja possiacutevel dizer tambeacutem que

ltnenhuma afirmaccedilatildeo sem predicado em nada eacute declaraccedilatildeogt o nome do

predicado eacute mais comum tomado do delimitado e do aoristo o que ensina

Aristoacuteteles exatamente o que foi dito antes que eacute preciso de todo modo do

predicado em relaccedilatildeo a vir a ser um discurso declarativo e de propoacutesito

agora de novo isso do que acrescenta na contemplaccedilatildeo das proposiccedilotildees do

aoristo do sujeito a fim de que algueacutem considere os nomes aoristos a

respeitos dos quais o discurso estava proacuteximo e ser o primeiro das coisas

292

ditas por si mesmo em relaccedilatildeo ao gecircnero da negaccedilatildeo uma vez que

acompanham tambeacutem a fantasia do ter a uma semelhante possibilidade para

as negaccedilotildees que exatamente trasmitiraacute a maior clareza nas enumeraccedilotildees O

que reforccedila o que foi dito que em relaccedilatildeo a toda afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo eacute

preciso de algum predicado e leva para ltpois eacute ou era ou vem a sergt as

enumeraccedilotildees como o que eacute visiacutevel em nada nem delimitado nem nome aoristo

nem unidade nem muitas coisas completas faz um discurso dessas de algo

dividido em dois do eacute digo ou do era tambeacutem dos proacuteximos a esses e o que

deve nos encarregar que essas coisas das quais necessitados aleacutem os nomes e

as coisas delimitadas e as coisas aoristas ao fazer uma afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo

satildeo predicados como o acrescentar significado ao transmitido do predicado

delimitado admitindo aleacutem algum tempo

Sobre essas transmitem nossa ordem das diferenccedilas que foram ditas das

proposiccedilotildees e diz conduzir das coisas que fornecem ao sujeito delimitado dos

que tem o mesmo aoristo jaacute que satildeo as mais simples delas comparando umas

com as outras e as primeiras ditas segundo o mesmo aspecto por um lado

como as mais simples ditas sem indefiniccedilatildeo em as duas por outro lado com

indefiniccedilatildeo e como daquelas mais compostas as que tendo excedido delas

segundo os indefinidos E toma das coisas sem indefiniccedilatildeo natildeo as segundo

cada uma mas as sem definiccedilotildees e das com indefiniccedilatildeo natildeo segundo a parte

afirmativa mas a do universal como o que harmoniza do discurso manifesto

mesmo e que harmoniza sobre as proposiccedilotildees concedidas Da afirmaccedilatildeo

entretanto do universal e do que tem o sujeito delimitado e do que tem

aoristo natildeo tomei a negaccedilatildeo de modo proacuteprio diante agrave oposiccedilatildeo mesma

sempre de modo contraditoacuterio mas assim diziacuteamos antes o que acredita ser

incerto e concordar pela contradiccedilatildeo e pelo contraacuterio mas entretanto pela

contradiccedilatildeo a mesma coisa ser possiacutevel Pois desses tipos a negaccedilatildeo ldquonatildeo eacute

293

todo homemrdquo e a negaccedilatildeo ldquonatildeo eacute todo natildeo homemrdquo e a negaccedilatildeo pela

contradiccedilatildeo ldquonatildeo todo homem eacuterdquo e a negaccedilatildeo pela contradiccedilatildeo ldquonatildeo todo

natildeo homem eacuterdquo estaacute fazendo comprender a mesma coisa E isso porque natildeo

estava disposto a transmitir agora de novo a contradiccedilatildeo das proposiccedilotildees

antiteacuteticas mas somente estar marcado que conduzem as proposiccedilotildees a

partir do sujeito delimitado das coisas a partir do aoristo E ao mesmo tempo

talvez o filosofo quis nos ensinar que tambeacutem as proposiccedilotildees desses tipos

ordenariam agraves negaccedilotildees Eacute preciso estabelecer que Aristoacuteteles com precisatildeo

nesses colocou diante os paradigmas das proposiccedilotildees a partir do sujeito e do

atributo ldquoeacute possiacutevel homemrdquo tendo dito tambeacutem ldquoeacute possiacutevel todo homemrdquo

mas natildeo conforme dizia antes ldquoeacute possiacutevel homem brancordquo e ldquoeacute possiacutevel

homem belordquo as proposiccedilotildees existiam a partir de trecircs atribuiccedilotildees E isso

porque a teoria naqueles ainda natildeo foi transmitida das proposiccedilotildees dispostas

por isso tocou de leve o mais indiferente aos paradigmas agora entretanto

tendo exposto as coisas proacuteprias a ela pelo aspecto distintamente de modo

preciso das proposiccedilotildees dispostas foram transmitidos os paradigmas Eacute

evidente que a partir das coisas ditas e que natildeo eacute mesmo delimitada ou para

dizer nome aoristo tanto delimitado como indefinido Pois as primeiras fazem

a parte negada dispostas para os nomes ou natildeo e as uacuteltimas os indefinidos

Aristoacuteteles conduziu a teoria dessas completamente das proposiccedilotildees a partir

do sujeito e do atributo Por isso tambeacutem noacutes dizemos os que comeccedilam a

respeito das coisas em ordem outro princiacutepio

(Ammonius- In Aristotelis Commentarius-p155-156-157)

E Boeacutecio a retoma estabelecendo que a primeira eacute ldquoinfinitusrdquo (expressatildeo

negada) e a segunda ldquoindefinitusrdquo (como quantificaccedilatildeo)

294

Quoniam autem est de aliquo adfirmatio significans aliquid hoc autem est vel

nomen vel innomine unum autem oportet esse et de uno hoc quod est in

adfirmatione (nomen autem dictum este et innomine prius non homo enim

nomen quidem non dico sed infinitum nomen unum enim quodammodo

significat infinitum quemadmodum et non currit non verbum sed infinitum

verbum)91

Provavelmente estas definiccedilotildees foram de tomadas de Porfiacuterio92 Importante eacute

que essas definiccedilotildees natildeo satildeo provadas como sendo da obra de Aristoacuteteles mas

sim de Amonius e Stephanus que remetem a Teofrasto Esses indicavam a

expressatildeo de predicado indefinido como metateacutetica (e)k metaqesewj) e o

contraacuterio de metateacutetico como definido (w(rismenh)93 A discussatildeo remete a

91 Boetii- Aristotelis Peri (Ermeneiaj Comentarii-p12-13

92 Weidemann- Aristoteles-p330

93 La neacutegation peut comme on lrsquoa vu srsquoapliquer soit au verbe soit au nom appliqueacutee au

nom elle forme les noms indeacutetermineacutes comme non-homme (ou)k a)nqrwpoj) qui ne

deacutesigne rien preacuteciseacutement et qui par cela mecircme deacutesigne tout lrsquoegravetre comme le non-egravetre

Diverses combinaisons peuvent donc se preacutesenter iciacute en prenant les prepositions dans leurs

formes les moinscomposeacutees crsquoest-agrave-dire formeacutees drsquoun nom et drsquoun verbe uniquement

eacuteleacutements indispensables sans lesquels il ne saurait y avoir ni neacutegation ni affirmation Ces

combinaisons les voici le nom peut ecirctre deacutetermineacute ou indetermine lecirc verbe aussi de sorte

qursquoon aura drsquoabord lrsquohomme est lrsquohomme nrsquoest pas premiere contradiction le non

homme est le non homme nrsquoest pas seconde contradiction et ensuite tout homme est tout

homme nrsquoest pas troisiegraveme et quatriegraveme contradicitions il en est de mecircme pour le temps en

dehors du preacutesent (kai e)pi tw=n e)ktoj de cronwn o( au)toj logoj) Ici comme lrsquoon voit

295

como o diagrama de 19b 26 foi entendido e distorcido Isso estabelece

tambeacutem como foi distorcido o entendimento tanto da negaccedilatildeo do predicado

como a negaccedilatildeo do verbo como distorccedilatildeo de uma situaccedilatildeo inesgotaacutevel dentro

de um processo que se inicia e termina e que transforma um predicado finito

em infinito Os antigos comentadores portanto utilizam a expressatildeo

metateacutetica como oposta ao que eles dizem ser simples mas essa utilizaccedilatildeo natildeo

eacute adequada pois em Peri (Ermeneiaj 17 a 20-24 Aristoacuteteles diz

toutwn d h( men a(plh= e)stin a)pofansij oi(=on ti kata tinoj h) ti a)po

tinoj h( d e)k toutwn sugkeimenh oi(=on logoj tij h)dh sunqetoj

)Esti d h( men a(plh= a)pofansij fwnh shmantikh peri tou= ei) u(parcei

ti h) mh u(parcei w(j oi( cronoi dih|rhntai

E dessas por um lado eacute declaraccedilatildeo simples tal como algo de algo ou

algo a partir de algo e por outro disposta a partir dessas tal como um

enunciado jaacute composto

E eacute declaraccedilatildeo simples o som significativo a respeito da coisa se algo

subsiste ou natildeo subsiste conforme os tempos estatildeo divididos

O um de um significa algo de algo mas na unidade e da unidade ou seja na

unidade provisoacuteria do contraditoacuterio contraacuterio pois o contraacuterio seria um nome

indeterminado ou um predicado indeterminado numa unidade permanente

le verbe substantif est pris seul et sans aucun autre atribut Crsquoest ce que les Scholastiques

ont appeleacute le verbe secundi adjecti

(Barthelemy-Saint-Hilaire- De la logique DrsquoAristote-p 195)

296

Um predicado de um sujeito eacute algo de algo e a unidade da unidade Eacute possiacutevel

o homem natildeo eacute possiacutevel o homem E por outro lado o indeterminado eacute

possivel natildeo-homem natildeo eacute possiacutevel natildeo-homem Eacute todo o homem natildeo eacute todo

homem e por outro lado o indeterminado eacute possiacutevel todo natildeo-homem natildeo eacute

possiacutevel todo natildeo-homem Portanto aqui Aristoacuteteles reintera a sua teoria do

nome e verbo estabelecendo essas possibilidades Aristoacuteteles passa da teoria

do nome e verbo para uma outra possibilidade onde um terceiro eacute incluiacutedo

Aristoacuteteles introduz a anaacutelise tripartite O terceiro que Aristoacuteteles afirma natildeo eacute

o verbo de ligaccedilatildeo como coacutepula mas a reuniatildeo de sujeito e predicado como

ligaccedilatildeo e desta forma como verbo significativo na verdade haacute uma alteraccedilatildeo

do conceito de siacutentese como o)noma que eacute atemporal para o conceito de

u(parxein como temporal A siacutentese estaacute no verbo ser Passa a existir uma

predicaccedilatildeo adicional Portanto se S eacute P como S eacute e P eacute dito de S portanto P

Esse elemento passa a ser o lsquoeacute possiacutevelrsquo como marca de existecircncia94 A

presenccedila de trecircs elementos na siacutentese daacute lugar logo a quatro formas

proposicionais combinando-se os trecircs elementos com a possiacutevel deslocaccedilatildeo da

negaccedilatildeo (excluindo o sujeito) Duas destas formas cada uma relativa ao

afirmar e ao negar (proj thn katafasin kai a)pofasin 19b23) seratildeo

kata to stoixou=n segundo a ordem intrinseca das partes exatamente em

funccedilatildeo do afirmar e do negar w(j ai( sterhseij como a privaccedilatildeo que estaacute

em relaccedilatildeo a determinaccedilatildeo negativa (ou) dikaioj) As outras duas formas natildeo

estatildeo postas nesta relaccedilatildeo por isso duplamente as antiacuteteses satildeo ditas Entre os

dois elementos primeiros e os dois elementos segundos Eacute a primeira vez que

Aristoacuteteles cita o nome antiacutetese Dois por um lado relativos agrave afirmaccedilatildeo e

94 Ver o argumento da batalha naval capiacutetulo 09 Peri (Ermeneiaj

297

negaccedilatildeo e os outros dois por outro lado natildeo relativos agrave afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo

ou seja afirmaccedilatildeo e afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo e negaccedilatildeo Aristoacuteteles enfatiza o

miolo da junccedilatildeo entre sujeito e predicado As formas satildeo homem justo e eacute

possiacutevel

1)Eacute possiacutevel um homem justo---2)Natildeo eacute possiacutevel um homem justo

3)Eacute possiacutevel um homem natildeo-justo---4)Natildeo eacute possiacutevel um homem natildeo-justo

Percebe-se que no segundo exemplo nos nuacutemeros 3 e 4 natildeo se coaduna com a

afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo pois tanto a negaccedilatildeo estaacute ligada tanto a eacute possiacutevel

como a eacute um homem natildeo justo Satildeo a)nwnumon ou a)oriston o)noma em

conexatildeo com o e)sti seja afirmando ou negando No 19 b 31 Aristoacuteteles

refere-se a Analiacuteticos (51 b 28-9) e nessa passagem Aristoacuteteles utiliza um ou=)n

conclusivo em 19 b 31 e completa que assim estaacute ordenado Conclusivo natildeo eacute

o justo nem o bom dos Analiacuteticos pois estes satildeo ocorridos mas a relaccedilatildeo do eacute

com o justo

5)Todo eacute homem justomdash6)Natildeo todo eacute homem justo

7)Natildeo todo eacute homem natildeo-justomdash8)Todo eacute homem natildeo-justo

Podem-se fazer algumas observaccedilotildees a respeito ao texto

1) Aristoacuteteles estabelece o propoacutesito da investigaccedilatildeo da afirmaccedilatildeo e

negaccedilatildeo como do nome de modo universal (kaqolou tou= o)nomatoj)

2) Aristoacuteteles estabelece relaccedilotildees de semelhanccedila

298

3) Aristoacuteteles estabelece tambeacutem relaccedilotildees de natildeo semelhanccedila (ou)c

o(moiwj) segundo a diagonal (kata diametron) e utiliza o verbo

sunalhqeuesqai95 Na verdade a diagonal representa os elementos

contraditoacuterios como de 3 para 4 de 7 para 8 Os elementos contraacuterios

satildeo de 1 para 2 e de 5 para 7 e representam natildeo a diagonal mas

horizontal

Aristoacuteteles estabelece uma terceira possibilidade

Eacute possiacutevel um justo natildeo homemmdashNatildeo eacute possiacutevel um justo natildeo homem

Eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo homemmdashNatildeo eacute possiacutevel natildeo um justo natildeo

homem

Como simples negaccedilatildeo S natildeo eacute P natildeo requer que o sujeito exista mas em S eacute

natildeo P requer que o sujeito exista Tambeacutem eacute possiacutevel que se o homem eacute natildeo

justo for verdadeira entatildeo o homem natildeo eacute justo tambeacutem mas o contraacuterio natildeo

eacute verdadeiro

95 This word is the rare verb sunalhqeuein It occurs in a important context in De Int 10

19 b36 Aristotle is there comparing two groups of four propositions viz the following

Man is just Man is not just

Man is not-just Man is not not-just

Every man is just Not every man is just

Every man is not-just Not every man is not-just

Of the second group Aristotle says that ldquohere it is not possible as in the former case that

the diagonally opposing statements should be true together (sunalhqeuein) Nevertheless

it is sometimes possiblerdquo

299

Percebe-se que o elemento que tinha ficado invariaacutevel era o elemento homem

Aristoacuteteles estabelece uma recomposiccedilatildeo de elementos que indica como a

antiacutetese como sendo na verdade uma oposiccedilatildeo Das oito proposiccedilotildees

Aristoacuteteles toma quatro Essas proposiccedilotildees satildeo todas diversas portanto natildeo

coincidem horizontalmente nem na diagonal mas soacute a quantificaccedilatildeo Desta

maneira Aristoacuteteles enfatiza o proacuteprio objeto como antiacutetese Aquelas que usam

para o nome o natildeo homem96

96 Another feature of this passage that supports the aspect theory concerns the word order

of the examples The fundamental form that Aristotle give has the form (e)sti a)nqrwpoj)

(lsquo (there) is a manrsquo)

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 109)

Christof Rapp has argued that 19 b21-2 should be read as stating that lsquoisrsquo when it is ldquoa

thirdrdquo should be taken not in isolation as a name or verb but as combining with the name or

verb In this way we keep to a bipartite strucuture even in a statement of tertium adiacens

That is lsquoisrsquocombines with the new predicate lsquoPrsquo to form the verb So a statement fo tertium

adiacens retains the bipartite strucuture Still why does Aristotle call the lsquoisrsquo the third

especially since it was one of the two elements in a statement of secundum adiacens

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 109)

Aristotle constructs squares of opposition for the various types of a simple categorical

propositions in accordance with these types of negation and his doctrines about them both

in On interpretation 10 and in the cross referenced Prior Analytics I46 Aristotle gives

squares of oppositions for types of statements with both the tripartite and bipartite linguistic

structures For tripartite statements he gives squares for indefinite as inlsquo (a) man is justrsquo

for universal as in lsquoevery man is justrsquo for the indefinite having an indefinite name as

subject as in lsquonot man is justrsquo and for the indefinite having a metathetic predicate

complement as in lsquoa man is not justrsquo He also mentions private predicates as in lsquoa man is

300

)Ef o(swn de to e)sti mh a(rmottei oi(=on e)pi tou= u(giainein kai

badizein e)pi toutwn to au)to poiei= ou(tw tiqemena w(j a)n ei) to e)sti

proshpteto oi(=on u(giainei pa=j a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j a)nqrwpoj

u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei pa=j ou)k a)nqrwpoj ou) gar

e)sti to ou) pa=j a)nqrwpoj lekteon a)lla to ou) thn a)pofasin tw=|

a)nqrwpoj prosqeteon to gar pa=j ou) to kaqolou shmainei a)ll o(ti

kaqolou dh=lon de e)k tou=de u(giainei a)nqrwpoj-ou)c u(giainei

a)nqrwpoj u(giainei ou)k a)nqrwpoj-ou)c u(giainei ou)k a)nqrwpoj tau=ta

gar e)keinwn diaferei tw=| mh kaqolou w(ste to pa=j h) mhdeij ou)den

a)llo prosshmainei h) o(ti kaqolou tou= o)nomatoj katafhsin h)

a)pofhsin ta ou)=n a)lla ta au)ta dei= prostiqenai

E sobre quantos por exemplo o eacute natildeo harmoniza tal como sobre ter

sauacutede e andar sobre esses o mesmo faz assim as coisas que estatildeo postas

como se o eacute fosse atribuido Tal como todo homem tem sauacutede natildeo tem sauacutede

todo homem tem sauacutede todo natildeo homem natildeo tem sauacutede todo natildeo homem

pois o que deve ser dito natildeo eacute natildeo todo homem mas o natildeo eacute que deve ser

acrescentado agrave negaccedilatildeo para o homem Pois o todo natildeo significa de modo

unjustrsquo For bipartite statements he gives squares for the universal as in lsquoevery man healsrsquo

and for the indefinite as in lsquo(a) man healsrsquo

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 223)

301

universal mas o que de modo universal E eacute evidente a partir disto o homem

tem sauacutede o homem natildeo tem sauacutede tem sauacutede natildeo homem natildeo tem sauacutede

natildeo homem pois essas diferem daqueles para algo natildeo de modo universal

Como todo ou nenhum acrescenta outro significado em nada ou que eacute de

modo universal do nome afirma ou nega as outras mesmas eacute preciso

acrescentar

(Peri (Ermeneiaj-20 a3)

Aristoacuteteles estabelece que nas proposiccedilotildees que natildeo satildeo harmocircnicas com o ldquoeacuterdquo

ou seja estas tecircm na verdade o mesmo sentido que eacute estabelecido pelo ter

Assim ter sauacutede natildeo se pode utilizar o verbo ser mas o significado do ldquoeacuterdquo o

mesmo do tem O que altera a proposiccedilatildeo eacute o natildeo que se acrescenta ao

predicado ou ao verbo sendo portanto afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo ou afirmaccedilatildeo e

afirmaccedilatildeo que se acrescenta a negaccedilatildeo do predicado Desse modo das que satildeo

afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo os conteuacutedos natildeo satildeo de modo universal mas somente

sendo da maneira que eacute de modo universal pois satildeo afirmaccedilatildeo e negaccedilatildeo O

todo dessas proposiccedilotildees natildeo significa o eacute de modo universal portanto ele natildeo

pode estabelecer o universal como universal mas somente o universal junto ao

de modo universal Assim todo homem tem sauacutede quer dizer eacute saudaacutevel todo

homem natildeo tem sauacutede todo homem natildeo eacute saudaacutevel todo homem Agora nas

proposiccedilotildees como tem sauacutede todo natildeo homem eacute saudaacutevel todo natildeo homem

natildeo tem sauacutede todo natildeo homem natildeo eacute saudaacutevel todo natildeo homem diferem das

uacuteltimas pois satildeo contraacuterias Portanto o natildeo natildeo foi acrescentado como

negaccedilatildeo ao verbo mas a negaccedilatildeo do predicado Assim eacute saudaacutevel todo natildeo-

homem e eacute natildeo-saudaacutevel todo natildeo-homem natildeo negam a expressatildeo na sua

totalidade mas satildeo afirmaccedilotildees que negam o predicado e portanto satildeo o

universal sobre o universal As expressotildees utilizadas por Aristoacuteteles satildeo

302

1)Equivalentes a um predicado privativo (contraacuterias) 2)equivalentes a um

predicado como segundo adiacens (contraditoacuterias) 3) equivalentes a verbos

indefinidos

)Epei d e)nantia a)pofasij e)sti th=| a(pan e)sti zw=|on dikaion h(

shmainousa o(ti ou)den e)sti zw=|on dikaion au(=tai men faneron o(ti

ou)depote e)sontai ou)te a)lhqei=j a(ma ou)te e)pi tou= au)tou= ai( de

a)ntikeimenai tautaij e)sontai pote oi(=on ou) pa=n zw=|on dikaion kai

e)sti ti zw=|on dikaion a)kolouqou=si d au(=tai th=| men pa=j e)stin

a)nqrwpoj ou) dikaioj h( ou)deij e)stin a)nqrwpoj dikaioj th=| de e)sti

tij dikaioj a)nqrwpoj h( a)ntikeimenh o(ti ou) pa=j e)stin a)nqrwpoj ou)

dikaioj a)nagkh gar ei)=nai tina faneron de o(ti kai e)pi men tw=n kaq

e(kaston ei) a)lhqej e)rwthqenta a)pofh=sai o(ti kai katafh=sai a)lhqej

oi(=on a)=ra ge Swkrathj sofoj ou) Swkrathj a)ra ou) sofoj e)pi de tw=n

kaqolou ou)k a)lhqhj h( o(moiwj legomenh a)lhqhj de h( a)pofasij oi(=on

a)=ra ge pa=j a)nqrwpoj sofoj ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj ou) sofoj tou=to

gar yeu=doj a)lla to ou) pa=j a)ra a)nqrwpoj sofoj a)lhqej au(th de

e)stin h( a)ntikeimenh e)keinh de h( e)nantia

E uma vez que a negaccedilatildeo eacute contraacuteria para todo animal eacute justo o que

indica que nenhum animal eacute justo essas satildeo evidentes que jamais seratildeo nem

verdade ao mesmo tempo nem sobre a mesma e as opostas dessas seratildeo certa

vez por exemplo natildeo todo animal eacute justo e algum animal eacute justo E essas

acompanham para por um lado todo homem natildeo eacute justo o contraacuterio nenhum

303

homem eacute justo e para outro eacute possiacutevel algum homem justo a oposiccedilatildeo que

natildeo todo homem natildeo eacute justo pois eacute necessidade ser alguma coisa Eacute evidente

que tambeacutem sobre as coisas segundo o singular se a verdade negar tendo

sido perguntado que tambeacutem afirmar a verdade tal como portanto pelo

menos seraacute que Soacutecrates eacute saacutebio Natildeo Portanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio Sobre

as coisas de modo universal o que eacute dito de modo semelhante natildeo eacute verdade e

a negaccedilatildeo tal como a verdade seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio

Natildeo logo todo homem natildeo eacute saacutebio pois essa eacute falsa mas a coisa verdadeira

portanto natildeo todo homem eacute saacutebio e essa eacute a oposta e aquela a contraacuteria

(Peri (Ermeneiaj-20 a 16)

Aristoacuteteles indica que a negaccedilatildeo contraacuteria a todo animal eacute justomdash

nenhum animal eacute justo natildeo satildeo ao mesmo tempo verdades nem seratildeo sobre a

mesma coisa mas as opostas podem ser certa vez na medida que natildeo todo

animal eacute justomdashalgum animal eacute justo E para essas acompanham todo homem

natildeo eacute justomdashnenhum homem eacute justo a contraacuteria e por outro lado a oposta

natildeo todo homem eacute justo que natildeo todo homem natildeo eacute justo Eacute necessidade que

seja para alguma coisa

Aristoacuteteles passa a investigar os enunciados singulares e universais

Assim os singulares

Seraacute que Soacutecrates eacute saacutebiomdashNatildeomdashPortanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio

E para as coisas de modo universal

Seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio NatildeomdashPortanto todo homem

304

natildeo eacute saacutebio

E para as coisas singulares a negaccedilatildeo eacute verdadeira jaacute para as coisas de

modo universal a conclusatildeo eacute falsa porque todo o homem natildeo eacute saacutebio mas

sim natildeo todo homem eacute saacutebio sendo a primeira contraacuteria e a segunda oposta

Aristoacuteteles jaacute havia afirmado antes que 20a12 que o todo natildeo acrescenta nada

de significaccedilatildeo com exceccedilatildeo da negaccedilatildeo ou afirmaccedilatildeo do nome que eacute

universal

Ai( de kata ta a)orista a)ntikeimenai o)nomata kai r(hmata oi(=on e)pi

tou= mh a)nqrwpoj kai mh dikaioj w(sper a)pofaseij a)neu o)nomatoj

kai r(hmatoj doxaien a)n ei)=nai ou)k ei)si de a)ei gar a)lhqeuein a)nagkh

h) yeudesqai thn a)pofasin o( d ei)pwn ou)k a)nqrwpoj ou)den ma=llon

tou= a)nqrwpoj a)lla kai h(=tton h)lhqeuke ti h) e)yeustai e)an mh ti

prosteqh=| shmainei de to e)sti pa=j ou)k a)nqrwpoj dikaioj ou)demia=|

e)keinwn tau)ton ou)d h( a)ntikeimenh tauth| h( ou)k e)sti pa=j ou)k

a)nqrwpoj dikaioj to de pa=j ou) dikaioj ou)k a)nqrwpoj tw=| ou)deij

dikaioj ou)k a)nqrwpoj tau)ton shmainei

E as opostas segundo os nomes e predicados indeterminados tal como a

respeito do natildeo homem e natildeo justo como precisamente as negaccedilotildees

pareceriam ser sem nome e predicado e natildeo satildeo pois sempre eacute necessidade

ser verdadeiro ou falso agrave negaccedilatildeo e o que tendo dito natildeo homem nada mais

do homem mas tambeacutem algo menos falou a verdade ou mentiu se natildeo

305

acrescentar algo E significa eacute todo natildeo homem justo a mesma daqueles para

nenhum a oposta em nada para essa eacute a oposta natildeo eacute todo natildeo homem justo

e todo natildeo justo natildeo homem para algueacutem significa a mesma nenhum justo natildeo

homem

(Peri (Ermeneiaj-20 a 30)

Expressotildees negativas que consistem em um nome indefinido tal como natildeo

homem e natildeo justo tecircm a aparecircncia de natildeo necessitar de um nome ou

predicado no senso proacuteprio das palavras Mas eacute apenas aparecircncia Para existir

uma negaccedilatildeo eacute preciso que elas sejam verdadeiras ou falsas ou seja

contraditoacuterias E as expressotildees natildeo homem e natildeo justo se nada mais for

acrescentado natildeo estatildeo mais proacuteximas de um enunciado falso ou verdadeiro

mas mais longe do que aquele que usa a expressatildeo homem

Metatiqemena de ta o)nomata kai ta r(hmata tau)ton shmainei oi(=on

e)sti leukoj a)nqrwpoj-e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) gar mh tou=to e)stin

tou= au)tou= pleiouj e)sontai a)pofaseij a)ll e)dedeikto o(ti mia mia=j

tou= men gar e)sti leukoj a)nqrwpoj a)pofasij to ou)k e)sti leukoj

a)nqrwpoj tou= de e)stin a)nqrwpoj leukoj ei) mh h( au)th e)sti th=| e)sti

leukoj a)nqrwpoj e)stai a)pofasij h)toi to ou)k e)stin ou)k a)nqrwpoj

leukoj h) to ou)k e)stin a)nqrwpoj leukoj a)ll h( e(tera men e)stin

a)pofasij tou= e)stin ou)k a)nqrwpoj leukoj h( e(tera de tou= e)sti leukoj

a)nqrwpoj w(ste e)sontai duo mia=j o(ti men ou)=n metatiqemenou tou=

o)nomatoj kai tou= r(hmatoj h( au)th gignetai katafasij kai a)pofasij

dh=lon to de e(n kata pollw=n h) polla kaq e(noj katafanai h)

306

a)pofanai e)an mh e(n ti h)=| to e)k tw=n pollw=n sugkeimenon ou)k e)sti

katafasij mia ou)de a)pofasij legw de e(n ou)k e)an o)noma e(n h)=|

keimenon mh h)=| de e(n ti e)x e)keinwn oi(=on o( a)nqrwpoj i)swj e)sti kai

zw=|on kai dipoun kai h(meron a)lla kai e(n ti gignetai e)k toutwn e)k de

tou= leukou= kai tou= a)nqrwpou kai tou= badizein ou)c e(n w(ste ou)t e)an

e(n ti kata toutwn katafhsh| tij mia katafasij a)lla fwnh men mia

kata- faseij de pollai ou)t e)an kaq e(noj tau=ta a)ll o(moiwj

pollai ei) ou)=n h( e)rwthsij h( dialektikh a)pokrisewj e)stin ai)thsij h)

th=j protasewj h) qaterou moriou th=j a)ntifasewj h( de protasij

a)ntifasewj mia=j morion ou)k a)n ei)h mia a)pokrisij proj tau=ta ou)de

gar h( e)rwthsij mia ou)d a)n h)=| a)lhqhj ei)rhtai de e)n toi=j Topikoi=j

peri au)tw=n a(ma de dh=lon o(ti ou)de to ti e)stin e)rwthsij e)sti

dialektikh dei= gar dedosqai e)k th=j e)rwthsewj e(lesqai o(poteron

bouletai th=j a)ntifasewj morion a)pofhnasqai a)lla dei= ton

e)rwtw=nta prosdiorisai poteron tode e)stin o( a)nqrwpoj h) ou) tou=to

E os nomes e os predicados as coisas que satildeo trocadas significam a

mesma coisa tal como eacute possiacutevel um homem branco eacute possiacutevel um branco

homem pois se natildeo eacute isso dela existiratildeo mais negaccedilotildees mas tinha sido

indicado que um de um Pois de um eacute possiacutevel um branco homem a negaccedilatildeo

natildeo eacute possiacutevel um branco homem e do eacute possiacutevel um homem branco se natildeo eacute

a mesma negaccedilatildeo para eacute possiacutevel um homem branco Seraacute negaccedilatildeo

certamente natildeo eacute possiacutevel natildeo homem branco ou natildeo eacute possiacutevel homem

branco Mas uma outra negaccedilatildeo por um lado eacute negaccedilatildeo do natildeo eacute possiacutevel

307

homem branco e a negaccedilatildeo outra por outro lado do eacute possiacutevel um branco

homem de maneira que haveratildeo de ser dois uns Eacute evidente que transportante

o nome e o predicado vem a ser a afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo mesma E o um de

muitas ou muitas coisas eacute o afirmar ou negar de um se natildeo seja um certo um

o fato a partir de muitas o que estaacute jazente junto natildeo eacute possiacutevel uma

afirmaccedilatildeo nem negaccedilatildeo E digo o um se natildeo for o nome um o que jaz e natildeo

seja o um certo um a partir daqueles tal como o homem de modo igual eacute

tambeacutem animal e biacutepede e manso mas tambeacutem uma certa unidade vem a ser a

partir desses e a partir do branco e do homem e do andar natildeo eacute um De

maneira que nem que algueacutem uma afirmaccedilatildeo afirme uma certa unidade de

muitas mas uma voz por um lado e por outro muitas afirmaccedilotildees nem se

essas coisas de um mas de modo semelhante muitas Se afinal o ato de

perguntar a dialeacutetica do ato de responder eacute o ato de pedir ou da proposiccedilatildeo

ou de outra parte da contradiccedilatildeo e a afirmaccedilatildeo eacute parte de uma certa

contradiccedilatildeo natildeo seria um ato de responder em relaccedilatildeo a essas coisas pois

nem seria uma questatildeo nem a verdade E foi dito nos Toacutepicos a respeito

deles Ao mesmo tempo eacute evidente que nem o que eacute ato de questionar eacute

dialeacutetico Pois eacute preciso ser dado a partir do ato de questionar ser tomado

qualquer um dos dois que quer declarar uma parte da contradiccedilatildeo Mas eacute

preciso definir ao que pergunta qual dos dois eacute este o homem ou natildeo esse

(Peri (Ermeneiaj-20 b1)

Esta passagem comeccedila com um problema de linguagem Aristoacuteteles se refere agrave

troca do nome com o predicado Mas o nome de maneira clara eacute o homem

mas qual eacute o predicado na frase Branco Na verdade da mesma maneira que

o filoacutesofo afirma que existem nomes anocircnimos tambeacutem poderiacuteamos falar

sobre verbos anocircnimos dessa maneira parece o elemento lsquobrancorsquo ter uma

308

significaccedilatildeo atributiva temporal

Aristoacuteteles reafirma a unidade espaccedilo-temporal como a que eacute tambeacutem a

unidade em relaccedilatildeo a uma uacutenica afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo de uma proposiccedilatildeo

Para cada afirmaccedilatildeo estabelece somente uma negaccedilatildeo Pois que se fossem

vaacuterias haveria tambeacutem vaacuterias unidades de espaccedilo e tempo Deste modo

Eacute possiacutevel um homem brancomdashNatildeo eacute possiacutevel um homem branco

E do eacute um branco homem eacute a mesma do eacute um homem branco

Pois que foram apenas trocados os elementos Pois os elementos que se

transportam natildeo transportam outra unidade que a do espaccedilo e tempo E as

negaccedilotildees respectivamente natildeo eacute natildeo homem branco ou natildeo eacute homem branco

Aristoacuteteles reafirma que a fantasia raciocinativa enquanto unidade eacute unidade

de muitos da fantasia sensiacutevel E o processo de comparaccedilatildeo eacute certamente o

que distingue os animais dos que natildeo satildeo animais O que estaacute jazente junto se

opotildee tanto ao processo por natureza quanto ao processo de convenccedilatildeo Eacute a

condiccedilatildeo para que haja tanto afirmaccedilatildeo como negaccedilatildeo Eacute o um articulado de

muitos E o natildeo articulado natildeo eacute um de muitos portanto natildeo pode nem

afirmar nem negar Portanto o ato de perguntar que eacute o ato de responder ou de

pedir a partir da contradiccedilatildeo deve ser dirigido a uma certa questatildeo se eacute o

homem ou natildeo eacute o homem Assim de uma parte da contradiccedilatildeo se estabelece

a afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo

)Epei de ta men kathgorei=tai suntiqemena w(j e(n to pa=n

309

kathgorhma tw=n cwrij kathgoroumenwn ta de ou) tij h( diafora

kata gar tou= a)nqrwpou a)lhqej ei)pei=n kai cwrij zw=|on kai cwrij

dipoun kai w(j e(n kai a)nqrwpon kai leukon kai tau=q w(j e(n a)ll

ou)ci ei) skuteuj kai a)gaqoj kai skuteuj a)gaqoj ei) gar o(ti

e(kateron kai to sunamfw polla kai a)topa e)stai kata gar tou=

a)nqrwpou kai to a)nqrwpoj a)lhqej kai to leukon w(ste kai to a(pan

palin ei) to leukon kai to a(pan w(ste e)stai a)nqrwpoj leukoj leukoj

kai tou=to ei)j a)peiron kai palin mousikoj leukoj badizwn kai tau=ta

pollakij peplegmena e)ti ei) o( Swkrathj Swkrathj kai a)nqrwpoj

kai Swkrathj a)nqrwpoj kai ei) a)nqrwpoj kai dipouj kai a)nqrwpoj

dipouj

E uma vez que uns combinados satildeo predicados de modo que uma

unidade eacute todo predicamento dos que satildeo predicados fora e outros

combinados natildeo o que eacute a diferenccedila Pois dizer a coisa verdadeira do

homem tanto fora o animal como fora o biacutepede e como uno tanto homem

como branco e isso como unidade mas natildeo se sapateiro e bom tambeacutem

sapateiro bom Pois se que cada um dos dois tambeacutem ambos ao mesmo

tempo seratildeo tambeacutem muitas estranhezas Pois do homem tanto o verdadeiro

homem como o branco como tambeacutem o todo de novo se o branco e o todo

como seraacute o homem branco branco e isso em direccedilatildeo ao indeterminado e de

novo muacutesico branco o que anda e essas muitas coisas misturadas Ainda se

Soacutecrates tambeacutem homem tambeacutem Soacutecrates homem e se homem e biacutepede

tambeacutem homem biacutepede

(Peri (Ermeneiaj-20b31)

310

Aristoacuteteles divide em dois os predicados combinados (kathgorhma)97

1) os que satildeo unidade de todos os predicados fora 2) Os que satildeo combinados

mas natildeo satildeo unidades Aristoacuteteles exemplifica

1)Em relaccedilatildeo agrave verdade pode se dizer homem tanto separado do animal

como separado do biacutepede da mesma maneira como homem e branco

Portanto aqui para as afirmaccedilotildees soacute haacute uma negaccedilatildeo

2) Em relaccedilatildeo agrave verdade natildeo se pode dizer se homem sapateiro e bom

como tambeacutem homem eacute sapateiro bom como uma unidade A negaccedilatildeo

utilizada por Aristoacuteteles nesta passagem eacute ou)xi que segundo Smith98

designa uma ecircnfase maior do que a negaccedilatildeo ou)

Qual eacute a diferenccedila A diferenccedila eacute que sendo cada uma das duas natildeo

necessariamente haveratildeo de ser ao mesmo tempo pois se assim fosse

sapateiro seria bom e homem sapateiro bom e homem homem sapateiro bom

e ao infinito Portanto Aristoacuteteles estaacute procurando as condiccedilotildees necessaacuterias

para um enunciado ser bem construiacutedo ou inteligiacutevel ou seja na expressatildeo

que ele proacuteprio utiliza (ou)k a)topon)

97 Im propositionalen Gehalt (in seiner Grundform) wird nun ein Begriff praumldikativ auf ein

reales Seindes bezogen Insofern der Begriff von der Substanz praumldiziert wird bildet er ein

logisches ldquoPraumldikatrdquo (kathgorema)

No conteuacutedo proposicional (em sua forma fundamental) estaacute se relacionando entatildeo um

conceito predicativo com um ente real Porquanto o conceito de substacircncia torna-se

predicado ele constroacutei um predicado loacutegico (kathgorema)

(Hafemann- Aristotelesrsquo Transzendentaler Realismus- p74)

98 Smith Greek Grammar paacutegina 608 nota 2688 b

311

(Oti men ou)=n ei) tij a(plw=j qhsei taj sumplokaj gignesqai polla

sumbainei legein a)topa dh=lon o(pwj de qeteon legomen nu=n tw=n dh

kathgoroumenwn kai e)f oi(=j kathgorei=sqai sumbainei o(sa men

legetai kata sumbebhkoj h) kata tou= au)tou= h) qateron kata qaterou

tau=ta ou)k e)stai e(n oi(=on a)nqrwpoj leukoj e)sti kai mousikoj a)ll

ou)c e(n to leukon kai to mousikon sumbebhkota gar a)mfw tw=| au)tw=|

ou)d ei) to leukon mousikon a)lhqej ei)pei=n o(mwj ou)k e)stai to

mousikon leukon e(n ti kata sumbebhkoj gar to mousikon leukon

w(ste ou)k e)stai to leukon mousikon dio ou)d o( skuteuj a(plw=j a)gaqoj

a)lla zw=|on dipoun ou) gar kata sumbebhkoj e)ti ou)d o(sa e)nuparcei e)n

tw=| e(terw| dio ou)te to leukon pollakij ou)te o( a)nqrwpoj a)nqrwpoj

zw=|on h) dipoun e)nuparcei gar e)n tw=| a)nqrwpw| to dipoun kai to zw=|on

a)lhqej d e)stin ei)pei=n kata tou= tinoj kai a(plw=j oi(=on ton tina

a)nqrwpon a)nqrwpon h) ton tina leukon a)nqrwpon leukon ou)k a)ei de

a)ll o(tan men e)n tw=| proskeimenw| tw=n a)ntikeimenwn ti e)nuparch| oi(=j

e(petai a)ntifasij ou)k a)lhqej a)lla yeu=doj -oi(=on ton teqnew=ta

a)nqrwpon a)nqrwpon ei)pei=n- o(tan de mh e)nuparch| a)lhqej h) o(tan

men e)nuparch| a)ei ou)k a)lhqej o(tan de mh e)nuparch| ou)k a)ei a)lhqej

w(sper (Omhroj e)sti ti oi(=on poihthj a)=r ou)=n kai e)stin h) ou) kata

sumbebhkoj gar kathgorei=tai to e)stin tou= (Omhrou o(ti gar poihthj

e)stin a)ll ou) kaq au(to kathgorei=tai kata tou= (Omhrou to e)stin

312

w(st e)n o(saij kathgoriaij mhte e)nantiothj e)nestin e)an logoi a)nt

o)nomatwn legwntai kai kaq au(ta kathgorh=tai kai mh kata

sumbebhkoj e)pi toutwn to ti kai a(plw=j a)lhqej e)stai ei)pei=n to de

mh o)n o(ti doxaston ou)k a)lhqej ei)pei=n o)n ti doxa gar au)tou= ou)k

e)stin o(ti e)stin a)ll o(ti ou)k e)stin

Eacute evidente que afinal muitas estranhezas andam junto ao dizer se

algueacutem de modo simples haveraacute de colocar as ligaccedilotildees que vem a ser E noacutes

dizemos agora como deve ser posto De fato das coisas que satildeo predicadas

tambeacutem sobre aquelas o predicar anda junto quantas satildeo ditas segundo o

ocorrido99 ou do mesmo ou o outro do outro essas natildeo seratildeo unas tal como

homem branco eacute tambeacutem muacutesico mas natildeo una o branco e o muacutesico Pois lhes

satildeo por acidente ambas Nem se dizer o muacutesico branco eacute verdadeiro contudo

natildeo seraacute o muacutesico branco algo uno Pois segundo o acidente o branco muacutesico

assim natildeo seraacute o muacutesico branco Por isso nem o sapateiro bom de modo

simples mas animal biacutepede Pois natildeo por acidente Ainda nem quantos

subsistem no outro por isso nem muitas vezes o branco nem o homem homem

animal ou biacutepede pois subsiste no homem o biacutepede e o animal E eacute

verdadeiro dizer de algo e de modo simples tal como o homem eacute algum

homem ou branco algum homem branco e natildeo sempre mas quando no que

insiste das oposiccedilotildees algo subsiste dentro para os quais acompanha a

99 Rather Aristotle is saying that what is per accidens does not exist in its own right but is

an accident of what exists in its own right We have seen Plato and Aristotle making this

point repeatedly in discussions of not-being of Parmenides

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- p 69)

313

contradiccedilatildeo mas natildeo a verdade mas falsidade tal como dizer o homem

morto eacute homem e quando natildeo subsiste dentro verdade Ou quando subsiste

dentro sempre natildeo eacute verdade e quando natildeo subsiste dentro natildeo sempre a

verdade como precisamente Homero eacute algo tal como poeta Seraacute que

tambeacutem eacute possiacutevel ou natildeo Pois por acidente eacute predicado o ldquoeacuterdquo de Homero

pois que eacute poeta mas natildeo por si mesmo eacute predicado o ldquoeacuterdquo de Homero De

maneira que quantos predicados nem estaacute presente um contraacuterio se as

palavras satildeo ditas em lugar dos nomes e satildeo predicadas por elas mesmas e

natildeo por acidente sobre essas o que tambeacutem de modo simples seraacute dizer a

verdade E o que natildeo eacute que eacute opinaacutevel natildeo o que eacute verdade dizer algo Pois

opiniatildeo dela natildeo eacute que eacute mas o que natildeo eacute

(Peri (Ermeneiaj-21a5)

Na Metafiacutesica 1017 a22-31 Aristoacuteteles explicita o que eacute por si (kaqrsquo

au(to)

καθ αὑτὰ δὲ εἶναι λέγεται ὅσαπερ σηmicroαίνει τὰ σχήmicroατα τῆς κατηγορίαςmiddot

ὁσαχῶς γὰρ λέγεται τοσαυταχῶς τὸ εἶναι σηmicroαίνει ἐπεὶ οὖν τῶν

κατηγορουmicroένων τὰ microὲν τί ἐστι σηmicroαίνει τὰ δὲ ποιόν τὰ δὲ ποσόν τὰ δὲ

πρός τι τὰ δὲ ποιεῖν ἢ πάσχειν τὰ δὲ πού τὰ δὲ ποτέ ἑκάστῳ τούτων τὸ

εἶναι ταὐτὸ σηmicroαίνειmiddot οὐθὲν γὰρ διαφέρει τὸ ἄνθρωπος ὑγιαίνων ἐστὶν ἢ τὸ

ἄνθρωπος ὑγιαίνει οὐδὲ τὸ ἄνθρωπος βαδίζων ἐστὶν ἢ τέmicroνων τοα

ἄνθρωπος βαδίζει ἢ τέmicroνει ὁmicroοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων

E por si mesmo eacute dito ser quantas precisamente significam os bens das

categorias pois tanto frequumlentemente eacute dito tantos quantos significam o ser

Uma vez que afinal dos que satildeo predicados uns significam o que eacute e outros

314

quanto e outros quais e outros relaccedilatildeo e outros fazer ou ser afecccedilionado e

outros onde e outros quando para cada um desses o ser significa o mesmo

Pois em nada difere lsquoo homem eacute saudaacutevel do homem tem sauacutede e natildeo o

homem estaacute caminhando ou cortando do homem caminha ou corta e de modo

semelhante tambeacutem sobre as outras coisas

Assim Aristoacuteteles passa a analizar alguns enunciados que natildeo satildeo aceitos

como bem formados A esses Aristoacuteteles nega a sua construccedilatildeo por que uns

estatildeo dentro dos outros Aristoacuteteles comunga do ponto de vista que se as

ligaccedilotildees satildeo um vir a ser e se forem colocadas de modo simples haveraacute

muitas estranhezas De modo simples significa sem precisar de outra

qualificaccedilatildeo Aristoacuteteles entatildeo passa a dizer como eacute possiacutevel esse vir a ser

Assim estas natildeo seratildeo unas se natildeo tiverem o mesmo sujeito como

predicaccedilotildees portanto Aristoacuteteles natildeo permite que um dos ocorridos venha a

ser do sujeito essencial e o outro acidente do acidente por exemplo

O homem branco tambeacutem eacute muacutesico

O muacutesico branco eacute verdadeiro

O homem eacute um sapateiro bom

Pois que branco e muacutesico satildeo ocorridos Tambeacutem o muacutesico branco natildeo seraacute

uno pois que satildeo ocorridos e desta forma natildeo seraacute branco muacutesico Desta

forma sapateiro bom relativo a um homem tambeacutem natildeo pode ser combinado

de maneira simples pois da mesma forma natildeo pode haver um predicado

essencial e outro predicado do predicado Mas de outra forma ocorre no

enunciado em que o homem estaacute ligado a animal biacutepede Tambeacutem natildeo seraacute

315

liacutecito formar uma unidade de algum que subsiste no outro quer dizer predicar

o branco com homem branco ou o predicar o homem com o homem animal

ou biacutepede mas seraacute liacutecito e portanto uno dizer o homem eacute algum homem ou

algum branco eacute homem branco Eacute evidente que natildeo seraacute liacutecito quando forem

oposiccedilotildees e acompanhar em contrariedades por exemplo

Um homem morto eacute homem

Desta forma seraacute falsa e natildeo verdadeira E sendo verdadeira seraacute o predicado

que natildeo subsiste o sujeito pois Aristoacuteteles tambeacutem pontua que quando o

predicado subsiste para o sujeito seraacute sempre falsa mas quando subsiste nem

sempre verdadeira tal como

Homero eacute algo tal como um poeta

A predicaccedilatildeo eacute feita de maneira acidental e natildeo por si mesma O verbo ldquoeacuterdquo eacute

aqui ligado a Homero somente incidentalmente Portanto somente adjetivos

derivados de modo parocircnimo de expressotildees em categorias natildeo essenciais

podem formar enunciados construiacutedos corretamente Eacute evidente que aqui

Aristoacuteteles trata daquilo que nas Categorias foi dito como sendo do sujeito

mas natildeo estaacute no sujeito100

100 Thus I offer this text in particular this use of lsquothat which isrsquo (to o)n) as a piece of

evidence that Aristotle holds the aspect theory of predication For first Aristotle takes an

affirmation of accidental predication like lsquoman is musicalrsquoto assert that its logical subjects

exists and has the accident or accidents predicated of it Second an affirmation of being

per se without further qualification asserts the real existence of the subject Again let me

emphasize that being per accidens differs from the being of accidens and from accidental

316

Toutwn de diwrismenwn skepteon o(pwj e)cousin ai( a)pofaseij kai

katafaseij proj a)llhlaj ai( tou= dunaton ei)=nai kai mh dunaton kai

e)ndecomenon kai mh e)ndecomenon kai peri tou= a)dunatou te kai

a)nagkaiou e)cei gar a)poriaj tinaj ei) gar tw=n sumplekomenwn au(=tai

a)llhlaij a)ntikeintai ai( a)ntifaseij o(sai kata to ei)=nai kai mh

ei)=nai tattontai oi(=on tou= ei)=nai a)nqrwpon a)pofasij to mh ei)=nai

a)nqrwpon ou) to ei)=nai mh a)nqrwpon kai tou= ei)=nai leukon a)nqrwpon

to mh ei)=nai leukon a)nqrwpon a)ll ou) to ei)=nai mh leukon a)nqrwpon

ei) gar kata pantoj h( katafasij h) h( a)pofasij to xulon e)stai

a)lhqej ei)pei=n ei)=nai mh leukon a)nqrwpon ei) de ou(twj kai o(soij to

ei)=nai mh prostiqetai to au)to poihsei to a)nti tou= ei)=nai legomenon

oi(=on tou= a)nqrwpoj badizei ou) to ou)k a)n-qrwpoj badizei a)pofasij

a)lla to ou) badizei a)nqrwpoj ou)den gar diaferei ei)pei=n a)nqrwpon

badizein h) a)nqrwpon badizonta ei)=nai- w(ste ei) ou(tw pantacou= kai

tou= dunaton ei)=nai a)pofasij to dunaton mh ei)=nai a)ll ou) to mh

dunaton ei)=nai dokei= de to au)to dunasqai kai ei)=nai kai mh ei)=nai pa=n

gar to dunaton temnesqai h) badizein kai mh badizein kai mh

temnesqai dunaton logoj d o(ti a(pan to ou(tw dunaton ou)k a)ei

predication Moreover I shall claim Aristotle uses this sense of lsquobeing per accidensrsquoin

naming the fallacy of ldquoaccidentrdquo and in his notion of accidental being for which there is no

science of being qua being as well as in On Interpretation 11

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 70)

317

e)nergei= w(ste u(parxei au)tw=| kai h( a)pofasij dunatai gar kai mh

badizein to badistikon kai mh o(ra=sqai to o(raton a)lla mhn

a)dunaton kata tou= au)tou= a)lhqeuesqai taj a)ntikeimenaj faseij ou)k

a)ra au(th a)pofasij sumbainei gar e)k toutwn h) to au)to fanai kai

a)pofanai a(ma kata tou= au)tou= h) mh kata to ei)=nai kai mh ei)=nai ta

prostiqemena gignesqai faseij kai a)pofaseij ei) ou)=n e)kei=no

a)dunaton tou=t a)n ei)h ai(reton e)stin a)ra a)pofasij tou= dunaton

ei)=nai to mh dunaton ei)=nai o( d au)toj logoj kai peri tou= e)ndecomenon

ei)=nai kai gar toutou a)pofasij to mh e)ndecomenon ei)=nai kai e)pi tw=n

a)llwn de o(moiotropwj oi(=on a)nagkaiou te kai a)dunatou gignetai gar

w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai mh ei)=nai prosqeseij ta d

u(pokeimena pragmata to men leukon to de a)nqrwpoj ou(twj e)ntau=qa

to men ei)=nai w(j u(pokeimenon gignetai to de dunasqai kai

e)ndecesqai prosqeseij diorizousai w(sper e)p e)keinwn to ei)=nai kai

mh ei)=nai to a)lhqej o(moiwj au(=tai e)pi tou= ei)=nai dunaton kai ei)=nai ou)

dunaton

Tou= de dunaton mh ei)=nai a)pofasij to ou) dunaton mh ei)=nai dio kai

a)kolouqei=n a)n doxaien a)llhlaij ai( dunaton ei)=nai --dunaton mh

ei)=nai to gar au)to dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ou) gar a)ntifaseij

a)llhlwn ai( toiau=tai a)lla to dunaton ei)=nai kai mh dunaton ei)=nai

ou)depote a(ma a)ntikeintai gar ou)de ge to dunaton mh ei)=nai kai ou)

dunaton mh ei)=nai ou)depote a(ma o(moiwj de kai tou= a)nagkai=on ei)=nai

a)pofasij ou) to a)nagkai=on mh ei)=nai a)lla to mh a)nagkai=on ei)=nai tou=

318

de a)nagkai=on mh ei)=nai to mh a)nagkai=on mh ei)=nai kai tou= a)dunaton

ei)=nai ou) to a)dunaton mh ei)=nai a)lla to mh a)dunaton ei)=nai tou= de

a)dunaton mh ei)=nai to ou)k a)dunaton mh ei)=nai -kai kaqolou de w(sper

ei)rhtai to men ei)=nai kai mh ei)=nai dei= tiqenai w(j ta u(pokeimena

katafasin de kai a)pofasin tau=ta poiou=nta proj to ei)=nai kai mh

ei)=nai sunaptein kai tautaj oi)esqai crh ei)=nai taj a)ntikeimenaj

faseij dunaton-ou) dunaton e)ndecomenon-ou)k e)ndecomenon a)dunaton-

ou)k a)dunaton a)nagkai=on-ou)k a)nagkai=on a)lhqej-ou)k a)lhqej

E devem-se examinar dessas que estatildeo delimitadas como as negaccedilotildees e

afirmaccedilotildees satildeo umas com as outras as do ser possiacutevel e do natildeo possiacutevel e do

eventual e o natildeo eventual e a respeito do privado de possibilidade e do

necessaacuterio Pois haacute algumas aporias Pois se a partir das combinadas essas

contradiccedilotildees se opotildeem umas agraves outras quantas segundo ser e o natildeo ser se

ordenam tal como a negaccedilatildeo do ser homem eacute o natildeo ser homem e natildeo o ser

natildeo-homem e a negaccedilatildeo do ser homem branco eacute o natildeo ser homem branco

mas natildeo o ser natildeo-homem branco Pois se a afirmaccedilatildeo ou a negaccedilatildeo de

tudo seraacute verdadeiro dizer a madeira ser um homem natildeo-branco E se assim

tambeacutem em quantas o ser natildeo se acrescenta pois faraacute a mesma coisa ou o que

eacute dito em lugar do ser tal como da negaccedilatildeo de homem caminha natildeo o natildeo

homem caminha mas o homem natildeo caminha pois em nada difere dizer o

homem caminha ou o homem eacute o que caminha de maneira que se assim em

toda parte tambeacutem a negaccedilatildeo do ser possiacutevel o natildeo ser possiacutevel mas natildeo o

natildeo possiacutevel ser E parece o mesmo possiacutevel tanto ser como natildeo ser Pois

cada coisa que eacute possiacutevel ser cortado ou caminhar tambeacutem eacute possiacutevel natildeo

caminhar e natildeo ser cortado e o discurso que assim todo o possiacutevel natildeo

319

sempre se ativa de forma que tambeacutem nele subsistiraacute a negaccedilatildeo pois eacute

possiacutevel o que concerne ao caminhar natildeo caminhar e o possiacutevel de ver

tambeacutem natildeo ser visto Mas na verdade eacute privado de possibilidade da mesma

serem verdadeiras as asserccedilotildees opostas Natildeo portanto essa negaccedilatildeo pois

anda junto a partir dessas ou dizer o mesmo e negar ao mesmo tempo dela ou

natildeo em relaccedilatildeo ao ser e natildeo ser as coisas que se acrescentam virem a ser

asserccedilotildees e negaccedilotildees Se afinal aquilo eacute privado de possibilidade isso seria

possiacutevel de escolher Portanto eacute a negaccedilatildeo do possiacutevel ser o natildeo possiacutevel ser

E o mesmo discurso tambeacutem eacute a respeito do eventual pois tambeacutem desse a

negaccedilatildeo eacute natildeo ser eventual E tambeacutem sob os outros do mesmo tipo tal como

do necessaacuterio e do privado de possibilidade Pois vem a ser assim como

precisamente os atos de acrescentar sobre aqueles o ser e o natildeo ser e as

coisas subjazentes por um lado branco e por outro homem assim laacute o ser

vir a ser como sujeito e o ser possiacutevel e ser eventual os que separam os atos

de acrescentar como precisamente sobre aqueles o ser e o natildeo ser a verdade

de modo semelhante essas sobre o ser possiacutevel e o ser natildeo possiacutevel E do eacute

possiacutevel natildeo ser a negaccedilatildeo o natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Por isso tambeacutem pareceria acompanhar uns para os outros as

asserccedilotildees possiacuteveis natildeo ser natildeo possiacutevel natildeo ser Pois eacute possiacutevel mesmo ser

e natildeo ser pois as desses tipos natildeo satildeo as contradiccedilotildees de uns para os outros

Mas possiacutevel ser e natildeo possiacutevel ser jamais ao mesmo tempo Pois satildeo

opostas Pelo menos em nada possiacutevel natildeo ser e natildeo possiacutevel natildeo ser jamais

ao mesmo tempo E de maneira semelhante tambeacutem a negaccedilatildeo do eacute

necessaacuterio ser natildeo eacute eacute necessaacuterio natildeo ser mas o natildeo eacute necessaacuterio ser E do eacute

necessaacuterio natildeo ser o natildeo eacute necessaacuterio natildeo ser E do ser privado de

possibilidade natildeo privado de possibilidade natildeo ser mas natildeo privado de

possibilidade ser E do privado de possibilidade natildeo ser o natildeo privado de

320

possibilidade natildeo ser E de modo universal como precisamente foi dito o ser

e o natildeo ser eacute preciso colocar como as coisas subjazentes e em relaccedilatildeo agrave

afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo conjugar essas coisas que fazem em relaccedilatildeo ao ser e

ao natildeo ser E eacute bom julgar ser essas asserccedilotildees que correspondem eacute possiacutevel

natildeo possiacutevel eventual natildeo eventual privado de possibilidade natildeo privado de

possibilidade necessaacuterio natildeo necessaacuterio verdade natildeo verdade

(Peri (Ermeneiaj-21a34)

Neste trecho Aristoacuteteles sinaliza para algumas dificuldades e realmente a

passagem natildeo eacute das mais faacuteceis de se analisar como diz Hintikka101 A tarefa

aqui eacute analisar as relaccedilotildees entre o eventual o possiacutevel o necessaacuterio e o

privado de possibilidade e as aporias que se formam Aristoacuteteles estabelece as

relaccedilotildees de contradiccedilatildeo entre elas No final da sessatildeo estabelece uma lista das

contradiccedilotildees estabelecidas

Aristoacuteteles chama o homem e o branco de as coisas subjazentes (ta

u(pokeimena pragmata) e une as adiccedilotildees lsquoeacutersquo ou lsquonatildeo eacutersquo Aristoacuteteles nega

que a negaccedilatildeo do ser homem seja ser natildeo homem Pois que a negaccedilatildeo tem de

recair sobre o ser para ser Portanto a negaccedilatildeo de ser homem natildeo ser homem

Como foi dito a negaccedilatildeo contraacuteria deve existir em funccedilatildeo do ser e portanto

tambeacutem ser Ser natildeo homem e ser homem ao mesmo tempo eacute privado de

existir na medida em que alguma coisa eacute e natildeo eacute ao mesmo tempo pois que o

homem eacute negado absolutamente De outra maneira quando o homem natildeo eacute

negado e sim o ser que por sua vez tem que ser natildeo satildeo ao mesmo tempo Da

mesma forma com o exemplo ser homem branco a negaccedilatildeo seraacute natildeo ser

101 Hintikka-Time and Necessity-p41

321

homem branco e natildeo ser natildeo homem branco Pois se natildeo fosse assim seria

possiacutevel dizer a madeira ser um homem natildeo branco e tal enunciado eacute

impossiacutevel Da mesma maneira que no enunciado o homem caminha natildeo pode

ser negado como o natildeo homem caminha e sim o homem natildeo caminha

Aristoacuteteles na verdade coloca no niacutevel de igualdade o homem natildeo caminha e

o homem eacute o que natildeo caminha Assim a negaccedilatildeo no predicado acentua o

predicado com uma outra caracteriacutestica na qual faz parte agrave ligaccedilatildeo com o

sujeito102 dessa forma no verbo ser a negaccedilatildeo eacute uma privaccedilatildeo de predicado

enquanto na outra possibilidade nega o predicativo e eacute uma afirmaccedilatildeo como

por exemplo o triangulo eacute natildeo reto eacute proposiccedilatildeo afirmativa e negaccedilatildeo do

predicativo e o triangulo natildeo eacute reto proposiccedilatildeo negativa do predicado No

primeiro exemplo o triangulo eacute alguma coisa que eacute natildeo reto ou seja uma

afirmaccedilatildeo e no segundo exemplo o triangulo natildeo eacute alguma coisa que seja

reto Assim os que satildeo privativos devem ser ditos daqueles objetos capazes de

receber o atributo correspondente positivo no caso aqui a coisa reta Portanto

os que tecircm a caracteriacutestica privativa natildeo pertencem a todas as coisas mas

somente aos que existem103 Assim tambeacutem no enunciado do ser possiacutevel a 102 Aristotle then seems to have two separate accounts of the metathetic predicate one

where it has an underlying subject and is restricted to what exists the other where it has no

underlying subject and is not restricted to what exists But he shows no indication of

having two accounts

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 220)

103 Metathetic predicates appear to be the same as indefinite names For when the

predicate complement is a noun the metathetic preidicate becomes identical in grammatical

form (in Greek) to the indefinite namehellip Likewise Aristotle describes indefinite names

with a privative espression ldquonon namesrdquo [19b6] Aristotle restricts privatives to what

exists while indefinite names apply to what does not exist as well as to what exists

322

negaccedilatildeo seraacute natildeo ser possiacutevel e natildeo natildeo possiacutevel ser Pois eacute possiacutevel ver e ser

cortado e natildeo possiacutevel ver e ser cortado mas natildeo podem ser verdadeiras as

asserccedilotildees opostas E o mesmo discurso vale tambeacutem para o eventual

Aristoacuteteles estabelece as negaccedilotildees para os campos respectivos do

possiacutevel do eventual do irreal do necessaacuterio e da verdade

Eacute possiacutevel natildeo ser-natildeo possiacutevel natildeo ser

Eacute possiacutevel ser-natildeo eacute possiacutevel ser

Eacute necessaacuterio ser-natildeo eacute necessaacuterio ser

Necessaacuterio natildeo ser-natildeo necessaacuterio natildeo ser

Ser privado de possibilidade-natildeo privado de possibilidade ser

Privado de possibilidade natildeo ser-natildeo privado de possibilidade natildeo ser

Eacute de se destacar que do ser privado de possibilidade a negaccedilatildeo natildeo eacute natildeo ser

privado de possibilidade mas natildeo privado de possibilidade ser

Aristoacuteteles liga o necessaacuterio com o natildeo privado de possibilidade no Peri

(Ermeneiaj 22a9104

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 219) So metathetic predicates are not indefinite names Rather they are qualifying parts of

predicate lsquois not-justrsquo lsquois a not-dogrsquo Nevertheless as I have said when the metathetic

predicate is nominal outside of a sentential context it will be an indefinite name as with

lsquonot dogrsquo

(Baumlck- Aristotlersquos Theory of Predication- paacutegina 223)

104 Further is something is white now it was true earlier to say it was going to be white

so that it was always true to say of any of things that have come about ldquoit is or will berdquo

323

ndashκαὶ καθόλου δέ ὥσπερ εἴρηται τὸ microὲν εἶναι καὶ microὴ εἶναι δεῖ τιθέναι ὡς τὰ

ὑποκείmicroενα κατάφασιν δὲ καὶ ἀπόφασιν ταῦτα ποιοῦντα πρὸς τὸ εἶναι καὶ

microὴ εἶναι συνάπτειν

E de modo universal como precisamente foi dito eacute preciso colocar o ser e o

natildeo ser como as coisas subjazentes e em relaccedilatildeo agrave afirmaccedilatildeo e a negaccedilatildeo

essas que fazem conjugar em relaccedilatildeo ao ser e ao natildeo ser

E nos Analiacuteticos a Priori 32a18-21

legw drsquo e)ndexesqai kai to e)ndexomenon ou( mh o)ntoj a)nagkaiou

teqentoj drsquo u(parxein ou)den e)stai dia toutrsquo a)dunaton to gar

a)nagkai=on o(mwnumwj e)ndexesqai legomen

E digo admitir tambeacutem o eventual do qual natildeo o que eacute necessaacuterio e o que foi

colocado subsistir em nada seraacute por isso privado de possibilidade pois o

necessaacuterio de modo homocircnimo dizemos admitir

But if it was always true to say ldquoit is or will berdquo then impossible for that not be or be

going to be But if it is impossible for something not to come about then it is unable not to

come about Therefore it is necessary that everything that is going to be should come

about So nothing will be lsquowhichever happensrsquo or by chance For if by chance not by

necessity

(Anscombe- Aristotle and the Sea Battle- p03)

324

Portanto o eventual natildeo eacute o necessaacuterio e o subsistir natildeo eacute privado de

possibilidade e por outro lado haacute um outro necessaacuterio que eacute homocircnimo jaacute que

necessariamente deve ser

E tambeacutem nos Analiacuteticos a Priori 13 32a21-9

o)ti de tou=trsquo e)sti to e)ndexomenon faneron e)k te tw=n a)pofasewn

kai tw=n katafasewn tw=n a)ntikeimenwn to gar ou)k e)ndexetai

u(parxein kai a)dunaton u(parxein kai a)nagkh mh u(parxein h)toi

tau)ta e)stin h) a)koulouqei= a)llhloij w(ste kai ta a)ntikeimena

toutoi=j to e)ndexetai u(parxein kai ou)k a)dunaton u(parxein kai

ou)k a)nagkh mh u(parxein h)toi tau)ta e)stai h) a)kolouqou=nta

a))llhloij kata pantoj gar h (fasij h) h( a)pofasij e)stin e)stai

a)ra to e)ndexomenon ou)k a)nagkai=on kai to mh a)nagkai=on

e)ndexomenon

E que isso eacute o eventual eacute evidente a partir das negaccedilotildees e das afirmaccedilotildees dos

opostos pois natildeo admite o subsistir e privado de possibilidade subsistir e eacute

necessidade natildeo subsistir ou satildeo as mesmas coisas ou acompanham umas

com as outras de maneira que as coisas opostas para esses admitem o

subsistir e natildeo eacute privado de possibilidade subsistir certamente seratildeo as

mesmas coisas ou as coisas que acompanham uns com os outros pois a

afirmaccedilatildeo ou negaccedilatildeo do todo logo o eventual seraacute natildeo necessaacuterio e o natildeo

necessaacuterio seraacute eventual

325

Trata-se do oposto do eventual o possiacutevel como homocircnimo Portanto o

possiacutevel natildeo admite subsitir nem como privaccedilatildeo de possibilidade e assim eacute

necessidade natildeo subsistir enquanto o eventual e o oposto admitem o subsistir

e natildeo eacute privado de possibilidade existir105 Na sequumlecircncia do texto dos Analiacuteticos a Priori 32b5 Aristoacuteteles estabelece

uma subdivisatildeo do eventual O primeiro que geralmente ocorre mas que

acaba sendo necessaacuterio O segundo que geralmente ocorre mas permanece

indeterminado Aristoacuteteles utiliza a expressatildeo kata duo tropoj legetai

para enfatizar que natildeo se trata de uma distinccedilatildeo que natildeo seja eventual e sim

uma subdivisatildeo do eventual A conversatildeo dos enunciados ou seja a

conversatildeo da premissa na premissa oposta eacute a condiccedilatildeo que Aristoacuteteles

estabelece para o eventual P eacute contingente - P natildeo eacute contingente106

105 Here I shall only point out that my interpretation is supported by what we find in the

De Interpretatione If it is true that lsquonot necessaryrsquo sometimes does duty for lsquoneither

necessary nor impossiblersquo will sometimes mean lsquoneither impossible nor necessaryrsquoWhen

this is so lsquonot impossiblersquo will entail (in fact it will be equivalent to) lsquonot necessaryrsquo An

this is exactly what we find in De Int 13 22b14-16 where Aristotle infers lsquonot necessaryrsquo

from lsquonot impossiblersquo

(Hintikka-Time and Necessity-p34)

106 This is a trivial in the case of a p that is contingent because it is lsquoindeterminatersquo But

Aristotle also holds that the conversion applies to contingency in the sense of what which

lsquogeneraly happensrsquo This may seem mistaken if p happens generally but not necessarily

we certainly cannot infer that not-p happens generally What Aristotle means is that even in

this case not p is neither necessary nor impossible and hence contingent in the sense of his

definition If lsquowhat happens generally but not necessarilyrsquo were one of several meanings of

contingent Aristotle would not be able to say that lsquocontingentrsquo always convert with its

opposite What he means is that in each of the different cases that fall under the term

326

Nos Analiacuteticos a Priori 25b7-14 mostra como ocorre a conversatildeo

Toutw=n gar to men e)c a)nagkhj ou)x u(parkei to de ou)k a)nagkh

u(parkein kai o(moiwj a)ntistrefei h( protasij Ei) gar e)ndexetai

medeni a)ntrwp i(ppon kai a)ntrwpon e)gxwrei= mhdeni i(pp Kai

ei) to leukon e)gxorei= mhdeni i(mati kai to i(mation e)gxorei=

mhdeni leux= Ei) gar tini a)nagkh kai to leukon i(mati tini

e)stai e)c a)nagkhj Tou=to gar dedeiktai proteron O(moiwj de kai

e)pi th=j e)n merei a)pofatikh=j

Pois desses um natildeo subsiste a partir da necessidade outro natildeo eacute necessidade

subsistir e de modo semelhante a proposiccedilatildeo toma direccedilatildeo contraacuteria Pois se

se admite um cavalo para o homem em nada tambeacutem eacute possiacutevel um homem

para nenhum cavalo e se o branco eacute possiacutevel para nenhum manto e manto eacute

possiacutevel para nenhum branco Pois se para algum eacute necessidade e o branco

eacute para algum manto seraacute a partir da necessidade Pois isso foi mostrado

antes E de maneira semelhante sobre a negaccedilatildeo

Portanto a noccedilatildeo de possiacutevel que Aristoacuteteles fornece aqui cobre tanto a noccedilatildeo

lsquocontingentrsquo we have a conversion to the opposite of some case-not necessarily of the same

case-covered by the term Hence he is not dealing with different meanings of

e)ndexomenon but only with different aplications of the term lsquoContingentrsquois not

homonymous although it covers different kinds of cases

(Hintikka-Time and Necessity-p35)

327

de necessaacuterio como a do eventual assim o que eacute dito possiacutevel porque

necessaacuterio admite a conversatildeo segundo a expressatildeo de outros enunciados

Nos Analiacuteticos a Priori 25 b14-18 estabelece a noccedilatildeo de eventual mostrando

assim qual eacute a sua conversatildeo

O(sa de t= w(j e)pi polu kai t= pefukenai legetai e)ndexesqai

kaqrsquo o(n tropon diorizomen to e)ndexomenon ou)x o(moiwj e(cei e)n

tai=j sterhtikai=j a)ntistrofai=j a)llrsquo h( men kaqolou sterhtikh

protasij ou)k a)ntistrefei h( de e)n merei a)ntistrefei

E quantas pelo que eacute dito admitir muitas vezes e ser natural segundo o modo

que noacutes determinamos o eventual natildeo de modo semelhante teraacute nas inversotildees

privativas mas a proposiccedilatildeo privativa de modo universal natildeo inverte e a

inversatildeo singular inverte

Portanto segundo o que jaacute foi dito o eventual natildeo eacute necessaacuterio nem irreal ou

seja privado de possilidade Assim a noccedilatildeo de eventual que Aristoacuteteles

estabelece eacute a do possiacutevel que natildeo eacute necessaacuteria

Kai ai( a)kolouqhseij de kata logon gignontai ou(tw tiqemenoij tw=|

men gar dunatw=| ei)=nai to e)ndecesqai ei)=nai kai tou=to e)keinw|

a)ntistrefei kai to mh a)dunaton ei)=nai kai to mh a)nagkai=on ei)=nai

tw=| de dunatw=| mh ei)=nai kai e)ndecomenw| mh ei)=nai to te mh a)nagkai=on

mh ei)=nai kai ou)k a)dunaton mh ei)=nai tw=| de mh dunatw=| ei)=nai kai mh

328

e)ndecomenw| ei)=nai to a)nagkai=on mh ei)=nai kai to a)dunaton ei)=nai tw=|

de mh dunatw=| mh ei)=nai kai mh e)ndecomenw| mh ei)=nai to a)nagkai=on

ei)=nai kai to a)dunaton mh ei)=nai qewreisqw de e)k th=j u(pografh=j w(j

legomen

dunaton ei)=nai

e)ndecomenon ei)=nai

ou)k a)dunaton ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai

dunaton mh ei)=nai

e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k a)dunaton mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

ou) dunaton ei)=nai

ou)k e)ndecomen ei)=nai

a)dunaton ei)=nai

a)nagkai=on mh ei)=nai

329

ou) dunaton mh ei)=nai

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai

a)dunaton mh ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

To men ou)=n a)dunaton kai ou)k a)dunaton tw=| e)ndecomenw| kai dunatw=|

kai ou)k e)ndecomenw| kai mh dunatw=| a)kolouqei= men a)ntifatikw=j

a)ntestrammenwj de tw=| men gar dunatw=| ei)=nai h( a)pofasij tou=

a)dunatou th=| de a)pofasei h( katafasij tw=| gar ou) dunatw=| ei)=nai to

a)dunaton ei)=nai katafasij gar to a)dunaton ei)=nai to de ou)k

a)dunaton a)pofasij

To d a)nagkai=on pw=j o)pteon faneron dh o(ti ou)c ou(twj a)ll ai(

e)nantiai e(pontai ai( d a)ntifaseij cwrij ou) gar e)stin a)pofasij tou=

a)nagkh mh ei)=nai to ou)k a)nagkh ei)=nai e)ndecetai gar a)lhqeuesqai

e)pi tou= au)tou= a)mfoteraj to gar a)nagkai=on mh ei)=nai ou)k a)nagkai=on

ei)=nai ai)tion de tou= mh a)kolouqei=n o(moiwj toi=j e(teroij o(ti e)nantiwj

to a)dunaton tw=| a)nagkaiw| a)podidotai to au)to dunamenon ei) gar

a)dunaton ei)=nai a)nagkai=on tou=to ou)ci ei)=nai a)lla mh ei)=nai ei) de

a)dunaton mh ei)=nai tou=to a)nagkh ei)=nai w(st ei) e)kei=na o(moiwj tw=|

dunatw=| kai mh tau=ta e)x e)nantiaj e)pei shmainei ge tau)ton to te

a)nagkai=on kai to a)dunaton a)ll w(sper ei)rhtai a)ntestrammenwj h)

a)dunaton ou(tw kei=sqai taj tou= a)nagkaiou a)ntifaseij to men gar

a)nagkai=on ei)=nai dunaton ei)=nai ei) gar mh h( a)pofasij a)kolouqhsei

330

a)nagkh gar h) fanai h) a)pofanai w(st ei) mh dunaton ei)=nai a)dunaton

ei)=nai a)dunaton a)ra ei)=nai to a)nagkai=on ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn

tw=| ge dunaton ei)=nai to ou)k a)dunaton ei)=nai a)kolouqei= toutw| de to mh

a)nagkai=on ei)=nai w(ste sumbainei to a)nagkai=on ei)=nai mh a)nagkai=on

ei)=nai o(per a)topon a)lla mhn ou)de to a)nagkai=on ei)=nai a)kolouqei= tw=|

dunaton ei)=nai ou)de to a)nagkai=on mh ei)=nai tw=| men gar a)mfw

e)ndecetai sumbainein toutwn d o(poteron a)n a)lhqej h)=| ou)keti e)stai

e)kei=na a)lhqh= a(ma gar dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ei) d a)nagkh

ei)=nai h) mh ei)=nai ou)k e)stai dunaton a)mfw leipetai toinun to ou)k

a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqei=n tw=| dunaton ei)=nai tou=to gar a)lhqej

kai kata tou= a)nagkai=on ei)=nai kai gar au(th gignetai a)ntifasij th=|

e(pomenh| tw=| ou) dunatw=| ei)=nai e)keinw| gar a)kolouqei= to a)dunaton ei)=nai

kai a)nagkai=on mh ei)=nai ou(= a)pofasij to ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

a)kolouqou=sin a)ra kai au(=tai ai( a)ntifaseij kata ton ei)rhmenon

tropon kai ou)den a)dunaton sumbainei tiqemenwn ou(twj

)Aporhseie d a)n tij ei) tw=| a)nagkai=on ei)=nai to dunaton ei)=nai e(petai

ei) te gar mh e(petai h( a)ntifasij a)kolouqhsei to mh dunaton ei)=nai

kai ei) tij tauthn mh fhseien ei)=nai a)ntifasin a)nagkh legein to

dunaton mh ei)=nai a(per a)mfw yeudh= kata tou= a)nagkai=on ei)=nai a)lla

mhn palin to au)to ei)=nai dokei= dunaton temnesqai kai mh temnesqai

kai ei)=nai kai mh ei)=nai w(ste e)stai to a)nagkai=on ei)=nai e)ndecomenon

mh ei)=nai tou=to de yeu=doj faneron dh o(ti ou) pa=n to dunaton h) ei)=nai

h) badizein kai ta a)ntikeimena dunatai a)ll e)stin e)f w(=n ou)k

331

a)lhqej prw=ton men e)pi tw=n mh kata logon dunatw=n oi(=on to pu=r

qermantikon kai e)cei dunamin a)logon -ai( men ou)=n meta logou

dunameij ai( au)tai pleionwn kai tw=n e)nantiwn ai( d a)logoi ou) pa=sai

a)ll w(sper ei)rhtai to pu=r ou) dunaton qermainein kai mh ou)d o(sa

a)lla e)nergei= a)ei e)nia mentoi dunatai kai tw=n kata taj a)logouj

dunameij a(ma ta a)ntikeimena a)lla tou=to men toutou carin

ei)rhtai o(ti ou) pa=sa dunamij tw=n a)ntikeimenwn ou)d o(sai legontai

kata to au)to ei)=doj- e)niai de dunameij o(mwnumoi ei)sin to gar

dunaton ou)c a(plw=j legetai a)lla to men o(ti a)lhqej w(j e)nergeia| o)n

oi(=on dunaton badizein o(ti badizei kai o(lwj dunaton ei)=nai o(ti h)dh

e)sti kat e)nergeian o( legetai dunaton to de o(ti e)nerghseien a)n oi(=on

dunaton badizein o(ti badiseien a)n kai au(th men e)pi toi=j kinhtoi=j

e)sti monoij h( dunamij e)keinh de kai e)pi toi=j a)kinhtoij a)mfw de

a)lhqej ei)pei=n to mh a)dunaton ei)=nai badizein h) ei)=nai kai to badizon

h)dh kai e)nergou=n kai to badistikon to men ou)=n ou(tw dunaton ou)k

a)lhqej kata tou= a)nagkaiou a(plw=j ei)pei=n qateron de a)lhqej w(ste

e)pei tw=| e)n merei to kaqolou e(petai tw=| e)x a)nagkhj o)nti e(petai to

dunasqai ei)=nai ou) mentoi pa=n kai e)sti dh a)rch i)swj to a)nagkai=on

kai mh a)nagkai=on pantwn h) ei)=nai h) mh ei)=nai kai ta a)lla w(j

toutoij a)kolouqou=nta e)piskopei=n dei=

Faneron dh e)k tw=n ei)rhmenwn o(ti to e)x a)nagkhj o)n kat e)nergeian

e)stin w(ste ei) protera ta a)idia kai e)nergeia dunamewj protera kai

ta men a)neu dunamewj e)nergeiai ei)sin oi(=on ai( prw=tai ou)siai ta de

332

meta dunamewj a( th=| men fusei protera tw=| cronw| de u(stera ta de

ou)depote e)nergeiai ei)sin a)lla dunameij monon

E tambeacutem as consequumlecircncias vecircm a ser segundo a razatildeo assim para as

que satildeo colocadas pois para o possiacutevel ser como para o ser eventual pois

isso vira ao contraacuterio para aquilo tanto o natildeo privado de possibilidade ser

como tambeacutem o natildeo necessaacuterio ser E para o possiacutevel ser natildeo e para o

eventual natildeo ser e natildeo necessaacuterio natildeo ser e natildeo privado de possibilidade natildeo

ser e para o natildeo possiacutevel ser e natildeo eventual ser o necessaacuterio natildeo ser e o

privado de possibilidade ser e para o natildeo possiacutevel natildeo ser e para o natildeo

eventual natildeo ser o necessaacuterio ser e o privado de possibilidade natildeo ser E

examine a partir do plano como noacutes dizemos

possiacutevel ser natildeo possiacutevel ser

eventual ser natildeo eventual ser

natildeo privado de possibilidade ser privado de possibilidade ser

natildeo necessaacuterio ser necessaacuterio natildeo ser

possiacutevel natildeo ser- natildeo eacute possiacutevel natildeo ser

Eventual natildeo ser natildeo eventual natildeo ser

Natildeo privado de possibilidade natildeo ser privado de possibilidade natildeo ser

Natildeo necessaacuterio natildeo ser necessaacuterio ser

Acompanha afinal por um lado de modo contraditoacuterio e por outro lado

de modo contraacuterio o privado de possibilidade e natildeo privado de possibilidade

333

para o eventual e para o possiacutevel e para o natildeo eventual como para o natildeo

possiacutevel pois para o possiacutevel ser a negaccedilatildeo do privado de possibilidade e a

afirmaccedilatildeo para a negaccedilatildeo pois para o natildeo possiacutevel ser privado

possibilidade ser pois a privaccedilatildeo de possibilidade ser eacute afirmaccedilatildeo e a natildeo

privaccedilatildeo de possibilidade a negaccedilatildeo

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim

mas as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute

necessidade natildeo ser o eacute necessidade ser pois admite ser verdadeiro sob o

mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio E a causa

do natildeo acompanhar de modo semelhante para os outros que de modo

contraacuterio o privado de possibilidade atribui para o necessaacuterio o que mesmo

pode pois se privado de possibilidade ser eacute necessaacuterio natildeo isso ser mas natildeo

ser e se eacute privado de possibilidade natildeo ser isso eacute necessidade ser de

maneira que se aquelas de modo semelhante para o possiacutevel e para o natildeo

possiacutevel essas a partir da contraacuteria uma vez que significa a mesma e o

necessaacuterio e o privado de possibilidade mas como precisamente foi dito de

modo contraacuterio Certamente eacute privado de possibilidade assim jazer as

contradiccedilotildees do necessaacuterio Pois o necessaacuterio eacute possiacutevel ser pois se natildeo a

negaccedilatildeo acompanha pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se

natildeo possiacutevel ser privado de possibilidade ser logo eacute privado de possibilidade

ser necessaacuterio ser o qual precisamente eacute descabido Mas de fato para o que

pelo menos possiacutevel ser acompanha o natildeo privado de possibilidade ser e

para esse o natildeo eacute necessaacuterio De maneira que anda junto o eacute necessaacuterio e o

natildeo eacute necessaacuterio o que eacute descabido Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser

acompanha para o possiacutevel ser nem o necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos

admitem andarem juntos e desses qual dos dois seja verdade nenhum seraacute

aquela verdade pois ao mesmo tempo possiacutevel ser e possiacutevel natildeo ser e se eacute

334

necessidade ser ou natildeo ser natildeo seraacute possiacutevel ambos Ele abandona

certamente o natildeo necessaacuterio natildeo ser para acompanhar o possiacutevel ser pois

essa verdade tambeacutem do necessaacuterio ser Pois tambeacutem essa contradiccedilatildeo ver a

ser para o que acompanha para o natildeo possiacutevel ser pois para aquele o

privado de possibilidade ser acompanha o ser e o necesaacuterio natildeo ser do qual

o natildeo necessaacuterio natildeo ser eacute negaccedilatildeo Logo acompanham tambeacutem essas as

contradiccedilotildees segundo o modo que foi dito e assim o que estaacute sendo colocado

anda junto a nada privado de possibilidade

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o possiacutevel

ser Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo

possiacutevel ser E se algum natildeo declarasse essa ser contradiccedilatildeo eacute necessidade

dizer o possiacutevel natildeo as quais exatamente ambas falsas satildeo do necessaacuterio ser

Mas de fato de novo o mesmo parece ser possiacutevel ser cortado e natildeo ser

cortado e ser e natildeo ser de maneira que seraacute o necessaacuterio ser eventual natildeo

ser E isso eacute falso Eacute evidente de fato que natildeo todo possiacutevel ou ser ou andar

tambeacutem as coisas opostas satildeo possiacuteveis mas estaacute sobre as quais natildeo eacute

verdade Em primeiro lugar sobre as possiacuteveis natildeo segundo a razatildeo tal como

o fogo eacute teacutermico tambeacutem tem possibilidade privada de razatildeo as

possibilidades por um lado com razatildeo agraves mesmas de muitas e das contraacuterias

e as possibilidades por outro lado privadas de razatildeo natildeo todas mas como

precisamente foi dito o fogo natildeo eacute possiacutevel aquecer e natildeo aquecer nem

quantas outras sempre ativam algumas certamente satildeo possiacuteveis tambeacutem das

coisas segundo as possibilidades privadas de razatildeo ao mesmo tempo as

opostas mas essa foi dita graccedilas dessa que natildeo toda possibilidade das

opostas nem quantas satildeo ditas segundo o mesmo aspecto e algumas

possibilidades satildeo homocircnimas pois o possiacutevel eacute dito natildeo de modo simples

mas a coisa verdadeira como sendo atividade tal como eacute possiacutevel andar que

335

anda e em resumo possiacutevel ser que jaacute eacute segundo a atividade o que eacute dito eacute

possiacutevel e o que seria atividade tal como eacute possiacutevel andar o que se andassem

Tambeacutem essa possibilidade somente eacute sobre os moacuteveis e aquela tambeacutem

sobre os privados de movimento em ambas eacute verdadeiro dizer o natildeo privado

de possibilidade andar ou ser e jaacute tanto o que anda e o que ativa e o possiacutevel

de andar Assim afinal o possiacutevel por um lado natildeo eacute verdadeiro dizer de

modo simples do necessaacuterio e por outro eacute verdadeiro De maneira que uma

vez que por meio do em parte acompanha o de modo universal por meio a

partir da necessidade para o que eacute acompanha o ser possiacutevel natildeo certamente

tudo E eacute de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio e o natildeo necessaacuterio de todos

ou ser ou natildeo ser e as outras coisas como eacute preciso examinar as coisas que

acompanham para essas

Eacute evidente de fato a partir das coisas ditas que o que eacute a partir da

necessidade eacute segundo a atividade de maneira que se primeiras satildeo as

sempre tempo tambeacutem a atividades primeiras de modo possiacutevel E umas satildeo a

atividades sem do modo possiacutevel tal como as primeiras essecircncias e outras

com o modo possiacutevel as quais primeiras satildeo pela natureza e as uacuteltimas pelo

tempo e outras jamais satildeo atividades mas somente possibilidades

(Peri (Ermeneiaj-22a14)

Aristoacuteteles utiliza nesta seccedilatildeo o verbo a)kolouqew o verbo e(pomai e o

verbo sunbainw Hintikka observou que esses verbos demonstram relaccedilotildees

que podem esclarecer o sentido dessa seccedilatildeo

O sentido do verbo sumbainein eacute relativamente faacutecil de estabelecer

Embora ele tenha outros usos (veja Bonitz index Aristotelicus pp 713-714

336

and Guumlnther Patzig Aristotlersquos Theory of Syllogism (D Reidel Publishing

Company Dordrecht1968) pp21and 41) nos escritos loacutegicos de Aristoacuteteles

ele frequumlentemente serve para expressar consequumlecircncia loacutegica Ocorre na

definiccedilatildeo do estagirita de inferecircncia loacutegica nos Analiacuteticos agrave Priori I i 24 b

18-22 e a maioria de suas outras ocorrecircncias nos Analiacuteticos agrave Priori

obviamente levam essa significaccedilatildeo (por exemplo An Pr I 13 32 a29 17 37

a36) O mesmo caso com a maioria de suas ocorrecircncias em qualquer outra

parte no De Int (veja por exemplo 18 a26 e 19 a35) Nos capiacutetulos em

discussatildeo o verbo ocorre em De Int 13 22 b16 22b19 22 b28)107

O verbo a)kolouqew deriva da palavra a)kolouqoj que designa quem

segue a rota o caminho keleuqoj Aristoacuteteles utiliza o verbo por diversas

vezes nesta seccedilatildeo e em outros livros 24 vezes nos Analiacuteticos a priori e nos

Analiacuteticos a posteriori 6 vezes 10 vezes nas Kategoriai 24 vezes na

Metafiacutesica e 10 vezes no Peri E(rmeneiaj e em outros livros portanto um

verbo que Aristoacuteteles se utiliza frequumlentemente No Peri Yuxh=j aparece

nas seguintes passagens

405 b27

οἱ δὲ θάτερον τῶν ἐναντίων οἷον θερmicroὸν ἢ ψυχρὸν ἤ τι τοιοῦτον ἄλλο καὶ

τὴν ψυχὴν ὁmicroοίως ἕν τι τούτων τιθέασιν διὸ καὶ τοῖς ὀνόmicroασιν

ἀκολουθοῦσιν οἱ microὲν τὸ θερmicroὸν λέγοντες ὅτι διὰ τοῦτο καὶ τὸ ζῆν

ὠνόmicroασται οἱ δὲ τὸ ψυχρόν ltδιὰ τὸgt διὰ τὴν ἀναπνοὴν καὶ τὴν κατάψυξιν

107 Hintikka-Time and Necessity-p42

337

καλεῖσθαι ψυχήν τὰ microὲν οὖν παραδεδοmicroένα περὶ ψυχῆς καὶ δι ἃς αἰτίας

λέγουσιν οὕτω ταῦτ ἐστίν

O outro dos contraacuterios tal como calor ou frio ou algo outro desse tipo e

colocam a alma de modo semelhante uma certa unidade dessas Por isso eles

acompanham aos nomes uns dizentes o calor por que tambeacutem o estar

acabando de nomear a vida por isso Outros o frio

425 b5 e b8

τὰ δ ἀλλήλων ἴδια κατὰ συmicroβεβηκὸς αἰσθάνονται αἱ αἰσθήσεις οὐχ ᾗ αὐταί

ἀλλ ᾗ microία ὅταν ἅmicroα γένηται ἡ αἴσθησις ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ οἷον χολῆς ὅτι

πικρὰ καὶ ξανθή (οὐ γὰρ δὴ ἑτέρας γε τὸ εἰπεῖν ὅτι ἄmicroφω ἕν)middot διὸ καὶ

ἀπατᾶται καὶ ἐὰν ᾖ ξανθόν χολὴν οἴεται εἶναι ζητήσειε δ ἄν τις τίνος

ἕνεκα πλείους ἔχοmicroεν αἰσθήσεις ἀλλ οὐ microίαν microόνην ἢ ὅπως ἧττον λανθάνῃ

τὰ ἀκολουθοῦντα καὶ κοινά οἷον κίνησις καὶ microέγεθος καὶ ἀριθmicroός E as sensaccedilotildees sentem as coisas proacuteprias de umas com as outras segundo o

ocorrido natildeo enquanto elas mesmas mas enquanto unidade quando

juntamente veio a ser uma sensaccedilatildeo sobre o mesmo tal como a bile que eacute

amarga e amarela (pois de fato natildeo outras pelo menos cabe o dizer que

ambas satildeo um) e por isso tambeacutem se engana se pelo amarelo supotildee ser bile

Poder-se-ia investigar porque temos um nuacutemero maior de sensaccedilotildees mas natildeo

somente uma Certamente de modo que natildeo passem menos desapercebidos os

sensiacuteveis que acompanham tambeacutem os comuns tal como a movimentaccedilatildeo

tanto a magnitude como o nuacutemero pois se existisse soacute a visatildeo e essa eacute do

branco mais desapercebido ainda pareceriam ser o mesmo pelo acompanhar

umas as outras cor e magnitude

338

428 a22

[ἔτι πάσῃ microὲν δόξῃ ἀκολουθεῖ πίστις πίστει δὲ τὸ πεπεῖσθαι πειθοῖ δὲ

λόγοςmiddot τῶν δὲ θηρίων ἐνίοις φαντασία microὲν ὑπάρχει λόγος δ οὔ]

Ainda a toda a opiniatildeo acompanha a feacute e pela feacute o estar persuadido e pela

persuasatildeo razatildeo e dentre as feras em algumas subsiste a fantasia e a razatildeo

natildeo

433 a 8

a)lla mhn ou)d h( o)rexij tauthj kuria th=j kinhsewj oi( gar e)gkratei=j

o)regomenoi kai e)piqumou=ntej ou) prattousin w(=n e)cousi thn o)rexin

a)ll a)kolouqou=si tw=| nw=|

Mas nem o ato de ter apetite eacute proacuteprio dessa movimentaccedilatildeo pois os

continentes tendo apetite e desejo natildeo agem por aquilo de que tem apetite

mas acompanham o intelecto

433 a 11

polloi gar para thn e)pisthmhn a)kolouqou=si tai=j fantasiaij kai e)n

339

toi=j a)lloij zw|oij ou) nohsij ou)de logismoj e)stin a)lla fantasia

Pois muitos acompanham para aleacutem do intelecto agraves fantasias e nos outros

animais natildeo haacute ato do intelecto nem caacutelculo mas fantasia

E no Peri (Ermeneiaj

20 a24

᾽Επεὶ δ ἐναντία ἀπόφασίς ἐστι τῇ ἅπαν ἐστὶ ζῷον δίκαιον ἡ σηmicroαίνουσα ὅτι

οὐδέν ἐστι ζῷον δίκαιον αὗται microὲν φανερὸν ὅτι οὐδέποτε ἔσονται οὔτε

ἀληθεῖς ἅmicroα οὔτε ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ αἱ δὲ ἀντικείmicroεναι ταύταις ἔσονταί ποτεmiddot

οἷον οὐ πᾶν ζῷον δίκαιον καὶ ἔστι τι ζῷον δίκαιον ἀκολουθοῦσι δ αὗται τῇ

microὲν πᾶς ἐστὶν ἄνθρωπος οὐ δίκαιος ἡ οὐδείς ἐστιν ἄνθρωπος δίκαιος τῇ δὲ

ἔστι τις δίκαιος ἄνθρωπος ἡ ἀντικειmicroένη ὅτι οὐ πᾶς ἐστὶν ἄνθρωπος ου

δίκαιοςmiddot ἀνάγκη γὰρ εἶναί τινα φανερὸν δὲ ὅτι καὶ ἐπὶ microὲν τῶν καθ

ἕκαστον εἰ ἀληθὲς ἐρωτηθέντα ἀποφῆσαι ὅτι καὶ καταφῆσαι ἀληθές οἷον

ἆρά γε Σωκράτης σοφός οὔmiddot Σωκράτης ἄρα οὐ σοφός ἐπὶ δὲ τῶν καθόλου

οὐκ ἀληθὴς ἡ ὁmicroοίως λεγοmicroένη ἀληθὴς δὲ ἡ ἀπόφασις οἷονmiddot ἆρά γε πᾶς

ἄνθρωπος σοφός οὔmiddot πᾶς ἄρα ἄνθρωπος οὐ σοφόςmiddot τοῦτο γὰρ ψεῦδος

ἀλλὰ τὸ οὐ πᾶς ἄρα ἄνθρωπος σοφός ἀληθέςmiddot αὕτη δέ ἐστιν ἡ ἀντικειmicroένη

ἐκείνη δὲ ἡ ἐναντία

E uma vez que a negaccedilatildeo contraacuteria eacute para alguma todo animal eacute justo

340

o que indica que nenhum animal eacute justo essas satildeo evidentes que jamais seratildeo

nem verdade ao mesmo tempo nem sobre a mesma e as opostas dessas seratildeo

certa vez tal como natildeo todo animal eacute justo e algum animal eacute justo E essas

acompanham para por um lado todo homem natildeo eacute justo o contraacuterio nenhum

homem eacute justo e para outro eacute possiacutevel algum homem justo a oposiccedilatildeo que

natildeo todo homem natildeo eacute justo pois eacute necessidade ser algueacutem Eacute evidente que

tambeacutem sobre as coisas segundo o singular se a coisa verdadeira nega tendo

sido perguntado que tambeacutem afirma a verdade tal como portanto pelo

menos seraacute que Soacutecrates eacute saacutebio Natildeo Portanto Soacutecrates natildeo eacute saacutebio Sobre

as coisas de modo universal o que eacute dito de modo semelhante natildeo eacute verdade e

a negaccedilatildeo tal como a verdade seraacute que pelo menos todo homem eacute saacutebio

Natildeo logo todo homem natildeo eacute saacutebio pois essa eacute falsa mas a coisa verdadeira

portanto natildeo todo homem eacute saacutebio e essa eacute a oposta e aquela a contraacuteria

21 b35

dio kai a)kolouqei=n a)n doxaien a)llhlaij ai( dunaton ei)=nai --dunaton

mh ei)=nai

Por isso tambeacutem pareceria acompanhar uns para os outros as asserccedilotildees eacute

possiacutevel ser eacute possiacutevel natildeo ser

22 a14

Καὶ αἱ ἀκολουθήσεις δὲ κατὰ λόγον γίγνονται οὕτω τιθεmicroένοιςmiddot τῷ microὲν γὰρ

δυνατῷ εἶναι τὸ ἐνδέχεσθαι εἶναι καὶ τοῦτο ἐκείνῳ ἀντιστρέφει καὶ τὸ microὴ

341

ἀδύνατον εἶναι καὶ τὸ microὴ ἀναγκαῖον εἶναιmiddot τῷ δὲ δυνατῷ microὴ εἶναι καὶ

ἐνδεχοmicroένῳ microὴ εἶναι τό τε microὴ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι καὶ οὐκ ἀδύνατον microὴ

εἶναι τῷ δὲ microὴ δυνατῷ εἶναι καὶ microὴ ἐνδεχοmicroένῳ εἶναι τὸ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι

καὶ τὸ ἀδύνατον εἶναι τῷ δὲ microὴ δυνατῷ microὴ εἶναι καὶ microὴ ἐνδεχοmicroένῳ microὴ εἶναι

τὸ ἀναγκαῖον εἶναι καὶ τὸ ἀδύνατον microὴ εἶναι θεωρείσθω δὲ ἐκ τῆς

ὑπογραφῆς ὡς λέγοmicroενmiddot

E tambeacutem as consequumlecircncias vecircm a ser segundo a razatildeo assim para as

que satildeo colocadas pois eacute para o possiacutevel como eacute para o eventual pois isso

vira ao contraacuterio para aquilo tanto eacute o natildeo privado de possibilidade como

tambeacutem eacute o natildeo necessaacuterio E natildeo eacute para o possiacutevel e natildeo eacute para o eventual e

natildeo eacute natildeo necessaacuterio e natildeo eacute natildeo impossiacutevel e eacute para o natildeo possiacutevel e eacute para

o natildeo eventual eacute necessaacuterio natildeo ser e ser impossiacutevel e natildeo ser para o natildeo

possiacutevel e natildeo ser para o natildeo eventual eacute necessaacuterio ser e impossiacutevel natildeo ser

E examine a partir do plano como noacutes dizemos

22 a 33

Τὸ microὲν οὖν ἀδύνατον καὶ οὐκ ἀδύνατον τῷ ἐνδεχοmicroένῳ καὶ δυνατῷ καὶ οὐκ

ἐνδεχοmicroένῳ καὶ microὴ δυνατῷ ἀκολουθεῖ microὲν ἀντιφατικῶς ἀντεστραmicromicroένως δέmiddot

τῷ microὲν γὰρ δυνατῷ εἶναι ἡ ἀπόφασις τοῦ ἀδυνάτου τῇ δὲ ἀποφάσει ἡ

κατάφασιςmiddot τῷ γὰρ οὐ δυνατῷ εἶναι τὸ ἀδύνατον εἶναιmiddot κατάφασις γὰρ τὸ

ἀδύνατον εἶναι τὸ δὲ οὐκ ἀδύνατον ἀπόφασις

Acompanha afinal por um lado de modo contraditoacuterio e por outro lado

de modo contraacuterio o privado de possibilidade e natildeo privado de possibilidade

para o eventual e para o possiacutevel e para o natildeo eventual como para o natildeo

342

possiacutevel pois eacute para o possiacutevel ser a negaccedilatildeo do privado de possibilidade e

a afirmaccedilatildeo para a negaccedilatildeo pois eacute para o natildeo possiacutevel ser privado

possibilidade pois a privaccedilatildeo de possibilidade eacute afirmaccedilatildeo e a natildeo privaccedilatildeo

de possibilidade a negaccedilatildeo

Seguem as colocaccedilotildees tambeacutem em 22 b3 b12 b15 b18 b22 b25 b26

Τὸ δ ἀναγκαῖον πῶς ὀπτέον φανερὸν δὴ ὅτι οὐχ οὕτως ἀλλ αἱ ἐναντίαι

ἕπονται αἱ δ ἀντιφάσεις χωρίς οὐ γάρ ἐστιν ἀπόφασις τοῦ ἀνάγκη microὴ εἶναι

τὸ οὐκ ἀνάγκη εἶναιmiddot ἐνδέχεται γὰρ ἀληθεύεσθαι ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ ἀmicroφοτέραςmiddot

τὸ γὰρ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι οὐκ ἀναγκαῖον εἶναι αἴτιον δὲ τοῦ microὴ

ἀκολουθεῖν ὁmicroοίως τοῖς ἑτέροις ὅτι ἐναντίως τὸ ἀδύνατον τῷ ἀναγκαίῳ

ἀποδίδοται τὸ αὐτὸ δυνάmicroενονmiddot εἰ γὰρ ἀδύνατον εἶναι ἀναγκαῖον τοῦτο

οὐχὶ εἶναι ἀλλὰ microὴ εἶναιmiddot εἰ δὲ ἀδύνατον microὴ εἶναι τοῦτο ἀνάγκη εἶναιmiddot ὥστ

εἰ ἐκεῖνα ὁmicroοίως τῷ δυνατῷ καὶ microή ταῦτα ἐξ ἐναντίας ἐπεὶ σηmicroαίνει γε

ταὐτὸν τό τε ἀναγκαῖον καὶ τὸ ἀδύνατον ἀλλ ὥσπερ εἴρηται

ἀντεστραmicromicroένως ἢ ἀδύνατον οὕτω κεῖσθαι τὰς τοῦ ἀναγκαίου ἀντιφάσεις

τὸ microὲν γὰρ ἀναγκαῖον εἶναι δυνατὸν εἶναιmiddot εἰ γὰρ microή ἡ ἀπόφασις

ἀκολουθήσειmiddot ἀνάγκη γὰρ ἢ φάναι ἢ ἀποφάναιmiddot ὥστ εἰ microὴ δυνατὸν εἶναι

ἀδύνατον εἶναιmiddot ἀδύνατον ἄρα εἶναι τὸ ἀναγκαῖον εἶναι ὅπερ ἄτοπον ἀλλὰ

microὴν τῷ γε δυνατὸν εἶναι τὸ οὐκ ἀδύνατον εἶναι ἀκολουθεῖ τούτῳ δὲ τὸ microὴ

ἀναγκαῖον εἶναιmiddot ὥστε συmicroβαίνει τὸ ἀναγκαῖον εἶναι microὴ ἀναγκαῖον εἶναι

ὅπερ ἄτοπον ἀλλὰ microὴν οὐδὲ τὸ ἀναγκαῖον εἶναι ἀκολουθεῖ τῷ δυνατὸν

εἶναι οὐδὲ τὸ ἀναγκαῖον microὴ εἶναιmiddot τῷ microὲν γὰρ ἄmicroφω ἐνδέχεται συmicroβαίνειν

τούτων δ ὁπότερον ἂν ἀληθὲς ᾖ οὐκέτι ἔσται ἐκεῖνα ἀληθῆmiddot ἅmicroα γὰρ

δυνατὸν εἶναι καὶ microὴ εἶναιmiddot εἰ δ ἀνάγκη εἶναι ἢ microὴ εἶναι οὐκ ἔσται δυνατὸν

343

ἄmicroφω λείπεται τοίνυν τὸ οὐκ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι ἀκολουθεῖν τῷ δυνατὸν

εἶναιmiddot τοῦτο γὰρ ἀληθὲς καὶ κατὰ τοῦ ἀναγκαῖον εἶναι καὶ γὰρ αὕτη

γίγνεται ἀντίφασις τῇ ἑποmicroένῃ τῷ οὐ δυνατῷ εἶναιmiddot ἐκείνῳ γὰρ ἀκολουθεῖ

τὸ ἀδύνατον εἶναι καὶ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι οὗ ἀπόφασις τὸ οὐκ ἀναγκαῖον

microὴ εἶναι ἀκολουθοῦσιν ἄρα καὶ αὗται αἱ ἀντιφάσεις κατὰ τὸν εἰρηmicroένον

τρόπον καὶ οὐδὲν ἀδύνατον συmicroβαίνει τιθεmicroένων οὕτως

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim

mas as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute

natildeo ser da necessidade o ser natildeo necesidade pois admite ser verdadeiro sob

o mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio E a causa

do natildeo acompanhar de modo semelhante para os outros que de modo

contraacuterio o privado de possibilidade atribui para o necessaacuterio o que mesmo

pode pois se eacute privado de possibilidade eacute necessaacuterio natildeo isso ser mas natildeo

ser e se natildeo eacute privado de possibilidade eacute necessidade ser isso de maneira

que se aquelas de modo semelhante para o possiacutevel e para o natildeo possiacutevel

essas a partir da contraacuteria uma vez que significa a mesma e o necessaacuterio e o

privado de possibilidade mas como precisamente foi dito de modo contraacuterio

Certamente eacute privado de possibilidade assim jazer as contradiccedilotildees do

necessaacuterio Pois o necessaacuterio eacute possiacutevel ser pois se natildeo a negaccedilatildeo

acompanha pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se natildeo eacute

possiacutevel eacute privado de possibilidade logo eacute privado de possibilidade ser

necessaacuterio o qual precisamente eacute descabido Mas de fato para o que pelo

menos eacute possiacutevel acompanha o natildeo eacute privado de possibilidade e para esse o

natildeo eacute necessaacuterio De maneira que anda junto o eacute necessaacuterio e o natildeo eacute

necessaacuterio o que eacute descabido Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser acompanha

para o eacute possiacutevel ser nem o necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos admitem

344

andarem juntos e desses qual dos dois seja verdade nenhum seraacute aquela

verdade pois ao mesmo tempo possiacutevel ser e natildeo possiacutevel ser e se eacute

necessidade ser ou natildeo ser natildeo seraacute possiacutevel ambos Ele abandona

certamente o natildeo ser necessaacuterio para acompanhar o ser possiacutevel pois essa

verdade tambeacutem eacute do necessaacuterio Pois tambeacutem essa contradiccedilatildeo ver a ser

para o que acompanha para o natildeo eacute possiacutevel pois para aquele o privado de

possibilidade acompanha o ser e eacute necesaacuterio natildeo ser do qual o natildeo

necessaacuterio natildeo ser eacute negaccedilatildeo Logo acompanham tambeacutem essas as

contradiccedilotildees segundo o modo que foi dito e assim o que estaacute sendo colocado

anda junto a nada privado de possibilidade

22 b30

᾽Απορήσειε δ ἄν τις εἰ τῷ ἀναγκαῖον εἶναι τὸ δυνατὸν εἶναι ἕπεται εἴ τε

γὰρ microὴ ἕπεται ἡ ἀντίφασις ἀκολουθήσει τὸ microὴ δυνατὸν εἶναιmiddot καὶ εἴ τις

ταύτην microὴ φήσειεν εἶναι ἀντίφασιν ἀνάγκη λέγειν τὸ δυνατὸν microὴ εἶναιmiddot

ἅπερ ἄmicroφω ψευδῆ κατὰ τοῦ ἀναγκαῖον εἶναι ἀλλὰ microὴν πάλιν τὸ αὐτὸ εἶναι

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o eacute possiacutevel

Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo eacute

possiacutevel E se algum natildeo declarasse essa ser contradiccedilatildeo eacute necessidade dizer

natildeo ser o possiacutevel as quais exatamente ambas falsas satildeo do necessaacuterio

23 a20

καὶ ἔστι δὴ ἀρχὴ ἴσως τὸ ἀναγκαῖον καὶ microὴ ἀναγκαῖον πάντων ἢ εἶναι ἢ microὴ

εἶναι καὶ τὰ ἄλλα ὡς τούτοις ἀκολουθοῦντα ἐπισκοπεῖν δεῖ

345

E eacute de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio e o natildeo necessaacuterio de todos

ou ser ou natildeo ser e as outras coisas como eacute preciso examinar as coisas que

acompanham para essas

Πότερον δὲ ἐναντία ἐστὶν ἡ κατάφασις τῇ ἀποφάσει ἢ ἡ κατάφασις τῇ

καταφάσει καὶ ὁ λόγος τῷ λόγῳ ὁ λέγων ὅτι πᾶς ἄνθρωπος δίκαιος τῷ

οὐδεὶς ἄνθρωπος δίκαιος ἢ τὸ πᾶς ἄνθρωπος δίκαιος τῷ πᾶς ἄνθρωπος

ἄδικος οἷον ἔστι Καλλίας δίκαιοςndashοὐκ ἔστι Καλλίας δίκαιοςndashΚαλλίας

ἄδικός ἐστιν ποτέρα ἐναντία τούτωνndash εἰ γὰρ τὰ microὲν ἐν τῇ φωνῇ

ἀκολουθεῖ τοῖς ἐν τῇ διανοίᾳ ἐκεῖ δ ἐναντία δόξα ἡ τοῦ ἐναντίου οἷον ὅτι

πᾶς ἄνθρωπος δίκαιος τῇ πᾶς ἄνθρωπος ἄδικος καὶ ἐπὶ τῶν ἐν τῇ φωνῇ

καταφάσεων ἀνάγκη ὁmicroοίως ἔχειν εἰ δὲ microηδὲ ἐκεῖ ἡ τοῦ ἐναντίου δόξα

ἐναντία ἐστίν οὐδ ἡ κατά-φασις τῇ καταφάσει ἔσται ἐναντία ἀλλ ἡ

εἰρηmicroένη ἀπόφασις

E qual dos dois eacute contraacuterio agrave afirmaccedilatildeo pela negaccedilatildeo ou a afirmaccedilatildeo pela

afirmaccedilatildeo e a razatildeo pela razatildeo para o que diz que todo homem eacute justo para

nenhum homem eacute justo ou para todo homem eacute justo todo homem eacute injusto

Tal como Caacutelias eacute justo natildeo eacute Caacutelias justo Caacutelias eacute injusto qual dessas

coisas eacute contraacuteria Pois se umas acompanham na voz para outras no

pensamento imediato e laacute a opiniatildeo contraacuteria eacute do contraacuterio tal como que

todo homem eacute justo para todo homem eacute injusto tambeacutem eacute necessaacuterio ter de

modo semelhante sobre as afirmaccedilotildees na voz E se nem laacute a opiniatildeo do

contraacuterio eacute contraacuteria nem a afirmaccedilatildeo para a afirmaccedilatildeo seraacute contraacuteria mas

a negaccedilatildeo que foi dita

346

Embora o verbo possa expressar consequumlecircncia loacutegica como por exemplo em

Peri (Ermeneiaj 22 a14 em 21 b35 ele ao inveacutes dessa significaccedilatildeo

expressa compatibilidade108 Assim como em todas as passagens do Peri

Yuxh=j Portanto as passagens estabelecem par de opostos e natildeo de

contraacuterios jaacute que se fossem contraacuterios um implicaria no outro de acordo com

a definiccedilatildeo dada por Aristoacuteteles E a possibilidade de ser implicaria em natildeo

ser e a de intelecto em fantasia o que natildeo eacute possiacutevel pois o que acontece eacute a

relaccedilatildeo do concernente ao apetite com o intelecto Tambeacutem em Peri

(Ermeneiaj 13 22b11-14 apresenta o mesmo significado

to men gar a)nagkai=on ei)=nai dunaton ei)=nai ei) gar mh h( a)pofasij

a)kolouqhsei a)nagkh gar h) fanai h) a)pofanai w(st ei) mh dunaton

ei)=nai a)dunaton ei)=nai a)dunaton a)ra ei)=nai to a)nagkai=on ei)=nai o(per

a)topon

Pois o necessaacuterio ser eacute possiacutevel ser pois se natildeo a negaccedilatildeo acompanharaacute

pois necessaacuterio ou dizer ou negar De maneira que se natildeo eacute possiacutevel ser eacute

privado de possibilidade ser logo eacute privado de possibilidade o necessaacuterio ser

o qual precisamente eacute descabido

O mesmo em Peri (Ermeneiaj 13 22 b17-22

108 I shall begin by arguing that in De Interpretatione the verb often serves to express

(logical) compatibility rather than logical consequence

(Hintikka-Time and Necessity-p 43)

347

a)lla mhn ou)de to a)nagkai=on ei)=nai a)kolouqei= tw=| dunaton ei)=nai ou)de

to a)nagkai=on mh ei)=nai tw=| men gar a)mfw e)ndecetai sumbainein

toutwn d o(poteron a)n a)lhqej h)=| ou)keti e)stai e)kei=na a)lhqh= a(ma gar

dunaton ei)=nai kai mh ei)=nai ei) d a)nagkh ei)=nai h) mh ei)=nai ou)k e)stai

dunaton a)mfw

Mas de fato nem o eacute necessaacuterio ser acompanha para o eacute possiacutevel ser nem o

necessaacuterio natildeo ser Pois para ambos admitem andarem juntos e desses qual

dos dois seja verdade nenhum seraacute aquela verdade pois ao mesmo tempo

possiacutevel ser e natildeo ser e se eacute necessidade ser ou natildeo ser natildeo seratildeo possiacuteveis

ambos

Aristoacuteteles estabelece diferentes relaccedilotildees entre as expressotildees modais Essas

relaccedilotildees ele descreve 22a14-31 onde apresenta tambeacutem as listas que pretende

estudar Hintikka109 aponta para outras significaccedilotildees que se referem agrave lista

feita por Aristoacuteteles acima

Natildeo parece ser possiacutevel entender Aristoacuteteles como dizendo meramente que as

diferentes expressotildees na lista satildeo logicamente compatiacuteveis (Supostamente

elas satildeo compatiacuteveis em pares ou todas juntas) Eacute aqui que o alegado

significado de a)kolouqei=n parece assentar de modo mais feliz Mas tambeacutem

aqui eu penso o verbo expressa alguma coisa diferente de consequumlecircncia

loacutegica equivalecircncia loacutegica As listas110 diferentes que Aristoacuteteles fornece no (109 Hintikka- Time and Necessity- p46)

110 as listas satildeo (lista I)

348

comeccedilo da seccedilatildeo 13 natildeo satildeo sequumlecircncias de implicaccedilotildees mas grupos de

expressotildees equivalentes

Esta visatildeo pode parecer muito perversa por aparecer serem obviamente

falsas algumas das equumlivalecircncias Para tomar um exemplo tiacutepico como pode

o ser possiacutevel (dunaton ei=)nai) ser equumlivalente a natildeo eacute necessaacuterio ser (ou)k

a)nagkai=on ei)=nai) como Aristoacuteteles poderia estar reivindicando (inter

alia) em 22a24-7 (listaI) de acordo com a interpretaccedilatildeo sugerida No

entanto no capiacutetulo II anterior foi visto que para Aristoacuteteles ldquonatildeo necessaacuterio

algumas vezes implica emldquo natildeo eacute privado de possibilidaderdquo

Quando eacute esse o caso ldquonatildeo eacute necessaacuteriordquo e ldquonatildeo eacute privado de possibilidaderdquo

seratildeo equivalentes um com o outro e com ldquoeacute possiacutevelrdquo Ser possiacutevel

Ser eventual

Natildeo privado de possibilidade ser

Natildeo necessaacuterio ser

(lista II)

possiacutevel natildeo ser

Eventual natildeo ser

Natildeo privado de possibilidade natildeo ser

Natildeo necessaacuterio natildeo ser

(lista III)

Natildeo ser possiacutevel

natildeo ser eventual

ser privado de possibilidade

necessaacuterio natildeo ser

(lista IV)

natildeo possiacutevel natildeo ser

natildeo eventual natildeo ser

privado de possibilidade natildeo ser

necessaacuterio natildeo ser

349

Hintikka prosegue sua explicaccedilatildeo mostrando a equivalecircncia das listas

As listas II e IV natildeo oferecem problemas especiais a dificuldade jaz na

tentativa de entender porque os membros da lista I e III parecem para ele

equivalentes Eu arrisco sugerir a seguinte explanaccedilatildeo Se algueacutem diz que um

certo evento natildeo eacute privado de possibilidade quando ele sabe que eacute necessaacuterio

ou diz que natildeo eacute necessaacuterio quando ele sabe eacute impossiacutevel ele estaacute muito

propenso a enganar seus ouvintes e pode frequumlentemente ser culpado de

desonestidade Uma situaccedilatildeo similar foi de fato descrita por Aristoacuteteles em

Toacutepicos II 6 112b5ff

ἐὰν γὰρ τὸ ἐξ ἀνάγκης ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ τεθῇ δῆλον ὅτι οὐ παντί φησιν

ὑπάρχειν ὑπάρχοντος παντί ὥστε ἡmicroάρτηκενmiddot

Pois se o fato a partir da necessidade enquanto coloca usualmente eacute evidente

que natildeo se diz para todo subsistir do que subsiste para tudo de maneira que

errou

Em um certo sentido todas as expressotildees dunaton e=i)nai ou)k a)dunaton

ei)=nai ou)k a)nagkai=on ei)=nai se aplicam consequumlentemente o mais

naturalmente a uma e ao mesmo tipo dos casos aos casos que poderiam ser

esta maneira mas poderia tambeacutem ser essa maneira e este fato pode ter

levado Aristoteles agrave vista que as trecircs expressotildees satildeo consequumlentemente

logicamente equivalentes111

111 Hintikka- Time and Necessity-p46-47

350

Claramente satildeo equivalentes as listas I e III e II e IV

Lista 1 dunaton ei)=nai

e)ndecomenon ei)=nai

ou)k a)dunaton ei)=nai

ou)k a)nagkai=on ei)=nai

Lista II dunaton mh ei)=nai

e)ndecomenon mh ei)=nai

ou)k a)dunaton mh ei)=nai

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai

Lista III ou) dunaton ei)=nai

ou)k e)ndecomen ei)=nai

a)dunaton ei)=nai

a)nagkai=on mh ei)=nai

351

Lista IV

ou) dunaton mh ei)=nai

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai

a)dunaton mh ei)=nai

a)nagkai=on ei)=nai

Poderiacuteamos estabelecer que todos os elementos da lista I

dunaton ei)=nai- ser possiacutevel ou eacute possiacutevel

e)ndecomenon ei)=nai-ser eventual ou eacute eventual

ou)k a)dunaton ei)=nai-natildeo eacute privado de possibilidade ser

ou)k a)nagkai=on ei)=nai-natildeo eacute necessaacuterio ser

Aquilo que eacute possiacutevel aquilo que eacute eventual aquilo que natildeo eacute privado de

possibilidade ou irreal e portanto eacute real e aquilo que natildeo eacute necessaacuterio ser e

portanto eacute possiacutevel ser

Poderiacuteamos estabelecer que todos os elementos da Lista III

352

ou) dunaton ei)=nai- natildeo possiacutevel ser

ou)k e)ndecomen ei)=nai-natildeo eventual ser

a)dunaton ei)=nai-privado de possibilidade ser

a)nagkai=on mh ei)=nai-necessaacuterio natildeo ser

Aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo natildeo eventual ser aquilo privado de

possibilidade ser aquilo necessaacuterio ser

Comparando cada termo da primeira com a terceira teremos

Aquilo que eacute possiacutevel Aquilo que eacute eventual aquilo que natildeo eacute privado de

possibilidade ou irreal e portanto eacute real e aquilo que natildeo eacute necessaacuterio ser e

portanto eacute possiacutevel ser

Aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo natildeo eventual ser aquilo privado de

possibilidade ser aquilo necessaacuterio ser

Assim

Aquilo que eacute possiacutevel aquilo natildeo eacute possiacutevel

Aquilo que eacute eventual aquilo natildeo eacute eventual

Aquilo que natildeo eacute privado de possibilidade aquilo privado de possibilidade

Aquilo que natildeo eacute necessaacuterio-aquilo necessaacuterio

Assim colocadas satildeo francamente equivalentes

Vejamos a Lista II e IV

353

Lista II

dunaton mh ei)=nai- Possiacutevel natildeo ser

e)ndecomenon mh ei)=nai- Eventual natildeo ser

ou)k a)dunaton mh ei)=nai- natildeo privado de possibilidade natildeo ser

ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai- natildeo necessaacuterio natildeo ser

Assim todos os elementos da Lista II

Aquilo possiacutevel ser aquilo eventual natildeo ser aquilo natildeo privado de

possibilidade natildeo ser aquilo natildeo necessaacuterio natildeo ser

Lista IV

ou) dunaton mh ei)=nai- natildeo possiacutevel natildeo ser

ou)k e)ndecomenon mh ei)=nai- natildeo eventual natildeo ser

a)dunaton mh ei)=nai- eacute privado de possibilidade natildeo ser

a)nagkai=on ei)=nai- necessaacuterio ser

Portanto todos elementos da lista IV satildeo

Aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo natildeo eventual natildeo ser aquilo que eacute privado de

possibilidade natildeo ser aquilo natildeo necessaacuterio ser

Comparando a lista II e a Lista IV

354

Aquilo possiacutevel ser aquilo natildeo possiacutevel ser aquilo eventual natildeo ser aquilo

natildeo eventual natildeo ser aquilo natildeo privado de possibilidade natildeo ser aquilo que eacute

privado de possibilidade natildeo ser aquilo natildeo necessaacuterio natildeo ser aquilo

necessaacuterio ser

Assim colocadas satildeo francamente equivalentes

Vejamos a passagem do texto Peri E(rmeneiaj 13 22b-24

leipetai toinun to ou)k a)nagkai=on mh ei)=nai a)kolouqei=n tw=| dunaton

ei)=nai tou=to gar a)lhqej kai kata tou= a)nagkai=on ei)=nai

Ele abandona certamente o natildeo necessaacuterio natildeo ser para acompanhar o ser

possiacutevel pois essa verdade tambeacutem eacute do necessaacuterio

Claramente Aristoacuteteles situa uma relaccedilatildeo de equivalecircncia

Dessa maneira faltaria ainda a relaccedilatildeo dessa lista com a lista da seccedilatildeo 12 Mas

certamente a lista da seccedilatildeo 12 trata do eventual e a lista 13 do optativo por

isso elas satildeo incompatiacuteveis

O verbo e(pomai tanto quanto os outros tambeacutem eacute muito utilizado Ele difere

jaacute na voz dos outros pois eacute meacutedio Isso indica que ocorre a participaccedilatildeo do

sujeito no ato verbal de forma a que ele natildeo necessite de complementos

verbais Certamente a gramaacutetica falha ao estabelecer ao mesmo tempo os

complementos verbais agrave verbos que tem este tipo de voz Mais correto seria

355

afirmar natildeo os mesmos nomes de complementos verbais como dativo e

acusativo mas outros nomes que designassem relaccedilotildees ou interesses

Raramente aparece na forma ativa

Peri Yuxh=j 405 a 3

ἑποmicroένως δὲ τούτοις καὶ τὴν ψυχὴν ἀποδιδόασινmiddot τὸ γὰρ κινητικὸν τὴν

φύσιν τῶν πρώτων ὑπειλήφασιν οὐκ ἀλόγως

E consequumlentemente para esses tambeacutem atribuem a alma pois conceberam o

que concerne ao movimento a natureza das coisas primeiras natildeo sem razatildeo

Peri Yuxh=j 406 b 4

εἰ δὲ τοῦτ ἐνδέχεται καὶ ἐξελθοῦσαν εἰσιέναι πάλιν ἐνδέχοιτ ἄνmiddot τούτῳ δ

ἕποιτ ἂν τὸ ἀνίστασθαι τὰ τεθνεῶτα τῶν ζῴων

E se admite isso e tendo saiacutedo de novo se admitiria entrar e acompanharia

para isso o levantar as coisas mortas dos viventes

Peri Yuxh=j 428 a 20

ἔστι γὰρ φαντασία καὶ ψευδής λείπεται ἄρα ἰδεῖν εἰ δόξαmiddot γίνεται γὰρ δόξα

καὶ ἀληθὴς καὶ ψευδής ἀλλὰ δόξῃ microὲν ἕπεται πίστις (οὐκ ἐνδέχεται γὰρ

δοξάζοντα οἷς δοκεῖ microὴ πιστεύειν) τῶν δὲ θηρίων οὐθενὶ ὑπάρχει πίστις

356

φαντασία δὲ πολλοῖς

Pois a fantasia tambeacutem eacute possiacutevel ser falsa Portanto resta ver se eacute opiniatildeo

pois vem a ser uma opiniatildeo tanto verdadeira quanto falsa mas agrave opiniatildeo

acompanha a feacute (pois natildeo admite opinante naquilo em que natildeo se acredita) e

dentre as feras em nenhuma subsiste feacute mas em muitas fantasia

Peri Yuxh=j 428 b 22

τρίτον δὲ τῶν κοινῶν καὶ ἑποmicroένων τοῖς συmicroβεβηκόσιν οἷς ὑπάρχει τὰ ἴδια

(λέγω δ οἷον κίνησις καὶ microέγεθος) [ἃ συmicroβέβηκε τοῖς αἰσθητοῖς]middot περὶ ἃ

microάλιστα ἤδη ἔστιν ἀπατηθῆναι κατὰ τὴν αἴσθησιν E terceiro eacute dos comuns que acompanham agraves ocorrecircncias para as coisas

quais subsistem as coisas proacuteprias (e digo tal como a movimentaccedilatildeo e

magnitude) [as quais ocorre para os sensiacuteveis] a respeito de que jaacute eacute possiacutevel

ser enganado em relaccedilatildeo a sensaccedilatildeo

Peri (Ermeneiaj 22 a 39

Τὸ δ ἀναγκαῖον πῶς ὀπτέον φανερὸν δὴ ὅτι οὐχ οὕτως ἀλλ αἱ ἐναντίαι

ἕπονται αἱ δ ἀντιφάσεις χωρίς οὐ γάρ ἐστιν ἀπόφασις τοῦ ἀνάγκη microὴ εἶναι

τὸ οὐκ ἀνάγκη εἶναιmiddot ἐνδέχεται γὰρ ἀληθεύεσθαι ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ ἀmicroφοτέραςmiddot

τὸ γὰρ ἀναγκαῖον microὴ εἶναι οὐκ ἀναγκαῖον εἶναι

357

E necessaacuterio como o que se deve ver Eacute evidente que de fato natildeo assim mas

as contraacuterias acompanham e as contraditoacuterias fora Pois negaccedilatildeo natildeo eacute natildeo

ser da necessidade o ser natildeo necesidade pois admite ser verdadeiro sob o

mesmo de um e outro pois o necessaacuterio natildeo eacute natildeo ser necessaacuterio

Peri (Ermeneiaj 22 b 30

᾽Απορήσειε δ ἄν τις εἰ τῷ ἀναγκαῖον εἶναι τὸ δυνατὸν εἶναι ἕπεται εἴ τε

γὰρ microὴ ἕπεται ἡ ἀντίφασις ἀκολουθήσει τὸ microὴ δυνατὸν εἶναιmiddot

E algueacutem se embaraccedilaria se para o eacute necessaacuterio acompanha o eacute possiacutevel

Pois se natildeo acompanha a contradiccedilatildeo haveraacute de acompanhar o natildeo eacute

possiacutevel ser

Peri (Ermeneiaj 23 a 17

ὥστε ἐπεὶ τῷ ἐν microέρει τὸ καθόλου ἕπεται τῷ ἐξ ἀνάγκης ὄντι ἕπεται τὸ

δύνασθαι εἶναι οὐ microέντοι πᾶν καὶ ἔστι δὴ ἀρχὴ ἴσως τὸ ἀναγκαῖον καὶ microὴ

ἀναγκαῖον πάντων ἢ εἶναι ἢ microὴ εἶναι καὶ τὰ ἄλλα ὡς τούτοις

ἀκολουθοῦντα ἐπισκοπεῖν δεῖ

De maneira que uma vez que por meio do em parte acompanha o de

modo universal por meio a partir da necessidade para o que eacute acompanha o

ser possiacutevel natildeo certamente tudo E eacute de fato um princiacutepio talvez o necessaacuterio

358

e o natildeo necessaacuterio de todos ou ser ou natildeo ser e as outras coisas como eacute

preciso examinar as coisas que acompanham para essas

Hintikka entatildeo fornece o seu ponto de vista para o verbo

O uacuteltimo dos trecircs verbos que noacutes nos propusemos examinar natildeo ocorre muito

frequumlentemente no De Int 12-13 Estas ocorrecircncias no entanto ( ver 22a39

22b30 23a 17) nos autorizam a fazer uma suposiccedilatildeo junto ao seu significado

aqui Em 23 a 17 eacute dito que lsquocomo o universal segue (e(petai) com o

particular entatildeo o possiacutevel segue o necessaacuterio embora natildeo em todos os

sensos da palavrarsquo O verbo e(pesqai natildeo pode expressar equivalecircncia aqui

Nem pode expressar muito bem implicaccedilatildeo mesmo para um enunciado natildeo

estaacute implicada a correspondecircncia com um enunciado particular O que eacute

especialmente interessante na passagem citada eacute a indiferenccedila a ordem da

relaccedilatildeo pela qual nosso verbo se expressa O que uma analogia clara

Aristoacuteteles tenciona eacute diferente daquela que ele realmente anuncia o

necessaacuterio eacute relacionado ao possiacutevel do mesmo modo como o geral para o

particular (Para Aristoacuteteles essa analogia pode ter sido mais do que uma

mera analogia No capiacutetulo V noacutes observamos que ele chegou muito perto da

identificaccedilatildeo do necessaacuterio como o geral) A explanaccedilatildeo obvia eacute que essa

relaccedilatildeo do verbo serve para expressar eacute simeacutetrica112

Poteron de e)nantia e)stin h( katafasij th=| a)pofasei h) h( katafasij

th=| katafasei kai o( logoj tw=| logw| o( legwn o(ti pa=j a)nqrwpoj 112 Hintikka- Time and Necessity-p53

359

dikaioj tw=| ou)deij a)nqrwpoj dikaioj h) to pa=j a)nqrwpoj dikaioj tw=|

pa=j a)nqrwpoj a)dikoj oi(=on e)sti Kalliaj dikaioj-ou)k e)sti Kalliaj

dikaioj-Kalliaj a)dikoj e)stin potera e)nantia toutwn- ei) gar ta

men e)n th=| fwnh=| a)kolouqei= toi=j e)n th=| dianoia| e)kei= d e)nantia doxa h(

tou= e)nantiou oi(=on o(ti pa=j a)nqrwpoj dikaioj th=| pa=j a)nqrwpoj

a)dikoj kai e)pi tw=n e)n th=| fwnh=| katafasewn a)nagkh o(moiwj e)cein ei)

de mhde e)kei= h( tou= e)nantiou doxa e)nantia e)stin ou)d h( katafasij th=|

katafasei e)stai e)nantia a)ll h( ei)rhmenh a)pofasij w(ste skepteon

poia doxa a)lhqhj yeudei= doxh| e)nantia pote-ron h( th=j a)pofasewj h)

h( to e)nantion ei)=nai doxazousa legw de w(=de e)sti tij doxa a)lhqhj

tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon a)llh de o(ti ou)k a)gaqon yeudhj e(tera de o(ti

kakon potera dh toutwn e)nantia th=| a)lhqei= kai ei) e)sti mia kata

poteran e)nantia to men dh toutw| oi)esqai taj e)nantiaj doxaj

w(risqai tw=| tw=n e)nantiwn ei)=nai yeu=doj tou= gar a)gaqou= o(ti a)gaqon

kai tou= kakou= o(ti kakon h( au)th i)swj kai a)lhqhj ei)te pleiouj ei)te

mia e)stin e)nantia de tau=ta a)ll ou) tw=| e)nantiwn ei)=nai e)nantiai

a)lla ma=llon tw=| e)nantiwj$ Ei) dh e)sti men tou= a)gaqou= o(ti e)stin

a)gaqon doxa e)sti d o(ti ou)k a)gaqon e)sti de o(ti a)llo ti o( ou)c

u(parcei ou)d oi(=on te u(parxai tw=n men dh a)llwn ou)demian qeteon

ou)q o(sai u(parcein to mh u(parcon doxazousin ou)q o(sai mh u(parcein

to u(parcon -a)peiroi gar a)mfoterai kai o(sai u(parcein doxazousi to

mh u(parcon kai o(sai mh u(parcein to u(parcon- a)ll e)n o(saij e)stin h(

a)path au(=tai de e)x w(=n ai( geneseij e)k tw=n a)ntikeimenwn de ai(

360

geneseij w(ste kai ai( a)patai) ei) ou)=n to a)gaqon kai a)gaqon kai ou)

kakon e)stin kai to men kaq au(to to de kata sumbebhkoj

sumbebhke gar au)tw=| ou) kakw=| ei)=nai$ ma=llon d e(kastou a)lhqhj h(

kaq au(to kai yeudhj ei)per kai a)lhqhj -h( men ou)=n o(ti ou)k a)gaqon

to a)gaqon tou= kaq au(to u(parcontoj yeudhj h( de tou= o(ti ka-kon tou=

kata sumbebhkoj w(ste ma=llon a)n ei)h yeudhj tou= a)gaqou= h( th=j

a)pofasewj h) h( tou= e)nantiou dieyeustai de malista peri e(kaston o(

thn e)nantian e)cwn doxan ta gar e)nantia tw=n plei=ston diaferontwn

peri to au)to ei) ou)=n e)nantia men toutwn h( e(tera e)nantiwtera de h(

th=j a)ntifasewj dh=lon o(ti au(th a)n ei)h h( e)nantia h( de tou= o(ti kakon

to a)gaqon sumpeplegmenh e)stin kai gar o(ti ou)k a)gaqon a)nagkh

i)swj u(polambanein ton au)ton

)Eti d ei) kai e)pi tw=n a)llwn o(moiwj dei= e)cein kai tauth| a)n doxeie

kalw=j ei)rh=sqai h) gar pantacou= to th=j a)ntifasewj h) ou)damou= o(soij

de mh e)stin e)nantia peri toutwn e)sti men yeudhj h( th=| a)lhqei=

a)ntikeimenh oi(=on o( ton a)nqrwpon mh a)nqrwpon oi)omenoj dieyeustai

ei) ou)=n au(=tai e)nantiai kai ai( a)llai ai( th=j a)ntifasewj

)Eti o(moiwj e)cei h( tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon kai h( tou= mh a)gaqou= o(ti

ou)k a)gaqon kai proj tautaij h( tou= a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon kai h( tou=

mh a)gaqou= o(ti a)gaqon th=| ou)=n tou= mh a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon a)lhqei=

ou)sh| doxh| tij e)nantia ou) gar dh h( legousa o(ti kakon a(ma gar a)n

pote ei)h a)lhqhj ou)depote de a)lhqhj a)lhqei= e)nantia e)sti gar ti mh

a)gaqon kakon w(ste e)ndecetai a(ma a)lhqei=j ei)=nai ou)d au)= h( o(ti ou)

361

kakon [a)lhqhj gar kai au(th] a(ma gar kai tau=ta a)n ei)h leipetai dh

th=| tou= mh a)gaqou= o(ti ou)k a)gaqon e)nantia h( tou= mh a)gaqou= o(ti

a)gaqon [yeudhj a)lhqhj gar au(th] w(ste kai h( tou= a)gaqou= o(ti ou)k

a)gaqon th=| tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon

Faneron de o(ti ou)den dioisei ou)d a)n kaqolou tiqw=men thn

katafasin h( gar kaqolou a)pofasij e)nantia e)stai oi(=on th=| doxh| th=|

doxazoush| o(ti pa=n a)gaqon a)gaqon h( o(ti ou)den tw=n a)gaqw=n a)gaqon h(

gar tou= a)gaqou= o(ti a)gaqon ei) kaqolou to a)gaqon h( au)th e)sti th=| o(

ti a)n h)=| a)gaqon doxazoush| o(ti a)gaqon tou=to de ou)den diaferei tou= o(ti

pa=n o( a)n h)=| a)gaqon a)gaqon e)stin o(moiwj de kai e)pi tou= mh a)gaqou=

(Wst ei)per e)pi doxhj ou(twj e)cei ei)si de ai( e)n th=| fwnh=| katafaseij

kai a)pofaseij sumbola tw=n e)n th=| yuch=| dh=lon o(ti kai katafasei

e)nantia men a)pofasij h( peri tou= au)tou= kaqolou oi(=on tamph=| o(ti pa=n

a)gaqon a)gaqon h) o(ti pa=j a)nqrwpoj a)gaqoj h( o(ti ou)den h) ou)deij

a)ntifatikw=j de o(ti h) ou) pa=n h) ou) pa=j faneron de kai o(ti a)lhqh=

a)lhqei= ou)k e)ndecetai e)nantian ei)=nai ou)te doxan ou)te a)ntifasin

e)nantiai men gar ai( peri ta a)ntikeimena peri tau=ta d e)ndecetai

a)lhqeuein ton au)ton a(ma de ou)k e)ndecetai ta e)nantia u(parcein tw=|

au)tw=|113

113 A seccedilatildeo 14 natildeo foi traduzida nem comentada devido a dificuldade de se aceitar que

essa seja de forma conclusiva de Aristoacuteteles jaacute que na verdade parece ser uma repeticcedilatildeo

exaustiva daquilo que jaacute foi dito Natildeo me parece que essa seja uma caracteriacutestica

aristoteacutelica jaacute que Aristoacuteteles natildeo se mostra repetitivo mas sim inovador

362

Conclusatildeo

Heinrich Boumlll ganhador do precircmio Nobel 1972 com seu livro ldquoO que seraacute

desse Rapazrdquo Toma o seu mote do que aconteceu com ele em 1937 quando

obteve o certificado de maturidade Alguns anos mais tarde observou que esse

continha dois erros O primeiro sua data de nascimento estava errada e

segundo a profissatildeo escolhida por ele ldquolivreirordquo havia sido mudada sem a sua

consulta preacutevia para ldquoeditorrdquo Esta foi a justificativa para que ele entatildeo

questionasse todos os dados contidos naquele certificado e inclusive as suas

notas Certamente no bojo deste mote se incluiacutea tambeacutem o questionamento

sobre o funcionamento do ensino da Alemanha de sua eacutepoca que era baseado

no sofrimento

ldquoAlguns outros pontos de vista preciso esclarecer casoldquosofrerrdquo na escola e

escrever sobre isto faccedila parte das tarefas obrigatoacuterias dos autores alematildees

eu preciso mais uma vez me culpar pela inobservacircncia deste deverrdquo

Certamente quando Boumlll se pergunta se ele mesmo era ele mesmo que ali era

declarado como maduro e se era ele aquele descrito no certificado e se natildeo era

quem seria eu faccedilo a mesma pergunta sobre o que pode ser entendido dentro

do mar de ruiacutenas que se chama filosofia moderna eacute ela mesma filosofia e se

natildeo eacute o que eacute Mas de alguma maneira Boumlll se posiciona diante dos fatos

quando afirma

ldquoOutro esclarecimento minha invenciacutevel (e ateacute hoje natildeo vencida) aversatildeo ao

363

nazismo natildeo era uma forma de resistecircncia eles me repugnavam me

enojavam em todos os niacuteveis de minha existecircncia consciente e

instintivamente esteacutetica e politicamente Ateacute hoje natildeo consegui descobrir

nenhuma dimensatildeo recreativa nos nazistas e seu tempo muito menos uma

esteacutetica e isto faz com que eu me arrepie com a realizaccedilatildeo de certos filmes e

a encenaccedilatildeo de certas peccedilas teatrais Na juventude Hitlerista eu simplesmente

natildeo conseguia entrar e natildeo entrei e foi assimrdquo

Talvez haja uma semelhanccedila entre a histoacuteria de Boumlll onde todos os

documentos da eacutepoca desapareceram numa aacutegua furtada de uma tal cidade e

rua e o caminho da filosofia que depois do seu trajeto grego passou para as

matildeos dos latinos e assim chegou ateacute noacutes como alguma coisa que

desconhecemos quase que totalmente Na verdade noacutes ao contraacuterio de Boumlll

temos documentos livros e uma grande bibliografia a nosso dispor Mas seraacute

que podemos confiar em tais documentos Melhor seria perguntar se hoje em

dia o texto fala e se o deixamos falar A filosofia jaacute eacute de certa maneira do

ponto de vista dos cientistas duvidosa mas essa duacutevida a carrega e a dispotildee

com criacutetica positiva mas por outro lado a gramaacutetica que a dispotildee e o

formalismo que a estrutura eacute sem duacutevida algo que a estabelece como se todos

os documentos tivessem se transformado e desaparecido Tomar contato com

a filosofia grega em grego eacute quase que retornar de um periacuteodo que se tornou

sem memoacuteria

Certamente eu natildeo me lembro do que aprendi na escola por que sei que natildeo

aprendi na escola talvez pudesse chamar como Boumlll de escola para a morte

pois a escola era dirigida simplesmente a burocracia e o mercado de trocas de

capital Mas seraacute que nisso existe alguma relaccedilatildeo com aprender Poderia dizer

o mesmo tambeacutem durante a universidade em que passei por vaacuterios cursos

364

Certamente que aprendemos eacute apenas uma meia verdade O que Boumlll chama

dimensatildeo recreativa natildeo existe dentro do plano da gramaacutetica assim com

dimensatildeo esteacutetica cultural ou poliacutetica Desta maneira foi tambeacutem essa eacutepoca

transformada numa espeacutecie de ruiacutena Ela se concretizou em ruiacutena Perdeu natildeo

somente o espiacuterito mas tambeacutem o corpo Mas neste trajeto havia uma outra

escola que poderiacuteamos chamar de escola para a vida Mas dessa eu soacute me

lembro das aulas de grego claacutessico sei que aprendi porque existiu e existe um

professor que sempre seguiu o caminho oposto ao da morte e eu digo um e

assim natildeo desmereccedilo os outros eles simplesmente natildeo existiram e portanto

posso colocar em duacutevida todos os outros ensinamentos Talvez haja algumas

sobras que ficaram como ruiacutenas de algo que na verdade nem sei o que foi

Assim tambeacutem a filosofia se extende por uma longa histoacuteria que na verdade se

poderia caracterizar como uma grande ruiacutena natildeo sabemos o que eacute e o que foi

eacute um enigma Talvez o periacuteodo do nazismo natildeo seja apenas e tatildeo somente o

que ocorreu na Alemanha mas aquele que destroacutei e destruiu a vida de muitos

estudantes e de muitas geraccedilotildees Aquele que transformou a filosofia grega em

ruiacutena muito embora gramaticalmente e formalmente natildeo haja duacutevidas sobre

sua constituiccedilatildeo e que por esforccedilo de alguns tentamos retomar Certamente

natildeo haacute nenhuma certeza ou conclusatildeo do que poderaacute acontecer estabelecendo

essa tentativa de volta Seja como for Boumlll se posicionou e eu tambeacutem Dentro

daquilo que Boumlll chamou de nazismo eu chamo de gramaacutetica formal e mais de

vida sem qualquer espectativa criativa ou que realmente seja de ensinar e

aprender Eacute claro que vou mais aleacutem isso tambeacutem se chama o que se

transformou no espiacuterito determinista que tenta de todas as formas terminar

com o espiacuterito humano e transformaacute-lo numa quantidade mensuraacutevel como a

de um mercado de qualquer produto

Explico melhor Quando esse espaccedilo humano se fecha e assim natildeo resta

365

nenhum espaccedilo para diaacutelogo passamos a viver numa comunicaccedilatildeo que apenas

eacute funcional e que estende os seus tentaacuteculos para todos os lados Parece

contraditoacuterio que estejamos falando de Aristoacuteteles o fundador da loacutegica formal

e aquele que estabelece uma gramaacutetica fixa e determinada para a verdade dos

fatos com uma realidade indubitaacutevel Seraacute que Aristoacuteteles eacute isso mesmo

Talvez devamos fazer a mesma pergunta de Boumlll para quem vai estudar em

grego esse autor ldquoO que vai ser desse Rapazrdquo O processo da linguagem que

a filosofia grega apontou restam somente ruiacutenas Eacute oacutebvio que eu natildeo tenho a

pretensatildeo de corrigir um fato de tal grandeza Por si soacute ter esta consciecircncia jaacute

representa muita coisa Uma coisa eacute certa a memoacuteria de Boumlll ficou

comprometida pela ausecircncia de documentos mas a nossa certamente pela

quantidade de comentadores que sequer leram o texto e o descrevem como

tivessem lido e estudado na sua forma mais apropriada Como diz Boumlll

Ele foram queimados ou perdidos numa aacutegua furtada da casa nuacutemero 17 no

Karolingerring em Colocircnia

E eu pergunto ldquoO que vai ser desse Rapazrdquo E automaticamente respondo que

aquela demanda por conhecimento geradora do intelecto e luacutedica por natureza

se transformou numa gramaacutetica pedante e esdruacutexula um conjunto de regras

formais que natildeo serve para coisa nenhuma da formaccedilatildeo do espiacuterito humano

Eles natildeo foram queimados mas desapareceram diante da multidatildeo de

interpretaccedilotildees sem rumo desvinculadas da liacutengua original e destratadas dentro

da gramaacutetica formal

Da mesma maneira como Boumlll a sincronizaccedilatildeo dos fatos pessoais com os

elementos histoacutericos pode ser colocada tambeacutem em duacutevida Embora natildeo

tenhamos vivido as experiecircncias de modo pessoal da histoacuteria grega e a

366

histoacuteria natildeo deixar duacutevidas da sua autenticidade como fato histoacuterico poreacutem

ela tambeacutem se organiza junto de uma gramaacutetica formalista e determinista

como jaacute se tornou claro diante das reviravoltas de fatos que antes eram

descritos de uma maneira e hoje satildeo de outra completamente diferente

Certamente a dimensatildeo dos fatos humanos eacute diferente da objetividade vazia de

dados cientiacuteficos mas mesmo assim fica a duacutevida do que realmente

aconteceu Tambeacutem eacute preciso se distanciar daqueles que denunciaram estes

acontecimentos mas que por detraacutes tinham projetos poliacuteticos ainda mais

suspeitos e mais formais do que os anteriores Talvez devamos nos perguntar

tambeacutem o que significa essa disciplina que se chama linguumliacutestica e que atesta

com uma veracidade indiscutiacutevel sobre todos os fatos da liacutengua Seraacute que

atesta mesmo Onde foi parar a nossa liacutengua Seraacute que o latim contaminado

de formalismos e determinismos a representa de modo digno Seraacute que por

traacutes de toda essa barbaacuterie ainda se encontra a possibilidade de distinguirmos

algo com clareza objetividade e espiacuterito humano

Tuttavia che in filosofia esistano dei principi intoccabili egrave um male egrave ancora

peggio se tali prinzipi son infondati egrave um male ancor maggiore se questi

principi intoccabili e infondati sono stati giagrave in passato oggetto di uma

violenta disputa Comrsquo egrave possibileche um principio discutibile che nessuno

riesce ad accertare sia stato considerato tanto sicuro de non sembrare

nemmeno lecito metterlo in questione Dovrsquoegrave finita la critica scientifica di cui

oggi siamo cosi fieri114

114 Lukasiewicz Jan- Del Principio di contraddizione in Aristotele-p15

367

Aristoacuteteles natildeo eacute determinista e muito menos classificatoacuterio como a maioria o

aponta O texto de Aristoacuteteles Peri (Ermeneiaj natildeo eacute gramatical ou loacutegico

e muito menos linguumliacutestico O texto trata da liacutengua grega e dos enunciados

gregos A incerteza eacute na verdade siacutembolo da obra aristoteacutelica mas natildeo no

sentido do que permanece incerto eternamente ou do que eacute mal construiacutedo e

desta forma incerto e ambiacuteguo mas do totalmente ambiacuteguo e que forccedila o

estudioso sempre a estar num processo que se inicia e termina e portanto

provisoacuterio Da mesma forma poderiacuteamos explicar este fato pela relaccedilatildeo das

leis divinas e natildeo escritas e da lei da cidade e escrita Quanto mais uma lei

pode se desenvolver e mudar mais ela se distancia e se opotildee agrave lei que eacute

determinada por algum homem pessoalmente e que representa aquele conjunto

de valores morais e se estabelece como divindade Este que representa as leis

divinas diz que a divindade a depositou ali O consenso e a consulta satildeo

caracteristicas da lei escrita e natildeo das leis religiosas e divinas Portanto a lei

da cidade estabelece que a liacutengua eacute na verdade fonte inesgotaacutevel e deve ser

tratada assim mas que estaacute inserida dentro de um contexto humano A

incerteza eacute mais uma virtude que trata de levar a criatividade e a densidade de

modo contiacutenuo sem precisar da recorrecircncia de opiniotildees estabelecidas e

precaacuterias embora a maioria as veja como soluccedilatildeo da proacutepria incapacidade Ela

se situa dentro da alma humana e conduz as coisas para as possibilidades e

dessa forma para meios e atividades que natildeo se desligaratildeo de forma nenhuma

como linguagem e saber Desta forma tanto a ausecircncia de movimento da alma

por ela mesma como a noccedilatildeo de diaacutefano estatildeo profundamente enraizadas

dentro dessa perspectiva A ausecircncia de movimento por ela mesma forccedila a

relaccedilatildeo com as coisas e assim impossibilita que a essecircncia do ser humano se

dissolva Da mesma forma o diaacutefano impede que ele seja observado sem um

meio e dessa forma impede que a possibilidade domine a atividade e a

368

atividade a possibilidade Certamente diratildeo os entendidos que Aristoacuteteles quis

atingir a essecircncia primeira e uacutenica do ser humano como realidade material

Isso natildeo soacute eacute impossiacutevel como descaracterizadora do espiacuterito humano em

todos os seus planos A noccedilatildeo de aoristo equivocada levou o homem para um

caminho que ele mesmo natildeo se compatibiliza o do infinito Na verdade a

falta de definiccedilatildeo do conceito de aoristo inviabiliza a noccedilatildeo de futuro e ao

mesmo tempo leva para um caminho perigoso tanto o infectum como o

perfectum O homem conseguiu um magniacutefico desenvolvimento tecnoloacutegico

mas ele eacute de pouca ou nenhuma serventia sem o espiacuterito humano que o

caracteriza Construir um foguete talvez hoje em dia seja mais faacutecil do que

analisar e comprender como o ser humano pode viver e se relacionar com os

de sua espeacutecie e dos que natildeo satildeo de sua espeacutecie Claro que haacute interesses

econocircmicos que satildeo preponderantes para que um tal espiacuterito se desenvolva e

cresccedila com a forma das tecnologias Mas essa natildeo eacute a explicaccedilatildeo e nem a

hipoacutetese de soluccedilatildeo

Aristoacuteteles demonstra de maneira clara e objetiva que sem termos clareza

manifesta do ponto de vista da liacutengua e eu digo do raciociacutenio da liacutengua esse

espiacuterito continuaraacute pobre e irrelevante como no nosso momento atual A

criaccedilatildeo dos recursos de uma liacutengua estaacute intimamente ligado agrave maneira como

tratamos do que Aristoacuteteles chama de o)recij Este apetite de saber eacute o que

integra todos os componentes da vida humana e natildeo a determina pois estaacute

provado que podemos transformaacute-lo em alguma coisa completamente

destrutiva e que se distancia da vida mas move ou melhor dota de

movimento a essecircncia primeira e a transforma em essecircncia segunda natildeo como

algo que eacute mais primitivo e menos dotado de possibilidades ao contraacuterio nos

possibilita entrar dentro do processo inesgotaacutevel e provisoacuterio do saber Essa

natildeo eacute melhor ou pior do que a outra eacute a uacutenica que temos como concreta e que

369

nos abre a possibilidade de alccedilarmos vocircos para nossa coexistecircncia enquanto

indiviacuteduos humanos

Aristoacuteteles reconstitui os caminhos da alma para que observemos o quanto

eles devem ser utilizados para servir para a humanidade como recursos de

perpeacutetua paz criatividade e tranquumlilidade A linguagem humana deve servir

como base para a criaccedilatildeo de uma sociedade mais justa e mais harmocircnica

dentro de todos os planos da existecircncia Natildeo eacute a palavra que serviu de base

para a educaccedilatildeo grega mas eacute o enunciado e suas variantes que permitem que

ele se densenvolva enquanto valores humanos

Mas o enunciado soacute pode se desenvolver com base na diferenccedila associada a

um caraacuteter de valor negativo Negativo natildeo enquanto valor que nega aquilo

absolutamente e se transforma em nada mas negativo enquanto permite que

as diferenccedilas sejam respeitadas e que o espiacuterito humano se mantenha como

inquietude e emoccedilatildeo viva A tranquumlilidade da emoccedilatildeo permite a

desestabilizaccedilatildeo e a consequumlente reestruturaccedilatildeo daquilo que chamamos de

mente (frhn) A eliminaccedilatildeo da negatividade a transforma num elemento

tiracircnico e autoritaacuterio que natildeo vecirc nada aleacutem de mesquinharia e avareza Quem

notou pela primeira vez tal fato foi Platatildeo que no seu espiacuterito grandioso tanto

loacutegico como mitoloacutegico conseguiu atraveacutes de um esforccedilo supremo transformar

isso em filosofia literatura e diaacutelogo O humor e o espiacuterito de seriedade

sempre andam junto ao espiacuterito platocircnico

Aristoacuteteles notou o que significava a revoluccedilatildeo da diferenccedila e o levou mais

adiante enquanto radicalizaccedilatildeo e consequumlente desenvolvimento Claro que

isso soacute foi possiacutevel por meio de uma liacutengua que tinha os recursos necessaacuterios

para que se implementasse tal investigaccedilatildeo e desenvolvimento

A liacutengua grega foi construiacuteda dentro de uma sociedade que privilegiava a

cultura em funccedilatildeo de outros aspectos e que soube levar ao aacutepice as discussotildees

370

e investigaccedilotildees dentro da vida grega e se aproveitou ao maacuteximo dentro de sua

eacutepoca do que hoje se chama ato eacutetico A accedilatildeo que vai aleacutem do mero ato de

fazer e visa o todo Eacute claro que a civilizaccedilatildeo grega eacute humana e tem falhas

assim como Aristoacuteteles tambeacutem Mas as falhas satildeo inteiramente superadas

pelas virtudes e por um espiacuterito revolucionaacuterio Mas como entatildeo pode ter

acontecido esta radicalizaccedilatildeo ao contraacuterio Posso sugerir que a cabeccedila grega eacute

muito diferente da cabeccedila latina Assim como a unidade da liacutengua grega se

desenvolveu de modo totalmente diferente da unidade da liacutengua latina tanto

como civilizaccedilatildeo como em ldquounidade federativardquo A cabeccedila latina se dirigiu

para a histoacuteria de Roma para o direito de Roma e para a gramaacutetica latina e a

grega se desenvolveu para a filosofia a cultura e a educaccedilatildeo como

preponderantes da alma humana Talvez o maior exemplo seja Homero que

destinou sua obra para humanidade enquanto literatura e que supera qualquer

compromisso de ufanismo ou superioridade de alguma raccedila sobre outra

Talvez devamos algum dia pensar a frase de Aristoacuteteles

dio ou)depote noei= a)neu fantasmatoj h( yuch Por isso a alma jamais pensa sem apariccedilatildeo

Peri Yuxh=j-431 a17

371

Bibliografia

ALDRICH Henry Artis Logicae Rudimenta Oxford Henry Hammans

1862

ALLAN D J The Philosophy of Aristotle 2nd ed New York Oxford

University Press 1970

ANSCOMBE GEM Aristotle and the Sea Battle In Mind New Series

Vol 65 Nuacutemero 257 Oxford University Press 1956

AUBENQUE Pierre El problema del ser en Aristoacuteteles Madrid Taurus

1987

AMMONIUS In Aristotelis De Interpretatione Commentarius Berlin Berolini

1897

AQUINATIS S Thomae In Aristotelis Libros Peri Hermeneias et

Posteriorum Analiticorum expositio Casali Marietti 1955

ARISTOTELIS Categoriae et Liber de Interpretatione Oxford ed L

Minio-Paluello Clarendon Press 1949 (Repr1966)

ARISTOacuteTELES Categorias Lisboa Guimaratildeesamp Companhia 1982

ARISTOacuteTELES Da Alma Lisboa Ediccedilotildees 70 2001

372

ARISTOacuteTELES De Anima Hildesheim-Zuumlrich-New York Georg Olms

Verlag 1990

ARISTOTLE De Anima Oxford Ed WD Ross Clarendon Press 1961

(repr 1967)

ARISTOacuteTELES H)qikwn Nikomaxeion Paris Librairie Garnier Fregraveres

1950

ARISTOTELIS Opera Omnia Paris P Lethiellrsquoeux Editoris 1896

ARISTOTLE The Complete Works of Aristotle JBarnes ed Bollingen

Series Princeton 1984 2 vols

ASIacuteN Miguel Introduccion Al Arte de la Loacutegica por Abemtomluacutes de Alcira

Madrid Centro de Estudos Histoacutericos 1916

Ax Wolfram Laut Stimme und Sprache Goumlttingen Vandenhoeck und

Ruprecht 1986

BAumlCK Allan T Aristotlersquos Theory of Predication Boston-Koumlln Brill 2000

BARTHEacuteLEMY-SAINT HILAIRE J De La Logique drsquoAristote Paris Chez

Ladrange 1838

BOETII Anici Manli Severini Aristotelis Peri E(rmeneiaj Comentarii

Lipsiae B G Teubneri 1874

373

BOumlLL Heinrich Was soll asu dem Jungen bloB werden Bornheim Lamuv

Verlag 1981

BONITZ H Aristotelische Studien Wien Horst Seidl 1867

BREacuteAL Michel Essai de Seacutemantique Paris Librairie Hachette et C 1897

BRENTANO Franz Von der Mannigfachen Bedeutung des Seienden nach

Aristoteles Freiburg im Breisgau Herdersche Verlagshandlung 1862

CASE T The Development of Aristotle In Mind 34 (1925)

CHAIGNET A Ed Essai sur la Psychologie DrsquoAristote Paris Librairie

Hachette 1883

CHANTRAINE P Dictionaire Eacutetymologique de la Langue Grecque Paris

Eacuteditions Klincksieck 1990

CHERNISS Harold F Aristotlersquos Criticism of Presocratic Philosophy

Baltimore John Hopkins Press 1934

CHERNISS Harold F Aristotles Criticism of Plato and the Academy

Baltimore Johns Hopkins Press 1944

CLAGETT M Greek Science In Antiquity New York Macmilan 1963

DE VOGEL CJ Greek Pholosophy Leiden E J Brill 1959 volume 03

374

DEXIPUS In Aristotelis Categorias Commentarius Berlin Berolini 1897

EDEL Abraham Aristotle and his Philosophy Chapel Hill NC University

of North Carolina Press 1982

EVERSON Stephan Aristotle on Perception Oxford Clarendon Press1997

FERRARIA Augustinus de Quaestiones Super Librum Praedicamentorum

Aristotelis Stockholm AlmqvistampWiksell International 2000

FREDE Michael Essays in Ancient Philosophy Minneapolis University of

Minessota Press 1987

GRANGER Herbert Aristotles Idea of the Soul Boston Kluwer Academic

Press 1996

GRENE Marjorie A Portrait of Aristotle Chicago University of Chicago

Press 1963

GUIDORIZI Giulio amp BETA Simone La Metafora Pisa Edizione

Ets 2000

HAFEMANN Burkhard Aristoteles Transzendentaler Realismus Berlin-

New York De Gruyter 1998

HARTMAN Edwin Substance Body and Soul Aristotelian Investigations

Princeton Princeton University Press 1977

375

HERMANN Conrad Das Problem der Sprache und seine Entwicklung in

der Geschichte Dresden Rudolf Kuntze 1865

HINTIKKA Jaako Time and Necessity Oxford Clarendon Press 1973

JAEGER W Studien zur Entstehungsgeschichte der Metaphysik des

Aristoacuteteles Berlin Weidmann 1923

LEAR Jonathan Aristotle The Desire to Understand Cambridge

Cambridge University Press 1988

LUKASIEWICZ Jan Del Prinzipio di Contraddizione in Aristotele

Macerata Quodlibet 2003

MODRAK Deborah Aristotle The Power of Perception Chicago The

University of Chicago Press 1987

MONTANARI Elio La Sezione Linguistica del Peri Hermeneias di

Aristotele Firenze Universita Degli Studi di Firenze 1984

MURACHCO H G Liacutengua Grega Petroacutepolis Discurso ampVozes 2005

MURE G R G Aristotle London E Benn Ltd 1932

NUSSBAUM Martha C and Ameacutelie Oksenberg Rorty (eds) Essays on

Aristotles De Anima First paperback edition with an additional essay

by MF Burnyeat Oxford Clarendon Press (Originally published

[1992] 1995)

376

NUYENS Franccedilois LrsquoEvolution De La Psychlogie DrsquoAristote Louvain

Editions de LrsquoInstitut Supeacuterieur de Philosophie 1973

PACIUS Julius Aristotelis Peripateticorum Principiis Organon Frankfurt

Georg Olms Verlag 1967

PHILOPONOS J In Aristotelis Categorias Commentarius Berlin Berolini

1897

PHILOPONOS J In Aristotelis De Anima Commentarius Berlin Berolini

1897

PLATAtildeO Ouvres Complegravetes Paris Socieacutete DrsquoEacutedition Les Belles Lettres

1949

RENAN Ernest De LrsquoOrigine du Langage Paris Michel Levy Freres 1858

ROSS WD Aristoacuteteles Buenos Aires Editorial Charcas

ROMILLY Jacqueline La Loi Dans la Penseacutee Grecque Paris Les Belles

Lettres 2002

SIMPLICIUS In Aristotelis CategoriasCommentarius Berlin Berolini

1897

SIMPLICIUS In Aristotelis De Anima Commentarius Berlin Berolini

1897

377

SMITH Herbert Weir Greek Grammar Massachusetts Harvard University

Press 1984

STEPHANUS In Aristotelis De Interpretatione Commentarius Berlin Berolini

1897

TRENDELENBURG Adolf Erlaumluterungen zu den Elementen der

aristotelischen Logik Berlin G Bethge 1861

TRICOT J Organon Paris Librairie Philosophique JVrin 1946

ZADRO Attilio Tempo ed Enunciati Nel De Interpretatione di Aristoteli

Padova Liviana Editrice 1979

WAITZ Theodorus Aristotelis Organon Graece Lipsiae Svmtibus Hahnii

1844 2 vol

WEIDEMANN Hermann Aristoacuteteles-Peri Hermeneias Berlin Akademie

Verlag 2002

WHITAKER C W A Aristotlersquos De Interpretatione Oxford Clarendon

Press 1995

  • Peri (Ermeneiaj ou Sobre a Expressatildeo
  • RESUMO
  • Abstract
  • SUMAacuteRIO
  • bull Introduccedilatildeo
  • [Sobre a Expressatildeo] Texto-Lorenzo Minio-Paluello-1949
  • TRADUCcedilAtildeO
  • Capiacutetulo I
  • Capiacutetulo II
  • Capiacutetulo III
  • Conclusatildeo
  • Bibliografia