revista z cultural » raça, o significante flutuante
DESCRIPTION
raça e corTRANSCRIPT
-
29/01/2015 RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/ 5/14
AconversoaostandingeoElastagel:anlisedeelementosdaHQPromethea,deAlanMooreeJ.H.WilliamsIII|CarlosHollanda*
FoisobumclimadeexpectativaeincertezasquantoaofuturoquefoielaboradaasriePromethea,domuitasvezespremiadoroteiristaAlanMooreePublicadoem:03,AnoIX,Publicaes
Apresentao|AndrTellesdoRosrio
Diversossaraushabitamasgrandescidadesbrasileiras,ondeapoesiaservidaquente,trocadanocalordasrelaeshumanaspresenciais.ApoesiafaladaecorporalmentePublicadoem:02,AnoIX,Publicaes
RevistaZCultural>Publicaes>AnoVIII>02>Raa,osignificanteflutuante
Raa,osignificanteflutuanteStuartHallTraduodeLivSovik,emcolaboraocomKatiaSantos*
Mesmoquealgunsconsideremumtantotarde,querovoltarquestodoquequeremosdizer,quais
-
29/01/2015 RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/ 6/14
soasimplicaesdedizercomofiznottulobastanteprovocadordestapalestraqueraaumaconstruodiscursiva,umsignificantedeslizante.Afirmaesdessetipojtmcertoprestgionoscrculosavanadosdacrticahojeemdia,masestclaroquecrticosetericosnemsemprequeremdizeramesmacoisanemtiramasmesmasconclusesdessaafirmao.Almdisso,aideiadequeraapossaserentendidacomosignificanteno,naminhaexperincia,algoquetenhaatingidocomprofundidade,enemtenhasidoeficazemdesarticularoudesalojar,oqueeuchamariadepressupostosdosensocomumeformascotidianasdefalarderaaedeproduzirsentidosobreraanasociedadedehoje.Eestoufalando,emparte,domundogrande,bagunadoesujonoqualraaimporta,foradaAcademia,enosdaluzquepodemos,apartirdaAcademia,lanarsobreela.
Omaissrioquenoforamadequadamentemapeadosouavaliadososefeitosdeslocadoresdesepensarraacomosignificante,sobreomundodamobilizaopolticaemtornodequestesderaaeracismo,ousobreasestratgiasdapolticaedaeducaoantirracistas.Bem,talvezvocsnoestejampersuadidosainda,masessaminhadesculpaporvoltarnestemomentotardioaessetpico,mesmosabendoquemuitagenteachaque,afinal,tudodetilquepoderiaserditosobreraajfoidito.
Arejeioformaldoracismobiolgico
Oquequerodizercomsignificanteflutuante?Parafalaremtermosbemgenricos,raaumdosprincipaisconceitosqueorganizaosgrandessistemasclassificatriosdadiferenaqueoperamemsociedadeshumanas.Edizerqueraaumacategoriadiscursivareconhecerquetodasastentativasdefundamentaresseconceitonacincia,localizandoasdiferenasentreasraasnoterrenodacinciabiolgicaougentica,semostraraminsustentveis.Precisamos,portantodizsesubstituiradefiniobiolgicaderaapelasciohistricaoucultural[1].ComoresumiuofilsofoAnthonyAppiahemalgummomento:horadoconceitobiolgicoderaaserafundadosemdeixarrastro.W.E.B.DuBois,ograndepensadoreescritorafroamericano,notoconhecidonoReinoUnidoquantodeveria,escreveusobreessasquestesumtextomaravilhosoetocanteintituladoAsalmasdagentenegra[2].Emoutrotexto,umensaiointituladoAconservaodasraas,faladoquechamadeasdiferenasdecor,cabeloeossoqueaindacomentou,emborasejamclaramentedefinidasparaoolhardehistoriadoresesocilogos,coisaboa,porqueexistemmuitascoisasquesocilogosnoenxergam,maseleachavaqueadiferenaracialfossealgoqueelesmaisoumenosconseguiamdistinguirquetaiscoisassodemaneirageraldebaixacorrelaocomadiferenagenticae,poroutrolado,impossveisdeseremcorrelacionadassignificativamentecomascaractersticasculturais,intelectuaisoucognitivasdeumpovo.Almdaextraordinriavariaoexistentedentrodeumamesmafamlia,principalmentequalquerunidadechamadafamliaderaas.
Asobrevivnciadopensamentobiolgico
Queropontuarquatrocoisassimultaneamente,sobreessaposiogeral.Primeiro,elarepresentaoquejdesensocomumentrecientistasproeminentesnessecampo.
Emsegundolugar,essefatonuncaimpediuqueestudiososconsagrassemumaatividadeintensa,porumaminoriadeacadmicoscomprometidos,tentativadeprovaracorrelaoentrecaractersticasgenticasvinculadasaracialidadesedesempenhocultural.Noutraspalavras,noestamoslidandocomumcamponoqual,digamos,ofatoreconhecidocientficaeracionalmenteimpedeoscientistasdecontinuaremtentandoprovarooposto.
Emterceirolugar,notoque,emboraasimplicaesracializadasdestetrabalhocientficopermanentesobreotema,porexemplo,sobreraaeinteligncia,sejamclamorosamentecondenadasporgrandenmerodepessoas,certamentepelamaioriadeprofissionaisliberaisesobretudoporgruposnegrosdetodosostipos,defato,grandepartedoqueditoporessesmesmosgruposentresibaseadoempremissasdessemesmotipo,porexemplo,dequeumfenmenosocial,polticoouculturalcomoacorreodeumalinhapoltica,ouosmritosdeumaproduoliterriaoumusical,ouaadequaodeumaatitudeoucrenapodeseratribudoouexplicadoesobretudofixadoegarantidoemsua
-
29/01/2015 RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/ 7/14
verdadepelaidentidaderacialdapessoaenvolvida.
Deduzodaintensaatividadedepesquisaalioincmodadequeposiespolticasopostasmuitasvezesderivamdomesmoargumentofilosfico.Eemboraaexplicaogenticadocomportamentosocialeculturalsejafrequentementedenunciadacomoracista,asdefiniesgenticas,biolgicasefisiolgicasderaapassambem,obrigado,nosdiscursosdesensocomumdetodosns.Ofatoqueadefiniobiolgica,fisiolgicaegenticaderaa,convidadaaseretirarpelaportadafrente,tendeadaravoltaeretornarpelajanela.
Esseoparadoxoquequeroexplorarediscutiraseguir.Porqueassim?
Odistintivoderaa
EmumartigonarevistaCrisisdeagostode1911,DuBoismudadecisivamenteseudiscursoparaescreversobrecivilizaesondehojepodemosfalarderaas,acrescentandoquemesmoascaractersticasfsicas,incluindoacordapele,soresultadodireto,emmedidaconsidervel,doambientefsicoesocial.Almdisso,soindefinidosefugazesdemais,eleafirma,paraserviremcomobaseparaqualquerorigem,classificaooudivisodegruposhumanos.Agora,baseadonessereconhecimentoemDuskofDawn,suaautobiografia,oautorabandonaadefiniocientficaderaaemproldofatodequeeleescrevesobreafricanos,equeafricanoseafrodescendentestmoquechamadeancestralidaderacialemcomumporqueimportantenotlotmumahistriaemcomum,sofreramummesmodesastreetmumanicaelongamemriadedesastre.Porqueacor,emborapoucosignificativaemsi,importanteDuBoisafirmacomodistintivodaheranasocialdaescravido,dadisseminaoedoinsultodessaexperincia.
Umdistintivo,umainsgnia,umsigno?Aquiestaideia,preconizadanottulodeminhaconferncia,dequeraaumsignificante,equeocomportamentoeadiferenaracializadosdevemserentendidoscomofatodiscursivoenonecessariamentegenticooubiolgico.
Raacomolinguagem,umsignificanteflutuante
Noquerodesviardemeucaminhoeentediloscomumlongotratadotericosobreostermosqueestouusando,massimplesmentelembrlosqueomodeloqueestsendopropostoaquiestmaisprximodofuncionamentodeumalinguagemdoquedofuncionamentodenossabiologiaoudenossasfisiologias.Equeraaseassemelhamaisaumalinguagemdoquenossaformadeconstituiobiolgica.Talvezpensemqueumacoisaabsurdaeridcula,talvezatestejamolhandoemvoltaparateremcertezadequesuasaparnciasestejamfuncionandobem.Garantoqueesto.Aspessoassomeioesquisitas,algumasmarrons,outrasbastantepretas,algumasat,comestaluz,repugnantementerosadas.Masnohnadadeerradocomsuasaparncias.Mesmoassim,querodefenderqueraafuncionacomoumalinguagem.Eossignificantessereferemasistemaseconceitosdaclassificaodeumacultura,asuasprticasdeproduodesentido.Eessascoisasganhamsentidonoporcausadoquecontmemsuasessncias,masporcausadasrelaesmutveisdediferenaqueestabelecemcomoutrosconceitoseideiasnumcampodesignificao.Essesentido,porserrelacionalenoessencial,nuncapodeserfixadodefinitivamente,masestsujeitoaumprocessoconstantederedefinioeapropriao.Estsujeitoaumprocessodeperdadevelhossentidos,apropriao,acmuloecontraodenovossentidosaumprocessoinfindveldeconstanteresignificao,nopropsitodesinalizarcoisasdiferentesemdiferentesculturas,formaeshistricasemomentos.
Nopossvelfixarosentidodeumsignificanteparasempreoutranshistoricamente.Ouseja,hsempreumcertodeslizamentodosentido,hsempreumamargemaindanoencapsuladanalinguagemenosentido,semprealgorelacionadocomraaquepermanecenodito,algumsempreoladoexternoconstitutivo,decujaexistnciaaidentidadederaadepende,equetemcomodestinocertovoltardesuaposiodeexpelidoeabjeto,externoaocampodasignificao,paraperturbarossonhosdequemestvontadedoladodedentro.
-
29/01/2015 RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/ 8/14
Comodarcontadarealidadedadiscriminaoedaviolnciaraciais?
Dirijomeaessaquestodiretamenteporqueacreditoqueaquiqueosmaiscticosentrevocsestocomeandoapensar:Tudobem,dparadizertalvezqueraanoseja,afinal,umaquestodefatoresgenticos,biologia,caractersticasfisiolgicas,morfologiadocorpo,noumaquestodecor,cabeloeosso,essetriopavorosoqueDuBoiselencatantasvezes.Entretanto,talvezdigam:Vocestmesmoafirmandoqueraaumsimplessignificante,umsignovazio,quenoestfixadoemsuanaturezainterna,queseusentidonopodeserassegurado,queflutuaemummardediferenasrelacionais?esseoseuargumento?Enoseriaestanoserrada,mastambmumaabordagemleviana[3]eouoapalavrasendomurmuradanopblicoidealistadefatoscrusdahistriahumana,queafinaldecontasdeformaramasvidasealeijarameconstrangeramopotencialdeliteralmentemilhesdedespossudosdomundo?Edepois,porquenousaraevidnciadiantedenossosolhos?Seraafosseumnegciotocomplicado,porqueelaestariaevidentedeformatomanifestaaondequerqueolhemos?
Precisodizlonovamenteporqueperceboosentimentodealviodepoisdedarmosumasvoltasporessasdiversasestruturasdiscursivasaochegarmosaoquetodosnssabemossobreraa:suarealidade.Dparaverseusefeitos,dparavlanosrostosdaspessoassuavolta,dparaveraspessoasseremexendoquandopessoasdeumoutrogruporacialentramnasala.Dparaveradiscriminaoracialfuncionandonasinstituies,eassimpordiante.Paraquetodaessaalgazarraacadmicasobreraa,quandovocpodeapenasvoltarseparaasuarealidade?
Quecaminhoatravsdahistriamaisliteralmentemarcadopelosangueeaviolncia,pelogenocdiodaMiddlePassage,oshorroresdaservidonosengenhoseaforcaimprovisada?Umsignificante,umdiscurso?Sim,esseomeuargumento.
Duasposies:arealistaeatextual
Jquenoestamospreocupadosaquicomacrticatericaabstrataesimcomumatentativadeabrirossegredosdofuncionamentodesistemasraciaisdeclassificaonahistriamoderna,permitammevoltarquestodecomoobservamosessefuncionamentoemtornodapreocupantequestoacercadasdiferenasgrosseirasdecor,ossoecabelo,queconstituemosubstratomaterial,odenominadorcomumabsolutoefinaldossistemasraciaisdeclassificao.Quandotodososdemaisrefinamentosforamapagados,parecehaverumresduodediferenasquesopalpveisnaspessoas,asquaischamamosderaa.Deondeserquevieram,sesosimplesmente,oqueestoutentandoafirmar,discursivas?
Emtermosgerais,entendoquehtrsopesaqui.Primeiro,podemosalegarqueasdiferenasdetipofisiolgicooudenaturezarealmentefornecembaseparaqueclassifiquemosasraashumanasemfamlias.Quandosecomprovaqueconseguemfazlo,podemserrepresentadasdeformaadequadaemnossossistemasdepensamentoelinguagem.Essaumaposiorealista:esta,esfaltarefletirdeformaadequadasobreoqueestlforanomundo,nossistemasdelinguagemeconhecimentoqueutilizamosparaconduzirinvestigaessobreseusefeitos.
Umasegundapossibilidadeaposiochamadamuitasvezesdepuramentetextualoulingustica.Raa,aqui,umsistemaautnomodereferncia.Estenopodesertestadocontraomundoefetivodadiversidadehumana,sdentrodojogodotextoedojogodediferenasqueconstrumosnanossaprprialinguagem.
Umaterceiraposio:odiscursivo
Existeumaterceiraposio,qualmefilio.Essaterceiraposioadequeexistemdiferenasdetodotiponomundo,equeadiferenaumtipodeexistnciaanmalapora,umasrierandmicadetodotipodecoisaqueagentechamademundoenohmotivoparanegarmosessarealidadeouessadiversidade.AchoqueoqueFoucaultsvezes,masnemsempre,chamadeextradiscursivo.Mas
-
29/01/2015 RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/ 9/14
estouemGoldsmithsenoqueroprovocarosfoucaultianosApenasquandoessasdiferenasforamorganizadasdentrodalinguagem,dentrododiscurso,dentrodossistemasdesentido,quepodemosdizerqueasdiferenasadquiriramsentidoesetornaramfatoresdaculturahumanaedaregulaodecondutasessaanaturezadoqueestouchamandodeconceitodiscursivoderaa.Noqueasdiferenasnoexistam,massimqueoqueimportasoossistemasqueutilizamosparadarsentidoaelas,paratornarassociedadeshumanasinteligveisossistemasquecotejamoscomasdiferenas,aformacomoorganizamosessasdiferenasemsistemasdesentidocomosquais,dealgumamaneira,fazemoscomqueomundonossejainteligvel.Eissonadatemavercomnegarquecomodigo,otestedopblicosevocolharaoredorvaidescobrirque,realmente,temosaparnciasdiferentesunsdosoutros.
Achoqueessessistemassodiscursivosporqueojogoentrearepresentaodadiferenaracial,aescritadopodereaproduodoconhecimentocrucialparaamaneiraemqueforamgeradosefuncionam.Eusoapalavradiscursivoaquiparamarcarteoricamenteatransiodeumacompreensomaisformaldadiferenaparaumacompreensodecomoasideiaseconhecimentosdadiferenaorganizamasprticashumanasentreosindivduos.
Religio:umaprimeiratentativadeclassificaoradical
Ossistemasdeclassificaoracialtmumahistria.Suahistriamodernaemergeondepovosdetiposmuitodiferentestmquefazersentidocomopovosdeumaoutracultura,significativamentediferente.Podemosdataromomentodesseencontrohistrico.QuandooVelhoMundoencontrouospovosdoNovoMundo,elecolocouumaquesto,afamosaquestoqueSeplvedafezaLasCasasnodebatenointeriordaigrejacatlica,aquestodanaturezadospovosqueencontramosnoNovoMundo.Nodisseram,comoosmaisreligiososentrevocsgostariamdepensar,Soounosohomenscomonsenossosirmos?Nosoelasmulherescomonsenossasirms?No,nodisseramisso,demoroumuitoparaissoacontecerdoisoutrssculosantesdomovimentoabolicionistacolocaressaquesto.No,oquedisseramfoi:Sohomensverdadeiros?Isto,pertencemmesmaespciequensounasceramdeoutracriao?Eaquidurantesculosnoeraacincia,masareligioosignificantedoconhecimentoedaverdade,nolugarondeascinciashumanas,edepoisacinciacomotal,estavadestinadaaficarmaistarde,parafundamentaraverdadedadiferenahumanaedadiversidadeemumfatocontrolvel,quedefiniaqueoladodeleseral,eonossoaquielesnosnaviosensnotopodacivilizaoqueconquistamoseetc.
Dormirmelhor:afunoculturaldoconhecimento
Organizarpessoasemdiversosgrupossociais,deacordocomsuasdiferenas,paraissoqueserveoatodaclassificaohumana.issooqueseprocuraprimeiroatravsdeumdiscursoreligioso,depoisantropolgicoe,finalmente,emumdiscursocientfico.Aqui,cadaumdessesconhecimentosestfuncionandonocomoprovimentodaverdade,mascomoaquiloquetranquilizaoshomenseasmulhereseosdeixadormirmelhor.Sochupetas,chupetasdeconhecimentoquesecolocanabocaprimeirocolocaseachupetareligiosaeesperaseque,nofinaldascontas,Deustenhacriadodoistiposdehomens,tenhafeitoduastentativasnumfimdesemana,depoisnoutro,eelesestavamlensestvamosc,esmuitotempodepoisagenteacaboutopandounscomosoutros.Masnohqualquerideiadequeviemosdomesmolugar.Eessachupetanofunciona,vocatiraecolocaoutra:eemtermosantropolgicos,elesdizem:Bem,soparecidosconosco,porquetodomundovemdosmacacosmasalgunssomaisprximosdosmacacosdoqueagenteeemboranohajaumadiferenaabsoluta,vocsabequeissosuficienteparaencontrardiferenas,nosdepartamentosuniversitrios,napublicaodeartigosetc.E,finalmente,quandoaprpriaantropologiaporfimdesiste,logoapareceJamesClifford,quedesistedessetipodeconhecimentosobreoqueaantropologiaconseguefazer,separarasovelhasdascabras.Eavemacinciaediz:Euconsigo,euseifazer.Tenteagentica.Vocnoenxergaagentica,umsistemamaravilhoso,interno,nofazemosideiadoqueseja,podemosvlonolaboratriomasossereshumanosnooveem,oqueveemsoosefeitosdaoperaodocdigogentico.Assim,umcdigomaravilhosamentesecretoqueapenasumnmeropequenodepessoastmaoseudispor,quefazoqueareligio[4]no
-
29/01/2015 RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/ 10/14
conseguiueaantropologiaafinalacaboufracassandoemfazer.Eleconseguedizerporqueessaspessoasnosodomesmocampo,porquesodiferentesumasdasoutras,eporquesorealmentedeoutraespcie.Enoseriabomsaberqueemvezdetentardescobrirseosquesoseusamigossomaisprximosdevocdoqueaquelesquenooso,todoaquelemapacomplexodealianaseetc.queconstituemasrelaeshumanasnoserialegalsevocpudessedizeralgosimplescomo:Voudarumpulonolaboratrioedepoislhedigoseelessoprximosouno.issoqueagenticaconseguefazer.
Fixandoadiferena:afunoculturaldacincia
Acinciatemumafuno,umafunocultural,emnossasociedade.Voupararantesqueeuvlongedemais.Noestousugerindoqueacincianotemsubstncia.Estoufalandodafunodacinciadentrodossistemasculturaishumanos.Estoufalandodafunoculturaldacinciaequeessafuno,naslinguagensediscursosdoracismo,temsidoprecisamenteadedargarantiaecertezadadiferenaabsolutaquenenhumoutrosistemadeconhecimentoatentotinhaconseguidoprover.porissoqueotraocientficopermaneceuminstrumentotopoderosonopensamentohumano,nosnaAcademia,masemtodapartedodiscursodosensocomumdaspessoas.Durantesculos,selutouparaestabelecerumadiferenabinria,entredoistiposdepessoa.MasquandochegamosaoIluminismo,quedizoureconhecequesomostodosdeumamesmaespcie,foiprecisoencontrarumamaneirademarcaradiferenadentrodessaespcieenoentreduasespciesporqueumapartedaespciediferente:maisbrbara,atrasadaoucivilizadadoqueaoutraparte.Evocsedeparacomumamarcaodiferentedadiferena,adiferenaquemarcadadentrodosistema.VejamcomoEdmundBurkeescreveuparaohistoriadorWilliamRobertsonem1777:Noprecisamosmaisrecorrerhistria,afirmou,paratraaroconhecimentodanaturezahumanaemtodasassuasfaseseperodos.Porqu?Porqueagoraograndemapadahumanidadeesttodonaestradaenohestadoougradaodebarbrieoumododerefinamentoquenoestejasimultaneamentesobnossavista.EsteoolharpanpticodoIluminismo:tudo,todaacriaohumanaest,porassimdizer,soboolhodacincia.E,nestembito,possvelmarcarasdiferenasquerealmenteimportam.Equaisso?AscivilidadesmuitodiferentesdaEuropaedaChinaabarbriedeTartaryedaArbiaeoestadoselvagemdaAmricadoNorteedaNovaZelndia.Meuargumentonodizrespeitocinciaemsi,masaoqueestivernodiscursodeumaculturaquefundamentaaverdadesobreadiversidadehumana,queabreosegredodasrelaesentrenaturezaecultura,quedesataonenigmticodadiferenahumanaqueimporta.Oqueimportanoquecontenhamaverdadecientficasobreadiferena,masquefuncionemcomofundamentododiscursosobreadiferenaracial.Fixameestabilizamoquedeoutramaneiranohaveriacomoserfixadoouestabilizado.Asseguramegarantemaverdadedasdiferenasdiscursivamenteconstrudas.
Natureza=cultura
Ento,arelaoaquiqueaculturafeitaparaserumatocontnuodanatureza,elaseapoiananaturezaparasejustificar.Anaturezaeaculturaoperamcomometforasumaparaaoutra.Operammetonimicamente.afunododiscurso,ederaacomosignificante,fazercomqueambosossistemasnaturezaeculturacorrespondamumaooutro,demaneiraqueumapossaserlidaatravsdaoutra.Assim,umavezquesesaibaondeumapessoacabenaclassificaodasraashumanasnaturais,possvelinferirdaoqueprovavelmentepensam,oquesentemouproduzem,aqualidadeestticadesuasprodues,eassimpordiante.Afunoderaacomosignificanteconstituirumsistemadeequivalnciasentrenaturezaecultura.
Exigeseotraobiolgicocomosistemadiscursivonamedidaemqueossistemasraciaistenhamafunodeessencializar,denaturalizar,essamaneiradetiraradiferenaracialdahistria,dacultura,elocalizlaparaforadoalcancedamudana.
Vercrer
Noentanto,esseno,ameuver,onicomotivopeloqualoraciocniobiolgico,enquantofunciona
-
29/01/2015 RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/ 11/14
comosefosselargamentefalso,aindapermanecenaconversaquandofalamosderaa.Essenoonicomotivo.OpontodepartidadeDuBoiseraprecisamenteasdiferenasmaisgrosseirasdecor,cabeloeosso.
Apesardofatodequepermanecemanmalosspopulaes,transcendemadefiniocientfica,soosque,afinal,provmofundamentodaslinguagensqueusamosnocotidianoparafalarsobreraa:osfatosfsicosgrosseiros,queteimamemexistir,decor,cabeloeosso.Ora,aquestocentralsobreessasdiferenasfsicasgrosseirasqueelasnoestobaseadasnadiferenciaogentica,massoclaramentevisveisaolhonu.Soabsolutamente,evidentemente,indisputavelmentepresentes.Soadiferenavisvel.So,paraoolhonocientfico,oquefazcomqueraasejaumassuntoquecontinuamosdiscutindo.Soosfatosbrutos,fsicosebiolgicosqueaparecemnocampodevisohumano,ondevercrer.
FrantzFanonfoiarrebatadoporessainscriodadiferenaracialnasuperfciedocorponegro:oqueelechamoudeevidnciaescuraeinquestionveldesuaprprianegritude.EmPelenegra,mscarasbrancas(2008[1952])eledisse:Souumescravonodaideiaqueoutrostmdemimmasdeminhaprpriaaparncia,soufixadoporela.Poisoquepodetransfixaraspessoasmaisdoqueaquiloquepoderoso,evidenteeconcretamentepresente?Umadiferenaracialqueseinscreveindelevelmentenaescrituradeumcorpo?Mesmoassim,queroargumentarqueaconteceaumjogodesignificantes.
Gentica:produzindosentidocomadiferena
Deondesurgemessessignosevidentesevisveisdediferenaracial?Cabelocrespo,narizlargo,lbiosgrossos,traseirosgrandes.E,conformeoescritorfrancsMichelCournotoexpressoucomdelicadeza,pnisdotamanhodecatedrais.Oquedorigematudoisso,claro,ocdigogentico.Porqueessascoisasnoestosimplesmentepresentes.Jtentaramfazerumatriagemdeumconjuntodepessoasqueapresentemalgumasdessasdiferenas,separandoasemdoisgruposdiscretoseopostos?Issoimpossveldeserfeito.impossvel.Algumaspessoasficamemumpolo,outrasnoutro,edepoishumgruponomeioqueficadeslizandoparadentroeparafora.Nopossvelfixlo.Assim,emboraraasejaclaramenteoquevocv,oqueafixaoquetodossabemos,nsdareacientfica.Oquelhedrespaldoocdigogentico,oquallamentavelmentenoseconsegueenxergar.Maspossvelinferirsuaexistnciaapartirdofatodequealgumaspessoastmtraseirosgrandeseoutrascabeloscrespos,ealgunstmnarizeslargosealguns,comodizem,tmopnisdotamanhodeumacatedral.Masnodparaorganizarapopulaosabe,dizerabaixeascalaselhedigosevocistoouaquiloporqueacoisaanmalademais.Massepodetercertezadeque,geneticamente,umpedaodecdigodeuorigemaessasdiferenasnonveldasuperfciedasaparncias[5].Ens,pobresmortais,temosquetrabalharcomessasuperfciedasaparnciasporquenotemosacessoaocdigogentico.
Lerocorpo
Tudobem,vocsdevemestardizendo,issopodeserverdade,masoquevocestdizendo,defato,queessascoisasquesovisveistambmsosignificantes!Vocasestlendocomosignosemumcdigoquenodparaservisto,presumindoqueocdigogenticoqueproduzessasdiferenasgrosseirasdecor,cabeloeosso.Equesporcausadissoquepodemosuslascomoumaformadefazerdistinoentreumeoutrogrupodepessoas.Seeudisser,aconteceuporacaso,noarespostaqueprocuramos.Procuramosentenderofatodequevocconseguelerocorpocomosefosseumtexto.Eleumtexto.Agora,meusamigos,seiquevocsvodizer,Sevocmebater,mecortar,euvousangrar.Semeatropelarnarua,comoacontecefrequentementeaquiemNewCross,voumemachucar.Ento,nomedigaquesouumtexto.Talvezsejaverdade,masnamedidaemqueestamosfalandodosistemadeclassificaodediferenas,ocorpoumtextoesomostodosleitoresdele.Ecirculamos,olhandoessetexto,inspecionandoocomocrticosliterrioscadavezmaisdepertoparaverasdiferenasmaisrefinadas,astosutisdiferenasdemetfora.Equandoissonofuncionacomeamos,comoverdadeirosestruturalistas,afazerusodascombinaes.Bem,comumpermanente,sabe,umnariznotolargo,comcabelosumpoucocrespos,esetenhoumtraseiro
-
29/01/2015 RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/ 12/14
grandinhoesabeDeusmaisoqu,talvezeuchegueaumaaproximao.Somosleitoresderaa,issooqueestrolando.Somosleitoresdadiferenasocial.Eocabelocitadocomosefossedefinitivo,comosepusessefimdiscusso.Vocdizqueraaumsignificante,masno,no.Opessoalldiferente,dparaperceberquesodiferentes!Bem,essaobviedade,aprpriaobviedadedavisibilidadederaa,oquemeconvencedequeissofunciona,porqueissoestsignificandoalgo:umtextoqueconseguimosler.
Porqueprecisamosiralmdarealidade
Eagora,ento,essanoodequeatocdigogenticoimpressoemnsatravsdocorpo,enosobreocorpo,edequenosepodepararnasuperfciedoprpriocorponegrocomoseissodesseumfimdiscusso.Masexatamenteporissoqueocorpoinvocadonodiscursodessamaneira:naesperanadequeeleencerreoassunto,dequesevocinvocaraprpriarealidade,sevocdisser,apessoamaispretanestasala,venhacomigo,comoseapossibilidadedeapontaressapessoadestrussemeuargumento.solhar:Olhe,ali!exatamenteessaafunodeinvocarocorpocomooltimosignificantetranscendental,comoseelefosseomarcadoralmdoqualtodososargumentossosuspensos,todalinguagemcessacomosetododiscursofossederrubadodiantedessarealidade.Achoquenopodemosnosdesviardarealidadederaaporqueaprpriarealidadederaaoobstculoquenosseparadeumacompreensomaisprofundadosentidodedizerqueraaumsistemacultural.
Analisarashistriasdocorpo
JdissequeFanon,noensaioPelenegra,mscarasbrancas,arrebatadoeobcecadopelotraumadesuaprpriaaparnciaedoqueissosignifica.Ficaenlouquecidoporestarpresoetrancadoemumcorpoqueooutro,ooutrobranco,conhecesdeolharparaele,queesseoutrovatravsdeleaolerotextodocorponegro.Estobcecadocomessefato.E,noentanto,comovocssabem,apotnciaeimportnciadePelenegra,mscarasbrancasqueFanonentendeuquepordebaixodoqueelechamoudeesquemascorpreosestoutroesquema.Umesquemacompostodehistriaseanedotasemetforaseimagensqueoquenarealidadeconstriarelaoentreocorpoeseuespaosocialecultural.Soessashistriasenoofatoemsi.Ofatoemsiprecisamenteaciladadasuperfcie,quenospermitedescansarnoquebvio,noqueestpresentedeformamanifesta,oquenosoferecidocomosintomadaaparncia.Aquiloqueassumeolugardoquedefato,umdossistemasculturaismaisprofundosecomplexosquenospermitemdistinguirentredentroefora,entrenseeles,entrequempertenceequemnopertence.
Essefatoaparentementesimples,bvioebanalrequerainvocaodeterritriosdesaberparaqueestesejaproduzidocomofatosimples,bvioebanal.Nessesentido,adiferenaracialmaisparecidacomadiferenasexualdoqueoutrossistemasdediferena,precisamenteporqueaanatomia,afisiologia,pareceresolveraquesto.Oquesabemoseaprendemos,aospoucos,sobreadiferenasexual,isto,aprofundidadedasquestesportrsdaproduodessadistino,oqueprecisamoscomearaaprendersobreaslinguagensqueusamosparafalarderaa.
Porqueimporta?combatendooracismo
Emboraoconceitoderaanopossadesempenharafunoquelhesolicitadaproveraverdadefixandoasemsombradadvidasdifcillivrarsedeleporquemuitodifcilparaaslinguagenssobreraafuncionaremsemqualquertipodegarantiafundacional.Oqueestoudizendoaqui,sobreessanecessidade,noumargumentoterico,ounoapenas.umargumentopoltico,porquetantoapolticaderaaquantoadeantiraaestofundadasnanoodequedealgumamaneira,emalgumlugar,sejaatravsdabiologia,oudagentica,oudafisiologia,dacor,oualgoquenosejaahistriaeculturahumanas,humagarantiadaverdadeeautenticidadedascoisasnasquaisacreditamosequequeremosfazer.abuscadagarantia,tantonapolticaantirracistaquantonapolticaracista,quenosvicianapreservaodotraobiolgico.difcilabrirmodeleporque,nofinaldascontas,nosabemoscomoseriatentarconduzirumapoltica,sobretudoumapolticaantirracista,semgarantias.
-
29/01/2015 RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/ 13/14
Nosabemoscomoconduzirapolticasemgarantia.Queremosdealgumamaneiraquealgonosdigaqueasopespolticascontingentesemabertoeusualmenteerradasquefazemospodem,nofinal,serlidasapartirdeumatemplatemaiscientficotericaque,seativssemosconhecidodeantemo,nosteriaditooqueestavacertoouno.Precisamosdegarantia,precisamos,nosonodarazo,dealgoquenosdigaSim,faamno.Nospornosdarasensaodeser,enosparecerser,acoisacerta,atondenossosclculosalcanam,mastambmporqueaofinalseracoisacerta,existiralgoqueatornarcerta.Issoporqueaspessoasquedefendemasmesmascoisas,afinal,soaspessoasquevocconhece,soboaspessoas.Comoquepessoasquesejuntaramemtornodessaformacomumdeidentificaopodemestarerradas?Masaverdadequepodem,comotodosossereshumanoscomuns.Todospodemosestarerrados,emuitasvezesestamos.Defato,normalmenteestamos,edparaafirmarquenossapolticaquasesempreo.Anicacoisaquenosomosdetentoresdegarantiasdaverdadedoquefazemos.
Defato,acreditoquesemessetipodegarantiateramosquerecomear[6].Recomearemumoutroespao,comumconjuntodiferentedepressupostosparatentarnosperguntaroquenaidentificaohumana,naprticahumana,naconstruodealianashumanasquesemasgarantiasecertezasdareligio,oudacincia,antropologia,gentica,biologia,oudaaparnciadiantedenossosolhos,semqualquergarantia,poderianospossibilitaraconduodeumdiscursoedeumaprticahumanoseticamenteresponsveissobreraaemnossasociedade.Comoseriaconduzilo,semtersnossascostasumtoquedecerteza,mesmoqueparecssemosestarerrados,setivssemosacessoaocdigo,algoquetivessenosditooquefazer,desdeoincio?
Eestaumaverdadeincmoda.incmodo,claro,paraosquegostariamdepoderinvocarostraosbiolgicosougenticoscomoformadesuspenderodebate.Mastambmumaverdademuitodifcildeserencaradapelaspessoasquesentemquearealidadederaadumaespciedegarantiaousustentaoaseusargumentospolticos,juzosestticosecrenassociaiseculturais.Quandoadentramosapolticadofimdadefiniobiolgicaderaa,mergulhamosdecabeanonicomundoquetemos:oabismododebateedaprticapolticospermanentementecontingentesesemgarantias.Umapolticacrticacontraoracismo,quesempreumapolticadacrtica.
*EstetextoumaconfernciaproferidaporStuartHallem1995emGoldsmithsCollegeUniversityofLondonereproduzidaemdocumentrioporSutJhallyMediaEducationFoundation,1996.Estdisponvelnantegra,emingls,ilustradaporfotosediagramas,noYouTube.Comeanominuto640daparte2dodocumentrioRace,theFloatingSignifier,disponvelem:www.youtube.com/watch?v=SIC8RrSLzOs&list=PL9DB8464B43CFAC14
*StuartHall,nascidonaentocolniadaJamaicaem1932,migrouparaaInglaterraem1951.Preocupousedesdecedocomquestespscoloniaisequestesligadasaoracismo.DirigiuoCentreforContemporaryCulturalStudies,daUniversityofBirmingham,eoDepartamentodeSociologia,daOpenUniversity,atseaposentarem1997.PresidiupormuitosanososconselhosdoInstituteofInternationalVisualArt(www.iniva.org)eAutographABP(anteriormenteaAssociationofBlackPhotographers)www.autographabp.co.uk.
*LivSovikprofessoradaEscoladeComunicaodaUniversidadeFederaldoRiodeJaneiro(ECOUFRJ)eorganizadoradacoletneadeStuartHall,Dadispora(EditoraUFMG,2003).
KatiaSantospesquisadoraindependente,tradutora,escritoraeautoradolivroIvoneLara,adonadamelodia.
[1]Inciodaparte3:www.youtube.com/watch?v=BICwR8pCcY&list=PL9DB8464B43CFAC14
[2]DuBois,W.E.B.Asalmasdagentenegra.Trad.HelosaTollerGomes.RiodeJaneiro:LacerdaEd.,1999.
-
29/01/2015 RevistaZCulturalRaa,osignificanteflutuante
http://revistazcultural.pacc.ufrj.br/racaosignificanteflutuante%ef%80%aa/ 14/14
[3]Inciodaparte4:www.youtube.com/watch?v=rYGeqryELXk&list=PL9DB8464B43CFAC14
[4]Inciodaparte5:www.youtube.com/watch?v=OVjmbDbnJKo&list=PL9DB8464B43CFAC14
[5]Inciodaparte6:www.youtube.com/watch?v=GeD6awgSHGU&list=PL9DB8464B43CFAC14
[6]Inciodaparte7:www.youtube.com/watch?v=vRRQ2KSBeyA&list=PL9DB8464B43CFAC14
2013RevistaZCultural.EstaobraestlicenciadasobumaLicenaCreativeCommons.DesenvolvidoporMsticoSolimesDesign