ΜΑΚΕΤΑ ΤΕΛΙΚΗ ΕΣΧΑΤΟ.qxp layout 1 21/3/16 1:36 μ.μ. page 3 · της...

Το έσχατο μυστήριο

ΜΑΚΕΤΑ ΤΕΛΙΚΗ ΕΣΧΑΤΟ.qxp_Layout 1 21/3/16 1:36 μ.μ. Page 3

.ΜΑΚΕΤΑ ΤΕΛΙΚΗ ΕΣΧΑΤΟ.qxp_Layout 1 21/3/16 1:36 μ.μ. Page 4

Μητροπολίτης ΔιοκλείαςΚάλλιστος Ware

Mετάφραση:Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου

Eπιμέλεια έκδοσης:Βασίλης Αργυριάδης

Το έσχατο μυστήριο


© Μητροπολίτης Κάλλιστος Ware& ΕκδόσειςΚολοκοτρώνη 49, Αθήνα 105 60Τηλ.: 210 3226343 - Fax: 210 3221238e-mail: [email protected]/enploeditions.gr

Α´ έκδοση: Μάρτιος 2016

ISBN: 978-960-9550-75-8


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Το έσχατο μυστήριοΗ Κοίμηση της Υπεραγίας Θεοτόκου

στην Ορθόδοξη Λατρεία9

Η σιωπή της ΜαρίαςΤα Εισόδια της Θεοτόκου

79

Η σοφία της Θεοτόκου99

Η κλήση της Θεοτόκου και η δική μας121

Η ευλογημένη Παρθένος ως Μητέρα του Θεού Το νόημα της προσωνυμίας «Θεοτόκος»

143

Εικόνα της ανθρώπινης ελευθερίας157

Σημειώσεις179


Το έσχατο μυστήριοΗ Κοίμηση της Υπεραγίας Θεοτόκου

στην Ορθόδοξη Λατρεία


.


Δεν είναι εύκολο να μιλά κανείς και είναι εξίσου δύσκολο να στοχάζεται

τα μυστήρια που η Εκκλησία κρατά στα κεκρυμμένα βάθη της εσώτερης συνείδησής Της.

Βλαδίμηρος Λόσσκυ (1903-1958)

Αν πω ότι είναι ασύλληπτη, τότε πώς θα μιλήσω γι’ Αυτήν;

Η εν απορία σιγή επισκιάζει την εξιστόρηση.

Άγιος Ιάκωβος του Serug (451-421)

Θρησκεία Λειτουργική

«ΟΧριστιανισμός είναι θρησκεία λειτουρ-γική», δηλώνει ο Ρώσος Ορθόδοξοςθεολόγος και πρωτοπρεσβύτερος π. ΓεώργιοςΦλωρόφσκυ (1893-1979). «Η Εκκλησία είναιπάνω απ’ όλα λατρευτική κοινότητα. Η λατρείαέρχεται πρώτη, το δόγμα και οι Κανόνες κατό-πιν»1. Κατά έναν άλλο Ρώσο Ορθόδοξο συγγρα-φέα, τον λειτουργιολόγο Αρχιμανδρίτη ΚυπριανόΚερν (1899-1960), «Ο εκκλησιαστικός χορός είναι

11


έδρα θεολογίας»2. Επιβεβαιώνουν και οι δύο τηνπολύ γνωστή αρχή του αγίου Προσπέρου της Ακι-ταίνης (μέσα 5ου αιώνα): «Ο κανόνας της προ-σευχής ας ορίσει τον κανόνα της πίστεως»3.

Αν δε αυτό ισχύει για όλες τις πτυχές της Χρι-στιανικής θεολογίας, αληθεύει ακόμη περισσότε-ρο για την πίστη της Εκκλησίας αναφορικά μετην εν σώματι Μετάσταση της Θεοτόκου. ΣτηΧριστιανική Ανατολή το δόγμα της Μεταστάσεωςπερισσότερο εορτάζεται παρά περιγράφεται,αρθρώνεται δε κυρίως λειτουργικά, περισσότεροίσως από κάθε άλλο αντικείμενο πίστεως. Ότανδηλαδή εμείς οι Ορθόδοξοι θέλουμε να μιλήσουμεγια την τελική δόξα της Θεοτόκου, δεν χρησιμο-ποιούμε τόσο τη γλώσσα της θεολογικής ανάλυ-σης, όσο αυτή του αίνου και της λατρείας. Ηδοξολογική αυτή προσέγγιση εκφράστηκε ωραίααπό τον Ρώσο Έξαρχο Δυτικής Ευρώπης, τονΜητροπολίτη Βλαδίμηρο, όταν το 1950 ερωτήθη-κε από μέλη της Ρωμαιοκαθολικής Ιεραρχίας στηΓαλλία ποια είναι η διδασκαλία της Ορθοδοξίαςγια την Κοίμηση. Τους απάντησε στέλνοντάς τουςαπλώς τα Ορθόδοξα λειτουργικά κείμενα της15ης Αυγούστου και είπε ότι δεν είχε τίποτε να

12

ΚΑΛΛΙΣΤΟΣ WARE


προσθέσει σε ό,τι ήταν γραμμένο εκεί μέσα4.Τι μας λένε, όμως, τα λειτουργικά κείμενα της

Ορθοδοξίας γι᾽ αυτό το «έσχατον μυστήριον» στηζωή της Μητέρας του Θεού5; Ας δούμε πρώτα τιςονομασίες της εορτής της 15ης Αυγούστου στηνΑνατολική Χριστιανοσύνη. Συνηθέστερα ονομά-ζεται «Κοίμηση» (Σλαβονικά Uspenie): έτσι τησυναντούμε στα ιερά βιβλία της Εκκλησίας καιαυτή τη λέξη χρησιμοποιούν οι πιστοί στην καθη-μερινή τους ζωή. Η λέξη «Κοίμηση» υπονοεί ότιη Μαρία υπέστη φυσικό θάνατο, δηλαδή χωρισμότης ψυχής της από το σώμα· αφήνει όμως ανοικτότο ερώτημα αν ψυχή και σώμα κατόπιν επανενώ-θηκαν και ανελήφθη ψυχή και σώματι στον ουρα-νό. Άλλες ονομασίες της Θεομητορικής αυτήςΕορτής είναι πιο σαφείς: Συχνά ονομάζεταιΜετάστασις ή Μετάθεσις6 και πολύ σπανιότεραΑνάληψις της Θεοτόκου. Ένας τίτλος που μου αρέ-σει, παρ’ ότι δεν θυμάμαι να χρησιμοποιείται επι-σήμως στην Ορθόδοξη Εκκλησία, είναι «Ο δοξα-σμός της Θεοτόκου».

Η λειτουργική πρακτική της ΟρθοδόξουΕκκλησίας δεν αφήνει καμία αμφιβολία περί τηςκεφαλαιώδους σημασίας της Κοιμήσεως της Θεο-

13

ΤΟ ΕΣΧΑΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ


τόκου. Θεωρείται ως μία από τις Δώδεκα Μεγά-λες Εορτές του ετησίου κύκλου. Δεδομένου ότι τοβυζαντινό εκκλησιαστικό έτος αρχίζει την 1ηΣεπτεμβρίου, η Κοίμηση, προσφυώς, είναι ητελευταία μεγάλη γιορτή στον κύκλο των δώδεκαμηνών. Κατά τον Constantin Andronikoff (1916-97), «Αν με τον Ευαγγελισμό της η Θεοτόκος βρί-σκεται στην απαρχή της χριστιανικής ιστορίαςτης ανθρωπότητας, εκφράζει όμως και την κατα-κλείδα της, παρέχοντας στο ανθρώπινο γένος τοπαράδειγμα της επέκεινα του θανάτου δόξας»7.Καθώς προχωρούμε θα φανεί καθαρά το νόηματης λέξης «κατακλείδα», την οποία χρησιμοποιείο Πρίγκηψ Andronikoff.

Της εορτής της Κοιμήσεως προηγείται μίαπροεόρτια ημέρα (η 14η Αυγούστου) και ακολου-θούν οκτώ μεθεόρτιες ημέρες (16-23 Αυγούστου).Τη σημασία της υπογραμμίζει ακόμη περισσότε-ρο η νηστεία δύο εβδομάδων (1-14 Αυγούστου)με την οποία οι πιστοί προετοιμάζονται για τηνΕορτή. Η Αυγουστιάτικη «νηστεία της Πανα-γίας», όπως είναι γνωστή, είναι μία από τις τέσ-σερις μείζονες νηστείες του Ορθόδοξου εκκλησια-στικού έτους (μαζί με τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή,

14



τη νηστεία προ των Χριστουγέννων και τη νηστείατων αγίων Αποστόλων)· μάλιστα, είναι η αυστη-ρότερη νηστεία μετά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή,αφού ακολουθούμε χορτοφαγική διατροφή. Τοψάρι, το λάδι και το κρασί επιτρέπονται μόνο τηνημέρα της Μεταμορφώσεως (6 Αυγούστου), ενώλάδι και κρασί επιτρέπονται μόνο το Σάββατοκαι την Κυριακή. Το κρέας όμως και τα γαλακτο-κομικά απαγορεύονται καθ’ όλο αυτό το δεκατε-τραήμερο. Στις αρχές του δεκάτου τετάρτουαιώνα, ο Αυτοκράτωρ Ανδρόνικος ΙΙ (εβασίλευσεαπό 1282-1328) έφθασε στο σημείο να εκδώσειδιάταγμα σύμφωνα με το οποίο ολόκληρος οΑύγουστος πρέπει να είναι αφιερωμένος στηΘεοτόκο, η δε «απόδοσις» της εορτής να γίνεταιστις 31 Αυγούστου· εν συνεχεία όμως η ΕλληνικήΕκκλησία μετέφερε την απόδοση στις 23 Αυγού-στου8.

Ο βαρυσήμαντος χαρακτήρας της εορτής τηςΚοιμήσεως κορυφώνεται με μια εντυπωσιακήτελετή, η οποία γίνεται στην Πάτμο και αλλού, τοαπόγευμα της 15ης Αυγούστου. Λιτανεύεταιμέσα απ’ τους δρόμους των πόλεων ο Επιτάφιοςτης Θεοτόκου. Πρόκειται συνήθως για ένα μεγά-

15



λο, κολλαριστό ύφασμα που αναπαριστά ζωγρα-φισμένη ή κεντημένη τη μορφή της κεκοιμημένηςΜητέρας του Θεού. Είναι ξαπλωμένη στη νεκρικήτης κλίνη, με τα μάτια κλειστά και τα χέρια σταυ-ρωμένα στο στήθος. Η πομπή σταματά τρειςφορές και κατά τη διάρκεια κάθε «στάσης» κλή-ρος και λαός ψάλλουν θρήνους ή εγκώμια προςτιμήν Της9. Η τελετή αυτή είναι παρόμοια με τηνπομπή του Επιταφίου το βράδυ της ΜεγάληςΠαρασκευής, όταν μια αναπαράσταση του νεκρούΧριστού μεταφέρεται έξω από την εκκλησία καιπερνά μέσα από τους δρόμους της ενορίας· τα δεεγκώμια προς τιμήν της Θεοτόκου έχουν διαμορ-φωθεί ακριβώς όπως τα εγκώμια της ΜεγάληςΠαρασκευής.

Ο προφανής παραλληλισμός που υφίσταταιμεταξύ του θανάτου της Θεοτόκου και του θανά-του του Υιού Της φανερώνει πώς αντιλαμβάνονταιοι Ορθόδοξοι την Μετάσταση. Τόσο στα πατερικάκείμενα τα σχετικά με την Κοίμηση όσο και σταλειτουργικά, υπογραμμίζεται επανειλημμένως ηαντιστοιχία μεταξύ Μητέρας και Υιού. Όπως οΧριστός πέθανε στον Σταυρό και ετάφη, έτσι καιη Μαρία υπέστη πραγματικό θάνατο, παρ’ ότι

16



στην περίπτωσή της δεν επήλθε από εξωτερικήβία, και μετά ετάφη. Όπως ο Χριστός ανέστη τηντρίτη ημέρα εκ νεκρών και ανελήφθη στους ουρα-νούς, έτσι και η Μαρία ανέστη εκ του τάφου καιανελήφθη στους ουρανούς. Κατά τον άγιο Ιωάννητον Δαμασκηνό, «Στ’ αλήθεια, τίποτε δεν χωρίζειτη Μάνα απ’ το Γιο»10.

Προέλευση

Πριν εξετάσουμε λεπτομερώς τα λειτουργικάκείμενα, ας ερευνήσουμε εν συντομία την προ-έλευση της Εορτής της Κοιμήσεως. Είναι κατ’αρχάς φανερό ότι, όπως συμβαίνει με το Γενέσιον(8 Σεπτεμβρίου) και τα Εισόδια της Θεοτόκου(21 Νοεμβρίου), το γεγονός της Κοιμήσεως δεναναφέρεται στην Αγία Γραφή. Ακριβώς όπως ηΚαινή Διαθήκη δεν λέει τίποτε απολύτως για τηγέννηση και τη βρεφική ηλικία της Μαρίας, έτσιδεν κάνει καμία αναφορά και στα τελευταία χρό-νια και στον θάνατό Της. Όσον αφορά στην ΑγίαΓραφή, τα τελευταία καταγεγραμμένα λόγια τηςΠαναγίας είναι αυτά προς τους υπηρέτες του εν

17



Κανά γάμου: «Ὅ,τι ἂν λέγῃ ὑμῖν ποιήσατε» (Ιω.2:5). Με χαρακτηριστική κένωση, η αγία Παρθέ-νος στην περίπτωση αυτή δεν αναφέρεται καθό-λου στον εαυτό Της, αλλά μιλά μόνο για τον ΥιόΤης. Πράγματι, αυτός είναι ο διακριτός Της ρόλος:όπως και στην εικόνα της Οδηγήτριας, δείχνει τονΙησού. Εν συνεχεία, στην Καινή Διαθήκη, η Πανα-γία είναι παρούσα στη Σταύρωση και κατά τηνΠεντηκοστή. Τη βρίσκουμε στα πόδια του Σταυ-ρού –όρθια, πρέπει να σημειώσουμε, όχι γονατι-στή– όταν ο Ιησούς την αναθέτει στη φροντίδατου Αγαπημένου Μαθητή: «Ἰδοὺ ἡ Μήτηρ σου»(Ιω. 19:27). Την ξαναβρίσκουμε στο Υπερώο τηςΙερουσαλήμ, να προσδοκά μαζί με τους αποστό-λους την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος: «Οὗτοιπάντες ἦσαν προσκαρτεροῦντες ὁμοθυμαδὸν τῇπροσευχῇ καὶ τῇ δεήσει σὺν γυναιξὶ καὶ Μαρίᾳ τῇμητρὶ τοῦ Ἰησοῦ καὶ σὺν τοῖς ἀδελφοῖς αὐτοῦ»(Πράξ. 1:14)11. Σε καμία όμως από τις δύο αυτέςπεριπτώσεις δεν γνωρίζουμε να είπε κάτι. Ενσυνεχεία, τίποτε δεν λέει η Γραφή γι’ Αυτή: τατελευταία της χρόνια παραμένουν κεκρυμμένααπό εμάς12.

Η Κοίμηση, λοιπόν, όπως και το Γενέσιον και

18



τα Εισόδια, παραμένουν παράδοση μάλλον παράεδράζονται στις Γραφές. Ενώ, όμως, στην περί-πτωση του Γεννεσίου και των Εισοδίων, η εορτήβασίζεται κυρίως σε κάποιο κείμενο που συνετέ-θη κατά τον δεύτερο αιώνα, στο Πρωτευαγγέλιοντου Ιακώβου, στην περίπτωση της Κοιμήσεως, ταπρώτα λειτουργικά κείμενα εμφανίζονται περί-που τρεις αιώνες αργότερα. Οι πρώτοι τέσσεριςχριστιανικοί αιώνες, όπως έχει πολύ σωστά λεχ-θεί, παραμένουν «κατά τρόπο εκπληκτικό επιφυ-λακτικοί» αναφορικά με τον θάνατο της Μαρίας,τηρούντες, θα λέγαμε, «βαθειά σιγή»13. Η πρώτησαφής αναφορά στο τέλος της επίγειας ζωής Τηςβρίσκεται στο Πανάριον, μια εγκυκλοπαίδειατων αιρέσεων γραμμένη από τον άγιο ΕπιφάνειοΣαλαμίνος περί το 377. Εκεί εκφράζει την έκπλη-ξή του διότι δεν υπάρχει έγκυρη περιγραφή τωντελευταίων ημερών Της. Διστακτικά αναφέρεταιστο ενδεχόμενο να πέθανε όπως όλοι οι άνθρω-ποι, αλλά ίσως με κάποιο τρόπο παρέμεινε αθά-νατη. Καταλήγει με την αποφατική φράση:«Ουδείς γνωρίζει το τέλος Της»14.

Μετά τον Επιφάνειο, πρέπει να περιμένουμεγια έναν περίπου αιώνα. Οι πρώτες διηγήσεις

19



20


που έχουν διασωθεί περί της Κοιμήσεως καιΜεταστάσεως της Θεοτόκου χρονολογούνταικατά το δεύτερο ήμισυ του 5ου αιώνα και τιςαρχές του 6ου, είναι δε σε διάφορες γλώσσες,μεταξύ άλλων στην Κοπτική, Αιθιοπική, Συριακή,Γεωργιανή, Ελληνική και Λατινική. Αυτές οι πρώ-τες διηγήσεις μπορούν να ταξινομηθούν σε διά-φορες «οικογένειες», που παρουσιάζουν μεγάλεςδιαφορές μεταξύ τους, και οι οποίες φαίνεται ναεξαρτώνται από συγκεκριμένα αρχετυπικά κεί-μενα· ο Stephen Shoemaker εύλογα μιλά για τον«πολυποίκιλο» χαρακτήρα τους15. Αν όντως εντέλει απορρέουν από κάποια αρχική πρωτογενήδιήγηση, αυτή έχει χαθεί και δεν μπορεί να ανα-συσταθεί. Κατά τον Shoemaker, όσον αφορά σεμια από τις ομάδες διηγήσεων, εκείνες που ανή-κουν στην ομάδα «Φοίνικας, το δέντρο της ζωής»,μπορούμε διερευνητικά να ισχυριστούμε ότι ταδιασωθέντα κείμενα βασίζονται σε παραδόσειςπου χρονολογούνται κατά τον τρίτο και τέταρτοαιώνα, ίσως δε και τον δεύτερο16.

Στις πρώιμες αυτές διηγήσεις βρίσκουμε δύοδιαφορετικές εκδοχές για τη μετά θάνατον κατά-σταση της Θεοτόκου. Κατά κάποιες από αυτές,


ΜΑΚΕΤΑ ΤΕΛΙΚΗ ΕΣΧΑΤΟ.qxp layout 1 21/3/16 1:36 μ.μ. page 3 · της...

Documents