cadernos exp ped prof guarani kaingang

Upload: emersonrpereira

Post on 11-Jul-2015

399 views

Category:

Documents


5 download

TRANSCRIPT

GOVERNO DO ESTADO DO PARAN SECRETARIA DE ESTADO DA EDUCAO SUPERINTENDNCIA DA EDUCAO

EXPERINCIAS PEDAGGICAS DE PROFESSORES GUARANI E KAINGANG

CURITIBA SEED/PR 2009

Cadernos Temticos da Diversidade - Experincias pedaggicas de professores Guarani e Kaingang.Depsito legal na Fundao Biblioteca Nacional, conforme Lei no 10.994, de 14 de dezembro de 2004. permitida a reproduo total ou parcial desta obra, desde que seja citada a fonte.

Editorao Eletrnica MEMVAVMEM

CATALOGAO NA FONTE CEDITEC-SEED-PR

Paran. Secretaria de Estado da Educao. P111 Experincias pedaggicas de professores Guarani e Kaingang / Secretaria de Estado da Educao. Superintendncia da Educao. Curitiba : SEED Pr., 2009. - 120p. (Cadernos temticos da diversidade). ISBN: 978-85-85380-86-1 1. Educao escolar indgena. 2. Povos indgenas. 3. Formao de professores indgenas. 4. Prticas pedaggicas. 5. Lnguas indgenas. I. Paula, Dirceu Jos de, org. II. Passos, Lilianny Rodriguez Barreto dos, org. III. Marschner, Raquel, org. IV. Paran. Secretaria de Estado da Educao. Superintendncia da Educao. Departamento da Diversidade. V. Coordenao da Educao Escolar Indgena. VI. Ttulo. VII. Srie CDD370 CDU 572.95(816.2)+37

SECRETARIA DE ESTADO DA EDUCAO DO PARAN Secretaria de Estado da Educao Avenida gua Verde, 2140 Vila Isabel Telefone (XX41) 3340-1500 Fax (41) 3243-0415 www.diaadiaeducacao.pr.gov.br CEP 80240-900 CURITIBA PARAN - BRASIL

DISTRIBUIO GRATUITA IMPRESSO NO BRASIL

Governo do Estado do Paran Roberto Requio Secretaria de Estado da Educao Yvelise Freitas de Souza Arco-Verde Diretoria Geral Ricardo Fernandes Bezerra Superintendncia da Educao Alayde Maria Pinto Digiovanni Departamento da Diversidade Wagner Roberto do Amaral Coordenao da Educao Escolar Indgena Cristina Cremoneze Equipe Tcnico-Pedaggica Anabel do Nascimento Ado Andra Gouveia de Oliveira Dirceu Jos de Paula Iozodara Telma Branco De George Leila do Rocio da Silva Lilianny Rodriguez Barreto dos Passos Maria Cristina de Paula Mller Raquel Marschner Reviso do texto em lngua portuguesa Cristina Cremoneze Dirceu Jos de Paula Leila do Rocio da SilvaAutores Darci Fgt Bernardo, Dionsio Rodrigues, Doracilda Korigsnh Loureno Bernardo, Jacira Jera Fernandes, Gabriel Ningren Belino, Janana Kuit Rodrigues, Luiz Jagjo Gino, Olga de Ftima Kny Mendes, Osias Poty Mir Florentino, Paulo Karai Tataendy Fernandes, Rosenilda Norinhkanh Marcelo Frederico, Sebastiana Krexu Palacio, Teodoro Tup Jeguavy Alves, Vanderson Loureno. Ilustraes Darci Fgt Bernardo, Dionsio Rodrigues, Doracilda Korigsnh Loureno Bernardo, Jacira Jera Fernandes, Gabriel Ningren Belino, Luiz Jag jo Gino, Olg a de Ftima Kny Mendes, Osias Poty Mir Florentino, Paulo Karai Tataendy Fernandes, Rosenilda Norinhkanh Marcelo Frederico, Sebastiana Krexu Palacio, Teodoro Tup Jeguavy Alves, Vanderson Loureno. Fotografia Doracilda Korigsnh Loureno Bernardo, Osias Poty Mir Florentino.

Organizadores Dirceu Jos de Paula Lilianny Rodriguez Barreto dos Passos Raquel Marschner Colaboradoras Anabel do Nascimento Ado, Andra Gouveia de Oliveira, Ciomara Stocchero Amorelli, Iozodara Telma Branco De George, Maria Cristina Cabral Troncarelli, Maria Cristina de Paula Mller.

APRESENTAOA Secretaria de Estado da Educao do Paran oferece essa publicao do Caderno Temtico Experincias pedaggicas de professores Guarani e Kaingang, prioritariamente, s escolas da Rede Pblica do Estado do Paran. A srie configura-se como mais uma das aes de polticas pblicas voltadas ao atendimento da diversidade scio-cultural paranaense. Historicamente, a produo de material referente aos povos indgenas e a educao escolar indgena foi, via de regra, escrita por no indgenas. Com isso, inmeras representaes e esteretipos foram construdos e reproduzidos sobre essas populaes sob o ponto de vista do outro. Diferentemente, este material foi totalmente escrito por professores indgenas que tiveram voz, autoria e oportunidade para expressar suas diferentes vises sobre seus processos de formao, suas escolas, seus alunos e suas prticas pedaggicas. Neste sentido, espera-se que o contato com esta srie oportunize aos leitores a reflexo acerca da educao escolar indgena sob a perspectiva dos professores indgenas. Este Caderno procura tambm subsidiar as prticas pedaggicas dos professores da rede estadual de educao, ampliar os horizontes de pesquisa na temtica indgena e promover maior visibilidade aos povos indgenas, partcipes do processo de constituio histrica e cultural deste Estado. Cabe destacar ainda que as polticas educacionais, em mbito estadual, so construdas atravs de princpios democrticos e as polticas afirmativas para as populaes indgenas vm assegurar o respeito s diferenas e colaborar na desconstruo de esteretipos e enfrentamento aos preconceitos e discriminaes. Boa leitura a todas/os!ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 5

Yvelise Freitas de Souza Arco-VerdeSECRETRIA DE ESTADO DA EDUCAO

EDUCAO ESCOLAR INDGENANo estado do Paran esto territorializados, atualmente, aproximadamente 11.000 indgenas representantes dos povos Guarani, Kaingang, Xet e Xokleng, pertencentes a diferentes troncos lingusticos, com organizaes sociais, crenas, costumes, rituais e conhecimentos especficos. No reconhecimento da diversidade scio-cultural desses povos e com vistas a afirmar e fortalecer as culturas indgenas no Paran, bem como garantir o cumprimento dos direitos legais j conquistados, a Secretaria de Estado da Educao do Paran desenvolve polticas especficas voltadas ao atendimento da educao escolar indgena. Dentre essas aes, destacam-se: a contratao de professores e profissionais indgenas; cursos de formao inicial de professores indgenas e continuada de professores no indgenas que atuam nas escolas das comunidades; produo de materiais didticos nas lnguas indgenas, bem como oficinas para a revitalizao da lngua Xet; dilogo direto e constante com instituies parceiras, lideranas e representantes dos povos Kaingang e Guarani. Em conformidade com a lei 11.645/08 que estabelece a obrigatoriedade nos estabelecimentos pblicos e privados, em todas as sries/anos da educao bsica, do estudo da histria e cultura indgena, a Secretaria de Educao est comprometida com a implementao da lei nas escolas da Rede Pblica Paranaense. Nesse sentido, a produo do Caderno Temtico Experincias pedaggicas de professores Guarani e Kaingang objetiva auxiliar os professores, indgenas e no indgenas, nas suas prticas educativas. O material expressa os diferentes olhares dos professores indgenas territorializados no estado do Paran, contribuindo com o conhecimento dos processos educativos da educao escolar indgena e da histria e cultura desses povos. Esta publicao tambm tem como objetivo, contribuir com o fortalecimento das polticas educacionais voltada aos povos indgenas, assim como somar s reflexes da temtica Histria e Cultura Indgena.

Alayde Maria Pinto DigiovanniSUPERINTENDENTE DA EDUCAO

Wagner Roberto do AmaralCHEFE DO DEPARTAMENTO DA DIVERSIDADE

6

COMO NASCEU ESTA PUBLICAO COLETIVA

A Secretaria de Estado da Educao tem como um dos princpios da atual gesto o respeito e o atendimento diversidade. Atravs do Departamento da Diversidade/Coordenao da Educao Escolar Indgena, so implementadas polticas pblicas que atendem aproximadamente 3.000 (trs mil) alunos indgenas da Educao Bsica, pertencentes aos povos Kaingang, Guarani, Xokleng e Xet em 21 Terras Indgenas. Ao todo so 33 escolas indgenas, territorializadas em 20 municpios no estado do Paran. Dentre os desafios postos para o desenvolvimento da Educao Escolar Indgena, est a elaborao de material pedaggico especfico, propiciando a disseminao de saberes que apontem para o perfil pretendido essa modalidade de ensino: de qualidade, laica e diferenciada, que respeite e fortalea os costumes, tradies, lnguas, processos prprios de aprendizagem e reconhea as organizaes sociais dos povos indgenas. Contemplando as diferentes experincias dos professores indgenas, como desdobramento das aes realizadas pela Coordenao da Educao Escolar Indgena, organizou-se o Caderno Temtico: Experincias pedaggicas de professores Guarani e Kaingang. Esses relatos contm uma rica e original reflexo dos professores indgenas acerca da interculturalidade, do atendimento e entendimento da diferena e da diversidade em suas prticas pedaggicas. O material foi produzido atravs de oficinas realizadas em Curitiba sob a organizao da equipe pedaggica da Coordenao da Educao Escolar Indgena/DEDI/SEED. Na ocasio, professores Guarani e Kaingang reuniram-se para elaborar o material escrito, as imagens e registrar suas experincias. Os professores indgenas optaram por elaborar os textos nas lnguas Guarani, Kaingang e Portuguesa considerando o contexto sociolingustico de suas escolas. Desse modo, com esse conjunto de experincias, pretende-se propiciar visibilidade diversidade cultural e sociolingustica das comunidades indgenas situadas no Paran, oportunizar a disseminao de textos e literatura em lnguas indgenas, bem como possibilitar acesso s pesquisas desenvolvidas sobre a temtica.ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 7

SUMRIOINTRODUO ................................................................................................................................................11 PROFESSORES GUARANI ............................................................................................................................14 XEREKO KYRINGUE MBOEA RAMI Dionsio Rodrigues ...............................................................................................................................................15 NHOMBOEA AIKO YPYI JAVE GUARE Jacira Jera Fernandes .............................................................................................................................................20 PENDEVY XEIR KUERY Osias Poty Mir Florentino ...............................................................................................................................30 MBYA REKO PYGUA Paulo Karai Tataendy Fernandes ........................................................................................................................41 AIKO ANHOMBOE AGU REGUA Sebastiana Krexu Palacio .....................................................................................................................................47 AMO POR MBAEAPO NHEMBOEA PY GUA Teodoro Tup Jeguavy Alves ...............................................................................................................................57 TXEMBAEAPO NIMBOEATY REGWA Vanderson Loureno .............................................................................................................................................61 PROFESSORES KAINGANG ........................................................................................................................66 INH RNHRJ KME Darci Fgt Bernardo ...........................................................................................................................................67 ~ S TY PROFESSORA JE KAME Doracilda Korigsnh Loureno Bernardo ........................................................................................................71 MEU TRABALHO COMO PROFESSOR Gabriel Ningren Belino ........................................................................................................................................80 ~ INH RNHRJ TO VE ME Janana Kuit Rodrigues ......................................................................................................................................83 ~ VS KANHGG JIKRE SI VEN MN KEVE Luiz Jagjo Gino ......................................................................................................................................................90 ~ S TPROFESSORA JE KME Olga de Ftima Kny Mendes .............................................................................................................................95 NH RANHRJ KME Rosenilda Norinhkanh Marcelo Frederico ....................................................................................................103 BIBLIOGRAFIA ...............................................................................................................................................112

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 9

INTRODUOO Caderno Temtico: Experincias pedaggicas de professores Guarani e Kaingang rene textos produzidos por professores Guarani e Kaingang especificamente para esta obra. Assim, por uma questo de respeito aos povos Guarani e Kaingang, as produes foram didaticamente organizadas em separado conforme o pertencimento de seus autores e distribudas em ordem alfabtica. O caderno compe-se de duas partes: a primeira por registros de experincias pedaggicas de sete professores Guarani e a segunda, de experincias de sete professores Kaingang, conforme a descrio que segue. Em seu relato intitulado XEREKO KYRINGUE MBOEA RAMI o professor Dionsio Rodrigues fala sobre traos da cultura Guarani nos dias de hoje, o processo de como se tornar um professor em escolas indgenas de sua comunidade, como foi que ele comeou a trabalhar como docente, e a forma como organiza o currculo escolar. Vises de caractersticas culturais dos povos Guarani no passado e nos dias atuais, da importncia da escola e da casa de reza na formao dos educandos, podem ser encontradas no texto da professora Jacira Jera Fernandes NHOMBOEA AIKO YPYI JAVE GUARE. Ela tambm relata a forma como se tornou professora, os temas que aborda em seu trabalho docente e o processo de construo de sua prtica pedaggica. O professor Osias Poty Mir Florentino, no seu texto PENDEVY XEIR KUERY, comenta sobre sua prtica pedaggica, os materiais didticos que produz, as dificuldades de comunicao encontradas tanto pelos alunos indgenas quanto pelo professores no-indgenas devido ao fato de falarem lnguas diferentes e do seu papel na mediao entre eles.ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 11

No texto MBYA REKO PYGUA, o professor Paulo Karai Tataendy Fernandes fala da importncia de manter vivas a histria e a cultura de seu povo. Destaca a importncia da escola e da casa de reza como espaos de formao de professores e alunos e da produo de materiais didticos que auxiliem no aprendizado dos alunos. O texto AIKO ANHOMBOE AGU REGUA, de autoria da professora Sebastiana Krexu Palacio, apresenta as experincias que a professora Guarani viveu ao trabalhar com uma turma de alunos Kaingang e, posteriormente, com uma turma multisseriada cujo nvel de conhecimento dos alunos era bastante diversificado. Ela fala da busca de alternativas para desenvolver seu trabalho, dos temas que desenvolve em sala de aula e das contribuies do curso de magistrio Kuaa Mboe na sua formao profissional. Diferentes temas so tratados no texto AMO POR MBAEAPO NHEMBOEA PY GUA, do professor Teodoro Tup Jeguavy Alves. Dentre eles, destacam-se: o envolvimento da comunidade no planejamento e desenvolvimento de atividades e materiais didticos para as aulas; a relao homem, natureza e o conhecimento escolar; a valorizao do conhecimento dos mais velhos nas prticas escolares; o confronto das culturas indgena e no-indgena e o foco na oralidade que pauta o seu trabalho.

Na produo intitulada TXEMBAEAPO NIMBOEATY REGWA o professor Vanderson Loureno conta que cresceu fora da aldeia e que no falava sua lngua materna, o Guarani Nhandewa. Por iniciativa prpria, em determinada poca, decidiu estud-la com seu irmo. E nesse contexto que inicia sua histria como professor. Mais tarde, frequentou o Curso de Magistrio Kuaa Mboe. Em seu texto, ele comenta a respeito de sua prtica pedaggica e descreve uma brincadeira que adaptou para fins pedaggicos. O professor Darci Fgt Bernardo relata em seu texto INH RNHRJ KME como se tornou professor de educao infantil em uma escola na aldeia Taquara quando ainda estava na 7 srie, como realiza seu trabalho docente e a forma de como foi indicado, mais tarde, para ser professor da lngua Kaingang para alunos de 5 a 8 sries do Ensino Fundamental e sries do Ensino Mdio. No texto da professora Doracilda Korigsnh Loureno Bernardo, S TY PROFESSORA JE KAME, o(a) leitor(a) encontrar diferentes temas desde o desafio que ela enfrentou ao atuar como professora em uma turma numerosa. O incentivo vindo de outras pessoas para que ela no deixasse de lecionar; sua opinio a respeito da indicao para o cargo por considerar que a pessoa precisa ter dom e os avanos de ordem operacional que ela percebe como a contratao de mais professores. Embora ainda veja poucos avanos qualitativos na educao, espera mudanas de resultados num breve espao de tempo. Ela tambm descreve atividades que realiza em sala de aula e comenta os diferentes resultados das atividades nas diferentes escolas. V no artesanato uma oportunidade para o trabalho interdisciplinar. Por fim, apresenta sugestes de atividades para o ensino de matemtica, cincias e histria. No texto MEU TRABALHO COMO PROFESSOR, Gabriel Ningren Belino comenta sua experincia com o ensino bilngue, a forma como acredita que o trabalho deve ser conduzido com alunos da pr-escola e nas sries iniciais do Ensino Fundamental. Defende que o ensino deve ser simultaneamente bilngue e ressalta situaes comuns de equvocos na escrita que podem acontecer durante o aprendizado diante das particularidades de cada lngua. O texto de Janana Kuit Rodrigues, INH RNHRJ TO VEME, relata seu desafio em trabalhar com uma turma numerosa e em ambiente inadequado, as alternativas que ela buscou para desenvolver seu trabalho, os materiais didticos que elabora, alguns dos temas que ela desenvolve em sala e as visitas que realiza com os alunos. Ela analisa como deve ser o perfil do professor nas escolas indgenas e aponta uma relao de recursos materiais de que necessita na escola. A organizao da escola indgena, o cotidiano da escola e a participao da comunidade, sua experincia profissional, o modo como as crianas aprendem, a participao dos sbios da aldeia na escola ~ so temas tratados no texto de Luiz Jagjo Gino, VS KANHGG JIKRE SI VEN MN KEVE. O texto, S TPROFESSORA JE KME, de autoria da professora Olga de Ftima Kny Mendes, trata do processo como se tornou professora, do esforo que ela vem fazendo para revitalizar a lngua Kaingang na comunidade onde trabalha e de algumas das dinmicas e atividades que desenvolve. Mesmo sendo uma comunidade Kaingang, apenas algumas das pessoas mais velhas falam a lngua. As demais so falantes do portugus, fato que dificulta seu trabalho haja vista a pouca exposio dos alunos em situaes concretas de fala da lngua Kaingang.12 ~ ~ ~

Por fim, o texto NH RANHRJ KME, da professora Rosenilda Norinhkanh Marcelo Frederico, tece comentrios sobre a forma como foi indicada para o cargo de professora, a experincia que vem adquirindo na rea, como os relatos dos sbios da aldeia auxiliam o seu trabalho pedaggico e algumas das atividades que desenvolve em sala de aula. A publicao do caderno temtico: Experincias pedaggicas de professores Guarani e Kaingang visa favorecer o aprofundamento do conhecimento e a reflexo sobre suas prticas escolares e colocar esses povos na posio de sujeitos do prprio fazer pedaggico. Espera-se que com a publicao seja divulgado o trabalho que eles vm realizando nas escolas junto aos seus pares, bem como aos professores no indgenas em contextos locais e mais amplos. A ideia de publicao do material surgiu a partir do constante contato com estes sujeitos e as diferentes vozes interferiram no formato ora apresentado. A natureza do material bastante diversificada e requer um olhar diferenciado na medida em que os temas tratados no so, necessariamente, os mesmos; muitos dos autores produziram seus registros nas lnguas Guarani ou Kaingang e uma verso na lngua portuguesa; outros produziram textos distintos nas lnguas indgena e portuguesa; e a ordem escolhida pelos autores na distribuio dos textos conforme a lngua foi mantida, sem a adoo de um padro. No final da obra, apresentamos uma bibliografia que poder ampliar o conhecimento do dia-a-dia das escolas indgenas, na formao continuada de professores indgenas e no-indgenas, bem como na pesquisa e no aprofundamento da temtica Histria e Cultura Indgena.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 13

PROFESSORES gUARANI

Vanderson

Teodoro

Osias

Sebastiana

Paulo

14

Jacira

Dionsio

XEREKO KYRINgUE MBOEA RAMIDionsio Rodrigues1 - SEED/PR - (E-mail: [email protected]; [email protected])

Xee ambaeapo kyringue amboe rami Tekoa Pindoty, Ilha da Cotinga py Paranagu yvyiry 2003 py. Xerekoa py ma huvixa kuery oiporavo kyringue omboe vae r hae rami vyma hae kuery xevy pe ome kyringue amboe angua, jypyi ma ndaikuaai mbaeixapa ambaeapo agu hae rami vy jurua ma oiko kyringue omboe vae ae rupi ve rive aiko hae mombeu omboe vae kue ma Mbya py amombee hae rami r kyringue voi oikuaa ve avi, jurua ijayvu r ndoikuaai vy xevype meme oporandu. Hae gui ma amae mbaeixapa jurua nhomboe hae vy ma xeae ma amboe kyringuei pe. Hae jave ma Funai/SEED serenoi curso py aa angua amboe kuery kyringue mboea kuery reve amongue ma harema ombaepo nguekoapy hae kuery omombeu mbaeixapa nhambaeapo agu nhanderekoa rupi hae r mi vy xepy tyv vaipa xerekoapy ambaea po angua. Hae py ma oiko oremboe vae moko heta vae kuery guigua, hae kuery ma oikua Mbya kuery reko ymanguare. A ma aro vonhemboea romomba rive ma hae xee aikua xeve mbaeixapa kyringue amboe agu.

MINHA VIDA COMO PROFESSORExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 15

Eu comecei a trabalhar como professor na Escola Indgena Pindoty, no municpio de Paranagu, localizada na Ilha da Cotinga, em 2003. Na minha comunidade costume que o professor seja indicado pelo cacique e lideranas, assim aconteceu comigo, porque na poca eu era o nico que estava estudando. Eu nunca tinha trabalhado com as crianas e nem pensava em ser professor. Quando comecei a minha atuao trabalhei alguns meses junto com uma professora no-ndia, traduzindo para a lngua Guarani o que ela ensinava na lngua portuguesa. Eu percebi que as crianas aprendiam melhor assim, pois sempre que elas no entendiam o que a professora explicava, elas me perguntavam e eu estava l para ajudar. Nesse comeo eu tive que observar como ela trabalhava e criar atividades que melhor ajudassem as crianas a aprender. No ano seguinte j fui trabalhar sozinho com uma turma de 9 alunos da pr-escola. Em 2004 fui chamado pela Funai e pela Secretaria de Estado da Educao do Paran para participar do Curso de Formao de Professores Guarani para o Magistrio Kuaa Mboe. Nesse curso conheci outros professores1 Professor da Escola Estadual Indgena Pindoty - Terra Indgena Pindoty - Ilha da Cotinga - Municpio de Paranagu - PR.

indgenas, alguns experientes, que me ajudaram muito transmitindo suas experincias. Tivemos tambm professores no-ndios que foram importantes em cada etapa do curso, como o professor Jos Ribamar Bessa e a professora Ruth Monserrat, que nos chamaram ateno pelos conhecimentos que possuem da lngua e da cultura Guarani. Agora estou esperando o trmino do curso, que tem sido muito importante para o meu conhecimento como professor, para que eu continue na sala de aula e me especialize mais nessa rea. Agradeo os professores que citei, que so grandes profissionais, pessoas de extrema confiana. Com certeza, todos os professores Guarani iro lembrar deles.

A VIDA ATUAL DO POVO gUARANI E A EDUCAO ESCOLARHoje em dia a vida na nossa aldeia muito diferente de antigamente, a nossa alimentao no mais a mesma e usamos alguns objetos dos no-ndios. Os nossos pajs, yvyraija esto muito preocupados com a nossa aldeia, porque j no temos terras suficientes para praticar nossos costumes, como fazer roas, tirar rvores para fazer as nossas casas, caar j no mais possvel porque os animais esto em extino, j no se pode mais pescar porque os rios esto poludos. Com tudo isso, as nossas dificuldades so muito maiores, principalmente para manter a nossa alimentao habitual. Quando eu falo sobre isso muitas vezes fico triste, no por mim, mas pelas crianas e pelos mais velhos. As crianas nascem e crescem sem saber que vo ter dificuldades no mundo cheio de mudanas, de pessoas, de ideias e de opinies. Por isso muito importante para ns termos terras suficientes para ensinar aos nossos filhos os nossos hbitos tradicionais, para quando crescerem e se tornarem adultos, serem formadores de uma s opinio, para termos unio. A minha aldeia est localizada no municpio de Paranagu, numa ilha de 1.800 hectares chamada Ilha da Cotinga, onde 40% da terra formada por manguezais. Ns temos muito pouca rea para fazer plantaes. Ns temos uma escola de 1 a 4 srie. Ali alfabetizamos nossos alunos primeiro na lngua Guarani, depois eles comeam a aprender a lngua portuguesa, mas continuam a estudar e acompanhar as aulas na lngua Guarani. Depois que eles terminam a 4 srie, vo estudar em colgios fora da aldeia. Muitos desistem, porque no se habituam e muitas vezes sofrem preconceito e discriminao por parte dos prprios colegas nondios. Isso s vezes no acontece por maldade, mas por falta de conhecimento. Estas escolas da cidade no tm informaes e nem materiais adequados para trabalhar sobre as culturas e os povos indgenas na sala de aula.

16

Finalizo o meu depoimento com um pequeno verso: Falar do povo Guarani falar da histria do Brasil Falar do povo Guarani lembrar dos bravos guerreiros Que lutaram, durante mais de 500 anos, Para manter sua cultura viva. Falar do povo Guarani falar dos verdadeiros donos do BrasilIlustrao 1: Amandau kyvy kyvyi

Fonte: Rodrigues, 2008.

COMO TRABALHO NA ESCOLAOs contedos que trabalho na escola so planejados junto com a comunidade e as lideranas, assim respeitamos os costumes Guarani. As crianas dentro da escola devem aprender a ler e a escrever, o professor apenas ajuda na aprendizagem, mas ele tambm precisa conscientizar as crianas para manter a cultura Guarani. No comeo da alfabetizao eu trabalho muito com as histrias e mitos Guarani. Eu peo para

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 17

eles desenharem sobre a histria que contei e depois eu peo para eles escreverem do jeito que eles sabem. Algumas crianas tiveram dificuldade para ler e escrever, mas trabalho com mtodos diferentes e eles acabaram aprendendo, principalmente atravs de brincadeiras, alm das danas espirituais que ajudam as crianas na concentrao. Eu tambm tive dificuldade no comeo, porque eu no sabia como trabalhar com os alunos. Em alguns momentos pensei em desistir, mas com o apoio da comunidade e das lideranas passei a ser um ponto de referncia para as crianas. Cada vez mais eu aprendo junto com as crianas. Hoje na minha escola eu trabalho muito com brincadeiras, como por exemplo, a brincadeira que chamamos Amandau kyvy kyvyi. As crianas adoram essa brincadeira que eu aprendi com a minha me e agora estou repassando para os alunos dentro da escola. Minha me disse que essa brincadeira vem dos nossos antepassados Guarani. Quando um grupo Guarani partia em busca da Terra sem Males, nos locais onde eles paravam para acampar, as crianas ficavam brincando. Essa brincadeira realizada por vrias crianas. Um deles o chefe que simula que esto numa roa e o primeiro da fila o dono da roa. O chefe vai cantando: - Amandau kyvy kyvyi, Amandau kyvy kyvyi! At ele chegar a um tronco de apoio onde o resto da turma est formando uma fileira. Ao chegar l, o chefe pergunta para o dono da roa se a roa est pronta. O dono da roa fala que no, e assim vai, at que o dono da roa responde que a roa est pronta para colheita. A o chefe vai arrancando todas as crianas, at eliminar o dono da roa. Essa brincadeira tem dado resultado e as crianas comearam a brincar no seu dia a dia. Elas querem aprender mais brincadeiras... A preocupao maior na escola manter a nossa cultura, lngua, as danas, os mitos, os alimentos. Tudo isso difcil de resgatar, mas a luta para no perdermos mais conhecimentos e terras do que j perdemos. Na minha comunidade temos atividades importantes que fazem parte de nossa cultura. Acho importante falar sobre a colheita do milho, apesar de termos pouco espao para plantar, ainda mantemos esta tradio. Na poca de colher o milho, o paj (yvyraija) chama os moos da aldeia e pede para eles irem de casa em casa, avisando que no dia seguinte toda a comunidade participar da colheita. Essa atividade no tem data marcada para terminar, pois depende da quantidade de milho que tiver para colher. No calendrio da minha escola est prevista a participao das crianas na colheita do milho, porque eles aprendem muitas coisas junto com os pais e com os parentes. Os contedos que trabalhamos e o calendrio escolar so sempre elaborados com as lideranas e a comunidade, para as crianas estarem livres na poca da colheita, que muito importante para a aprendizagem das crianas da cultura Guarani.

18

As crianas observam os pais, os professores e os mais velhos para aprender com todos eles, por isso importante agir corretamente, para elas no aprenderem coisas erradas.

MBAEIXAPA AMBAEAPO KYRINgUE ONHEMBOEAPYOpa mbae ajapo vae kyringue onhemboeapy ma xerentar kuery hae javi huvixa kuery reve roguapy pete kuaxia re rombopara vaekue re ambaeapo agu hae rami vy ore reko ndoroeja vaipai agu. Onhemboe ramo rei vae reve ma yma nguare nguare rive ranhe amombeu. Ajapouka mboemo raanga aegui ombopora agu oikuaai rami rive. Amongue kyryngue ma ndoikuai revei omboayvu agu aegui ombopora agu, vaeri jorami ey mbaeapo oikua vai agu amonheovanga aegui amboporai kyringue mboraiipu aevae gui ma aekuery vai onhea ve oikuaa agua. Xee vai ma ayexavai avi jypyi ndoikuaai mbaeixa hetei pa anhomboe agu xepya re o nanhomboe vei agu guive vaeri xerentara kuery xeruvixa kuery xepytyv ndae joi agu kyringue amboearomi ve xee aikuaa ve avy kyringue reve. Ay gui ambaeapo ve yma nguare kyringue nheovongoapy pete akuaa vae amondau kyvy kyvyi kyringue onheovanga xe roxa aevaepy xee ma aikuaa ae vae hai gui ae vae kue ma kyringue pe a amonbeu.

MBYA KUERY REKO AE ONHEMBOEAA gui ma mbya kuery reko tekoa py yma nguare remi nhanerembiu ramo ijopara poma jaiporu ma hetavae kuery oiporu vae. Nhaneramoi kuery ojepyapy vaipa nhanderekoa re ndajereko vei ma yvy tuvixa yma nguare rami nhanhemboe agu nhanderekopy, jajapo agu kokue, jajaya agu yvyra nhanderor kaanguy rupiguai r jajeporakoi agu ndae vevei ma mbovyi ma ikuai pirai jajopoi agu ndaevevei ma yaka ikyapama hae vae ayuvoi ma nhandevy pe ndaevei nhanerembiu aei tema jau agu. Ae rami ngua re xeay vu vyma xepya raxy xere he kyringuei ae tujakuei re ama vy rive kyringuei ioko vy tuvixa ae ndoikuai mbae mabae pa aexa vaer yvy vai re. Aerami raimi rima nhandeyvy ae jareko ramo r aeve nhanderay kuery nhamboe agu nhandereko py tuja na jareko aguerami ju guay kuery oguereko agu. Xerekoa ma opyta Paranagu hyvyiry. Ilha ma me hera Cotinga yvyma oguereko 1.800 hectare 40% ma yapo yvy por ma mbovyi ve mbaemo ronhonty agu.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 19

NHOMBOEA AIKO YPYI JAVE gUAREJacira Jera Fernandes2 - SEED/PR (E-mail: [email protected])

Jupyi kyringue amboe agu aike ypyi jave ma ndaikuaai vaekue mbae pa ajapo agu mbaeta aexa eya py xepopy. Hae gui kyringue amboe ma rire ma apensa vaipa. Curso de Magistrio py ma aikuaa vaipa professor mboae kuery reve. Aikuaa amboe agu, xeayvu agu, hae mar rami pa ajapo agu. Ko nhav nhaneak re ou jaikuaave agu. Nhemboeaty py aike ypyi jave ma ndaikuaai kyringue reve ambaeapo agu. Mbegueii ma aikuaa aavy. Poromboea rami aiko ypyi agu ma amboyypy karamboae 2004 py. Hae vae semana re ve ma aa Florianpolis katy Cursode magistrio Kuaa Mboe ajapo agu. Hae vae guive amboypy ajapo agu xeae aikuaa arami hare jaraa r Kyringue nhamboe kuaa agu, vae ri nhanheaa rupi ma jaupity nhor

ESCOLA PY AMBAEAPOA REgUAEscola py ma nhandeayvu kaaguy re, tex re opa mbae nhanderu kuery gui jaikuaa vaekue re Guarani kuery ma ombojeravia ete Nhemboeaty hae opyi. Kovae moko regua rupi nhanembaraete r nhanderay kuery nhamboe agu. Hae vae rupi hae kuery oikuaa agu nhandereko hae jurua kuery reko. Ore rekoa py ma pav onhevangaxevai, ojeoi r oyta, ojopoi, yvyraa ikuai ramo ojeoi r joupive yvyraa hou agu. Hae ramia py oguapy, ijayvu katu, omombeu mbaeypy opuka guive. Amongue py ma japy pa ikuai vy oporaei guive. Xee ma amombeu jepi avy mbaeypy, ym guare kuery reko, hae rire ajerure kyringue voi omombeei agu oexa rau vaekue guive. Hae ramingua hae javi ma nhandereko pygua meme.

2 Professora da Escola Estadual Indgena Arandu Miri Aldeia Rio DAreia - Terra Indgena Rio DAreia -Municpio de Incio Martins-PR. 20

Ilustrao 2: Casa de reza Guarani

Fonte: Fernandes, 2008

NHAMBAEAPO KAAgUY REgUA JAIKUAA AgU NHANDE KUERY YVYAmombeuta kyringue reve amba eapoa regua. Xee ma araaxevai kyringue yak rupi. Hae rire ma ajerure jogueroayvu, hae gui ombopara ju agu aguataa rupi mbaemo oexa vaekue re. Hae rire ma ojapor, guyrai, pira hae mbaemo ovevei vae raangaa guive, rire ma herry avi ambopara uka. Amombeu porve avi hae kuery pe mbaemo vixo nhandexuu vae. ndio kuery pav rekoa ma Governo kuery o demarca ramo ra haeve. Hae rame e ramo ma jurua kuery oipeapa ju r.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 21

Ilustrao 3: Alfabeto Guarani

Fonte: Fernandes, 2008.

YMA gUARE REKO HAE AgUA REKOXee ma ajapo avi mbaemo raangaa quadro re aexa agu mar rami pa ymagua kuery ro hae agua kuery ro, mbaexa pa jaexa mavae, hae mar rami pa ojapoa re. Hae ramo hae kuery ma ombopara frase hey vy texto oexa uka agu oo ymagua kuery ro hae a gua kuery ro, mavae kuery pa ojapoa regua. Amboae ramingua rojapo vae ma joo rupirojeoi mbaemo para re roikuaa pota agu. Hae rire ojapo haangaa. Hery hae javi ombopara joo rupi oexa vaekue.

A MA NHANDEAYVU YMgUA KUERY REKO HAE A gUA KUERY REKO REYma nhaneramo, nhandejaryi kuery a nhandekuaia rami e ikuai rakae. Oo por jurua kuery ojapo vae kue py e hoo. Ao jurua kuery ao py e onhemonde. Tembiu jurua kuery rembiu regua e hou. He kuery ae ojapo ngoor mbaemo rogue gui, yvyra gui. He kuery ma je tambeo py revei onhemonde voxa, pge py amongue py ete ojoui vaekue py rive. Guembiur ma hae kuery ae onhoty vaekue gui okaru. A jauxevai vae regua e. Avaxi guigua kumandai reve, xoo kaaguyi, ei, oguereko takuare miri, hae vae nungai re ae hae kuery ikuaii arakae.

22

Ilustrao 4: Casa feita de pau a pique

Fonte: Fernandes, 2008.

A nhandekuai vae kuery ma oo mbaemo rogue guigua py nanhanderoxevei, ndajakexevei ma yvy rupi, nhanderupa porxe jurua kuery rembiporu meme jarekoxe. Ao he rami avi jajogua vae kue ipor gue joipata, kunhague jaiporu kax puku xapatu ete, xapatu ipyta yvatei vae, nhanhemopytamba guive. Tembiu ymangua kuery hou vae regua ndajauxeru.ilustrao 5: Casa atual

Fonte: Fernandes, 2008.

Mbaeta ymagua kuery ma hae rami gu ndi kuaai rakae. Hae rami vy ae guamigueve ikuai vae ndojou pora raaga te a gua kuery reko. Hae rami vy jepe nhandeayvua nanhanderexarai ramo ma hae ve, jurua kuery re voi nhamenda potave eme nho xeretar kuery. Hae rami e ramo guar ma ndaevei ete nhande kuery pe ae. Nhande Guarani kuery etei ndaevei nhandero nhainy agu juru kuery ret re. Hae kuery oipoiu vae rgua jerekopa, jaiporupa te. Kovae ma anhomongetaa rupi ju ambopara. Pav xeretar kuery peroayvu vae pexa vy peikuaa pota agu.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 23

NHEMBOEA gUARANI REKO PYgUAKyringue hae kunumigue, kunhatngue arandur ma kae nhav o r pete ro rupi hae opyi py ae. Hae py ae kuery omboe guay kuery ojapo agu mbaem por. Xamo kuery omongeta kyringue kunumigue hae omenda vae kuery. Hae rami gua rupi ae orembaraeteve rejeoi vy orerekoa py oreretar kuery reve. Regio hae javi Guarani kuery ikuaia rupi ma o opyi, pete, moko rupi oiko opitai vae. Moko, mboapy rupy oiko grupo ruvixa, mbaraka mbopua, ravei, anguapu hae mbaraka mbopua, ravei, anguapu hae mbaraka mir kunh karai ma kunhgue ruvixa. Nhanderuete ae ayvu oikuaa uka ramo hae kuery oikuaa mboraei ojapo agu nhande py. Xee ma sexta-feira nhav araa jepi aluno kuery opyi re. Sala de aula py rami ae ovare. Mbaeta oguapy pa rire ma pete xam omongeta r, kyringue oporandu guive. Xamo ijayvu nhanhomboete agu re: nhamboete r tujakue, nhandereko, opyy poromboea kuery, nhanderu hae nhandexy huvixa hae jurua kuery.

3 E 4 SRIES REVE AMBA EAPOA REgUAXee ma hae rami ojapo, ame livro nhande pygua hae jurua pygua. Ombopara hae ogueroayvu kuaa vae kuery pe ma ditado ajapo aka. Hae r, ogueroayvu agu hae ombopara agu ndoikuaaive vae pe ma aipoae, quadro gui oguerova agu. Ayvu ombojao hae jurua pygua nhande py ju ojapo agu. Kyringue ogueroayvu r livro jurua pygua, mbaemo rery omox r jurua py hae nhande py. Hae gui ha angua ojapopa ma vy hery ju omoimba. Hae rire ogueroay amboa kuery oendu agu. Xee aikuaa ramo ma ha eve vaipa kyringue moko ayvu oikuaa agu: jurua py hae nhande py. Mbaeta Guarani ae vy re hae ve ai rami omboe nhandeayvu py ombopara agu. Hae ve vaipa livro rojapo vae re o agu desenho e vy foto, kyringue ru kuery e vy tamo kuery rembiapo. Roikuaa pota avi mar ramingua gui etei pa ojapoa re. Ex: varai ma takua ryvi gui ojapo guyrapa hae huy re ma omoi guyra rague hae pindo ryvi oipoka vaekue, hae yvyra p gue onhop vaekue. Urukurea raangaa hae amboae ramingua vixoi ma yvyra at e vae (leiteiro) gui ojapoa. Petgua ma kuru rapo gui, mboy ma kapiia hae yva gui ojapoa. Kaygua parai ma kyakua gui, hiy ma takua gui omboy hae gui ombopara ju guembepi py omboague uru ragur py. Haxai ma kuri rapo gui hiy ma takua gui avi.

MA NHANDE PY JU AMBOPARA TAKovae kuaxia re ambopara vae ma xemba eapoa regua. Kyringue reve nhandeayvur mbaemo jareko vae re, nhanhot vae re, mymba kaaguy regua re. Nhamombeu jau vae, jau e vae. Nhandexuu vae, Nhandexuu e vae hae javi. Hae ramo kyringue oikuaa agu, hae kuery voi guay kuery ikuai ma ramo omombeu kuaa agu.

24

Hae ve avi nhandeayvu agu guyrai kuery rery re. Artesanato re nhandeayvu vy haeve avi nhamombeupa agu. Hae vae hae javi ma nhande kuery rembikuaa, hae nhande kuery rembiporu meme. Hae rami vy xee mo po rami rive ambopara ndaikuaa pora te aikuaa arami revei amombeu. Avave rei mo jaikuaapa katui vaer e ae ma arakae. He rami te jaikuaai vae ma haeve nhamboaxa agu nhanderay kuery pe Hae vae anho amombeu xeretar kuery Xerery ma Jacira Jera Fernandes.

SADE REgUA HAE POR REgUAMba eaxy ma opa marangua oiko, hae ramo po voi jaikua ramo opa mbae mbaeaxy pegua avi ikuai. Jou rogue, yvyra pire, yvyra rapo, jai rapo, yvyra rogue. Apy ma oi taxo po pegua: guavira, rogue, aio guaxu rogue, kaar rogue, tatu kaa rogue etc. Ta raxy pegua: pindo rapokue. Tye raxy pegua: macela rogue Jukua pegua Temomba pegua. Apyka raxy pegua. Juruai pegua: yryvaja pembiu ire, tata jyva rykue. Ko rupi ma aikua vae vaei amoimbar foto.

No primeiro momento que entrei na sala de aula como professora eu no sabia o que fazer, me pegaram de surpresa. Mas depois que comecei a ensinar os alunos comecei a pensar muito. No curso de magistrio aprendi muitas coisas com outros professores que j tinham experincia. Aprendi como ensinar, como falar, como fazer. Novas experincias vm na cabea da gente a cada dia. Quando comecei a dar aula eu no sabia como trabalhar com as crianas. Fui aprendendo devagar. Entrei como professora na escola da minha aldeia em 2004. Na mesma semana fui para Florianpolis fazer o curso de Magistrio Kuaa Mboe. Desde aquela poca comecei a trabalhar com a minha prpria experincia. Demora um pouco para a gente aprender a planejar e ensinar os alunos, mas com toda a fora, a gente consegue.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 25

HISTRIA DE VIDA COMO PROFESSORA

TEMAS QUE TRABALHAMOS NA ESCOLA gUARANINa escola indgena falamos sobre a natureza, sade e tudo que aprendemos com nossos pais. Ns Guarani damos muito valor escola e casa de reza. Atravs desses dois lugares temos foras para ensinar nossos filhos, para eles aprenderem e conhecerem o nosso mundo e o mundo do no-ndio. Na nossa comunidade todos brincam juntos, vo ao rio nadar, pescar, quando tem frutas vo juntos para comer. Sentam, conversam, falam, contam causos, do risadas. As crianas quando brincam juntas tambm gostam de cantar. Eu conto histrias na sala de aula e s vezes fao eles contarem seus sonhos, tudo isso faz parte da educao indgena. O que os alunos falam eu escrevo no quadro, para eles verem as letras e as palavras, construindo textos a partir das ideias dos alunos. Falar na lngua Guarani fcil, mas para escrever um pouco difcil, at eu ainda tenho um pouco de dificuldade em algumas palavras.

TRABALHANDO COM A NATUREZA E CONHECENDO NOSSA TERRA INDgENAVou contar sobre o trabalho que fao com meus alunos. Costumo lev-los para fazer passeios no rio e depois comentar sobre o passeio que fizeram. Eles escrevem sobre o que viram, o que encontraram durante o passeio. Tambm desenham pssaros, peixes, tipos de insetos e escrevem os nomes. Eu explico para eles que existem alguns bichos que mordem, como por exemplo, as aranhas, formigas e cobras.

Ilustrao 6: Trabalhando os animais

Fonte: Fernandes, 2008.

26

Converso tambm com os alunos sobre a demarcao da terra. O governo precisa demarcar todas as terras indgenas, porque se as terras indgenas no forem demarcadas, os no-ndios tomam essas terras.

A VIDA DE ANTIgAMENTE E A VIDA ATUALEu tambm fao desenhos no quadro explicando sobre as diferenas entre as casas de antigamente e de hoje em dia, quem faz as casas e como elas so construdas. Eles desenham e escrevem frases ou pequenos textos mostrando as diferenas entre casas antigas e as atuais, sobre quem faz ou fazia as casas. Outro trabalho que fazemos pesquisar nas casas os diferentes tipos de artesanato. Eles desenham e escrevem o nome de todos os objetos de artesanato que tm dentro de suas casas.Ilustrao 7: Artesanato

Fonte: Fernandes, 2008.

Antigamente, nossos avs no viviam como ns vivemos hoje. No moravam na casa feita pelos no-ndios, no conheciam roupas e nem a comida dos no ndios. As casas eram feitas de palha, de folha de palmeiras e de pau-a-pique. Eles se vestiam com pano de estopa (voxa ou saco) que poucas vezes conseguiam e se alimentavam das prprias plantaes. A comida deles era feita de milho com feijo do mato, feijozinho dos ndios, caa, mel trazido do mato. Plantavam bastante caninha fina. Sobreviviam com estes alimentos.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 27

importante que nos livros que vamos produzir existam desenhos e fotos dos trabalhos feitos pelos pais e pelos avs dos alunos. Ns tambm pesquisamos como feito cada tipo de artesanato. Por exemplo: o balaio feito de fibras de taquara; para fazer o arco e as flechas usamos fibras de palmeira torcida, penas de pssaros e madeira fina raspada. A corujinha e outros bichinhos que fazemos, so feitos de madeira grossa chamada leiteira. O cachimbo feito de n de pinho. Os colares so feitos com uma semente que chamamos kapia (rosrio) e de outra semente pretinha que chamamos yva. O chocalho feito de porungo (cabaa) e o cabo de taquara, a trana feita com embira e usamos pena de aves. O machadinho feito de n do pinho e o cabo de taquara.

ESCOLA DA CULTURA gUARANIA aprendizagem do dia a dia das crianas e jovens Guarani na prpria casa de cada famlia e na casa de reza. l que os pais ensinam os seus filhos a fazerem coisas boas e os rezadores do conselhos para as crianas, para os jovens e tambm para os casais. Com essa unio conseguimos ter mais foras na convivncia dentro da comunidade. Em todas as regies, nas aldeias Guarani, h sempre uma casa de reza, um ou dois Karai (sbios), dois ou trs chefes que comandam o grupo, tocadores de violo, de rabeca, de tambor e de chocalhos. Kunh Karai quem comanda as mulheres. Atravs da inspirao enviada por Nhanderu (Deus), eles conseguem fazer cnticos em Guarani. Eu sempre levo meus alunos na casa de reza todas as sextas-feiras. Vale como uma aula porque eles sentam todos no banco, depois levantam para cantar, depois o rezador d conselhos para eles. Os alunos tambm fazem perguntas para o rezador. O rezador fala sobre o respeito aos mais velhos, cultura, casa de reza, aos professores, ao pai e a me, s lideranas e aos no-ndios.

MEU TRABALHO COM A 3 E 4 SRIEEu fao assim, trabalho com os alunos leitura de livros em Guarani e em portugus. Com os alunos que sabem ler e escrever, eu fao ditado. Com os alunos que tm mais dificuldade na escrita e na leitura eu falo para copiar palavras e textos do quadro, separar slabas e para traduzir os textos da lngua portuguesa para a lngua Guarani. Para trabalhar com a lngua portuguesa os alunos leem livros, fazem atividades de ligar nomes de animais nas lnguas Guarani e portuguesa, desenham e colocam os nomes dos desenhos que fizeram, leem para a classe. Eu acho melhor mesmo o aluno estudar as duas lnguas: Portugus e Guarani. Em lngua Guarani s o professor Guarani pode ensinar a escrever e ler certinho. Em portugus mais fcil de escrever porque existem mais livros, que podem ajudar o aluno a aprender. Eu costumo trabalhar muito com os alunos traduo do portugus para o Guarani e vice-versa. Com este texto estou falando sobre o meu trabalho. Quando formos trabalhar com os alunos, devemos falar de todas as coisas que temos, da plantao e dos animais selvagens. Falar sobre as frutas que servem e que no servem para comer. Tambm devemos falar para as crianas sobre os seres vivos venenosos e no venenosos, animais perigosos e no perigosos. Para as crianas aprenderem que tudo isso precisa saber e entender. Quando forem adultos, eles que vo contar para seus filhos. Podemos contar o28

nome dos passarinhos, nome dos artesanatos. Tudo isso conhecido e usado pelos Guarani e por outros povos indgenas. Assim o que aprendemos devemos repassar para nossos filhos. isso mesmo, meus parentes. Meu nome Jacira Jera Fernandes.

VAMOS FALAR DA SADE E DO REMDIONs Guarani temos vrios remdios para algumas doenas: folhas verdes, casca de rvore, no de qualquer rvore, raiz, folhas de algumas rvores. Aqui esto algumas dicas: Folha de Guabiroba serve para vermes. Raiz de palmeira para dor de dente. Macela e folha de goiaba para dor de barriga. Guin para gripe, tosse e dor de cabea. Folha de pssego para sarna e feridas.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 29

PENDEVY XEIR KUERYOsias Poty Mir Florentino3 - SEED/PR (e-mail: [email protected])

Kova kuaxia ambopara, xeir kuery pe, amombeu agu mbaexa pa ambaeapoa, mbaeta nhambaeapoa py ma axy re aluno kuery pe nhamboaxa kuaa ma voi agu hae kuery oikuaa vae r, mbaeta professor vae ma guive ma formao por reve hera sala py jaike, ndajaikuaai mbaexa etei r pa aula nhamboypy hae nhame agu. Vae ri haeve capacitao de professores rupi nhandekuai vy nhanheve tema jaraa agu aluno kuery pe, jaikuaa vae. Kovae ma ipor nhandevy hae nhaneretar kuery pe, nhandekuai kuaave agu,

PROFESSOR RAMI AMBAEAPOAre. Jypyi ma Tekoa Pinhal py ambaeapo, Espigo Alto do Iguau, Paran py, Rio das Cobras regua

A ma Tekoa Tapixi py ju ambaeapo 3 srie, Ensino Fundamental reve. Hae gui ma aexa avi xeir kuery ombaeapo vae ojexavai rei okuapy ramo, hae vy ma anhea aipytyv agu rami aiko agu. Xee voi ambaeapo ypy vy ajexavai vae kue, arandu amboaxa vae r ndaupityi vy. Jypy ma professora kuery ombaeapo okuapy ramo ama ranhe, planejamento hae contedo omboaxa vae re hae oikotev jave aipytyv jepi avi. Jypy tekoa py aikoapy ma, kyrngue escola py ndooi okuapy ramo ndaevei ranhe, hae rami te nhemongeta o jave xeayvu ombouve agu guay kuery onhemboe agu, huvixa kuery pe guive ajerure xepytyv agu. Hae gui curso rupi aiko vy aikuaave mbaexapa ambaeapo kuaave agu sala py.

MBAEXAPA AMBAEAPOAAmbaeapo 1 a 4 srie reve vy ma xee aiporu vaipa material, curso rupi aikuaa vae kue: domin slaba reve gua, mbaemo raangaa reve, hae rami he vy aluno kuery rery reve, xee ae ajapo vae kue. Jypy ma aluno kuery, guery nomboparakuaai okuapy. Hae ramo ajapo domin te re hery hae javi, hae gui hovai re ma letra hery ijypyai rive amo hae kuery ae ombojea agu. Aexauka rive ranhe mbaexapa ombojea agu tery letra ijypuai vae re, hae gui te te ijayvu mbaexagua letra gui pa hery ijypya, hae rami vy aupity hae kuery ombopara agu guery.3 Professor da Escola Estadual Indgena Carlos Alberto Cabreira Machado - Aldeia Rio da Lebre - Terra Indgena Rio das Cobras Municpio de Nova Laranjeiras - PR. 30

Hae ve avi amboae aei rami jajapo agu, slaba gui, Mbya py nhande ayvua ombojea agu jurua py, hae rami he vy mbaemo raangaa ombojea agu hery re hae oguero ayvu agu. Aiporu domin vaekue gui ma hae kuery voi ombopara kuaa hae oguero ayvu okuapy, hae vae ma pete te ojapo vaer aluno kuery rev. Kyrgueve, pr gui oaxa 1 srie py vaema haxy rei, mbaeta jurua py noendukuaai ramo. Mbaeta professor pr py omboe vae ma mby py anho ijayvu. Hae ramo xee avi apytyv Mby py amombeu agu professora jurua py ijayvu r. kuery. Hae nunga rupi nhande professor kuery ma nhanhea r hae jaeka r nhamboe kuaave agu aluno

Kova kuaxia ambopara, xeir kuery pe, amombeu agu mbaexa pa ambaeapoa, mbaeta nhambaeapoa py ma axy re aluno kuery pe nhamboaxa kuaa ma voi agu he.

MEU TRABALHO COMO PROFESSORNa minha experincia como professor, de 2005 a 2006 eu trabalhava na aldeia Pinhal, localizada na Terra Indgena Rio das Cobras, no municpio de Espigo Alto do Iguau, no Paran. Atualmente trabalho com a alfabetizao em lngua portuguesa na Aldeia Rio da Lebre, na Terra Indgena Rio das Cobras, no Paran. Leciono para a 3 srie do Ensino Fundamental. Como percebi que outros professores bilngues iniciantes tinham dificuldade para preparar materiais e aulas para os alunos, eu me preocupei e tenho ajudado a desenvolver materiais de apoio para estes professores, mas sempre deixando que o professor tenha a sua criatividade. Quando comecei a trabalhar tinha muita dificuldade por no ter conhecimentos adequados para passar aos alunos. Como trabalho auxiliando os alunos que so alfabetizados pelos professores no-ndios, por um determinado tempo observei a forma, o contedo e o planejamento que era seguido por esses professores. Na minha comunidade tinha problemas em relao evaso escolar, ento eu comecei a falar da importncia da escolaridade dos alunos, dentro da nossa sociedade e no mundo em que vivemos, pedindo a colaborao dos pais na educao escolar de seus filhos, incentivando-os sempre que necessrio, nas reunies realizadas na comunidade. Depois de muitas dificuldades, a comunidade, atravs de suas lideranas, se props a participar mais do dia a dia da escola. Em relao aos alunos que tinham mais dificuldade, foi conversado com os pais para que acompanhassem a frequncia deles em sala de aula. Graas aos cursos de formao de professores que so organizados, fui adquirindo mais conhecimentos que me ajudaram a trabalhar dentro da sala de aula.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 31

METODOLOgIA DE TRABALHOComo trabalho e contribuo com alunos da 1 a 4 srie, utilizo mtodos e atividades que aprendi nos cursos de formao: uso jogos como o domin de slabas elaborado por mim, desenhos, trabalho com o nome dos alunos nas lnguas Guarani e portuguesa. No comeo os alunos tinham dificuldade para aprender a escrever seus nomes. Ento, eu elaborei um domin usando numa parte as letras iniciais e na outra o nome de cada aluno(a).Ilustrao 8: Domin com os nomes

Fonte: Florentino, 2008.

Mostrei o jogo de domin para os alunos e pedi que achassem as letras iniciais de seus nomes e todos foram completando o domin. Cada um dizia com que letra comeava o seu nome. Assim consegui que todos escrevessem seus nomes. Podem ser feitos outros tipos de domin, com slabas, com palavras na lngua Guarani e lngua portuguesa, usando nomes de animais, por exemplo. Tambm pode ser feito um domin com figuras, os alunos vo ler o que est escrito e tentar achar a figura e emendar com a palavra.

32

Ilustrao 9: Domin com figuras

Fonte: Florentino, 2008. Ilustrao 10: Domin ilustrado

Fonte: Florentino, 2008.

O uso de jogos foi uma forma e um mtodo que encontrei para que os alunos desenvolvessem a escrita

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 33

e a leitura. So jogos com materiais simples, todos os professores conseguiro desenvolv-los. Na aldeia em que moro, as dificuldades dos alunos com a lngua portuguesa so grandes. Os alunos que frequentam a pr-escola so alfabetizados na lngua Guarani por um professor indgena. Quando passam para a 1 srie comeam a estudar com uma professora jurua. Eu tenho que estar acompanhando essas aulas para explicar um pouco da lngua portuguesa para os alunos, o significado das palavras e as letras usadas na escrita do portugus. No so s os alunos Guarani que tm problema de comunicao com as professoras jurua, mas elas tambm tm os mesmos problemas para se comunicar com os alunos porque no sabem falar a lngua Guarani. Isso dificulta o desenvolvimento da aprendizagem. Por isso eu trabalho junto com as professoras jurua, para acompanhar os alunos que tm dificuldade e para traduzir o que estas professoras falam ou explicam, para a lngua Guarani. Ns, professores indgenas, temos que nos dedicar aos nossos alunos e gostar do que fazemos.Foto 1: Prof. Osias e seus alunos

desta forma que eu trabalho, tentando encontrar solues para melhorar a situao de aprendizagem na escola.s jo luno gand o

Foto

2: A

Foto 3: Domin com numerais

Fonte: Florentino, 2008.

Fonte: Florentino, 2008.

34

Quero deixar aos meus colegas, professores Guarani e Kaingang, a minha experincia, o meu relato, espero que os ajude nesta tarefa de alfabetizar, para formar pessoas dentro das sociedades indgenas, com respeito e dignidade, buscando cada vez mais conhecimentos adequados s nossas realidades, que so prprias e diferentes, seja o povo Kaingang ou o povo Guarani. E ao final do meu relato, tambm deixo um plano de aulas em Guarani, para que os meus colegas conheam um pouco os temas e a metodologia que utilizo no meu trabalho.

PLANEJAMENTO DE AULAS DO PROF. OSIAS NA LNgUA gUARANI1- Jaxaruraa (saudaes): Javyju! Bom dia! Haetyvai ju! / Nhande karu ju! Epytuu por ke! Boa noite! Boa tarde!

Eka quadro re ipara o vae: (caa-palavras) JAVYJU P O H T E A A P HAE TYVAIJU J T Y A V E T Y Y I J V A U EPYTUU POR KE U A J P I E J P I Y U O M Y T EExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 35

U R T U

A V

P O R K E

2- Nhambopara ypya (alfabeto) Nhamboparaa gui mbaemo raanga jajapoa:Ilustrao 11: Alfabeto ilustrado

Fonte: Florentino, 2008.

HAE RAMI PY HAEVEA PEVE.Ensino das letras do alfabeto fazendo relao com palavras que comeam com aquela letra. Letra a gui ma haeve r nhamboapara agu ava. Letra e gui ma haeve r nhamboapara agu eiru. Trabalho com o alfabeto envolvendo palavras e desenhos. 3- Jaipapaa (nmeros na lngua Guarani Mbya) pete moki mboapy irundy te nhiru Mbae mo raangaa ejapo: Ejapo: - Moki bola raangaa (desenhe duas bolas). - Mboapy yvyra raangaa (desenhe trs rvores). Embopara: (escreva os nmeros na lngua Guarani). 12345-

Nhambojea ke: (vamos somar) 2+2 6+1 2+1 1+1 5+4 3+2 1+0 5+1 4+4 6+2

4- Nhaneretar kuery: (nossa famlia) Xeru (pai) Hai, xexy (me) Xereindy (menino chama sua irm)36

Xereindy kuery (menino chama suas irms) Xekypyy (menina chama sua irm mais nova) Xeryke (menina chama sua irm mais velha) Xekyvy (menina chama seus irmos) Xekyvy kuery (menina chama seu irmo mais novo) Xeryvy (menino chama seu irmo mais novo) Xerykey (menino chama seu irmo mais velho) Xami (av) Xaryi (av) Xeir (amigo) Xeray (filho) Xerajy (filha) Xyy (tia se for irm da me) Xaixe (tia se for irm do pai) Xetuty (tio se for irmo da me)ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 37

Xeryvyi (tio se for irmo do pai) Xeruvyi Mbae mo pyta: (cores) Iju vae amarelo Hovy ye - azul Hovy Jairo verde Pyt vae vermelho Pyt yapo marrom Hu preto

Xi branco Pyt nara alaranjado Pyt he reii rosa Pyt tanhimbu cinza Emoput nmero reve oa rami: (pinte os bales de acordo com os nmeros) 1 2 3 4 5 6 7 iju vae hu pyt he reii pyt nara pyt hovy ye hovy Jairo

Ejou mbae mo pyta rery: H U P I H X Y J O I T U V V Y P V A J Y A A Y E I E M R N O A O A V P I R E E Y I

Embopara 1 gui, 5 peve: (escreva os nmeros de 1 a 5 em Guarani) 12345-

Mbya py emboaxa: (escreva na lngua Guarani) mepaifilhoirmoirmavav-

Mbya py embopara mbaemo pyta: (escreva o nome das cores) amarelo38

azul-

verde

vermelho-

preto-

branco-

Ejapo mbaemoa raanga hae emo hery: (escreva o nome das frutas em Guarani) laranjamelanciaariticumgabirobabanana-

Emox joo rami hery vae: (ligue) pakova guavira nar xanjau araxiku melancia banana ariticum gabiroba laranja

Emboapa Mbya py: (escreva na lngua Guarani) A laranja amarela. A gabiroba alaranjada. A banana amarela. A casca da melancia verde.ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 39

Vixo, vixoi rery: re leo guyra pssaro karumbe tartaruga tay formiga pira peixe jagua cachorro xivii gatinho popo borboleta

vaka vaca uru galinha kavaju cavalo tapixi coelho mboi cobra nhandu aranha anguja rato vexai ovelha ype pato eiru abelha jui sapo Vixo, vixoi raanga: (desenhar) pira xivii popo mboi tay nhandu

Emboaxa Mbya py: (escreva em Guarani) aranhacobraformigacoelhopeixesapo

40

MBYA REKO PYgUAPaulo Karai Tataendy Fernandes4 - SEED/PR (E-mail: [email protected]) Ilustrao 12: Karai kuery oiporu vae Ilustrao 13: Karai kuery oiporu vae

Fonte: Fernandes, 2008 Fonte: Fernandes, 2008

MBYA REKO REgUANhande Mbya kuery nhandekuai vae ma guive ma ndaevei nhanderexarai agu nhandereko gui. Nhande kuery kyringue mboea jaiko vae voi ndaevei nhamboyke agu. Nhanhomboe vae voi hae ve kyringue jaraa opyi jaexauka agu mbaexa vae r pa jaiko nhande Mbya kuery. Opyi voi ma kyringue onhemboe avei hae nhande nhanhomboe vae voi jaikuaa ve r mar rami pa kyringue nhamboe por ve agu. Nhande Mbya pe ma opyi ae nhanhemboe agu o vae ri jurua arandu avei jaikuaaxe vy ma nhanhemboe avei hae kuery arandu py. Hae rami te ndaevei nhanderexarai agu ndaevei avi jaeja agu, opyi ma jaikuaa opa mbae por4 Professor da Escola Estadual Indgena Vera Tup - Aldeia Palmeirinha - Terra Indgena Mangueirinha Municpio de Chopinzinho - PR. ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 41

veju. Hae nhaendu teri avei nhaneramo ijayvu nhandereko r re. Hae r jurua nhemboea py ma nanhaendui r nhandereko re ijayvu vae hae r nhandero pyi ma hae rami e, nhanemongeta jaeja e agu nhanderekoi. Nhanhomboe vae jaiko vae voi haeve nhamboe avei kyringue. Opyi o vae vae re guive. Mbae r tu opyi oikea vae. Mbaere tu opyi ikuai mbae mo oipuru py, huy, mbaraka, anguapu ravei popy guai. Opyi pa joe onhemboarai agu oike? Opyi pa ndaevei kuringue opita agu?Ilustrao 14: Kunh

Fonte: Fernandes, 2008.

Yma nhandejaryi kuery ikuai vae ma ndoiporui arakae jurua kuery. Nhembojeguaa, hae ndoiporui avei aregua.42

Yma ikuai vae ndojayai avi oa. Hae rami vy ae noendui vae, hae ndoikuaai guive arakae ak raxy, ramigua. Ndojayai vy hia puku, ipor guive. - A nhandekuai vae ma opa mbae ma jaiporu nhanhemoatyrve ta vy jajaya avei nhandea,

ANHEMBOE ANHOMBOE AgU RUPI AIKO AgUEAnhemboe anhomboe agu rupi aiko ypy tei ague, anhemboe vy aa Celso Ramos teta Florianpolis 2005 py. Hae py ae aikuaa opa mbae py ayvu ambaeapo agu kyringuei reve jardim pete hae mboapy reve, ypy ijypy ma ndarekoi hae ndaikuaai guive xearandua vaekue, a ma aikuaa ve avy ma Secretaria Estado guigua kuery xepytuv vaipa guive r. Magistrio py, anhemboea py voi xepytyv avei okuapy ramo. Amboypy ambaeapo kyringue pr hae 1 srie Tekoa Pinhal py jave ne napxai amboae rami ambaeapo agu vaekue. Xee aa ambaeapo vy hae py mbae ta nhomboea ojerure xevy ambaeapo agu ombopara pa ma voi vae oeja xerey. A ma arekovei ma xearandua oija xevy ambaeapo agui sala py. Tekoa Palmeirinha py ma amboypy ambaapo agu 2001 py hare ma guive ambaeapo hae 4 srie reve Mbya ayvu py 2007 peve. A ambaeapoa py ma kyringue ijayvu Mbya py meme ndaijayvu vaipai, jurua py, ijayvu ra jurua py vae ri nhandeagua kuery re ir vy rive. Xerekoa Palmeirinha py ma ikuai moko regua Mbya hae nhandeagua hae rami te, ambaeapo hexeve kuery Mbya ayvu py, xapya ramo kyringue araar opyi ramo voi ijayvu mboaei vae kuery voi oo oexa agu, sala py voi onhemboe ombopara avei okuapy Mbya kuery reve.ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 43

Kyringue ru kuery voi orepytyv, oipytyv avei guay kuery oja e agu hae hexara e agu guive gueko etei gui hae rami vy Tekoa Palmeirinha py o opyi kyringue ou agu ojerojy hae oporai agu kaaru nhav. Ore Mbya kuery ma roikuaa opyi ae o ronhemboe hae orearandu agu o kyringue mboapy e vy irundy mat oguereko vae oo nguu kuery reve opyi rupi ikuai ixy, tuu mbae ojerojy r ojerojy, opita mbae r voi oexa okuapy hae ramia rupi opita ave kyr reve, hae rami ramo tuu kuery ojou por, tuu kuery anho e guive xamo kuery opitai vae hae hiarandu ovy agu nguu kuery reve. Ore Mbya kuery kaaru nhav re roo opyi roendu agu ayvu xamo kuery, huvixa he vy xondaro xondaria ruvixa yjoyvu mbae yayvu r roendu agu. Ore ronhomboe vae pe voi ipor vaipa roikuaa por pota hae romboekovei agu opyi py ikuai vae hae opy re ikuai vae oporai vae, ojerojy vae, opitai oikovy vae voi.

MBAEAPO KYRINgUEI REVEKyringue jardim pete hae mboapy ma ikuai axy vaipa ombopara agu mbaeta omboypy ramo okuapy vy ndoikuaai mbae nunga pa alfabeto a voi ndoikuaai. Hae rami ramo xee apxa ajapo agu pete kyringue ouga agu vogais ayvu nhandepy gua re. Kyringue xereve onhemboe vae kuery xepytyv amopyta agu mbaemo raangaa ajapo vae kue. Haeve vaipa amboe ouga agu re mbaeta hae kuery ndoikuaai mbaexa pa jauga vae ra. Kyringue oikuaa ouga agu vae omboe oir kuery ndoikuaai vae. Hae ve xeayvu agu mbaeta ojou por ougaa rupi hiarandu okuapy vy ougaxe riae guive ougaxe, te nhemboea py ma ndaipoi hae rami ouga okyuapy agu. Aexa xeremimboe kuery oikuaa ojeoi vy ougau okuapy vy, xee aikuaa amboae rami gua ouga py r amboe agu letra re gui pr hae 1 srie. Amboypy letra alfabeto hae ajaya haangaai kuaxia yma gue gui amboja hae ambopara agu py ma xepytyvo 3 hae 4 srie. Pete te turma oguereko 4 hora pete semana py onhemboe agu Mbya py. Xee areko katu kyringue ouga agu hae gui araa amboe agu kyringue. Haeve vaipa domin py ouga kuringue oguerovya vaipa guive. agu. O por vaipa avei amboae nhamboe vae kuery pe voi oikuaa ve agu amboae rami kyringue omboe

2007 py ma o por vaipa kyringuei reve hae 1 srie reve Mbya ayvu py kyringue oikuaa pojava ouga, oexa mbaemo raangaa, e vy ojapo mbae raangaa aru pi ikuai vy hiarandu voi voi. Kovae 2008 domin rami raii ae vae xee aikuaa amboae rami gua hae rami vy ajapo kyringue ouga agu guaran ryrukue py amboyru kuaxia hovy, pyt, u, hu, xi vae guive amo avei nmero hae nunga pe mo jogo de boliche hei okuapy, hae nunga re ma kyringue oma hae oikuaa pe ma guive cores nmero hae rami ikuai vy hiarandu okuapy. A kyringue ikuai vae oikuaa pojava ra cores, nmero, letra do alfabeto, hae rami ae hae vae nunga ajapo hae xee anho e guive aikuaa pav joapy rombaeapo vae hae rami roikuaa vy pete te rombaeapo hae rami gua re.

MINHA FORMAO COMO PROFESSOREm 2005, participei do primeiro encontro em Curitiba e nesse mesmo ano participei do primeiro encontro do Magistrio Indgena, em Florianpolis. Aprendi coisas novas para trabalhar com alunos da pr-escola (jardim 1 a 3). Antes eu no tinha muita experincia, mas percebi que o curso promovido pela Secretaria de Estado de Educao do Paran e o Magistrio Guarani me ajudaram bastante. Quando eu comecei a trabalhar com o pr e a 1 srie, na aldeia Pinhal, nunca tive um pensamento de44

trabalhar com prticas pedaggicas diferentes. Eu comecei a trabalhar com os alunos porque o professor me pediu para ficar no lugar dele. Hoje eu j tenho um pouco de experincia para trabalhar em sala de aula. No ano de 2001, trabalhei na aldeia Palmeirinha, com 1 4 srie, ensinando a lngua materna. Aqui na aldeia Palmeirinha, onde eu continuo atuando, os alunos Guarani falam mais a sua lngua materna do que a lngua do jurua (no-indgena). Mas quando eles esto junto com os Kaingang, eles conversam em portugus. L na minha aldeia Palmeirinha tem duas etnias: Guarani e Kaingang. Mesmo assim eu trabalho com eles na lngua Guarani. Quando os alunos Guarani vo para a casa de reza, opy, os alunos Kaingang participam junto com os Guarani. Dentro da sala de aula tambm os Kaingang aprendem a escrever a lngua Guarani. Os pais dos alunos tambm ajudam a escola, praticando os nossos costumes para no esquecer a histria do povo Guarani. Ns, Guarani, sabemos que a casa de reza, a opy, uma escola. As crianas Guarani, desde que completam 3 ou 4 anos, vo para a casa de reza com o pai e a me. Elas j comeam a danar e a pegar no cachimbo para dar uma ou duas fumadinhas. Elas vo crescendo e aprendendo junto com os pais. Para ns, professores, tambm importante aprender e valorizar a cultura dentro da casa de reza, a opy. Ns, Guarani, costumamos ir para a casa de reza todas as tardes, para escutar os conselhos do paj, xamo, do cacique e das demais lideranas. Ns, Guarani, que estamos vivendo, no podemos esquecer os costumes tradicionais que os nossos antepassados nos deixaram. Ns, professores, tambm no podemos deixar de lado os nossos costumes, mesmo trabalhando na sala de aula. Ns podemos levar os alunos casa de reza para mostrar e explicar porque no podemos esquecer de tudo que Nhanderu deixou para ns. As crianas que vo para a casa de reza j esto estudando e ns, professores, tambm estamos estudando o conhecimento que existe na casa de reza, para trazer esses conhecimentos para a sala de aula.ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 45

Para ns, Guarani, a escola e a casa de reza so importantes. Ns aprendemos nestes dois lugares. Mesmo aprendendo conhecimentos dos no-ndios, no podemos deixar de valorizar o conselho do xamo. Quando estamos junto com os no-ndios ns no escutamos sobre os nossos costumes. Nossa responsabilidade como professores falar bastante sobre a casa de reza e ensinar tudo o que existe dentro da cultura Guarani.

TRABALHO COM CRIANAS PEQUENASAs crianas do jardim 1 e 3 tm mais dificuldade em escrever, porque ainda no esto alfabetizadas. Ento eu pensei em fazer um jogo de domin em Guarani para trabalhar as vogais e palavras na lngua Guarani. Os alunos ajudaram a pintar os desenhos que eu fiz. Foi preciso ensin-las a jogar, porque elas nunca tinham visto um domin assim. Percebi que as crianas que estavam h mais tempo na escola

aprenderam mais rpido como jogar e ajudavam os coleguinhas. Posso dizer que todas elas gostaram de jogar e se interessaram, pois na escola no temos jogos desse tipo. Vendo que meus alunos aprenderam melhor jogando, eu resolvi inventar um outro jogo para ensinar as letras e palavras na pr-escola e na 1 srie. Comecei com as letras do alfabeto, recortei figuras de livros velhos e na hora de confeccionar tive a ajuda dos alunos de 3 e 4 srie. Cada turma tem 4 horas por semana de aula na lngua Guarani. Nas quartas-feiras eu planejo tudo o que eu vou trabalhar com as turmas, no perodo de hora-atividade. Eu preparei o jogo e levei para ensinar as crianas a jogar. Foi bom trabalhar com o domin, as crianas gostaram bastante e serviu de ideia para outros professores inventarem outros jogos. Em 2007 foi bom trabalhar com o pr e a 1 srie na alfabetizao na lngua Guarani. As crianas aprendem rapidamente vendo os desenhos, desenhando e jogando. Nesse ano de 2008, alm do jogo de domin, eu inventei outros tipos de jogos, como o de boliche, para as crianas identificarem e descobrirem os nmeros e as cores. Hoje, as crianas aprendem rapidinho as cores, os nmeros e as letras do alfabeto, por isso eu inventei vrios tipos de joguinhos.

46

AIKO ANHOMBOE AgU REgUASebastiana Krexu Palacio5 - SEED/PR (E-mail: [email protected])

Jypyi anhomboe agu ma 2001 py nhandeagua huvixa Pedro Seg Sg o teri jave xereno hae py oporandu anhomboexa paa re hae ramo xee aipoae aikor hae. Hae jave Conselho Indgena py xemombaeapa. Amboypy ambaeapo agu. Hae vy ma pete maet re ndajapyi iperei vae, aikoaxy, amogue py akarue re aa anhomboe agu. Kyringue rembiu re rive akaru aikoa vy. Moko maet re hae rami. 2003 py ma xemboaxa Estado py ju. Nhandeagua kuery py ambaeapo 2001 2006 peve. Hae jave ma nhande kuery a py o nhomboea Justino he ox rire ma Mario ju o. 2005 py Kuaa Mboe py nhemboe jave amboae nhandeagua huvixa Otvio o teri jave hae xemboaxa nhande kuery py, hae jave amboae nhomboea ox ramo xee ju xemo a xeve oiko. Nhandeagua kuery a py kyringue mboea aiko. Xee ndaikuaai amboe agu ne ndaikuaai mamo gui pa amboypy agu, xee aikoaxy vaipa ndoxeayvu kuaai aramive ma kyringuei oje py anho ijayvu. Xee ma jurua py amboe nhandeaguai kuery. Amboe agu jurua py ma aronhemboara hae gui ajapo hery, guery ombopara kuaa agu ma ajapo kunhanguei rery amboaei py amopyt hae avokuei rery ma amopyt hovy vae py. Hae vae kue gui ma kyringuei kuery aikuaa ombopara agu guery hae ijayvu amoguei jurua py.ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 47

Ambopara pete te rery hae vy amo hae kuery ae oeka agu guery ojou vy ma ogueraa omo agu chamadinha py. Tekoa Koeju Por py xemboaxa anhomboe agu jave amboae rami gua py ju aikoaxy. Hae py ma amboe multisseriada, aikoaxy mbaeta, amogue kyringue ma ou amboae tekoa gui, ne ndoikuaai letra ne ndogueroayvu kuaai guive, 2 srie oiko vaeri oguereko 9, 10 anos ma. reguai. Xee ma amboe ayvu (pengue-pengue) hae vy ma arovauka kuaxia re, hae rami anheanga te ndoikuaa

Hae rami vy ambaeapo amboae rami jevy ajou mbaexa vy pa amboe por ve agu. Tekoa py ma o opyi, hae py ma oikuaa mboraii, ojeroky xondaro py. Aikuaa pota ramo kyringue onhemboe vae, hae ramia py, hae kuery oikuaa ve opyi regua.5 Professora da Escola Estadual Indgena Arandu Pyahu - Aldeia Ko ju Por - Terra Indgena Marrecas - Municpio de Turvo - PR.

Hae vy ma amboypy ambaeapo Nhande kuery reko re. Xee ma amexe vai ogueroayvu agu amboypy jave hae ngoo katy oo jave. Kyringue ma ogueroayvuxe vai, xee xerexarai ramo hae kuery imaendua vy aipoei: Professora, a pa ndajaroayvuir? Xee ma amboeapo hae kuery ojapoxe vai vae re. Kyringue ma omparaxe vai, mbaemo raanga ojaya hae mbaemo raanga ojapoxe vai. Xee arovya vaipa mbaeta pete nheru kyringue amboe vae ogueroayvu kuaa ma. Ajapouka texto, amogue py amboxa mbaemo raanga hae gui hae kuery ombopara ayvu.

HISTRIA DA MINHA VIDA COMO PROFESSORAEu comecei a trabalhar em 2001. Na poca o chefe era Pedro Sg Sg, ele me chamou e perguntou se eu queria dar aula. Ele era do Conselho Indgena que contratava as pessoas para trabalhar e eu aceitei. Ento comecei a trabalhar sem experincia. Fiquei um ano sem receber pagamento, s no final do ano que recebi os salrios atrasados. Era muito sofrimento, s vezes eu ia trabalhar sem almoar, s comia a merenda. De vez em quando sobrava um resto de merenda que eu levava para minha filha. Foram dois anos assim. Em 2006, passei a ser funcionria da Secretaria de Estado de Educao do Paran. Trabalhei nessa escola Kaingang de 2001 a 2006. Naquela poca, o Justino era o professor dos alunos Guarani. Quando ele saiu de l ficou o Mrio lecionando. Em 2005, comecei a fazer o Curso de Magistrio Kuaa Mboe e o cacique Otvio Kaingang me indicou para lecionar na Escola Guarani, pois o professor anterior havia sado. Trabalho l at hoje.

METODOLOgIA DE ALFABETIZAONo comeo eu dava aula numa Escola Kaingang, como professora de Educao Infantil. Eu no tinha experincia, passei por muita dificuldade, no sabia por onde comear, porque a lngua Kaingang, falada pelos alunos muito diferente da lngua Guarani. As crianas pequenas s falavam Kaingang e como eu no sabia falar Kaingang, tinha que dar aula em portugus. Atravs de muitas brincadeiras e do uso de crachs, estes alunos aprenderam a falar um pouquinho de portugus e a escrever o nome deles. Tambm para ensin-los a escrever o nome eu fazia um cartaz, dividido em duas partes, um para os alunos do sexo feminino e outro para os alunos do sexo masculino. Eu espalhava os crachs com os nomes deles, eles procuravam e colocavam no cartaz.48

UMA SALA MULTISSERIADAOutra experincia de trabalho foi quando mudei para trabalhar na Escola Indgena Guarani na aldeia Ko ju por. Comecei a dar aula para uma sala multisseriada. Ento passei por mais dificuldades porque eu tinha alunos que vieram de outras aldeias que no conheciam as letras do alfabeto e nem sabiam ler. Eram alunos de 2 srie, entre oito e nove anos de idade. Eu tentava ensinar para eles as slabas, mandava copiarem no caderno, mas eles no conseguiam se alfabetizar. Mas foi a que comecei a trabalhar com temas novos e importantes. Na aldeia da minha escola tem a casa de reza, onde as pessoas aprendem os cantos e as danas. Percebi que os alunos se interessavam em aprender na casa de reza e comecei a trabalhar com temas da cultura Guarani, como por exemplo, as diferenas da vida de antigamente e de hoje. As crianas tambm aprendem ouvindo os mais velhos contando histrias dentro da casa de reza.

Ilustrao 15: Casa de reza Guarani

Ilustrao 16: Escola Guarani

Fonte: Palacio, 2008.

Fonte: Palacio, 2008.

Durante a minha formao como professora aprendi muitas coisas boas. Cada vez estou aprendendo mais como dar aulas, como criar atividades que as crianas se interessem. Depois que comecei a participar do curso Kuaa Mboe iniciei aulas sobre sade corporal e bucal. Primeiro expliquei tudo sobre esses temas, depois pedi para os alunos fazerem cartazes em dois grupos. Cada grupo fez desenhos, pintou e escreveu frases, depois foram expor os seus trabalhos, que foram colados na parede da escola. Eu preparei desenhos para poder dar melhores explicaes para os alunos. Vi que eles gostaram e a minha aula rendeu. Eu tambm costumo dar leitura na entrada e na sada das aulas. Eles gostam de ler. Quando eu esqueo de comear com a leitura, os alunos falam: Professora, no vai ter leitura? Eu trabalho em cima do que eles gostam. Eles tambm apreciam escrever nomes de figuras, de recortar e de desenhar.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 49

Ilustrao 17: Lendo

Fonte: Palacio, 2008

Estou muito feliz porque os cinco alunos que eu tenho esto lendo. Tambm proponho que eles faam produo de textos. s vezes eu colo uma figura e eles escrevem frases.

EXEMPLO DE UMA AULA DE SADE BUCAL: MBAEXA PA NHAMBOE AgU TA REgUA RE:Mbaeixapa nhanera re nhapena por agu: - Jajoi riae nhanera irundy kue. - Jajoi jakaru pa nhav. - Jaa jaexauka nhanera ta mboia (dentista) pe. - Kovae jajapo vy ma nanhanera raxyi, nhanera ndaikuai guive.

COMO CUIDAR DE NOSSOS DENTES- escovar os dentes quatro vezes por dia.50

- escovar aps as refeies. - ir sempre ao dentista. Se fizermos tudo isso, no vamos sentir dor de dente.

Ilustrao 18: Dente sadio

Ilustrao 19: Dente com crie

Fonte: Palacio,2008.

Fonte: Palacio, 2008.

Gua ojoi vae ma iporr, na raxyi. Okaru pa nhav ojoi vy. Quem escova os dentes aps as refeies no sente dor de dente.

Gua ndojoi vae ma ha ikua pa r, ha y iruru guive. Quem no cuidar da sade bucal vai estragar os dentes e inflamar as gengivas.

Mbaexa vy pa nhapen por agu nhande rete re hae nhanera re: Nhande rete re nhapen por vy ma javyar, nhaneraxa. Hae rami agu ma: kovae r jajapo:

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 51

- Jypyi ma jajau vy nhaneak jajoi por, nhande ky e agu. - Nhande ao kya nhamboi vy, ikya e vae ju nhamo nhanhemboe jaa agu. - Kaa ru nhav jajau r nhaneremomba e agu. - Jajea vyky riaer.

COMO CUIDAR DO CORPO E DA SADE BUCAL:Se a pessoa cuidar do corpo e da sade bucal a gente se sente alegre e feliz. Para isso devemos praticar o seguinte: - Lavar bem os cabelos para no criar piolhos. - Trocar de roupa para ir estudar. - Tomar banho diariamente para no pegar sarna. - Pentear os cabelos.Ilustrao 20: Cuidados com o corpo

Fonte: Palacio, 2008.

OJAU MA.52

Ojea vy ky, hae ijaO ikya e vae OmO. CAbElOs PENTEAdOs E ROUPAs lIMPAs.

TOMA bANHO.

Ixy nopena pora opia re hae vy omemby re. Nhande ixy ae ma nhapen, r nhande ray kuery re. Ijao ikya rei ramo ndaevei, mbaeta amogue py jurua kuery ou ramo ma imboei pe ijayvu. Iky vaipa hae hemomba ramo iporiau eter. Primeiramente, as mes so responsveis pelos filhos, de cuidar, dar banho e lavar a roupa dos filhos. Ns, as mes, temos que cuidar dos nossos filhos. Se o filho ficar com as roupas sujas, no est certo, porque s vezes as pessoas de fora reparam e falam. Se ficar sem tomar banho, pega sarna, a a criana fica triste. Outro tema trabalhado foram as diferenas entre a vida de antigamente e a vida atual do povo Guarani:

A MA AMBOPARA TA MBAEXA YMA ARAKAEYma ikuai vae ma opena por arakae jaikoa yvyre yvyra ikuai vae re hae opambae re. Noendui karuai ikuai xoo kaaguy, ndoatai hou vae r. Yy voi ipor, pira heta ikuai. Hae nunga re rive yma ikuai vae okaru arakae.

AgORA VOU ESCREVER COMO ERA A VIDA ANTIgAMENTEOs antigos cuidavam bem da nossa natureza, das rvores, das florestas e de tudo o que nelas existem. Nas nossas aldeias no tinha fome, as pessoas caavam animais e no faltava nenhum tipo de alimento.ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 53

A gua era limpa e bonita, tinha bastante peixe. Os antigos s se alimentavam das coisas da natureza.

Ilustrao 21: Terra bonita

Fonte: Palacio, 2008.

A MA AMBOPARA TA MBAEXA PA AgUAA gui ma jaikoaxy ma opambae gui: opa kaaguy, yvyra ojaya pa ma. Nda ipovei ma vixo kaaguy regua hae guyrai voi karuai gui omanomba ma. Yy voi hypa yvyra jajaya pa r, pira omanomba yy kya gui hae veneno gui.

AgORA VOU ESCREVER COMO HOJE EM DIAHoje em dia estamos sofrendo em razo de tantas coisas que vem acontecendo, como o desmatamento das florestas. No tem mais animais selvagens e os pssaros j esto morrendo de fome por falta de comida. Os animais esto morrendo de fome porque no tm mais como se alimentar. A gua est secando por causa do corte das rvores, os peixes esto morrendo por causa da contaminao da gua e do veneno usado nas lavouras.

54

Ilustrao 22: Terra destruda

Fonte: Palacio, 2008.

METODOLOgIA DE ALFABETIZAONo meu relato, quero contar algumas atividades que aprendi no curso Kuaa Mboe, junto com os colegas. Fizemos vrios tipos de jogos como o jogo de memria, jogo de mico, a cesta de letras, entre outros. Eu apliquei o jogo de memria com as palavras escritas na lngua Guarani e na lngua portuguesa. As crianas gostaram muito e aprenderam com o jogo.ilustrao 23: Jogo da memriaExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 55

Fonte: Palacio, 2008.

Outro jogo que quero explicar o do mico: eu coloco as crianas em crculo e distribuo as fichas para os alunos. Eles no podem mostrar as fichas para os companheiros. Eles vo passando as fichas at a pessoa encontrar o par. Se no final algum ficar com a figura do macaco, perde o jogo.

Ilustrao 24: Jogo do mico

Fonte: Palacio, 2008.

Eu tive trs alunos que tinham dificuldades na leitura. Depois que fiz vrios tipos de jogos como o domin de letras e nmeros, por exemplo, eles se interessaram muito. Todo final de semana fao jogos com eles, tabelas de palavras e tambm as quatro operaes.

56

AMO POR MBAEAPO NHEMBOEA PY gUATeodoro Tup Jeguavy Alves6 - SEED/PR (E-mail: [email protected])

Aikotev nhav amopu mbaeapor ojeporu vae r ou nhemboeapy xe ma riae aeno mba kyringue ru kuery, mboruvixa hae xamo kuery ijypy guive hae ram, a peve ndarovai amboae ram. Hekoa vae kuery ojou por riae xereve omboete mbaeapor omopu vae kue joupi vepa, kuaxia (xi-ti) para ogueru hae kuery remikotev tujai kuery oar vae oguero jeapo hae kuery ojapyxaka nhande reko nhande jaikuaa arami tekoetei rupi. Xamo kuery omoir agui mbaemo ojekuaa hae oy nhemboea Nhandevae omboete agu nhande kuery oikuaa vae jajopy he re juru kuery arandu amboae rupi gua. Korami ae oy nhemboero paroguata vae r nhandeae. Nhande kuery nhanearandua ma oy nhemboeropy anhoe jareko, o ma opyi hae oka rupi hae jaikoa rupi arynhav re. Opyima pav jaiporu nhanhe mboaty hae jajapy xaka agu opitai vae kuery ijayvu ramo hae gui ve nhamoir mbaemo karai hae kyringue nhemboery. Mboruvixa hekoa vae kuery mongetaa tekoapy gua omombeu marami pa nhamboete vae r amboae nhande rapixa kuery amboae regua kuery (pongue). Nhande kuery ma onhomboe ombojarue agu Nhanderu omoingo vae kue jaexake apy: o YAK, KAAGUY, YVY, OKY, YVYTU, YROY hae MYMBA kuery. Nhanhemboea ma nhande rekogui ae avi ou, jaikua agu tekotu mbaemo kue jaexa vae yvyrupa hae javire, o ma ARA reko JAXY reko ARA YMA reko, hovae hae javive o joupive pa ARAKUA arandu (calendrio). Ore romboete mbaemo hejapyre marae pete gui riveima oikovae r ogueroayvu vae r nhandevy. Oiko MBORUVIXA KARAI vae ojerure YVYRAIJA kuery pe omombeu agu mbaemo ijyague, ARA nhav nhandeavu, nhanembaepu, japorai jajerojy joupivepa, XAMO kuery reve jaikuaa ou nhemboero nhande pygua oguereko opa mbae omboe agu.

XE TUMPA JEgUAKAAikuaa aexa kuaa agu mbaemo ypykue, ambaeapo kyringue kuery reve amoango uka kuaxia (xi-ti) re hae ijayvu agu mbaemo ypykue oime oime ivae re.

6 Professor da Escola Estadual Indgena Araju Por - Terra Indgena Itamar - Municpio de Diamante DOeste - PR. 57

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang

Kyringue hae javi onhea oikuaa ve agu tekoare oikamavy, kaaguyre oikoma jave oexavy mbaemo: YVYRA, GUYRA, KUARAY, YAK, KAAGUY, YVY, YVYTU, JAXY (SY), ARAI, JAXYTATA, KO, PYTU hae ARA.

ANgA PYY XAMO KUERY REXamoa kuery oexa arami, nhande vae r jajapo jaeja kuaxiare kyringue oikuaa agu marami pa ary, maeta ojerova oovy, hae vae re tekor mombeua tekoapy gua ojepy apy. A ma ndaevei ve oovy ma jaroguata agu moko regua teko, nmhande reko hae jurua reko.

ORgANIZAO DO TRABALHO NA ESCOLAIlustrao 25: Xamo Ilustrao 26: Buruvixa

Fonte: Alves, 2008.

Fonte: Alves, 2008.

Toda vez que eu preciso elaborar atividades ou materiais para a escola, eu sempre chamo os pais dos alunos, a comunidade, as lideranas e os xamo (os avs, os mais velhos). Desde o incio assim, hoje no seria diferente. A comunidade sempre concorda comigo e valoriza o trabalho coletivo. A ideia de chamar a comunidade para participar da elaborao de materiais pedaggicos representa o interesse e a expectativa dos mais velhos, criando uma escola com princpios tnicos e culturais Guarani. A participao dos mais velhos um instrumento importante para funcionar a escola indgena,58

valorizando os conhecimentos Guarani, independente dos conhecimentos dos no-ndios. S assim a escola ter sua finalidade diferenciada. A educao indgena no est apenas na sala de aula, est em qualquer lugar no nosso espao e em qualquer momento de nosso dia a dia. Por exemplo: a casa de reza um local onde as pessoas se renem para ouvir as palavras do rezador e das outras pessoas que acompanham a cerimnia ou ritual. Na casa de reza os conselheiros orientam as famlias da aldeia como respeitar outras pessoas de outras etnias. A cultura Guarani ensina a respeitar os recursos da natureza como os rios, mato, terra, chuva, vento, frio e animais. A educao est ligada cultura, com ela os Guarani aprendem a organizar as coisas do mundo: os dias da semana, os meses e os anos. Tudo isso est ligado ao calendrio Guarani. Ns valorizamos o que a natureza nos oferece, so coisas sagradas, s os homens sbios podem ler essa imagem. Existem lideranas religiosas que orientam os rezadores para falar sobre os mitos e as histrias de nosso povo. Assim a gente aprende no nosso cotidiano a lngua Guarani, os costumes, as crenas, as tradies, as msicas, os cantos e as danas. Junto com os Xamo (os velhos) descobrimos que cada escola indgena possui riquezas metodolgicas. Descobrimos que a natureza ensina para a vida e o convvio de cada um de ns. Eu, Teodoro Tup, aprendi a observar e conviver com a natureza. Trabalhei com os alunos pedindo para eles desenharem no caderno e falarem sobre as coisas nativas. As crianas adoram fazer pesquisas em vrios espaos naturais que existem na nossa aldeia e registrar no caderno os nomes das coisas que viram. As primeiras coisas que as crianas identificam so as rvores, os pssaros, a gua, a terra, o ar, o sol, a lua, as estrelas, as nuvens e o cu... Eu sempre coloco no meu plano de aula o ensino oral, assim eu posso conversar com os alunos sobre a natureza, refletindo sobre a funo e a importncia de tudo que existe na natureza, como a terra, a mata, a gua, o vento, os animais, o sol, a lua, as estrelas, o dia, a noite e o universo.

A PREOCUPAO DOS MAIS VELHOSDe acordo com a viso dos mais velhos ns podemos nos desenvolver atravs da pesquisa. Segundo eles, os dias esto diferentes, o tempo e o clima esto mudando, por isso esses conselheiros da aldeia esto preocupados. Hoje eles enxergam dois mundos diferentes, torna-se cada vez mais difcil de controlar esses dois mundos ao mesmo tempo. Estou falando de duas culturas diferentes, a indgena e no-indgena.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 59

Ilustrao 27: Casa de madeira

Ilustrao 28: Casa de alvenaria

Fonte: Alves, 2008.

Fonte: Alves, 2008.

UMA AULA DE MATEMTICAO objetivo desta aula foi ensinar a criana a ter conhecimento sobre o horrio para seu prprio controle, s assim os alunos sabero os horrios de entrada e sada da aula. O objetivo da escola deixar as crianas bem preparadas para qualquer situao. Aprendendo a ler as horas, eles mesmos podem acompanhar e orientar suas famlias em casa, principalmente nas horas certas de tomar um remdio indicado pelo mdico. Portanto, o tema desta aula foi de aprender a ler as horas. Eu levei um relgio para a sala de aula e conversei com os alunos. Levei os alunos a imaginarem o que medir o tempo e andamos um pouco no espao. Cada aluno fez o seu relgio utilizando cartolina e exps na sala de aula. Foi uma atividade individual e em grupo.

60

TXEMBAEAPO NIMBOEATY REgWAVanderson Loureno7 - SEED/PR (E-mail: [email protected])

2004 ea amboypy omboea regwa Tekoa Laranjinha ea teta Santa Amlia gwigwa, mamo txetsytxeretxa aegwi aa ywyaywy reta mbyte py mamo txetudja pa ma. Ndatxeaywui ore aywu rykae, aer ma amboypy Nhandewa rupi aywu agw, animboe txerekeyi rewe. Aer ma Tekoa Laranjinha ruwitxa oipotawy amboe omboea txerekeyi oipytymo agw. Aer ma pete kunh idjaywu por wae Nhandewa rupi ndogwerombaepopotai ko regwa, aer ma ko mborowitxa txerenoi ambaepo agw. Korengwa txewy ndaewei awei wy ma ae nunga ndatxe ayvu ipora ore aywu rupi, ndaikwaai mbaemo nimboeaty regwa, aer ma teyi kwery ogwero ayvu por txegwe, txee dje animboepota aer ma amboypy.

OKOR AMBOE WAENimboeaty py ambaeapo rykae atsy katu weri txewy, mitangwe nonimboei wy Nhandewa aywu. Aer ma aikwaa ko mitangwe onimangapota awei nimboeaty py, aeram amboe oporai rupi, onimanga rupi ae amombeu nhande reko regwa awei. Aer ma mitangwe odjou por, aer ma o pete onimanga wae Mborowitxa djaeia ew wa onimangapota wae. Ywypory kwe idjaywu Mbitxyakwa ko nimanga wae txee ambodjera nhande reko ram gwa. Yvypory kwe onimanga aer ma: Djurua otsapukai: - Mbitxyakwa! Aer ma amboe kwery: - Mbitxyakwa!. Djurua djiwy:7 Professor da Escola Estadual Indgena Arai Wera - Aldeia Arai Wera - Terra Indgena Ywy Por - Municpio de Cornlio Procpio - PR. 61

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang

- Ambokwa mbudjape. Amboe kwery djiwy: - Mbudjape. Aer ma awa djurua oporandu: - Pedjapota mbae wae aipota? - Ore rodjapota! Ombodjowai pame. Aer ma ko djurua oporandu porandu mbae mo eta ae amboe kwery odjeoi woi ogweru agw, maw ogweru woi ae ma teyi mbarete ma. Ko nimanga wae ko regwa ndaewei nhandewy, aer ma txee adjapo mbae ram ore ronimanga agw, aer ma pete omondouka wae ae amboe kwery odjapo wae mbae mborowitxa oipota. Mborowitxa ma awa arandu ram ma. Mara ma nhanimanga Mborowitxa gwi. awei. Ko a ma txeaywu por Nhandewa rupi ae aendukwaa mbae wae Mbya idjaywu ae Kaiowa idjaywu Txee katu, nanimboei pa teri nhandeaywu re aer ma texee aywu aiko rii ma. Ymi py, irundy arangwydje djaeia ore mitangwe onimboe nomboeaty py, a anyi. A ma ewwa onimboe oreaywu ou gwatsu py. Aer ma awei, ndipowei ry txaryi omboea, txee txerekeyi rewe ronimboe roikowy ywy aywu reko mitangwe pe nimboeaty pygwa. Aer ma amboe weri ma aikowy, ywy aywu reko ae nhandereko regwa awei. Aer ma 2005 arire pete kwatia gwatsu, omo ore orenimboeaty py rombaeapo agw? Apy ma txe ambaeapo 1 ae 2 rewe ae txerekeyi 3 ae 4 rewe. Txee aipota weri mitangwe gwi, aer ma aipytym mo ko mitangwe itudja por wae r.

62

Ilustrao 29: Mborowitxa

Fonte: Loureno, 2008

.

MEU TRABALHO COMO PROFESSORComecei a trabalhar em 2004, na aldeia Laranjinha, no municpio de Santa Amlia, lugar onde nasci, mas me criei fora da aldeia por muito tempo.

ExpErincias pEdaggicas dE profEssorEs guarani E Kaingang 63

No sabendo falar a minha prpria lngua, comecei a estud-la com meu irmo. Nesse meio tempo, o cacique procurava um outro professor que pudesse ensinar a lngua materna, o Guarani Nhandewa. A melhor candidata no aceitou o trabalho, ento me nomearam para esse cargo. Eu nunca tinha tido nenhum tipo de experincia pedaggica e ainda mais, devia ensinar uma lngua da qual eu no tinha o domnio. Mas devido ao meu esforo, a comunidade me disse que ensinasse o que eu havia aprendido para as crianas de 1 a 4 srie. Hoje, tenho um bom dilogo em Guarani Nha