TÜBTAKTÜRKYE BLMSEL VE TEKNK ARAÞTIRMA KURUMU

TARPTÜRKYE TARIMSAL ARAÞTIRMA PROJES YAYINLARI

ARI YETÞTRCLÚARI YETÞTRCLÚ

Doç. Dr. Ulviye KUMOVAÇ. Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü

Ali KORKMAZAlata Bahçe Kültürleri Araßtrma Enstitüsü

Adana, 2001

TARIM OORMAN VVE GGIDA TTEKNOLOJLER AARAÞTIRMA GGRUBUhttp://www.tubitak.gov.tr/togtage-posta: ttogtag@tubitak.gov.tr

cmyk

2

Doç. Dr. Ulviye KUMOVAÇ. Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü

Ali KORKMAZAlata Bahçe Kültürleri Araßtrma Enstitüsü

Adana, 2001

TARIM ORMAN VE GIDA TEKNOLOJLER ARAÞTIRMA GRUBUhttp://www.tubitak.gov.tr/togtage-posta : togtag@tubitak.gov.tr

ARI YETÞTRCLÚ

TÜRKYE BLMSEL VE TEKNK ARAÞTIRMA KURUMU

TARP

TÜBTAK

TÜRKYE TARIMSAL ARAÞTIRMA PROJES YAYINLARI

i

ÇNDEKLER

1. Giriß ............................................................................... 12. Tarihsel Gelißim çersinde Arclk................................................... 13. Arcl¤n Yeri ve Önemi........................................ ........................ 2

3.1. Dünya Ülkelerinde Arclk............................. ........................ 23.2. Türkiye'de Arclk.......................................... ...................... 3

3.2.1. Genel Yaps............................................. ................ 33.2.2. Üretim Etkinli¤i........................................ ................ 6

4. Sitematikte Bal Ars ve Irklar....................................................... 75. Bal Arlarnda Yapsal Özellikler........................... .......................... 11

5.1. Genel Yap....................................................... ..................... 115.2. ç Yap............................................................. .................... 12

5.2.1. Sindirim Sistemi....................................... ................ 125.2.2. Dolaßm Sistemi........................................ ................ 135.2.3. Solunum Sistemi....................................... ................ 135.2.4. Sinir Sistemi.............................................. ............... 135.2.5. Üreme Sistemi ve Biyolojisi..................... ................... 13

6. Kolonide Soyal Yaßam ve Görev Paylaßm.......... ............................ 156.1. Ana Arnn Yaps ve Görevleri...................... ......................... 156.2. ßçi Arnn Yaps ve Görevleri ............................................... 176.3. Erkek Arnn Yaps ve Görevleri............................................ 18

7. Bal Arlarnda Duyusal Özellikler.......................... .......................... 197.1. Renk Görme........................................................................ 197.2. Koku Alma...................................................... .................... 197.3. Tad Alma......................................................... ................... 19

8. Bal Arlarnda Toplama Davranß......................... .......................... 208.1. Nektar Toplama................................................................... 208.2. Polen Toplama..................................................................... 208.3. Propolis Toplama................................................................. 218.4. Su Toplama..................................................... .................... 21

9. Ar Dans ............................................................................... 2110. Arclk Teknikleri.................................................. ....................... 22

10.1. Teknik Bilgi ve Deneyim.............................. ........................ 2210.2. Altyapnn Olußturulmas.............................. ........................ 2310.3. Ar Irknn Seçimi.......................................... ...................... 33

ii

10.4. Arlk Yerinin Seçimi.................................... ........................ 3310.4.1. Kolonilerin Bitkilere Da¤lm..................................... 3410.4.2. Ar Bitki lißkisi ve Önemli Bitkiler..... ........................ 35

11. Arlarla Çalßrken Dikkat Edilecek Konular......... ............................ 3812. Arclkta lkbahar Çalßmalar............................... ......................... 3813. O¤ul Dönemi Çalßmalar....................................... ........................ 42

13.1.O¤ul Verme.................................................... ..................... 4213.2. O¤ul Üretimi................................................. ..................... 44

14. Bal Akm Dönemi Çalßmalar......................................................... 4514.1.Bal Akm Dönemine Hazrlk....................... .......................... 4514.2.Bal Hasadnn Yaplmas............................... ......................... 45

15. Arclkta Sonbahar Çalßmalar............................. ......................... 4716. Arlarn Kßlatlmas............................................... ....................... 4717. Ana Ar Yetißtiricili¤inin Önemi ve Üretimi......... ............................. 4818. Bal Arlarndan Elde Edilen Ürünler................................................ 52

18.1.Bal...................................................................................... 5318.2. Balmumu............................................................................ 5418.3. Polen.............................................................. ................... 5418.4. Ar Sütü......................................................... .................... 5818.5. Ar Zehiri....................................................... .................... 6018.6. Propolis.......................................................... ................... 61

19. Bal Ars Hastalk ve Zararllar............................. ......................... 6119.1. Amerikan Yavru Çürüklü¤ü.......................... ........................ 6219.2. Avrupa Yavru Çürüklü¤ü.............................. ....................... 6319.3. Nosema Hastal¤.......................................... ...................... 6319.4. Kireç Hastal¤............................................... ..................... 6419.5. Varroa jacobsoni........................................... ...................... 6419.6. Kronik ve Akut Ar Felci.............................. ........................ 6719.7. Septisemi....................................................... .................... 6719.8. Taß Hastal¤....................................................................... 6719.9. Tulumsu Yavru Çürüklü¤ü............................ ....................... 6819.10. Acarapis woodi............................................ ..................... 6819.11. Ar Hastalk ve Zararllarndan Korunmada Önlemler ........... 68

20. Kaynaklar............................................................... ..................... 70

1

1. GRÞ

Arclk eski uygarlklardan günümüze kadar insanlarn ilgisini çeken veyaßamda önemli yeri olan tarmsal bir etkinliktir. nsanlara sundu¤u do¤alürünlerle toplumun sa¤lkl gelißimine, bitkisel üretimin süreklili¤ininsa¤lanmasna sosyo ekonomik açdan katklarda bulunmaktadr.

Bu öneme paralel olarak, yaygnlaßtrlmas ve bilimsel anlamda üretimininyaplarak nitelik ve nicelik yönünden ürünlerde artßn sa¤lanmas kaçnlmazolarak gündemde yerini almßtr. Ar yetißtiricili¤i di¤er tarmsal faaliyetlere karßntopra¤a ba¤ml olmayan, düßük sermaye ve giderle, denetimi, yetißtiricili¤i insaneliyle yaplabilen bir üretim konumundadr. Arclk insanlara sa¤lad¤ bal,balmumu, polen, ar sütü, ar zehiri, propolis, ana ar ve larva gibi ar ürünlerineek olarak; bitkisel üretimde polinasyona katklarda bulunarak bitkisel üretimdeetkin ve baßarl bir ßekilde yerini almßtr. Tarmsal üretime dayanarak gelißen vegelißmekte olan ülkelerin ekonomilerine bu yönleri ile arclk büyük katklargetirmektedir.

2. TARHSEL GELÞM ÇERSNDE ARICILIK

Arcl¤n tarihçesi insano¤lunun ma¤ara yaßam sürdü¤ü onbinlerce ylöncesine kadar gitmektedir. M.Ö 7000 yllarnda spanya'da yaplan kazlardaortaya çkarlan ar resim ve fosilleri insanlarn do¤al yaßamda bulunan arlardanyararlanld¤n göstermektedir. lk insanlar do¤al olarak a¤aç kovuklar ve kayaoyuklarna yerleßen arlar öldürerek, baln beslenmelerinde kullanmßlardr.

Arnn ilk kültüre alnd¤ yer Msrdr. Milattan 4000 yl önce Msrda bal,vergi ödemede, di¤er mallarn satn alnmasnda bir de¤ißim metaryali olarakkullanlmßtr. Mezopotamya'da yaßayan Sümerliler Milattan 3000 yl önce bal birilaç olarak kullanmßladr. Milattan 2000 yl önce Babil yaztlarnda, Hint dinselmetinlerinde ve Msrn eski yazlarnda baldan söz edilmektedir. EskiYunanistan'da bal, ölülerin ruhlarna ve tanrlara takdim edilen çok de¤erli birmadde olarak bilinmekteydi. Anadolu'da arcl¤n geçmißi çok eskileredayanmaktadr. Bo¤azköy'de yaplan kazlarda bulunan M.Ö 1300 yllarna aitHitit yaztlarnda, arclk yasalarndan söz edilmektedir. Kutsal kitaplarda daarlar ve ar ürünlerini konu eden bölümlere yer verildi¤i görülmektedir.

Arclkta ilk bilimsel çalßmalar, 16. Yüzylda bilim ve teknolojidekigelißmelere paralel olarak baßlamßtr. Nicket Jacobs, 1568'de ana arnnyumurtadan meydana geldi¤ini belirtmißtir. Charles Butler, 1609'da ana arnndißi oldu¤unu göstermiß ve kraliçe ar olarak isimlendirmißtir. C. Linnaeus,1758'de bal arlarn bal toplayan anlamna gelen Apis mellifera olarakisimlendirmißtir. A. Janscha, 1771 ylnda ana arlarn kovan dßnda ve havadauçarken erkek arlarla çiftleßti¤ini açklamßtr. E. Spilzer, 1788'de ißçi arlarnkovana nektar getirdikten sonra petekler üzerinde çeßitli hareketler yaptklarnaçklamßtr.

Bu tarihi gelißim içersinde gen merkezleri Asya, Afrika ve Avrupa ktalarolan bal arlar 1638 ylnda Amerika ktasna götürülmüß ve modern arcl¤n ilktemelleri atlmßtr. Lorenzo Langstroth, 1851 ylnda Amerika'da kendi ad ileanlan ve arlarn do¤asna uygun, yönetimi kolay ve ölçüleri standart olan ilkmodern kovan tipini gelißtirmißtir. Arclkta bu yllardan sonra teknik ve bilimselgelißmeler hz kazanmß ve günümüzdeki düzeyine ulaßmßtr.

3. ARICILIÚIN YER VE ÖNEM

3.1. Dünya Ülkelerinde Arclk

Arclk dünya üzerinde yaplan en eski tarmsal u¤raßlardan birisidir.Özellikle bal arlarnn Amerika ve Avustralya ktalarna geçißinden sonra arclk,tüm dünya ülkeleri arasnda istikrarl bir gelißme göstermißtir. Arcl¤n öneminibilen gelißmiß toplumlar, do¤al beslenme ve do¤al ürünlerle tedavi politikasiçersinde arlardan elde edilen bal, balmumu, polen, ar sütü, propolis ve ar zehirigibi de¤erli ürünleri pekçok alanda yaygn olarak kullanmaktadrlar.

Arcl¤n az sermaye ve düßük girdilerle topra¤a ba¤l olmadanyaplabilmesi, gelißmekte olan ülkelerin krsal kalknma çalßmalarnda önemli biryer tutmaktadr. Gelißmiß ülkelerde tarmsal alanlarn artmas ve yo¤unilaçlamalarla do¤ada azalan tozlayc böceklerin yerine; yetißtirilmeleri veço¤altlmalar kolay, tarmsal ilaçlara dayankl, 75 km2 lik geniß bir alandaetkinlik gösterebilen, adaptasyon özelli¤i yüksek, çok çeßitli bitkileri ziyaretedebilen, bölgeye ve bitkiye uyum göstermiß bal arlarn ön plana çkarmßtr.Kültür bitkilerinde verimlilik artßnn, etkin polinasyona ba¤ml olmas arcl¤öne çkarmakta, arcl¤ özendirmektedir. Arclk, bir yandan polinasyonakatklar getirerek tarmda ürün artß sa¤larken, ayn zamanda ar ürünlerinin

2

üretimine neden olarak ülkeye ve yetißtiricilere önemli ekonomik olanaklarsa¤lamaktadr. Bu yaps ile arclk ekonomik de¤eri olan sürdürülmesi zorunlubir bir tarm sektörü durumundadr.

Dünya'da 52 milyon bal ars kolonisi bulunmakta ve 1 120 000 ton balüretimi gerçekleßmektedir. Koloni baßna bal verimi 21.5 kilogramdr. Kolonisays bakmndan Çin 6 390 000 koloni ile birinci, Etiyopya 5 200 000 koloniile ikinci ve Türkiye 4 000 000 koloni ile üçüncü srada yer almaktadr. Bal verimiaçsdan 211 791 ton ile Çin birinci, 87 270 ton ile ABD ikinci, 70 000 ton ileArjantin üçüncü ve 63 319 ton ile Türkiye dördüncü srada yer almaktadr.

Ktalar arasnda Afrika Ktas 15 861 000 adet koloni ile birinci srada yeralmaktadr. Ancak bu ktada teknolojik gelißmelerin yetersiz olmas bal veriminiyükseltememißtir (9 kg/koloni). Avrupa ktasnda toplam koloni says 12 771620 dir. Bu ktada ylda 279 871 ton bal üretimi gerçekleßmekte ve kolonibaßna ortalama verim 21.9 kg düzeyindedir. Amerika ktasnda 9 192 000 adetkoloni ile 284 748 ton bal üretmekte ve koloni baßna bal verimi 30.98 kgolmaktadr. Avustralya ktasnda ise 350 000 koloniden 25 925 ton balüretilmekte koloni baßna bal üretimi 74.0 kg ile ktalar arasnda en yüksek balverimine düzeyine ulaßmß bulunmaktadr. Bu sonuçlar dünya ülkelerinde balüretim etkinli¤inin koloni saysna ba¤l olmadan yapld¤n, bal veriminin yüksekoldu¤u ülkelerde modern arclk tekniklerinin ileri düzeyde uyguland¤ngöstermektedir.

3.2. Türkiyede Arclk

3.2.1. Genel Yaps

Arcl¤n yaygn oldu¤u ülkemizde önceleri geleneksel yöntemlerle yaplanarclk faaliyetleri her geçen yl yerini, yeni tekniklerin kullanmna yönelerekde¤ißtirmektedir. Ülkemiz uygun ekolojisi, zengin floras ve ar materyalindekigenetik varyasyonu ile arclkta söz sahibi ülkelerden biri durumundadr. Üç ktaarasnda co¤rafi konumu ve iklim özellikleriyle do¤al köprü konumundabulunmas nedenleriyle dünyann en önemli olarak nitelenen on iki ar genmerkezinden birisidir. Ülkemizde 10 000 nin üzerinde do¤al çiçekli bitki türü,bölgesel koßullara uyum göstererek yetißmektedir. Dünya'da belirlenmiß ballbitki türlerinin % 75'i ülkemizde do¤al koßullarda bulunmaktadr. Her co¤rafibölgemiz arclk açsndan kendine özgü çok de¤ißik bitki türlerinibarndrmaktadr (Þekil 1).

3

Türkiye'de 1997 ylna göre, 4 milyon adet koloni varl¤ndan 63 319 tonbal ve 3 753 ton balmumu üretilmißtir. Bal verimi 16 kg/kolonidir. Koloni saysaçsndan en zengin Ege Bölgesidir, bunu Karadeniz ve Akdeniz Bölgeleriizlemektedir. Koloni says ve bal üretiminin en yo¤un oldu¤u iller srasyla Mu¤la,Ordu, Adana, zmir ve Antalya'dr.

4

Þekil 1. Do¤al Bitki Alanlarnda Ar Kolonileri ve Bal Arsnn Görünümü.

Ege Bölgesinin özellikle Mu¤la, Marmaris, Bodrum, zmir yöreleri zenginkzlçam (Pinus brutia) ve fstkçam (Pinus pinea) a¤açlarndan olußan ormanlarile kapldr ve bu alanlar çok verimli çam bal üretim merkezleridir. Her ylbinlerce ar yetißtiricisi kolonilerini A¤ustos, Eylül, Ekim ve Kasm aylarnda buçam alanlarna götürerek kaliteli çam bal üretmektedirler (Þekil 2).

5

Þekil 2. Çam Üretim Alanlarnda Ar Kolonileri ve Kzlçam A¤açlarnda Yaßayan ÇamPamuklu Koßnilinin Görünümü.

3.2.2. Üretim Etkinli¤i

Ülke genelinde arclarn büyük bir ksm bal üretmeyi amaçlayarak arclkyapmaktadr. Bal üretimini gerçekleßtirmek için kolonilerini yl içersinde mevsimegöre çiçek açan uygun bitkilerin bulundu¤u alanlara götürmektedirler. Yaklaßk141 000 aile geçimini arclktan sa¤lamaktadr. Bu grup içinde 10 000 aile,arcl¤ bir meslek olarak yapmakta ve ticari anlamda gelir sa¤lamakta; 35 000aile baßka iß kollarnda çalßmakla birlikte arcl¤ yan gelir kayna¤ olarakkullanmaktadr. Geri kalan arclar ise aile gereksinimini karßlamak üzere küçükçapta arclk yapmaktadrlar.

Büyük çapta arclk yapan ißletmelerde koloni says 100 ile 500arasndadr. Bu ißletmeler ylda 4-5 kez yer de¤ißtirerek bal üretimlerini kolonibaßna 30 kg seviyesine yükseltebilmißlerdir. Göçer arclar, de¤ißik yörelerdenelde ettikleri ballar genellikle süzme bal ßeklinde kooperatifler kanalyla veyatoptan satßn kendileri yaparak de¤erlendirmektedir.

Arclarn % 80'i kolonilerini Ege ve Akdeniz sahil kußa¤nda kßlatmakta,narenciye çiçeklerinden yararlanarak populasyonlarn üst düzeye yükselterekNisan sonu-Mays baßnda ç Anadolu, Orta Anadolu, Do¤u ve Güney AnadoluBölgelerinin uygun bitki alanlarna götürmektedirler. Bu bölgelerin bitkiflorasndan yararlanlandktan sonra Haziran-A¤ustos aylarnda bir ksm arcpamuk bal için Urfa, Diyarbakr veya Aydn, Denizli ve zmir illerine; bir ksm iseayçiçe¤i bal üretmek için Trakya ve Ege Bölgelerine gitmektedirler. Arclarnbüyük bir ksm da çam bal üretmek için Eylül-Kasm aylar arasnda Bodrum,Mu¤la, Söke, Marmaris yörelerinde konaklamaktadr (Þekil 3).

Ülkemiz çam bal üretiminde Dünya'da tek üretici konumundadr. Çam balüretimi yllara göre de¤ißmekle birlikte ylda yaklaßk 15 000 -25 000 ton üretimgerçekleßmektedir. Elde edilen çam balnn % 85'i AB ülkelerin ihraç edilmeküzere toplanmaktadr.

Koloni says 5-50 arasnda olan ißletmeler, genelde sabit arclk yapanküçük aile ißletmeleridir. Koloni baßna ortalama bal verimleri 5-10 kg dr. Buißletmeler arcl¤ yan gelir sa¤lamak veya aile gereksinmesini karßlamakamacyla yapmaktadrlar.

Türkiye'de üretilen baln büyük bir ksm iç tüketim talebininkarßlanmasnda kullanlmaktadr. Süzme bal üretiminin toplam üretimdeki yeri% 90 düzeyindedir. Süzme bal, yayla veya çiçek bal ad altndapazarlanmaktadr.

6

4. SSTEMATKTE BAL ARISI VE IRKLARI

Dünya üzerinde Apidae familyasna ba¤l dört tür bal ars bulunmaktadr.Bunlar arasnda en yaygn ve ekonomik önemi bulunan Apis mellifera türüdür.Arnn taksonomik snflandrlmas aßa¤da gösterilmißtir.

7

Þekil 3. Göçer Arclk.

8

Alem : Animalia (Hayvanlar)

Þube : Arthropoda (Eklembacakllar)

Snf : Insecta (Böcekler)

Takm : Hymenoptera (Zar kanatllar)

Alt TTakm : Apocrita

Üst FFamilya : Apoidea

Familya : Apidae (Arlar)

Cins : Apis (Bal arlar)

Tür : Apis mellifera

Apis dorsata

Apis florea

Apis cerena (indica)

Bal arlar genel olarak Do¤u arlar, Afrika arlar ve Bat arlar ßeklindegruplanarak incelenmektedir. A. mellifera dßndaki üç tür bal ars Asya ktasndayaßamakta ve Do¤u arlarn olußturmaktadr. Do¤u arlar Bat arlar kadar balüretmedikleri için ekonomik de¤erleri yoktur. Bal verimleri 2-10 kg/yl arasndade¤ißmektedir.

Afrika arlarnn A. m. intermissa, A. m. lamarckii, A. m. capensis, A. m.adonsonii olmak üzere dört rk bulunmaktadr. Bu rklar içerisinde en popülerolan A. m. adonsonii'dir. Son derece hrçn olan bu arlar yetißtirildikleriçevrelerde sorunlar yaratmßlardr.

Dünya üzerinde ekonomik de¤eri yüksek bal ars rklar Bat grubunda yeralmaktadr. Bu grubu talyan (A. m. ligustica), Karniyol (A. m. carnica), Kafkas(A. m. caucasica), Avrupa esmer (A. m. mellifera) ve Anadolu (A. m. anatoliaca)arlar ile düßük ekonomik de¤ere sahip Kbrs (A. m. cypria) ve Suriye (A. m.syriaca) arlar olußturmaktadr. Bu arlar içerisinde ekonomik de¤ere sahip olanbal ars rklarnn baz önemli morfolojik, fizyolojik, davranß özellikleri Çizelge1'de verilmißtir.

9

ÇÇiizzee

llggee 11

.. KKaf

kas,

Karn

iyol,

talya

n ve

Ana

dolu

Irk B

al Ar

larn

n Öz

ellikl

eri (

DE,

199

7).

ÖÖzzeellll

iikklleerr

KKaaffkk

aassKKaa

rrnniiyyoo

llttaa

llyyaann

AAnnaadd

oolluu

VVüüccuu

tt yyaapp

ssOr

ta, i

nce-

uzun

Büyü

k, in

ce-u

zun

Orta

, inc

e-uz

unOr

ta ir

ilikte

RReennkk

KKooyyuu

,, ggüümm

üüßßii gg

rriiKa

hver

engi-

siyah

1 ve

3. k

arn

halka

s sa

r2

ve 3

. kar

n ha

lkas

turu

ncu

DDiill uu

zzuunnlluu

¤¤uu ((mm

mm))

6.7-

7.2

6.4-

6.8

6.2-

6.6

6.4-

6.5

ÇÇiiffttll

eeßßmm

iißß aann

aa aa¤¤rr

ll¤¤ ((

mmgg))

200

205

210

200

BBaall vv

eerriimm

iiÇo

k iyi

yiyi

Orta

HHrrçç

nnllkk

DDaavvrr

aannßß

Uysa

lSa

kinAz

hrç

n

KKßßllaa

mmaa yy

eetteenn

ee¤¤ii

yiÇo

k iyi

yiÇo

k iyi

llkkbbaa

hhaarr gg

eelliißßiimm

iiGe

ç fak

at h

zl

Çok

erke

n ve

hzl

Er

ken

Geç f

akat

iyi

OO¤¤uull

vveerrmm

ee ee¤¤iill

iimmii

Çok

düßü

kÇo

k düßü

kOr

taOr

ta

YYaa¤¤mm

aa ee¤¤iill

iimmii

Çok

AzAz

Orta

HHaassttaa

llkkllaarr

aa ddaayy

aannkkll

llkkNo

sem

aya h

assa

sYa

vru

hasta

lklar

na d

ayan

kl

Mum

güv

esiyl

e

iiyyii mm

üüccaadd

eellee eedd

eerrYa

vru

çürü

klü¤ü

ne h

assa

s

PPeettee

kk ssrr

llaammaa

Esm

er, i

ç bük

eyDü

z vey

a dß

büke

yBo

mbe

liDü

z

PPrroopp

oolliiss bb

iirriikktt

iirrmmee

Çok

fazla

AzÇo

k az

Orta

AAnnaa aa

rr yyuu

mmuurr

ttaa vvee

rriimmii

1100

-150

014

00-2

000

1500

-200

010

00-1

500

Ülkemizde yaygn olan Anadolu ars üzerinde Brother Adam uzun yllararaßtrmalar yaparak bu arnn rk özelliklerini saptamßtr. Anadolu ars esmerrenkli ve küçük yapldr. Klç ve Kalkan ars olarak iki ayr hatt bulunmaktadr.Klç arlarnn hrçn karakterli ve kovan giriß deli¤ine dikey olarak petek ördü¤ü,Kalkan arlarnn ise daha iyi huylu ve kovan giriß deli¤ine paralel petekler ördü¤übilinmektedir. Son yllarda göçer arclk tipi yetißtiricili¤in yaygn olarak yaplmasnedeniyle Anadolu ar rk di¤er arlarla melezlenmißtir. Ülkemizde yaygn olarakkullanlan ve ekonomik de¤eri yüksek di¤er ar rk Kafkas arsdr. AnavatanOrta Kafkasyadr. Özellikle Karadeniz ve Do¤u Anadolu Bölgelerinin snrbölgelerinde local formlar koruma altna alnmßtr (Þekil 4).

10

Þekil 4. Anadolu ve Kafkas Ar Irknn Petek Üzerinde Görünüßü.

5. BAL ARILARINDA YAPISAL ÖZELLKLER

5.1. Genel Yap

Bal arlarnn vücudu iskelet görevi de gören kitin tabakas ile örtülüdür.Arnn vücudu sk kllarla kapldr. Vücut; Baß, Thorax (Gö¤üs) ve Abdomen(Karn) olmak üzere üç ana ksmdan olußur.

Baß ksmnda gözler, duyargalar (antenler) ve beslenme organlar (a¤zparçalar) bulunur. Arlarda baßn yanlarnda iki bileßik göz ile baßn üst ksmndaüç basit göz olmak üzere toplam beß adet göz bulunur. Bileßik gözler arbireylerine göre de¤ißen sayda basit gözler (ommatidium) den olußmußtur. Anaarda 3 900, ißçi arda 6 300 ve erkek arda 13 000 adet ommatidium bulunur.Bu nedenle erkek ve ißçi arlarda görme özelli¤i çok gelißmißtir. Erkek arlar buözellikleri ile ana ary çiftleßme uçußunda havada kolaylkla görebilmekte veizleyebilmektedir. Ana arlar yanlzca çiftleßmek ve koloninin o¤ula gitmesidurumunda kovandan dßar çktklar için bileßik gözlerdeki hücreler daha azdr.Basit gözler yakn cisimler ile ßk yo¤unlu¤unu alglamada güneßin yerini veyönünü bulmada; bileßik gözler uzak cisimleri görmede görev alrlar. Duyargalarbir çift olarak baßn ön orta ksmnda bulunur. Arlarn koku ve tad alma,dokunma, scaklk, rüzgar hz ve yönünü alglama organ olarak görevyapmaktadr. Bir çift kas ile gövdeye ba¤lanan duyargalar her yöne hareketedebilirler. Duyargalar ana ve ißçi arlarda 12, erkek arlarda 13 parçadan olußur.Bunlarn üzeri duyu alglama noktalar ve kllarla kapldr. Bal arlarnda üstdudak, bir çift üst çene, bir çift alt çene ve alt dudaktan olußan a¤z ksm yalaycemici tiptedir. ßçi arlar üst çenelerini çiçek tozlarnn (polen) toplanmasnda, birmaddeyi veya cismi tutup kavramada ve mum ißleme ißleminde kullanr. Alt çeneve alt dudak birleßerek hortum ßeklindeki dili olußturur. Dil çiçekten bal özü(nektar) ve sv maddeleri emmede kullanr. Kullanma annda uzun bir tüp ßeklinialan hortum, kullanlmad¤ zaman kvrlarak baßn alt arka ksmna çekilir. ßçiarlarda baßn iki yannda salkm ßeklinde ar sütü salglayan salg bezleri bulunur.

Arlarda thorax, ayak ve kanatlarn çkß noktas olan ve içerisi kaslarladolu olan hareketsiz ksmn olußturur. Bal arlarnda gö¤üs; ön gö¤üs, ortagö¤üs, son gö¤üs ve propodeum olmak üzere dört ksmdan olußur. Ön gö¤üstebir çift ön bacak; orta gö¤üste bir çift orta bacak ve ön kanatkar ile son gö¤üstebir çift arka bacak ve bir çift arka kanat bulunur. ßçi arlarda her biri 6segmentten olußan üç çift bacak vardr. Bacaklar yürüme ve tutunma ißlevi

11

yannda; duyargalar, baß ve a¤z parçalarnn temizlenmesini sa¤lar. Ortabacaklar thoraxn temizlenmesinde, polenlerin arka bacaklara iletilmesinde,balmumu plakalarnn yerinden çkarlmasnda ve solunum deliklerinintemizlenmesinde kullanlr. Arka bacaklarda polenleri ve propolisi kovanataßmada kullanlan polen sepeti bulunur. Bacaklarn ucundaki trnaklarbalmumunun salglanmas srasnda arlarn birbirine kenetlenmesine ve pürüzlüyüzeylerde yürümeye, ayak altndaki lob ise kaygan yüzeylere tutunmasn sa¤lar.Arlar ön ve arkada iki çift kanata sahiptir. Ön kanatlar daha geniß ve damarldr.Dinlenme annda arka kanatlarn üzerinde durur. Arnn uçußu srasnda birbirinekenetlenerek bir perde olußturur ve arya 65 km/saat hz kazandrr.

Arlarn karn ksmnda sindirim ve üreme organlar ile balmumu bezleri,koku bezleri ve i¤ne bulunur. Arlarda abdomen 10 segmentten olußur, ancak 1.segment gö¤üs ile birleßmißtir, 8.,9. ve 10.segmenter 7. segmentin içinegirmißtir. Abdomen, segmentler aras zarlarla esnek bir yap kazanmßtr.Abdomenin 4, 5, 6 ve 7. segmentlerin alt ksmnda balmumu salg bezleri ile 7.segmentin üst ksmnda koku salg bezi bulunmaktadr. Ana ve ißçi arlardaabdomenin sonunda zehir kesesi ve i¤ne yer alr. ¤ne savunma amaçl kullanlr.ßçi ar i¤nesi üzerinde 9 adet geriye dönük çknt bulunur ve bir kezkullanlabilir. Ar sokmas sonras i¤ne zehir kesesi ile sokulan yerde kalr ve ißçiar 1-1,5 saat içersinde hayatn kaybeder. Ana arda i¤ne daha düz yapda ve 5çift geriye dönük çknt içerir. Bu özelli¤i ile ana ar, i¤nesini sokulan yerdençekebilmektedir. Ana ar i¤nesini kendine rakip ana arlara karß kullanr. Erkekarda i¤ne yoktur.

5.2. ç Yap

5.2.1. Sindirim Sistemi

Arlarda sindirim a¤zda baßlar, yemek borusu bal midesi, ba¤rsaklar ileanüste son bulur. Bal midesi karn ksmnn girißinde, ampül ßeklindegenißleyebilme özelli¤inde bir yapdr. Bal arlar su, nektar ve bal gibi svbesinleri bal midesinde depolayarak kovana taßr. Ön mide, polenin esas mideyegeçmesini, nektarn ise geçmesini engelleyen bir musluk görevi görür. Sindirimolay abdomenin içini kaplayan kvrml yapda olan esas midede gerçekleßir.Sindirilmeyen artk maddeler ince ba¤rsak aracl¤yla rektum ve anüs yolu iledßar atlr. Arlar kß aylarnda kovanlarn kirletmemek için dßklarn rektumda

12

biriktirirler. Arlarda metabolizma artklarn kan yoluyla boßaltan ve böbrekgörevini yüklenmiß 100 adet malpigi tüpleri bulunur.

5.2.2. Dolaßm Sistemi

Arlarda açk kan dolaßm sistemi bulunmaktadr. Dolaßm sisteminiolußturan kan damar abdomenin 6. segmentinden baßlayarak thoraxa geçer veoradan da baßa kadar uzanarak beynin alt ksmna açlr. Bu damarn abdomendekalan ksmna kalp, thoraxta kalan ksmna aort denir. Her abdomensegmentinde kann kalbe girebilmesi için kalbin yanlarnda delikler bulunur. Kalbegiren kan, kalbin ritmik atßlar ile ileriye do¤ru pompalanarak thorax geçipbeynin alt ksmna boßalr. Baß ve thoraxtaki organlar dolaßtktan sonra thoraxave oradan da abdomene boßalarak tekrar dolaßma devam eder. Arlarda kan açksar renktedir.

5.2.3. SSolunum SSistemi

Arlarda solunum vücudu kaplayan solunum borular ve hava keseleri ileyaplmaktadr. Solunum borular hava delikleri yoluyla dßarya açlmaktadr.Ergin arlarnda thoraxta 3, abdomende 7 olmak üzere toplam 10 çift hava deli¤ibulunmaktadr. Hava keseleri uçuß srasnda hava ile dolu tutulur. Havakeseleride solunum borucuklar ile dokulara ve hücrelere oksijeni taßr,karbondioksitin atlmasn sa¤larlar.

5.2.4. SSinir SSistemi

Arlarda sinir sistemi beyin, ana sinir kordonu ve yedi sinir dü¤ümündenolußur. Beyin gözlerden, duyargalardan ve ayaklardan ald¤ uyarlar ve duyularana sinir kordonu ile ilgili hücrelere gönderir. Beyin ve sinir dü¤ümleri uyarlartek baßn alma özelli¤i gösterebildi¤inden arnn baß kesildi¤inde yürüme, uçmave sokma özelli¤i kaybolmaz.

5.2.5. ÜÜreme SSistemi vve BBiyolojisi

Ana ve erkek arlarn üreme organlar gelißmißtir. ßçi arlar dißi olmalarnakarßn üreme organlar ve çiftleßme yetene¤i gelißmemißtir.

13

Erkek arlarda üreme organ bir çift testis, vas deferans, vesiculaseminalis, bir çift mukoza bezi, bunlarn birleßti¤i ejekülasyon kanal ve penistenolußmaktadr. Erkek arlar gözden çkßtan 12-14 gün sonra cinsi olgunlu¤aerißir, yaklaßk 1-1.5 mikrolitre (8-10 milyon adet) sperma üretirler. Erkekarlarn tek görevi ana ary havada uçarken döllemektir. Erkek arlar ana arlarnçiftleßme uçußu srasnda salgladklar feromonlar antenlerindeki duyuorganlaryla alglayarak, ana arnn bulundu¤u bölgeyi saptadktan sonra çokkuvvetli gözleriyle ana ary görür ve ona do¤ru uçarak çiftleßmeye çalßrlar.Çiftleßen erkek ar bir süre sonra ölür.

Ana arnn üreme organlar bir çift yumurtalk (ovaryum), bir çift yanalyumurta kanal (lateral oviduct), ana yumurta kanal (median oviduct), spermkesesi (spermatheca) ve döl yolundan (vagina) olußur. Her yumurtalkta saylar160-210 adet olan ve yumurta üreten yumurta tüpleri (ovariol) bulunur. Heryumurta tüpünün uç ksmndaki hücreler bölünerek ço¤alr ve yumurtalarolußturur. Olgunlaßan yumurtalar lateral oviduct dan median oviducta geçer. Busrada yumurta, spermacheca dan salnan spermalar ile döllenirse ißçi ar,döllenmez ise erkek ar olußur. Ana arnn yumurtlama kapasitesi; mevsim, yaß,rk ve beslenme durumuna ba¤l olarak de¤ißir. Üreme aktivitesinin yo¤un oldu¤uilkbahar ve yaz aylarnda ana ar günde kendi a¤rl¤na eßit a¤rlkta, 1 100-2000 adet yumurta üretebilir.

Ana ar ergin duruma geldikten sonra 5-7 gün içinde çiftleßmek üzerekovanndan ayrlr. Erkek arlar, ana ary yerden 6-10 metre yüksekten izlemeyebaßlar, çiftleßme arlktan 2 km uzaklkta havada gerçekleßir. Ana ar 8-10 erkekar ile çiftleßir. Çiftleßme uçußu ayn gün içinde 1-3 kez yaplabilir. Her uçuß 25dakika sürer. Ana ar erkek arlardan yeterli miktarda spermay depolad¤nhissetti¤inde, uçußunu tamamlayarak çiftleßme ißareti ile kovanna geri döner.Ana ar kovan içinde 3-5 gün dinlendikten sonra yumurtlamaya baßlar. Yumurtabrakmaya baßlayan bir ana arnn yeniden çiftleßme uçußuna çkmas söz konusude¤ildir. Do¤al olarak çiftleßen ana arlarn sperm keselerinde 4-6 milyonspermatozoa depolanmßtr. Sperm kesesi bezleri ile beslenen ve korunanspermalar ana arnn sperma kesesinde yllarca canl kalabilmektedir.

14

6. KKOLONDE SSOSYAL YYAÞAM VVE GGÖREV PPAYLAÞIMI

Bal arlar kolonide toplu halde yaßayan, karncalardan sonra en gelißmißsosyal böceklerdir. Bu sosyal yap, bireyler arasnda ve bireylerin yaßna ba¤lolarak bir iß bölümü üzerine kurulmußtur.

Ar kolonisi bir ana ar ile saylar mevsimlere göre, 10 000-60 000arasnda de¤ißen ißçi arlarla ile yine saylar 0-2 000 arasnda de¤ißen erkekarlardan olußur. Bu bireyler arasnda genetik, yapsal ve ißlevsel farkllklaryannda; yumurtadan ergin hale gelinceye kadar beslenme rejimlerine ba¤l olarakyetißme sürelerinde de farkllklar bulunmaktadr (Çizelge 2).

Çizelge 22. Bal Ars Kolonilerinde Bireylerin Gelißme Süreleri (gün).

Dönemler Gelißme SSüresi ((gün)

Ana AAr ßçi AAr Erkek AAr

Yumurta 3 3 3

Larva 5.5 6 6.5

Pupa 7.5 12 14.5

Toplam ÇÇkß 16 21 24

Beslenme tüm bireylerde larva döneminden pupa dönemine kadar sürer.Ana arlar larva döneminden baßlayarak yaßamnn sonuna kadar sadece ar sütüile beslenir. ßçi ve erkek arlar larva dönemlerinin ilk üç gününde ar sütü,sonraki üç gününde bal ve polen karßm ile beslenmektedirler. Ana ar ile ißçi arayn genetik yapya sahiptir. Ana ar ile ißçi ar arasndaki ißlevsel farkllaßmauygulanan de¤ißik beslenme rejiminden kaynaklanmaktadr.

6.1. AAna AArnn YYaps vve GGörevi

Ana ar kolonide düzen ve süreklili¤i sa¤lar. Kovan içinde normalkoßullarda bir tane bulunur. Ana ar döllenmiß yumurtadan olußan dißi bireydir.Yumurtlama yetene¤i en üst düzeydedir. Buna karßn yavrularna bakma vebesleme yetene¤ine sahip de¤ildir. Ana arnn beslenme, bakm ve temizlikleriniißçi arlar yaparlar (Þekil 5).

15

Vücut yaps ince ve uzun, rengi ißçi ve erkek arlara oranla daha açk,parlak ve canldr. Vücut uzunlu¤una göre kanatlar ksa oldu¤undan uçmayetene¤i azdr. Ana arlar yaßamlar boyunca sadece çiftleßme ve koloninin o¤ulvermesi srasnda uçarlar. Ana arlarda polen sepeti, bal mumu salg ve koku salgbezleri gelißmemißtir.

Kolonide yumurtlayan bir ana ar varsa ißler yolunda demektir. Budurumda ißçi arlar kovandaki tüm ißleri titizlikle yürütürler. ßçi arlar ana arnnvarl¤n, ana arlarn çene alt salg bezinden salgladklar kimyasal maddelerin(feromonlar) varl¤ ile anlarlar. Genç ana arlar yüksek konsantrasyondaferomon salglarlar ve daha çok ilgi görürler. Ana arnn salglad¤ feromonlar,çevresinde bulunan ißçi arlar tarafndan duyarga temas ve besin alßverißi ilekoloniye da¤lmaktadr.

Ana ar fermonlarnn koloni üzerindeki etkisi ßu ßekildedir:

a- ßçi arlarn yumurtalklarnn gelißmesini önlemektedir.

b- Ana ar yüksüklerinin yaplmasn, koloninin yeni bir ana aryetißtirmesini engellemektedir.

16

Þekil 5. Ana Ar ve Çevresindeki Bakc ßçi Arlar.

c- Çiftleßme uçußu srasnda erkek arlar cezbederek ana aryizlemelerini ve çiftleßme arzusunu etkilemektedir.

d- Koloninin o¤ul vermesi durumunda ißçi arlarn ana ar etrafndatoplanmasn sa¤lamaktadr.

e- Koloni içi ve dßnda ißlerin düzenli ve sa¤lkl yürütülmesinde etkilidir.

Bir kolonide ana ar öldü¤ü veya kayboldu¤u zaman tüm ißler aksar. Budurumda ana arnn yoklu¤unu anlayan ißçi arlar petek gözlerinde bulunanyumurta veya 0-3 günlük larvalardan yeni ana ar yetißtirmeye baßlarlar. E¤erkovanda uygun yumurta veya larva yoksa baz ißçi arlar yumurtalklarngelißtirerek dölsüz yumurta üretirler. Dölsüz yumurtalardan erkek ar olußur. Butip kolonilere yalanc anal koloni denir. Ana arlar 3-5 yl yaßabilmelerine karßnen verimli olduklar dönem ilk 2 yldr. Ana ar yaßlannca koloni içindeki yaßamnsürdürebilmek amacyla dölsüz yumurta saysn artrmakta, buna karßnspermleri tasarruflu kullanmakta ve sonuçta kovanda erkek ar saysyükselmektedir. Bu nedenle teknik arclkta kovandaki ana arnn 2 ylda birde¤ißimi zorunlu olmaktadr.

6.2. ßçi AArnn YYaps vve GGörevi

Kolonide sayca en fazla bulunan bireylerdir. Dißi olmalarna karßn üremeorganlar ve çiftleßme yetenekleri yoktur. Koloninin tüm ißlerinden sorumluolduklarndan içgüdüsel ve yapsal yönden ana ve erkek arlardan farkldrlar.Koloninin yap olarak en küçük bireyidir. Vücutlarnn her yan tüy ve sert kllarlakapldr.

Ana arnn ve larvalarn beslenmesi için salg bezlerinden ar sütü, nektarbala dönüßtürebilmek için invertaz enzimi üretirler. Nektar taßmak için geniß birbal midesine, polen taßmak için arka ayaklarnda polen sepetçiklerine, balmumuüretmek için balmumu salg bezlerine, nektar ve su kaynaklar ile o¤ulun yerininbelirlenmesinde koku salg bezine sahiptirler. ßçi arlar kolonilerinin savunmasn,bal, polen ve yavrularn korunmasn çene alt bezlerden ve i¤ne bölmesindensalgladklar alarm feromonu ile sa¤larlar (Þekil 6). Bu feremonlar ißçi arlardakoloniyi uyarma, alarm verme, düßman belirleme ve sokma içgüdüsüuyandrmaktadr. ßçi arlar yaßamlar boyunca kovan içi ve dßnda var olan tümißleri, aralarnda ißbirli¤i yaparak planl bir ßekilde yürütürler (Çizelge 3).

17

ßçi arlarn ömrü çktklar mevsime göre de¤ißmektedir. lkbahar ve yazaylarnda çkan ißçi arlar ißlerin yo¤un ve düßmanlarn fazla olmas nedeniyle 30-35 gün yaßarlar. Ancak sonbaharda çkan ißçi arlar, kß yorulmadan kovaniçerisinde bal yiyerek geçirdikleri için 5-6 ay yaßayabilmektedir.

Çizelge 33. ßçi Arlarn Yaßam Süresince Yaptklar ßler.

ßçi AAr YYaß(Gün) Yaplan ßler

0-3 Kendini temizler, besler ve larvalarn snmasn sa¤lar.

3-6 Yaßl larvalar nektar ve polenle beslerler.

6-12 Ar sütü salglama ve genç larvalarn ar sütüyle beslenmesi.

12-18 Balmumu salglama, petek ißleme ve petek gözlerini örme.

18-21 Koloninin havalandrlmas, temizli¤i, nektarn tarlac arlardanalnmas ve olgunlaßtrlmas, polenin petek gözlerinedepolanmas çevreyi tanma, uçuß e¤itimi ve koloniyi savunmakiçin bekçilik ißleri.

21- Do¤adan koloni gereksinimi için nektar, polen, propolis ve sutoplama ißleri.

18

Þekil 6. ßçi Arnn AlarmFeromonu Salglamas.

6.3. EErkek AArnn YYaps vve GGörevi

Ar ailesinin en iri ve tombul bireyi erkek arlardr. Boyu ana arlardan ksafakat ißçi arlardan daha uzundur. Döllenmemiß yumurtadan erkek arlar olußur.Kolonide erkek ar says o¤ul verme döneminde (ilkbaharda) artß gösterir.Yaßam süreleri 5-7 aydr. Kolonide baßlca görevi ana ary döllemektir. Erkenilkbahar ve sonbaharda yavru petekleri üzerinde larvalarn snmasn sa¤larlar.Ancak çok fazla bal tüketmeleri nedeniyle o¤ul mevsiminden sonra ißçi arlartarafndan öldürülerek kovan dßna atlrlar. Erkek arlarn i¤neleri olmad¤ içinkendilerini tehlikelerden koruyamazlar; nektar ve polen toplamak için gerekliorganlar gelißmedi¤i için de koloni ißlerine yardm edemezler.

7. BBAL AARILARINDA DDUYUSAL ÖÖZELLKLER77..11.. RReennkk GGöörrmmee

Arlar insanlarn göremedikleri 300-650 nm dalga boyundaki de¤ißikrenkleri ayrt edebilmektedir. Arlar bitkileri çiçek renklerinin farkll¤ndan ayrtederek tanrlar. Arlar sar, turuncu ve yeßili bir renk, mavi ile mor renkleri ayrbir renk olarak alglarlar. Arlar krmz rengi siyahtan ayrt edemezler ve burenge karß duyarldrlar. Arlarn renkleri ayrt etme özelliklerindenyararlananarak kovanlar de¤ißik renklere boyanrsa, arlarn kendi kovanlarnkolaylkla bulabilmeleri sa¤lanabilir.

77..22.. KKookkuu AAllmmaa

Arlar duyargalar üzerinde bulunan kl ve duyu noktalar ile kimyasalmaddeleri ve kokular çok iyi alglayabilmektedirler. Bu duyu noktalarduyargalarn uç ksmndan baßlayan ilk sekiz halkada yo¤unlaßmßtr. Bu halkalarkesildi¤inde arlarn koku alglama özellikleri kaybolmaktadr. Arlar çiçeklerinkokusunu 2 km uzaklktan alglayabilmektedirler.

77..33.. TTaadd AAllmmaa

Arlarn tad alma organlar dilleri, duyargalar ve ayaklarnda bulunur.Arlar bu özellikleri ile tatl, tuzlu, ekßi ve ac maddeleri ayrt ederler. nsanlartarafndan tatl olarak nitelenen bir çok madde, arlar tarafndan tatllk duygusutaßmamaktadr.

19

8. BBAL AARILARINDA TTOPLAMA DDAVRANIÞI

88..11.. NNeekkttaarr ttooppllaammaa

ßçi arlar koloni gereksinmesinin karßlanmas için çiçeklere yönelirler.Onlardan nektar toplayarak bala dönüßtürürler. Nektar toplama; mevsime, havascakl¤na, bitki çeßidine, çiçekteki ßeker yo¤unlu¤una ve nektar kayna¤nnuzakl¤na ba¤l olarak de¤ißmektedir. Bitki kayna¤ kovandan uzaklaßtkçaarlarn uçuß süresi, uçuß seferi ve kovana getirdi¤i nektar miktar azalmaktadr.Arlar 1 ile 11 km arasnda uzaklklardan nektar toplayabilmelerine karß enekonomik ve ideal yararlanma uzakl¤ kovandan 800 m alandr. Nektar toplayanbir ar ise günde 10-24 sefer yapmakta ve her seferinde bal midesinin alabildi¤i(70-85 mg) nektarn yaklaßk 40-50 mgn koloniye getiribilmekte, gerisini enerjiolarak yolda tüketmektedir. Tarlac arlar nektar kovanda görevli ißçi arlaraaktararak tekrar bitkiye yönelirler. Bir ißçi arnn petek gözünü nektarladoldurabilmesi için 60 kez bal midesini nektar ile doldurup taßma yapmasgerekmektedir. Bal midesini bir kez doldurabilmesi için 1000-1500 yonca çiçe¤iziyaret edilmelidir.

88..22.. PPoolleenn TTooppllaammaa

Polen arlar tarafndan sabah erken saatlerde toplanr. Çiçe¤e konan arvücuduna bulaßan çiçek tozlarn dilleri, ön ve orta ayaklarn kullanarak topakhaline getirmekte ve arka bacaklardaki polen sepetine yerleßtirerek kovanataßmaktadr. Polen yüküyle kovana dönen ar, petek üzerinde bir süre yürür vepolen kayna¤nn yerini di¤er arlara bildirir. Ar polen yükünü brakmadan öncepetek gözüne baßn sokarak kontrol eder, orta ve arka bacaklarn petek gözüiçine sarktarak poleni göze brakr. Arlar bir gidiß gelißlerinde kovana ancak ikipolen peleti taßyabilirler. Toplanan polenler genellikle nektar ve ar tükürüksalgsyla slatlarak birbirine yapßtrlr ve bu ßekilde petek gözüne yerleßtirilir.Petek gözlerine depolanan polende taze polen peletlerine göre daha fazla enzimbulunmaktadr. Arlar kovana polen taßmak için günde 5-20 sefer yapmakta veher seferinde 10-30 mg polen taßmaktadrlar. Bir koloni uygun koßullarda ylda35-45 kg polen toplayabilmektedir.

20

88..33.. PPrrooppoolliiss TTooppllaammaa

Propolis bitkilerin taze sürgün ve tomurcuklardan arlarn topladklarreçineli bir maddedir. Kovan so¤uktan korumak amacyla delik, çatlakhavalandrma ve uçuß deliklerinin kapatlmasnda özellikle erken ilkbahar vesonbaharda toplanmaktadr. ßçi arlar a¤z yardmyla bitkiden aldklar propolisipolen sepeti ile kovana getirirler. Ar bir seferde yaklaßk 10 mg propolis kovanagetirebilir. Propolisin toplanmas oldukça yorucu ve zaman alc bir ißtir.

88..44.. SSuu TTooppllaammaa

Arlar kovan nemini ve scakl¤n düzenlemek larvalarn beslenmesinde vebaln yumußatlmasnda suya gereksinim duyarlar. Arlar su taßmada bal midesinikullanrlar. Koloninin günlük su gereksinimi 250 g. dr. Bir ißçi ar her seferinde50 mg su taßyabilir. Arnn su alma süresi 1 dakika olup günde 50-100 seferyapabilmektedir.

9. AARI DDANSI

Ar dans, arlarn birbirleriyle bilgi iletißimini sa¤lamak üzere yaptklarçeßitli hareketlerin bütünüdür. Arlar bol nektar kaynaklar bulduklar zaman balmidelerini doldurarak kovanlarna gitmekte ve petekler üzerinde dans ederekkovan içindeki arlar dßardaki kayna¤a yöneltmektedirler. Besin kayna¤nnkovann çok yaknnda oldu¤unu belirten dairesel dans ile kayna¤n 80-100metre ve daha fazla uzaklklarda oldu¤unu anlatan kuyruk sallama dans enönemli danslardr. Bu dans ile besin maddesinin kovana uzaklk ve yönü di¤ertarlac ißçi arlara iletilmektedir (Þekil 7). Bu danslar arlar de¤ißik ßekillerdeyaparak, polen, propolis ve su kaynaklar hakkndaki bilgileride di¤er bireylereiletebilirler. Arlar orak, geçiß, sürükleme, masaj ve temizlik danslarndayaparlar.

21

10. AARICILIK TTEKNKLER

Arclk, ar kolonilerine uygulanan teknik bilginin yerinde ve zamanndakullanlmasn gerektiren ve karßl¤nda en üst düzeyde ekonomik kazanç teminetmeyi amaçlayan tarmsal bir çalßmadr. Arclk çalßmalarnda baßarlolabilmek için yeterli bilgi ve deneyim ile iyi bir altyapnn kurulmuß olmasgerekmektedir. Ar kolonileri pek çok çevresel faktöre ba¤ml olarak yönetilmekzorundadr. Teknik anlamda arclkta do¤al ve kültür bitkileri yetißtirme alanlar,iklim koßullar ve ar rknn seçimi konular önem kazanmaktadr.

22

Þekil 7. ßçi Arnn Kuyruk Sallama Dans.

1100..11.. TTeekknniikk BBiillggii vvee DDeenneeyyiimm

Arclkla u¤raßan kißilerin arclk tekniklerini yerine getirebilmesi için bilgive deneyim sahibi olmas gerekir. Arnn morfolojik, fizyolojik ve davranßözelliklerini ve isteklerini bilerek hareket etmesi; koloni yönetimi, arlarntaßnmas, ar hastalk ve zararllar, nektar ve polen veren bitki kaynaklar,mücadele ilaçlarnn zararlar, alerji, ar ürünleri üretim teknikleri, ekipmanseçimi ve kullanaca¤ ar rk konularnda yeterli bilgiyi kazanmaldr. Bu nedenlearcnn belirli e¤itimden geçmiß ve ö¤rendiklerini uygulamaya aktarmabecerisinde olmas gerekir. Arclar kovanlar hakknda bilgi sahibi olmal ve bubilgileri sistemli bir ßekilde kayt altna almaldr. Koloninin ana ars, hastalklar,yavru, bal ve polen durumu, temel petek gereksinimi konularndaki bilgileri ylboyunca toplamaldr.

1100..22.. AAllttyyaappnnnn OOlluußßttuurruullmmaass

Arclk, yo¤un bir emek ve zaman isteyen bir iß olmasna karßngünümüzde arclk teknolojisinde yaßanan gelißmelerle yaplmas gereklifaaliyetler daha kolay yaplabilmektedir. Arclkta modern alet, ekipman vemalzemelerin kullanm sonucu insan ißgücünden ve zamandan büyük ölçüdetasarruf sa¤lanabilmektedir.

Kovanlar: Arclkta en önemli çalßma materyali kovandr. Arcl¤n gelißimsürecinde ilkel (a¤aç kütüklerinden, örme sepetlerden, tahta kutulardan) ve geçitkovan tipleri gelißtirilmiß olmakla birlikte, günümüzde yönetimi ve taßnmaskolay Langstroth ve Dadant tipi modern kovanlar yaygn olarak kullanlmaktadr(Þekil, 8; Þekil, 9).

23

24

Þekil 8. Sepetten Yaplmß lkel Kovann Dßtan ve çten Görünüßü.

25

Þekil 9. Modern Kovan Tipleri.

Modern kovan kullanmann sa¤layaca¤ yararlar:

1- Kovan ölçüleri arlarn biyolojik çalßma isteklerine uyumludur.

2- Kovanlarn açlp kapanmas kolaydr.

3- Koloni yönetiminde kolaylk sa¤lar.

4- Kovan içersinde hareketli ve standart çerçevelerin bulunmas, birkoloniden di¤er koloniye arl, yavrulu, ball ve polenli çerçeveaktarmn kolaylaßtrmaktadr.

5- Kuluçka ve bal üretimi için geniß alanlar olußturulabilmektedir.

6- Bal hasad, ana ar ve kuluçkaya zarar vermeden kolaylkla yaplr.

7- Bal üretimi yüksek olabilmektedir (40-60 kg).

8- Yl içersinde bal üretimine kadar de¤ißik ürünlerin (ana ar, polen, arsütü, o¤ul) üretimi yaplarak ek gelir elde edilebilmektedir.

9- Ar hastalk ve zararllar ile zamannda kolay bir ßekilde etkinliklesavaßm yaplabilmektedir.

10- Modern kovanlar ile çalßmak iß verimini yükseltmekte ksa süredeçokiß yaplabilmektedir.

11- Bölgenin iklim, bitki örtüsüne göre de¤ißik tipte modern kovan

kullanlabilir. Langstroth tipi kovanlar, iklimi scak, kurak olan ve gezginciarcl¤n yo¤un yapld¤ bölgeler için; Dadant tipi kovanlar, kßlar a¤r geçen vesabit arclk yaplan bölgeler için daha uygundur.

Modern bir kovan; dip tablas, kuluçkalk, ballk, çerçeveler, örtü tahtasve kovan kapa¤ndan olußur. Langstroth kovanda kuluçkalk ve ballk uzunluk,genißlik ve yükseklik açsndan ayn ölçülerde ve 10'ar hareketli çerçeveye;Dadant tipi kovanlarda ballk kuluçkal¤n yars yüksekli¤inde ve 12'er çerçeveyesahiptir. Arlkta ana ar ve o¤ul üretimi amacyla farkl yapda ve özellikte ana aryetißtirme kutular ve rußet ad verilen 5 çerçevelik kovanlar kullanlmaktadr.

Temel PPetek: Arlar kovan içinde tüm faaliyetlerini petekler üzerindegerçekleßtirirler. Balmumundan yaplan altgen prizmalardan olußan petekgözlerini yavru üretimi, bal ve polenin depolanmasnda kullanrlar. Çerçeveölçülerinde düzgün altgenlerden olußan bu plakalar temel petek olarak

26

isimlendirilir. Temel petekler, balmumunun levha haline getirilmesi sonras, petekgözü boyutlarnda altgen ßeklinde silindir kalplardan geçirilerek olußturulur.Temel petekler çerçevelerin ortasndan geçirilen iki sra paralel veya zigzag (w)ßeklinde gergin çelik teller arasna geçirilerek mahmuz ile tele tutturularakhazrlanmaktadr. ßçi arlar bu altgen plakalar ön ve arka yüzlerinden ißleyerekyükseltirler (Þekil 10). Temel petek hazrlanmasnda çerçeve kalb, arcmahmuzu, arc bizi, çerçeve telide kullanlmaktadr.

Arc MMaskesi: Ar sokmalarndan insanlar korumak için açk renk pamuklukumaßlardan çeßitli ölçülerde ve tipte yaplan, yüz ksm görüßü engellemeyenßekilde telle kaplanmß özel arc giysisidir (Þekil 11).

Körük: Arlar sakinleßtirmek amacyla içersinde çeßitli maddelerin (tezek,talaß vs.) yaklarak elde edilen duman pompalamaya yarayan bir alettir. Kolonikontrollerinde arcnn rahat çalßmas için yannda mutlaka bulundurmas gerekir(Þekil 12).

27

Þekil 10. Temel Petek ve ßlenmiß Petek.

28

Þekil 11. Arc Maskeleri.

Þekil 12. Körük ve Eldemiri.

Eldemiri: Kovann açlmasnda, balmumu ve propolis ile tutturulançerçevelerin birbirinden ayrlmasnda, çkartlmasnda, ball¤n kuluçkalktanayrlmasnda ve kovan artklarnn temizlenmesinde kullanlr.

Arc FFrças: Bal hasadnda peteklerin üzerindeki arlara zarar vermedenve onlar kzdrmadan uzaklaßtrmada kullanlmaktadr (Þekil 13).

Sr BBça¤ vve SSr TTara¤: Petekli baln mekanik süzme makinalarnahazrlanmas için petek srnn alnmasnda ve açlmasnda kullanlr.

Bal SSüzme MMakinas: Petekli baln süzülmesinde kullanlan merkezkaçsistemi ile çalßan bir alettir. De¤ißik kapasite ve ölçülerde mekanik veya eletrikleçalßan tipleri bulunmaktadr. Özellikle teknolojiyi kullanan ülkelerde çok saydapete¤i ayn anda süzebilen otomatik radial makinalar gelißtirilmißtir (Þekil 14).

Dinlendirme Tank: Süzme baln dinlendirilmesinde kullanlr.

Ana AAr zgaras: Bal hasadndan önce kuluçkalk ile ballk arasnayerleßtirilen ve ana arnn ball¤a geçißini önleyen ölçülerde (4.4 mm) çeliktenyaplan bir zgaradr. Ana ary kovann kuluçkalk ksmnda tutmakta ve sadeceißçi arlarn ballk ksmna geçmesini sa¤layarak bal peteklerinin kuluçka petekleriile karßmasn önlemektedir (Þekil 15).

29

Þekil 13. Arc Frças, Sr Bca¤ ve Sr Tara¤.

30

Þekil 14. Bal Süzme Makinas.

Ana AAr KKafesi: Ana ar üretiminde, koloniye ana ar kazandrlmasnda veana nakillerinde ana arnn korunmas için plastik veya ahßaptan yaplan bir yüzütelle kapl kafeslerdir.

Polen TTuza¤: ßçi arlarn kovana getirdikleri polenleri toplamaya yarayanbir tuzaktr. Kovanlarn uçuß deli¤ine yerleßtirilen, arlarn arka bacaklarndakipolenin taklmasn sa¤layan plaka ve polenlerin topland¤ çekmeceden olußur(Þekil 16).

Ar BBesleme YYemlikleri: Kolonilerin ilkbahar ve sonbahar beslenmelerindeßurubunun verilmesinde; kovan üstü, kovan dß ve kovan içinde kullanlabilecekßekilde gelißtirilen ve çeßitli malzemelerden yaplan yemlikler kullanlmaktadr(Þekil 17).

Ayrca ana arlarn petek üzerinde kolay bulunmasn ve hangi yla aitoldu¤unu belirlemek üzere ana arlarn thorax'n özel boyalarla ißaretlemeyeyarayan ekipmanlar bulunmaktadr.

31

Þekil 15. Ana ar Izgaras.

32

Þekil 16. Polen Tuza¤.

1100..33.. AArr IIrrkknnnn SSeeççiimmii

Ar rk arclk yaplan bölge koßullarna uygun olarak seçilmelidir. Seçilenbu rk yüksek oranda bal yapma yetene¤ine sahip, yavru büyütme özelli¤i fazlabuna karßn, o¤ul verme özelli¤i düßük olmaldr. Hastalk ve parazitleredayankl, kßlama yetene¤i yüksek ve uysal olan ar rklar ile çalßmaya özengösterilmelidir.

1100..44.. AArrllkk YYeerriinniinn SSeeççiimmii

Arclk bitki örtüsü ve iklim gibi do¤al koßullara ba¤ldr. Arclar yliçersinde koloni gelißimi ve yüksek bal verimi sa¤lamak amacyla de¤ißik bölgeleregitmektedirler. Arclk yaplacak bölge nektar ve polenli bitki örtüsü bakmndanzengin, fakat tarmsal savaßm ilaçlarnn kullanlmad¤ özelliklerde olmaldr.Arclar bulundu¤u ve gidebilece¤i bölgelerin; bitki çeßitleri, çiçeklenme süreleri,ana nektar akm zamanlar, iklim özellikleri, tarmsal faaliyetleri ve toprak yapskonusunda bilgili olmalar gerekir.

33

Þekil 17. Ar Besleme Yemlik Tipleri.

Ar kolonilerinin konumlandrld¤ yere arlk denir. Arclarn arlkseçimine özen göstermesi gerekir.

Arlkta bulunmas gereken özellikler aßa¤da sralanmßtr.

1- Arlk rüzgar almamal ve ya¤ß sularnn göllenmedi¤i drenaj iyi olanbir konumda olmaldr.

2- Ana yollardan, insan ve hayvanlarn geçiß noktalarndan uzakta sakinbir ortam olmaldr.

3- Arazi engebeli ve dik yamaçl olmamaldr.

4- Arlk yaknnda do¤al su kayna¤ bulunmaldr.

10.4.1. KKolonilerin BBitkilere DDa¤lm

Koloniler bitkilerin çiçeklenme dönemlerinden en az bir hafta öncesindebitki alanlarna taßnmal ve arazide bal veren bitki yo¤unlu¤una uygun olarakda¤tlmaldr. Koloni says; çiçek yo¤unlu¤una, bitkinin çekicili¤ine, çevredekidi¤er böcek türlerine ve aralarndaki rekabete, çiçek türüne göre bölgedenbölgeye de¤ißmektedir. Bu açdan bahçe bitkileri için hektar baßna 3-6 koloniönerilmekte ancak bitki çok çekici ise hektar baßna 2.5 koloniden daha azönerilebilmektedir. Ayrca ßeftali, kiraz, erik, badem, elma, armut, mandarin,karpuz, kavun, kabak, hyar, üçgül, fi¤ ile pamuk, fazelya ve kolza alanlarna her4 dekara 1-2 koloni; so¤an, ayçiçe¤i, havuç, aspir, yonca, tatl ve krmz üçgülbitkilerinde her 4 dekara 3-4 koloni yeterli olabilmektedir.

Koloniler yazn gölgelik, kßn ise güneßi do¤rudan alan yerlere ve uçußdelikleri do¤u ve güneye bakacak ßekilde yerleßtirilmelidir. Kovanlar yo¤un ot veçallar arasna konulmamal, nemden ve zararl sürüngenlerden korunmak için20-30 cm yükseklikte sehpalar üzerine konulmaldr. Kovanlar arasnda yandanve arkadan en az 1-1.5 m açklk bulunmas ar ßaßrmalar ve ya¤maclkaçsndan önem taßr. Kovanlar arazide düz bir ßekilde sralanmamal, özelliklea¤açlarn altna 5-10lu gruplar ßeklinde da¤tlmaldr. Arlarn kovanlarnßaßrmamalar için kovanlarn ön ksm de¤ißik renklere boyanmaldr.

34

10.4.2. AArBitki lißkisi vve ÖÖnemli BBitkiler

Do¤ada bitkisel üretimin süreklili¤inin sa¤lanmas ve do¤al dengeninkorunmasnda böceklerin özellikle bal arlarnn önemi büyüktür. Arlar ile bitkilerarasnda karßlkl bir yarar ilißkisi bulunmaktadr. Ar ve bitki ilißkisi sonucundaelde edilen ürünlerde insanlarn yaßamnda ve kullanmnda önem kazanmaktadr.

Bal özü bitkilerin toprak üstü yaplarnda özellikle çiçeklerinde çiçeksizbitkilerin ise gövdelerinde özel salg bezlerinden salglanan ve baln hammaddesiolan ßekerli bir svdr. Bitki türüne ve çevre koßullarna ba¤l olarak ßeker oran% 4 ile % 60 arasnda de¤ißim gösterir. Bitkideki nektar ßeker içeri¤ine göre;üstün sakkaroz içerenler, eßit ölçüde sakkaroz ve fruktoz içerenler ve daha üstünfruktoz ve glikoza sahip olanlar ßeklinde ayrlabilmektedir. Leguminosafamilyasna ait bitkiler daha çok sakkaroz, cruciferae familyas bitkiler fruktoz veglikoz içeren nektar salglarlar. Bal arlar özellikle dengeli sakkaroz, glikoz vefruktoz içeren bitki nektarlarn tercih ederler. Bu açdan tatl üçgülü ve yoncay,melez ve krmz üçgüle oranla daha fazla ziyaret ederler.

Çiçeklerin erkek üreme birimini olußturan çiçek tozu yapsnda % 6-% 28orannda protein bulunmas nedeniyle arlarn beslenmesinde ve vücut gelißimindeönem kazanr.

Bitkilerin nektar ve polen verimine pek çok iç ve dß faktör etkietmektedir. Bunlar; çiçeklenmenin do¤as, tozlaßma, güneß ß¤, hava scakl¤,nem ile toprak suyu, scakl¤ ve verimlili¤idir.

Do¤ada bal arlarnn nektar ve poleninden yararland¤ pek çok kültürbitkileri (yem, baklagil, endüstri, sebze, ba¤, bahçe) ve do¤al yetißen a¤aç veçallar bulunmaktadr. Kültür bitkilerinden olan üçgül, fi¤, yonca, korunga,ayçiçe¤i, kolza, fazelya, pamuk, tütün, aspir, bakla, fasulye, lahana, turp, ßalgam,karnbahar, kabak, hyar, havuç, so¤an, prasa, maydonoz, karpuz, kavun,badem, narenciye, fndk, ßeftali, yenidünya, elma, kays, erik, kiraz, armut vebunlarn bölge koßullarna göre yetißtirilen çeßitleri ar-bitki ilißkisinde önemli yertutmaktadr. Do¤ada bulunan a¤aç ve çallardan arlar için önemli nektar ve polensa¤layanlar; akasya okaliptus, kavak, sö¤üt, çam, at kestanesi, akçaa¤aç, kußa¤ac, meße, erguvan, kocayemiß, keçi boynuzu, püren, funda, kekik, geven,yabani yonca, hlamur, hardal, mersin, ßimßir, ebe gümeci, ßerbetçi otu, ökse otu,o¤ul otu, yarpuz, ball baba, sümbül, aslan a¤z, cezayir menekßesi, çan çiçe¤idir.

35

Arlarn yararlandklar baz nektarl bitkilerin bal verimleri Çizelge 4'degörülmektedir.

Do¤al ve kültür bitkilerinin tarmda çok yönlü kullanmlar yannda arclkaçsndan da önemli bir yerinin olmas; özellikle boß alanlarn nektar ve polenveren çeßitli a¤aç ve yem bitkileri ile de¤erlendirilmesi gerekir. Bu açdan akasyabaßta olmak üzere fazelya ve kolzann ekim alanlarnn gelißletilmesi önemkazanmaktadr (Þekil 18).

Çizelge 44. Baz Bitkilerin Bal Verimi (Crane, 1984, Sorkun, 1988)

Bitki smi Bal VVerimi ((kg/de)

Akasya (Robinia pseudoacacia) 50-150

Fazelya (Phacelia tanecetifolia) 30-50

Yonca (Medicago sativa) 38

Pamuk (Gospium spp.) 10-30

Kolza (Brasica napus) 10-20

Krmz Üçgül (Trifolium pratense) 10

Beyaz Üçgül (Trifolium repens) 10

Ayçiçe¤i (Heliantus annuus) 5

Yak Otu (Epilobium angustifolium) 60

Ergerek Otu (Echium vulgare) 30-40

Püren çals (Erica arborea) 20

Kr yoncas (Vicia crassa) 15

Adaçay (Salvia verbenaca) 7

Portakal (Citrus sinensis) 7

Sö¤üt (Salix spp.) 15

Kestane (Castanea sativa) 10

Çam (Pinus spp.) 5

36

37

Þekil 18. Ç. Ü. Ziraat Fakültesinde Ekili Fazelya ve Kolza Alanlar.

11. AARILARLA ÇÇALIÞIRKEN DDKKAT EEDLECEK KKONULAR

Arclkta etkin bir baßar, koloniye zarar vermeden gerekli uygulamalarnyaplmasna ba¤ldr. Bunun için en önemli kurallar:

1- Kovanlarn, arlarn uçußta ve scakl¤n en az +14°C oldu¤u güneßligünlerde açlmasna dikkate edilmelidir.

2- Arlkta çalßrken temiz ve açk renkli giysiler giyinmeli, maske veeldiven kullanlmal, parfüm ve deodrant gibi kokular kullanlarakarl¤a girilmemelidir.

3- Kovan açlmadan önce arlara duman vermek amacyla körükyaklmaldr. Uçuß deli¤inden birkaç kez duman verildikten sonra kovanaçlmal, çerçeveler el demiri yardmyla gevßetilerek yavaßça çkarlmalve gereken uygulama yaplmaldr.

4- Kovan açlrken yan kenarda durulmal, uçuß deli¤i önü kapatlmamal,güneß petek gözleri dibindeki larvay görmek amacyla arkayaalnmaldr.

5- Arlarla çalßrken rahat ve sakin hareket edilmeli, ani hareketlerdenkaçnlmaldr.

6- Arlar arasnda ya¤macl¤a neden olmamak için kontrol edilen yavruluve ball petekler uzun süre dßarda braklmamaldr.

7- Kovanlar açkta toplu bir ßekilde ßurupla beslenmemeli, çevreye ßurup,bal bulaßtrlmamal ve balmumu krntlar atlmamaldr.

8- Hastalk görülen koloniler ißaretlenmeli, bu kolonilerin yavrulu, polenlive ball çerçeveleri di¤er kolonilere aktarlmamal, kullanlan arclkekipmanlar derhal dezenfekte edilmelidir.

12. AARICILIKTA LKBAHAR ÇÇALIÞMALARI

lkbahar, arclk açsndan en önemli mevsimdir. Bu mevsimde kolonilereyaplacak çalßmalar sezon sonunda koloninin verimlili¤ine etkide bulunacaktr.lkbaharda yaplacak tüm bu ißlemlerin amac; kolonilerin ana nektar akmdönemine kuvvetli bir populasyonla girmelerini sa¤lamaktr.

38

lkbaharda hava scakl¤nn ortalama +7°C veya en yüksek +14°C veüzerinde oldu¤u günlerde koloni kontrollerine baßlanmaldr. Bunun için arlktakitüm koloniler ana ar, yavru, polen, bal, hastalk ve zararl açsndan konrol edilipkayt tutulmaldr. Petekler üzerinde yavru da¤lm düzgün ve yeterli ise anaarnn sa¤lkl, da¤nk ve az miktarda ise ana arnn verimsiz oldu¤unu vede¤ißtirilmesi gerekti¤ini gösterir. Kolonide ana ar yok veya verimli de¤il isemutlaka koloniye yeni bir ana ar kazandrlmaldr. Arlkta zayf kolonilerleçalßlmamaldr. Bunun için zayf koloniler ve anas olmayan kolonilerbirleßtirilmelidir. Birleßtirmede iki kovan üst üste konulur, her iki kovana çeßitlikokulu maddeler sürülür. ki kovann arasna gazete ka¤d yerleßtirilir ve üzerineince delikler açlr. Arlar 1-2 gün içerisinde birbirlerine alßtktan sonra koloni tekkata indirilerek birleßtirme sonuçlandrlr. Ancak ana arl iki zayf kolonibirleßtirilirken bu birleßtirme ißleminden önce verim düßüklü¤ü gösteren ana aröldürülmelidir. Güçlü kolonilerde ana ar yaßl ise kolonilere elde hazr döllenmißana ar, çkmakta olan ana ar memesi veya 0-3 günlük larval çerçeve verilerekana kazandrlmas sa¤lanr.

Koloniler çevreden yeterli besin kayna¤ getiremiyor ise gereksinimduyuldu¤u sürece 1:1 orannda ßeker ßurubu ile beslenmelidir. Genelde kolonibaßna 4-5 kg ßurup yeterlidir. Ayrca beslemelerde glikoz, fruktoz içeren keklerde kullanlabilir (Þekil 19). çerisinde küf olußan kovanlar yenisi ilede¤ißtirilmelidir. Kolonide hastalk ve zararllara karß koruyucu ve tadevi ediciilaçlar kullanlmaldr.

lkbaharda güçlü kolonilerin yüksek düzeyde besin maddelerine gerekduymalar nedeniyle koloniler arasnda ya¤maclk e¤ilimi görülebilmektedir.Ya¤maclk kuvvetli kolonilerin zayf kolonilerden bal çalmas olaydr. Önlemalnmad¤ durumlarda kolonilerin sönmesine neden olur. Bunun için ilkbahardakoloniler uzun süre açk tutulmamal, besleme yaplrken ßurup çevreyedökülmemeli ve uçuß delikleri küçültülmelidir.

Temel petek, çevrede bol nektar kayna¤ bulundu¤u, kolonide 12-18günlük ißçi arlarn bol oldu¤u dönemlerde ve koloni gücü dikkate alnarakverilmelidir. Koloniye temel petek veya ißlenmiß petek verilmeleri zamanndayaplmaldr. Bu ißlem zamannda yaplmaz ise ißçi arlar balmumu salglayarakkendilerine petek yapmaya baßlarlar (Þekil 20). Arlar petek yapm içingere¤inden fazla bal tüketmeleri koloninin gereksiz bir ßekilde zamangeçirmesine neden olur. Bu nedenle bu süre içinde çevreden toplanan nektar ve

39

40

Þekil 19. Ar Kolonilerinin Þurup ve KekleBeslenmesi.

41

Þekil 20. Arlarn Yaptklar Do¤al Peteklerin Görünüßü.

polen gereksiz olarak bu faaliyette kullanlmß olur. Bu durum ekonomik yöndenteknik arclkta olumlu kabül edilmeyen bir uygulamadr. Zira arlar 1 kgbalmumu olußturmak için 8-10 kg bal tüketmek zorunda kalrlar.

13. OOÚUL DDÖNEM ÇÇALIÞMALARI

1133..11.. OO¤¤uull VVeerrmmee

O¤ul verme, arlarn ço¤alma içgüdüsü ile yeni bir koloni meydanagetirmek üzere bir grup arnn ana ar ile birlikte kovan terketme olaydr. O¤ulverme koloni gücü, çevre koßullar, rk özelli¤i ve ana arnn yaß, bölge ve iklimözelliklerine ba¤ml olarak bölgelere göre nisan-temmuz aylar arasnda olur vegenelde o¤ul verme 5-6 hafta devam eder. Kovan havalandrmasnn yetersizolmas, yer darl¤, kovandaki feromonun dengesiz da¤lm da o¤ula neden olanetkenlerdir. Bu dönemde koloniler fazla miktarda erkek ar ve ana ar gözleriyaparlar. Ana ar yumurtlamay keser, daha az beslenerek tekrar uçma yetene¤inikazanr, ißçi arlarn nektar ve polen toplamas azalr, petek kabartma ve mumsalglama ißi durur.

O¤ul mevsimi arclar için iß yükü fazla ve yorucu bir dönemdir. Do¤al o¤ulverme; koloni populasyon gücünü ve verimlili¤ini düßürür, kireç hastal¤ baßtaolmak üzere birçok hastal¤a yol açar. Bu nedenle teknik arclkta istenmeyen birolaydr (Þekil 21).

Kolonilerini etkin bal üretimi için ana nektar akmna hazrlayan arclar,o¤ulu önleyecek önlemi almak zorundadrlar. O¤ula engel olmak için koloniler sksk kontrol edilmeli, ana ar yüksükleri bozulmal, ana arnnn kanad kesilmeli,yaßl ana ar de¤ißtirilmeli, genetik yap iyileßtirilmeli, gelißen kolonilerden yapayo¤ul alnmal, ana arya yumurtlama alan sa¤lamak için kuluçkal¤a ißlenmißpetek verilmeli, ana ar belirli bir süre kafese alnmal, kapal yavrulu fazlaçerçeveler alnarak zayf güçteki kolonilere verilmeli ve kovanlar üzerine gölgelikolußturulmaldr.

O¤ul mevsiminde hzl gelißen kolonilerden yapay o¤ul alma yöntemi o¤ulverme e¤ilimini önlemede bir yoldur. Ars çok güçlü olan koloniler ilkbaharda 2ve 3'e bölünerek o¤ul alnabilir. Ana ars olmayan kolonilere hazr ana arverilerek üretim kolonisi olacak ßekilde bal mevsimine kadar hazrlanmalarsa¤lanabilir.

42

43

Þekil 21. Koloninin Do¤al O¤ula Kaçmas ve O¤ulun Kovana Alnmas.

1133..22.. OO¤¤uull ÜÜrreettiimmii

Arclkta do¤al ve yapay yöntemle o¤ul üretimi yaplabilir. Bu ißlem içinarlkta güçlü koloniler seçilir ve her koloniden 4-5 adet arl ve yavrulu çerçevebaßka bir kovana alnr. Yeni olußturulan kovanda ana ar bulunmamas nedeniyleaçk yavrulu peteklerde bulunan genç larvalardan kendi ana arsn olußturmasbeklenir. Ancak bu yolla koloninin analanmas oldukça uzun zaman alr. Bunedenle bilimsel anlamda yapay o¤ul üretimi, ana ar yetißtiricili¤i ile birlikteyaplmas durumunda ekonomik olmaktadr. Bu yöntemde kuvvetli koloniler ikiyeveya üçe bölündükten sonra genç, döllenmiß ve yumurtlama dönemine girmiß anaar, kafesle birlikte yavrulu alanlarn bulundu¤u kovann merkezine yatayla 45derecelik aç yapacak ßekilde yerleßtirilir. Ana ar kafesinin çkß deli¤i kek ilekapatlr, kekin 2-3 gün içerisinde kolonideki ißçi arlar tarafndan tüketilmesi ileana ar kafesten çkß olana¤ bulur. Bu süre içinde ana ar salglad¤ feromonlarlakendini koloniye kabül ettirmißtir.

Di¤er bir yapay o¤ul üretme yöntemi güçlü koloniden toplama yolu ile yenibir koloni olußturmadr. Boß bir kovan içine 1. koloniden 2 adet arl-ball çerçeve,2. koloniden 2 adet arl-yavrulu çerçeve ve 3. koloniden 2 adet arl-günlükyumurtal çerçeve konulur. Yeni olußturulan bu kovana dßardan tarlac ißçiarlarn bir ksmnn girmesi için uygulamaya alnan kovanlarn yeri de¤ißtirilir. Buyöntemde petek alnan üç kolonideki ana arnn yanlßlkla yeni olußturulankovana girmemesine dikkat edilmelidir.

O¤ul üretimi günümüzde Amerika, Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya veRusya gibi bir çok ülkede paket arcl¤ ßeklinde yaplmaktadr. Bu üretim ßekli,iklim farkll¤ olan ülkelerde lman bölge arclarnn bal ars kolonilerindenbelirli a¤rlkta ürettikleri ar populasyonlarn, peteksiz olarak özel kutulariçersinde so¤uk bölge arclarna göndermesi biçiminde yaplmaktadr. Arclarkolonilerini kßlatmamakta, bu yöntemle daha lman bölgelerden temin ettiklerio¤ullarla her yl yeniden arlklarn olußturmaktadrlar. Böyleca kßlatma srasndagerekli bakm ve besleme giderlerinin önüne geçilmektedir.

44

14. BBAL AAKIM DDÖNEM ÇÇALIÞMALARI

1144..11.. BBaall AAkkmm DDöönneemmiinnee HHaazzrrllkk

Arcnn en çok çalßmas gereken ve tüm eme¤inin karßl¤n alaca¤dönem bu bal akm dönemidir. Hasat bu dönemin sonunda yaplr. Arlar budevrede çok yo¤un bir ßekilde çalßtklar için gereksinimleri zamannda ve tamolarak karßlanmaldr. Bal mevsimine kuvvetli kolonilerle girmek önem taßr.Bölgedeki bitkilerin yo¤un olarak çiçeklendi¤i ve nektar akmnn baßlad¤ balakm dönemi, bölgelere göre de¤ißmektedir. Kolonide ana arnn yumurtlamayazaltmas veya tamamen kesmesi, erkek arlarn öldürülmeye baßlanmas balmevsiminin göstergesidir. Ülkemizde mays, haziran ve temmuz aylar yo¤un balakm dönemleridir. Bu aylarda ana arnn yumurtlama ve ißçi arlarn nektar ilepolen toplama faaliyetleri yakndan izlenmelidir. Kovanda skßkl¤ önlemek içinballk ve petek verilmesinde gecikme olmamaldr. Nektar akmnn bol oldu¤udönemlerde arlar 4-5 gün içerisinde verilen petekleri doldururlar. Bal veriminiartrmak ve ary gereksiz yere çalßtrmamak için geçen yllardan kalan ißlenmißpeteklerin bal depolamaya hazr kolonilere verilmesi daha avantajldr.

1144..22.. BBaall HHaassaaddnnnn YYaappllmmaass

Bal hasat bölgedeki nektar akm kesilmeden yaplmaldr. Aksi takdirdeya¤maclk tehlikesi ile karßlaßlabilinir. Arlar tarafndan petek gözlerineyerleßtirilen, fazla suyu uçurularak olgunlaßtrlan ballar, yine arlar tarafndansrlanmaktadr. Peteklerin 2/3-3/4'nün srlanmas bal hasat zamannn geldi¤inigösterir (Þekil 22). Bal kovanlardan alnrken ve hasat yaplrken ya¤macl¤ameydan verilmemeli, ya¤maclk olmas durumunda bal hasadna ara verilmelidir.Hasatta arlara kß döneminde kullanacaklar miktarda (15-20 kg) srl balbraklmasna özen gösterilmelidir.

Arazide hasat ißlemi baßlamadan önce kolonilerden uzakta bir bal hasatçadr kurulur. çersine boß ballklar, süzme makinas, bal tenekeleri ve di¤erhasat ekipmanlar yerleßtirilir. Arlarn çadra girmemesi için önlemler alnr.

45

Kolonilerden hasat edilecek ball petekler hafifçe silkelenerek arlardan kurtarlr.Petek üzerinde kalan di¤er arlarda frça ile uzaklaßtrlr ve arlardan temizlenenbal petekleri boß ballklara konularak bal süzme odasna getirilir. Bu peteklerinüzerindeki srlar, sr bça¤ veya sr tara¤ ile alnr. Srlar alnmß ball peteklerbal süzme makinasna yerleßtirilerek petek gözlerindeki ballar süzülür. Balsüzülen ve gözleri boßaltlmß petekler sonra tekrar kovanlara geri verilir.

Süzülen bak içersinde sr (balmumu parçalar), polen, ar kalntlar gibiyabanc maddeler bulunur. Bu krntlarn baldan ayrlmas için elekten geçirilir.Dinlendirme tanknda 48 saat süre ile bekletilir. Daha sonra dinlenmiß olan ballarkavanozlara doldurularak pazara sunulur (Þekil 23).

46

Þekil 22.Srlanmß ve Hasata Gelmiß Petekli Baln Kovandan Çkarlmas.

15. AARICILIKTA SSONBAHAR ÇÇALIÞMALARI

Bal mevsimi sonras kolonilerde sonbahar bakm yaplr. Bu mevsimde ilkönce kolonilerin genel kontrolü yaplarak bal ve polen miktar, ana ar durumu vekoloni gücü gözden geçirilir. Anasz, sakat, yaßl ana arl ve zayf kolonilerdebirleßtirme ißlemi yaplr. Yeterli bal olmayan kolonilere 2:1 orannda ßekerßurubu veya kek ile besleme yaplr. Kovanda hastalk ve zararl kontrolüyaplarak gerekli önlemler alnr. Kovandaki fazla petekler kovan dßna alnr,koloni daha küçük bir alana skßtrlr, kovann krk ve çatlak ksmlar tamiredilir ve kovan uçuß delikleri küçültülür. Kovanlar sehpalar üzerine öne do¤ruhafifçe e¤imli ßekilde konularak kovanda nem ve su birikiminin önüne geçilir.

16. AARILARIN KKIÞLATILMASI

Sonbahar kontrolünde kolonilerin gücüne göre kovanlarda 15-20 kg srlbal braklmas gerekmektedir. Arlar bu bal kß mevsimi süresince tüketerekilkbahara çkarlar. Aksi halde açlktan ölürler. Arlar 10 °Cnin altnda ve 380Cnin üzerindeki scaklk de¤erlerinde faaliyet gösteremezler. Bu nedenlekovanlar aßr scak ve so¤uklardan korumak amacyla çeßitli önlemler alrlar.

47

Þekil 23. Ç.Ü. Ziraat Fakültesinde Üretilen ve Pazara Sunulan Ballar.

Kovan dßndaki scaklk +140C'den aßa¤ya düßtü¤ünde kuluçkal¤n ortaksmnda bulunan arlar salkm olußturmaya baßlar. Bu salkmn scakl¤ +140C,salkm dßnda ise +70C'dir. Salkmn ortasndaki arlar ürettikleri metabolikenerji ile scakl¤ ayarlarken, dßtaki arlar izolasyon görevini görerek enerjikaybn azaltrlar. Kümenin dßnda üßüyen arlar iç ksma, içerde snan arlar dßado¤ru hareket ederek vücut slarn az bir bal tüketimi ile korumaya çalßrlar.Arlarn kßlatlmas farkl iklim bölgelerine göre de¤ißmektedir. A¤r kßkoßullarna sahip bölgelerde koloniler kapal yerlerde veya üzerleri çeßitlikoruyucu maddelerle sarlarak kßlatld¤ halde Akdeniz Bölgesi gibi lman iklimbölgelerinde açkta kßlatlabilmektedir.

17. AANA AARI YYETÞTRCLÚNN ÖÖNEM VVE ÜÜRETM

Koloniyi olußturan tüm bireyler ana arnn yumurtalarndan olußtu¤u içinkoloninin gelißme hz, bal verimi ve performans ana arnn kalitesine ba¤ldr.Ana arnn kalitesi; rk özelli¤ine, yetißtirme faktörüne, iklim ve çevre faktörlerineba¤l olarak de¤ißmektedir. Ana ar yetißtiricili¤i ißletmenin gereksinmesinikarßlamak amacyla yapld¤ gibi ticari olarak da yaplabilmektedir. Bu nedenleana ar yetißtiricili¤i koloninin verimlili¤i açsndan son derece önemli bir üretimolmaktadr. Ana ar yetißtiricili¤i basit anlamda do¤al olarak yaplan o¤ul ve anayenileme yüksükleri ile yaplabilece¤i gibi Alley, Miller, Hopkins, Smith, Zmba veDoolittle yöntemleri ile de yaplmaktadr. Bunlardan en yaygn ve kullanßl olanDoolittle yöntemidir.

Bu yöntemde larva transferinin yaplaca¤ yer ile ana ar yüksüklerininhazrlanmas, aßlama ißleminin gerçekleßmesi ve kolonilerin düzenlenmesi önemtaßr. Aßlama her yerde yaplabilece¤i gibi, 30-35°C scaklk ve %60-65 nisbinemi olan özel bir odada yaplmas, larvalarn ve ar sütünün kurumasnönledi¤inden en uygun olandr.

Yapay ana ar yüksüklerinin yapmnda özel olarak hazrlanan tahtakalplar kullanlr. Bu kalplar 8 cm uzunlu¤unda, 10 mm çapnda ve uca do¤ruçap 6-8 mm olacak ßekilde yuvarlatlarak hazrlanr. Kalplar tek olarakkullanlaca¤ gibi bir çta üzerine 15 adetinin geçirilmesi ile hazrlanan tipleri debulunmaktadr. Hazrlanan bu tahta kalplar önce so¤uk suya daha sonra eritilmißbalmumuna, 8-10 mm derinli¤inde bir kaç kez daldrlarak ana ar yüksüklerielde edilir. Balmumundan hazrlanan 15 adet yapay yüksükler, taßyc çerçevelere

48

yerleßtirilerek aßlamaya hazr hale getirilir. Bir koloniye gücüne göre 15, 30, 45ve 90 adet yüksük içeren çtalar verilebilir (Þekil 24).

49

Þekil 24. Ana Ar Yetißtirmede Kullanlan Ekipmanlar ve Aßlama Çerçevesi

Aßlamay daha kolay ve emin bir ßekilde yapmak için hazrlanan bubalmumu yüksüklerine 1:1 orannda hazrlanan ar sütü-su karßmndan bir damladamlatlmaldr. Aßlama için 12-24 saatlik larvalarn bol oldu¤u bir petek damzlkkolonilerden seçilerek aßlama odasna alnr. Petek gözlerinden aßlama i¤nesi ilealnan larvalar yapay yüksüklere alnarak aßlama gerçekleßtirilir (Þekil 25).

50

Þekil 25. Aßlanacak Ar Larvalarnn Petek Üzerinde Görünümü ve Aßlamann Yaplmas.

Hazrlanmß olan aßlama çerçevesi anal veya anasz olarak "Bal + KapalYavru+Polen+Açk Yavru+Aßlama Çerçevesi+Açk Yavru+Polen+ KapalYavru+Bal" ßeklinde düzenlenen kolonilere verilir. Aßlamadan 10 gün sonrakapal ana ar yüksükleri alnr, çiftleßtirme kutusu veya rußetlere da¤tlr (Þekil26). Bir süre sonra ana ar gözlerinden döllenmemiß analar çkar. Ana arlar dahasonra çiftleßir, yumurtlamaya baßlar. Ana arlarn kovanda yumurta brakmadüzeni bir süre izlenir. Ticari anlamda ana ar üretimi söz konusu ise çiftleßen vedüzenli yumurta brakt¤ gözlenen ana arlar taßyc ana ar kafeslerine alnarakistenilen bölgelere yollanr.

51

Þekil 26. Kapatlmß Ana Ar Yüksüklerinin ve Çiftleßtirme Kovanlarnn Görünümü.

18. BBAL AARILARINDAN EELDE EEDLEN ÜÜRÜNLER

Arclkta temel ölçüt, ekonomik de¤eri olan ürünlerin elde edilmesidir. Arürünleri arasnda bal; beslenme, tüketim alßkanl¤ ve gda sektöründe kullanmaçsndan en önemli yeri almaktadr. Arlarn do¤adan toplayp kimyasal de¤ißimeu¤ratarak kovana getirdikleri bal, polen ve propolis ile arnn vücudundan özelbezler tarafndan salglanarak olußturdu¤u balmumu, ar sütü ve ar zehirininüretim tekniklerinin yaygnlaßtrlmas son derece önemlidir (Þekil 27).

52

Þekil 27. Ç. Ü. Ziraat Fakültesinde Üretilen Ar Ürünleri.

1188.. 11.. BBaall

Ar yetißtiricili¤inde bir üretim ylnda elde edilen bal miktar, koloniyönetiminin baßarsn belirleyen en önemli bir göstergedir. Bal verimi çevrekoßullar, koloni yönetimi ve arnn genetik özellikleri ile koloni populasyonbüyüklü¤üne ba¤l olarak de¤ißebilmektedir. Koloni populasyon büyüklü¤ü anaarnn yaßna, yumurtlama hzna ve ißçi arlarn yaßama gücüne ba¤ldr. Kolonipopulasyonu arttkça koloniden elde edilen bal verimi artmakta ve bu iki özellikarasnda do¤rusal ve yüksek bir ilißki bulunmaktadr. Bu sonuca ulaßlmasnda arkolonilerine uygulanan iyi bakm, besleme uygulamalarnn zamannda vetekni¤ine uygun yaplmas yannda bol nektar ve polen veren bitki kaynaklarnnsa¤lanmasda önem taßr.

Bal arlar binlerce çiçekten topladklar bal özünü vücudunda kendine özgümaddelerle karßtrp, fiziksel ve kimyasal de¤ißime u¤ratarak petek gözlerine balolarak depo ederler. Bu ißlemler sonucunda % 40-60 su içeren nektar baladönüßtürüldü¤ünde % 14-20 su içerir. Nektarda bulunan sakkaroz invertazenzimi aracl¤yla glikoz ve fruktoza dönüßtürülür. Bal stlmad¤ sürecediyaztas enziminin etkisi sürer.

Balda % 16-18 su, % 35-40 fruktoz, % 30-35 glikoz, % 7-10 maltoz,% 1-2 sakkoroz, % 0.04 nitrojen ve % 0.2 kül bulunmaktadr. Baln pH's 3.5-4.5 arasndadr. Balda K, S, Cl, Ca, P, Mg, SiO, Cu, I, Fe ve Zn mineralleri ile B,C, E ve K vitaminleri, enzimler, aminoasitler, hormonlar, bakterisit vebakteriostatik maddeler bulunmaktadr. Bu içerikleri ile bal, mikrop öldürücü veantibakteriyel etkiye sahiptir.

Baln rengi nektar salglayan bitkinin tür ve çeßidine göre açk sardankahverengine kadar de¤ißiklik gösterir. Koyu renkli ballar mineral madde vearoma yönünden zengindir. Üretilen bal süzme, petekli, seksiyon ve krem balßeklinde pazara sunulur.

Baln ßekerlenmesi fiziksel yaps ile ilgilidir. çerisinde bulunan fruktoz veglikoz oranna ba¤ldr. E¤er bitkide glikoz miktar fruktoz miktarndan fazla isebalda ßekerlenme daha çabuk olmaktadr. Balda bozulma ve ekßime olayolgunlaßmadan hasat edilmiß bal içerisinde bulunan bakteri ve mayalarn faaliyetisonucu olußur. Bu nedenle bal olgunlaßmadan ve srlanmadan hasatedilmemelidir. Þekerlenen ballar daha çabuk bozulur. Baln kalitesine nem oran,hasat srasnda uygulanan ißlemler, stma ve depolama ile saklama koßullar etki

53

eder. Balda ßekerlenme 5-7 °Cde baßlamakta 14 °Cde en üst düzeyegelmektedir. Depolama için 11 °C ve daha aßa¤ scaklklar uygundur. Balnsüzülmesi, dinlendirilmesi ve stlmas ßekerlenmeyi önleyen uygulamalardr.Baln aßr stlmas; rengini ve tadn bozmakta, enzim kaybna yol açmakta veßekerlerin parçalanmas ile zararl bileßikler (HMF) ortaya çkararak besinde¤erini yok etmektedir. Ülkemizde TS 3036 bal satandardna göre, ballarn 45°Cden yüksek scaklk de¤erlerinde stlmas yasaklanmßtr.

Bal vücut tarafndan çabuk ve kolay özümlenir. Baln besleyici de¤eriyannda kan ßekerini yükseltici, fiziksel ve zihinsel yor¤unlu¤u giderici, enerjiverici, canllk kazandrc, cilde olumlu etkileri yannda baz yaralarniyileßtirilmesi, astm, mide, dolaßm, solunum, hazm bozukluklarnda, kanser,tansiyon, damar rahatszlklarn giderici yarar bulunmaktadr.

1188.. 22.. BBaallmmuummuu

Balmumunun ana maddesi bal olup 12-18 günlük ißçi arlarn karnhalkalarnn alt yüzündeki balmumu salg bezleri tarafndan salglanan maddedir.Saf balmumu yeni salgland¤nda beyaz renkli, ince saydam görünüßtedir. Dahasonra polenden geçen ve ya¤da çözünen karotenoid pigmentleri nedeniyle rengisarya dönüßür ve katlaßr. Kendine özgü bir kokusu vardr. Balmumu % 14hidrokarbonlar, % 35 monoesterler, % 14 diesterler, % 3 triesterler, % 12hidroksi mono ve poliesterler, % 1 asit esterler, % 2 poliesterler, % 12 serbestasitler, % 1 serbest alkoller ve % 6 di¤er maddeleri içermektedir. Balmumununerime noktas 65 0C, yo¤unlu¤u 0.963 g/cm3 tür. Balmumu suda erimemesinekarß eter, kloroform ve uçucu ya¤larda erir. Balmumu temel petek, mum veçadr yapmnda, tp, ilaç, kozmetik alanlarnda, diß hekimli¤inde kalphazrlamada ve marangozlukta kullanlmaktadr.

1188.. 33.. PPoolleenn

Arlarn polen toplama etkinli¤i çiçeklerin açt¤ ve hava scakl¤nn 10°C'nin üzerinde oldu¤u ilkbahar mevsiminde baßlar. Polen 21 günlük ißçi arlartarafndan koloninin protein gereksinimini sa¤lamak amacyla bilinçli olaraktoplanmaktadr. Bitkinin çiçeklerine nektar almak için giden arlar, vücutlarnabulaßan bu polenleri düzenli hareketlerle bir araya getirir, arka bacaklarndabulunan polen sepetçi¤ine biriktirirerek kovana taßrlar.

54

Polenin rengi ve ßekli her bitki türüne göre de¤ißmektedir. Genelde sarrenkte olmasna karßn krmz, mor, pembe, eflatun, yeßil, siyah gibi çok de¤ißikrenkte polene rastlamak mümkündür (Þekil 28).

Polenin kimyasal yaps bitki türleri arasnda çok önemli farkllkgöstermekle birlikte polen % 21 ham protein, % 32 karbonhidrat, % 5 ya¤, %3 kül ve % 11 su ve % 28 di¤er maddelerden olußmaktadr. Ayrca polende K,Na, Ca, Mg, S, A1, B, C1 Cu, I, Fe, Mn, Ni, Si, Ti, Zn mineralleri ile yo¤un olarakC, E, A, B vitaminler ve enzimler bulunur.

Polen üretiminde kullanlnacak koloniler, ar hastalklar açsndan temizolmal, gerekli önlem ve kontrol yaplmaldr. Polen yo¤un zirai ilaçlama yaplanalanlardan toplanmamaldr.

Arlar tarafndan kovana getirilen polenlerin toplanabilmesi için çok de¤ißikyapda polen tuzak modelleri gelißtirilmißtir. Genellikle farkl polen tuzaktiplerinin çalßma prensipleri ayn olup yaps zgara levha ve çekmeceksmlarndan olußmaktadr. Kovann uçuß deli¤ine monte edilebilen; arlarniçinden geçti¤i yuvarlak veya yldz ßeklinde delikli zgara sistemli pastoraltuzaklar polen toplamada en uygun ve pratik olanlardr. Kovana polen yükü ile

55

Þekil 28. Çeßitli Bitki Türlerinden Toplanan Farkl Renkte Polenler.

dönen arlarn arka bacaklar bu zgara levhaya taklmakta ve polen yükleriçekmeceye dökülmektedir. Polen tuzaklarnn kovan gövdesi altna yerleßtirilentipleri de bulunmaktadr.

Bitki polen kayna¤nn yeterli oldu¤u dönemlerde bir koloniden günde250-1 000 g, 2-3 aylk polen akm döneminde ortalama 8-10 kg, yl boyuncayaklaßk 35 kg polen toplanabilmektedir. Nektar akmnn yo¤un oldu¤u günlerdearlarn çalßmasn engellememek için tuzak kullanlmamaldr. Sürekli tuzakkullanm yavru gelißimini azaltr, koloni gelißimini engeller. Kolonilerden belirlibir süre polen alndktan sonra 1-3 hafta polen toplamaya ara verilmelidir.

Herhangi bir ißlem yaplmayan taze polen oda scakl¤nda birkaç gün,so¤uk hava deposunda 1 yl süre ile depolanabilir. Taze veya kurutularak pazarasunulan polenler önce 24-48 saat derin dondurucuda tutulmal, içinde bulunanpolene zarar verebilecek böcek ve akarlara ait yumurta ve larvalar yokedilmelidir.

Genelde polen depolanmadan önce nem oran % 5 ile % 10 düzeyindeolacak ßekilde kurutulmaldr. Bu nem düzeyinde olan polenler 45 °C den dahadüßük scaklklarda do¤rudan güneß ß¤ almayan yerlerde, koyu renkli camßißelerde bir kaç ay süreyle saklanabilmektedir. Ayn nem orannda kurutulanpolenler 5 °C de buzdolabnda en az 1 yl süre ile; -15 °C de ise uzun yllar besinde¤erini kaybetmeden depolanabilmektedir. Güneß ßnlar ve ultraviyole ßnlarpolen üzerinde olumsuz etkiler yapmaktadr (Þekil 29).

Kurutulan polenler içerisindeki yabanc maddelerden temizlenmesi içinelekten geçirilmelidir. Ayrca havalandrma sistemi çalßan bir elektrikli frnda30-35�C de 5-6 saat tutularak kurutma yaplabilmektedir. Bu ßekilde kurutulanpolenler hava geçirmeyen cam veya metal kaplar içinde 1-2°C' de ve % 25oransal nemde saklanmaktadr. stenilen ßekilde kurutulan polen taneleriparmaklar arasna alnd¤nda krlarak küçük parçalara ayrlmamal, skßtrld¤zaman da birbirine yapßmamaldr. Hava etkisiyle kurutulan polen iki yldansonra besleyici de¤erini önemli ölçüde kaybetmektedir.

Polen, sindirimi kolaylaßtrc, hücre yenileyici, canllk verici, ißtah artrc,hemoglobini yükseltici, seksüel aktivite artß yannda so¤uk algnl¤, ksrlk vekanszlk tedavilerinde, kanser, sinirsel ve ülser rahatszlklarnda yaygn olarakkullanlmaktadr.

56

57

Þekil 29. Poleni Kurutma Teknikleri.

1188.. 44.. AArr SSüüttüü

Ar ürünleri arasnda besin maddelerince en zengini olan ar sütü, 5-15günlük yaßtaki ißçi arlarn yavru gda salg bezlerinden salglanan ve ana ar ilegenç larvalarn beslenmesinde kullandklar bir gda maddesidir. Beyaz-kremrenkte, pelte kvamnda, kendine özgü kokusu ve ekßi-ac bir tad bulunmaktadr.

Ar sütü kimyasal olarak çok karmaßk bir yapya sahiptir. Ar sütününyapsnda % 66 su, %12.34 protein, % 5.46 ya¤, % 12.49 ßeker, % 0.82mineraller, % 2.84 bilinmeyen maddeler bulunmaktadr. Ayrca B, C ve Dvitaminleri yönünden zengindir.

Ar sütü 30-35 yldan bu yana insanlar tarafndan çeßitli hastalklarntedavisinde, vücudun sa¤lkl tutulmasnda hücre yenileme özelli¤i nedeniylekullanlmaktadr. Son yllarda ar sütünün apiterapi alannda kullanm daüretimini cazip duruma getirmißtir. Saf ar sütü üretiminin muhafazas zor, sonderece teknik ißgücünü gerektirmektedir.

Ar sütü üretiminin temeli, ana ar yetißtiricili¤inin belli bir safhadadurdurulup larvalarn gelißmeleri için depolanan ar sütünün, larvalar imhaedilerek toplanmas üzerine kurulmußtur. Ana ar yetißtiricili¤inde oldu¤u gibiyapay ana ar gözüne larva transferi yapldktan 3 gün sonra aßlama yaplmßyapay ana ar yüksüklerini içeren çerçeveler kovandan çkarlr. Yüksükleriçerisindeki larvalar bir pens yardmyla atlr. Daha sonra gözlerin tabanndabulunan ar sütü plastik veya tahta bir kaßkla alnarak toplanr, süzülür ve ßkalmayacak ßekilde ßißelere depolanr (Þekil 30).

Ar sütü üretim miktar pek çok iç ve dß etkene ba¤l olarak önemli orandade¤ißmektedir. Her bir yüksükten yetißtirme ve besleme yöntemine ba¤l olarak213-328 mg, bir koloniden ise bir transfer döneminde 6.5-10.5 g arasnda arsütü elde edilebilmektedir.

Ar sütü kozmetikte, fiziksel performansn uyarlmasnda, ö¤renmekapasitesi ve kendine güvenin sa¤lanmasnda, cinsel sorunlarda, kanszlk,kolesterol, viral enfeksiyonlara karß direncin artrlmasnda, kanser, yüksek vedüßük kan basnc damar sertli¤i, kronik ve tekrarlayan hastalklarn tedavisindekullanlmaktadr.

58

59

Þekil 30. Ar Sütü Üretim Tekni¤i.

1188.. 55.. AArr ZZeehhiirrii

Zehir üretimi ißçi arlarn yaßna ba¤l olarak de¤ißir. Arlarn zehir üretimmiktar 15. gün yaßndan baßlayarak artar, ißçi arnn kovan savunmas vetarlaclk görevlerine baßlad¤ dönemde en üst noktaya erißir. Ar yaßlandkçazehir miktar azalmaktadr.

Bal ars zehiri açk renkte, kokusuz, suya benzer sv bir maddedir.Tadacdr. çinde bulunan alarm feromonlar nedeniyle aromatik özellik taßmaktadr.Berrak asitik yapda olan ar zehiri, oda scakl¤nda a¤rl¤nn % 30-40 'nkuruyarak kaybeder ve rengi açk sarya dönüßür. Ar zehirinde allerjikreaksiyonlara neden olan proteinler ve enzimler bulunmaktadr. Zehirin % 88'isudan olußmakta, glikoz, fruktoz ve fosfolipid yaplar; çeßitli enzim, peptidler veaminleri içeren en az 18 farmakolojik aktif bileßen bulunmaktadr.

Ar zehiri üretiminde, elektrik ßoku uygulamalar ile arlar uyaran çeßitlituzaklar gelißtirilmißtir. Bu tuzaklar tahtadan yaplan ve tellerle destekli birçerçeve ile özel olarak yaplan toplama tablasndan olußmaktadr. Bu tuzaklarkovan girißindeki taban dip tahtas ile kuluçkalk arasna veya kovan üst kapa¤ile ballk arasna yerleßtirilmektedir. Elektrik ßoku uyguland¤nda arlaryürüdükleri zemine i¤nelerini brakrlar. Baz tuzak çeßitlerinde ise zehirinalnaca¤ zemin cam plaka veya 0.13 mm inceli¤inde naylon, silikon lastik veyaemici doku ile kaplanabilmektedir. Ar tarafndan braklan zehir cam plakaüzerinde hzla kurumakta, bçak veya jilet ile kaznarak çkartlmaktadr. Camdantoplanan ar zehirinin saklanmas, taßnmas ve ißlenmesi daha kolaydr. Arzehirinin kuru olarak elde edilmesi srasnda yüksek konsantrasonlu zehirinsolunmasndan veya de¤mesinden korunmak için koruyucu eldivenler vegözlükler kullanlmaldr.

Ar zehiri romatizma rahatszlklar baßta olmak üzere kanserin baztiplerinde, adele a¤rlarnda, eklem ve sinirsel iltihaplarda, bo¤az a¤rs, migren,astm, kolesterolün düßürülmesinde, genel ba¤ßklk uyarc, adet öncesisendromunda kullanlmaktadr.

60

1188.. 66.. PPrrooppoolliiss

ßçi arlarn bitkilerin filiz