aavv - relatos del pueblo sikuani

Upload: olgalin

Post on 01-Mar-2016

291 views

Category:

Documents


6 download

DESCRIPTION

Recopilación de cuentos del pueblo sikuani, pueblo indígena que habita las llanuras del Orinoco, Colombia; literatura étnica.

TRANSCRIPT

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    1/66

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    2/66

    1

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    3/66

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    4/66

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    5/66

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    6/66

    5

    Sikuanipe-liwaisianRelatos de latradicin sikuaniINSTITUCIN EDUCATIVA INDGENA UNUMA,RESGUARDOS AWARIBA Y DOMOPLANASMETA

    PROYECTO EDUCATIVO COMUNITARIO WAJANACUAWAJAEWETSILIWAISIEDUCACIN PARA LA PERVIVENCIAY LA DEFENSA DEL TERRITORIO

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    7/66

    6 Presentacin 8

    Introduccin 11Los sikuanis 13

    Kusubawa liwaisiLa historia de Kusubawa 15

    Kutsikutsi ofaeb peliwasiMico y Lapa encuentranel rbol de los alimentos 19

    Kaliawirinae penikatsi liwaisiLos animales derriban

    el rbol Kaliawirinae 24Kuwei pijawaLa mujer de Kuwei 29

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    8/66

    7KuamaisiCreacin de los peces 35

    Lekonaiwa liwaisiLa historia de Lekonaiwa 39

    BakatsolobaLa joven sirena 43

    Makokon peliwasiEl hombre pjaro 47

    Sikiriri peliwaisiSikirriri el hambriento 55

    IsimaliEl gran Isimali 59

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    9/66

    8 Presentacin ...no usar la lengua del nio indgena en el aulade clase y desconocer su cultura dentro de laenseanza implica ignorar y rechazar la basefundamental para el desarrollo de sus capacidades, y para que l mismo se sienta valorado y respetadocomo ser humano.

    AMOTENODVO ANDE REKOTEE

    Una nacin diversa es una verdadera expedicinhacia el conocimiento. En Colombia se hablan68 lenguas nativas: 65 pertenecen a comunidadesindgenas, dos son lenguas criollas el creole

    del pueblo raizal de San Andrs y Providenciay el palenquero de San Basilio de Palenquey una, el roman, del pueblo gitano o Rrom.

    Cada lengua es una cosmovisin que llena desentido el territorio, la memoria y la identidadcultural de estos pueblos. Gracias al trabajopedaggico de las comunidades participantes delproyecto Territorios Narrados del Plan Nacionalde Lectura y Escritura Leer es mi Cuento, delMinisterio de Educacin Nacional, hoy las escuelascolombianas tienen la oportunidad de acercarsean ms a esta riqueza. As, estudiantes y docentesde todo el pas podrn conocer, reconocer y valoraresta inconmensurable diversidad, aproximarse

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    10/66

    9

    a la palabra viva de nuestros pueblos originarios,a sus mitos, leyendas, consejos, juegos y relatosque dan cuenta de su historia.

    El PNLE ha puesto en marcha esta iniciativa quepromueve la implementacin y fortalecimientode proyectos de oralidad, lectura y escritura en

    el marco de los sistemas etnoeducativos propios,comunitarios e interculturales. Como resultado deprocesos pedaggicos comunitarios acompaadospor el MEN, se logr producir en esta segunda fase11 nuevos materiales escritos en lenguas nativasde los pueblos ember cham, b ra kato, kofn,nasa, raizal, sikuani y wounaan, con su respectivatraduccin al castellano.

    Leer y escribir en la escuela tambin nos debepermitir educar en la diversidad, mejorarla convivencia y favorecer la inclusin y laparticipacin de todos los colombianos. Una vapara ello es hacer que los nios, nias y jvenesen las escuelas del pas conozcan y valorenpositivamente las diferencias culturales; por lo

    cual este proyecto da espacio a la diversidad ypromueve la produccion textual recuperando lavoz y las tradiciones propias de las comunidades.

    Con esta coleccin que entregamos al pas,los docentes, estudiantes y las autoridadesde los grupos tnicos, as como el Ministerio,

    contribuyen a impulsar lo consagrado por laLey 1381 de 2010, ley de lenguas nativas, que en suartculo 17 indica la obligatoriedad de impulsarla produccin de materiales de lectura en lenguasoriginarias, realizados por las propios pueblosinteresados en ello.

    Los invitamos a compartir la palabra, lamemoria y la identidad de estos pueblos ycomunidades que encontraron en la lecturade sus territorios una posibilidad de narrar suexistencia y, al llevarlas a lo escrito, nos convocana un dilogo de saberes esencial para lograr elpropsito de construir una Colombia en paz,equitativa y educada.

    Luis E. Garca de BrigardViceministro de Educacin Preescolar,Bsica y Media

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    11/66

    10

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    12/66

    11IntroduccinEn el ejercicio auspiciado por el Ministerio deEducacin Nacional sobre el rescate de relatosindgenas hemos conrmado que la oralidad esuna riqueza que se extingue aceleradamentepor procesos de transculturizacin histricos,en los cuales las creencias, tradiciones,costumbres y leyendas mutan de maneracompleja y despiadada de lo sacro a lo profano,de lo armonioso a lo descontextualizado, de lonatural a lo articial y de lo legendario y ancestrala lo extico e impropio.

    De extraordinaria importancia es entoncesrecopilar el acervo cultural indgena y, en elcaso de su tradicin oral, mucho ms queoportuno trabajar en su preservacin mediantela escritura, de manera que sea posible garantizarsu difusin y se propicie la lectura y la escrituraen lengua propia.

    Adems de propender por el rescate, laconservacin y el fortalecimiento de la cultura, apartir de prcticas respetuosas y la consciente

    participacin de las comunidades en este casocon el invaluable aporte de los docentes bilingesapoyados en los ancianos, mdicos tradicionales

    y sabedores, se han registrado en la lenguasikuani, y su correspondiente traduccin alespaol, algunos relatos que fundamentan unconjunto de elementos y principios, costumbresy tradiciones, que compendian un sistemacosmognico altamente complejo relacionadocon sus deidades y su espiritualidad, sus ritos,pensamiento, naturaleza, territorio, ley de origeny normas de comportamiento personal y social,lo cual se expresa en su mitologa, presente enla memoria colectiva que ha permanecido vivagracias a la oralidad.

    Participaron en esta recopilacin de textos losdocentes de la comunidad sikuani del Meta:Julio Csar Chamaravi (rector), Julio CsarOrjuela Guzmn (socilogo), Luis Enrique Flores,Rubn Daro Len, Juan de Jess Rincn, JuanNstor Rincn, Luis Alberto Flores, Ancisar LenLara, Ricardo Moreno Gaitn, Alejandro Gaitn,Luis Carlos Flores, Argemiro Gaitn, MiltonAlberto Guzmn (compilador), John Fray FloresCorts (ilustrador) y Jorge Enrique Flores Corts(traductor).

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    13/66

    12

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    14/66

    13Los sikuaniEl pueblo indgena sikuani se ubica entre losllanos colombianos y las sabanas venezolanas.En Colombia, la familia sikuani habita losdepartamentos de Meta, Vichada, Arauca,Casanare, Guaina y Guaviare, con unapoblacin aproximada de 23000 habitantes.La lengua sikuani forma parte de la familialingstica Guahibo.

    Histricamente, los sikuani resistieron alos intentos reduccionistas por parte de losmisioneros, los conquistadores y las incursionesde grupos indgenas caribes. Se vieron duramenteafectados por las que llamaban guahibadas ocacera de indgenas, incentivadas en la dcadade los sesenta del siglo pasado por los primerosfundadores de hatos ganaderos y autoridades enel sector de Planas, municipio de Puerto Gaitn,para aniquilarlos y despojarlos de sus tierras.

    Actualmente los sikuani ocupan sesenta y dosterritorios propios denominados resguardos,en los cuales desarrollan actividades ancestrales

    consistentes en siembra y cuidado delconuco , elaboracin de alimentos a base de yuca brava,como elcasabe , elmaoco y layucuta ; tambin

    se dedican a la caza con arco y echa y a lafabricacin de artesanas tejidas en diferentestipos de bras naturales.

    Los sikuani conservan diversas tradicionesculturales y dentro de la comunidad los rezosy los sueos son elementos imprescindibles

    de su cotidianidad, pues a travs de ellos,mdicos tradicionales y ancianos fortalecentodo su sistema de creencias. Algunas de estasmanifestaciones se llevan a cabo con cantos,danzas y rituales, como el rezo del pescado, el ritualde itomo, la danza de cacho de venado y katsipitsipiy jalekuma, dos tipos de danzas tradicionales.

    En la cosmovisin sikuani destaca el mito delrbol kaliawirinae, del cual brota la vida; de lemanan no solo todas las plantas comestiblesy cultivables, sino tambin la solidaridad de lacomunidad y el trabajo en equipo.

    De acuerdo con la mitologa sikuani, los sereshumanos fueron inicialmente animales conpensamiento racional, muchos de los cuales sonel origen de los diferentes grupos sikuani.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    15/66

    14

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    16/66

    15

    Kusubawa pina perujuwayo, ponaponakaewa petusatota, xaeyabiaba pinanaejawatabunepeton, kaponabiaba pina pijaboyabelia, iribabiaba, bajaraxua kujinae pinaxaeyabiaba.

    Ira pina, bajara pamatakabi, apopenarubi-ira,naekuipina aponawitsi, pexaejawa pinaajibiwajto.

    Itsamatakabijawa pina kaxitaraba naejawatabunepeto, be petobto tabunepeto pina,boyabelia pina kanawiata, kanalitota pina buata,mata akatabuata xanewaetsia.

    Bajarapatobto pina jemata naitjotjiananuka,pematabta, bejiwiyo pina jpa.

    Nexata pina bajara pajiwitonyo witsabaponabajara pakanalitota, bajara pa kusubawa petaetabajaraxua ewetaxanewaetsia bajara ponyo.

    Pakujinae pina Kusubawa matawaebiababajara panakueto pina petomenetonwekuapitsapabiabatsi, pina bajara paperujuwayo

    setabiaba pexaenexa.

    Kusubawa liwaisiBajarapakuenia pina bajayajebi nabane ponapona,pakujinae baja ayain bajara papenakueto, pinapexanan. Bajara pon pina tsitabijiobitsiperujuwayo pija akue pejanipae yabera tsabiabi.

    Jemata pina itsamatakabi bajara pon, jamatabpona pija akuewekua. Wekuaponaenejewas pina jumaitsi pija akuejawabelia.

    -Itsapeneta raja, jumetaename ayaiyamaj, xanraja tsane, patajopaenaj rabaja taponaejawabelia.

    Nexata pina bajara pakusubawa bijiobitsaxuabi,itsiata pina yaptane xua pemomo toxanepanatsi.

    Pakujinae pina baja patajopa bajara papewjatobelia pona, ayai pina yamax, jbabepeneta

    pina nakua.Bajarapapewjato pina naexana,ayainaejawaxanetota, bajaraponaeta pinadaxitakuene naxae kuene yanuka, bajarapakueneta peto ajibi yaniwatsi jiwi sikuaniwipexae kuene. Bajara ponae pina kaliawirinae.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    17/66

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    18/66

    17La historia

    de KusubawaKusubawa era una anciana que viva en unlugar solitario y se alimentaba de races, lascuales llevaba a su casa, las rayaba y haca suspreparaciones.

    La tierra era poco frtil y no existan frutos

    para comer, la alimentacin era muy escasa.Un da encontr una raz que tena forma dehuevo, la llev a casa y la guard en una tinajaque tap con mucho cuidado.

    El huevo se trasform en almidn y fue tomandola forma de un humano. En la tinaja comenz acrecer un nio, y cuando la anciana observ lo quesuceda, tom al nio y empez a cuidarlo.

    Cada vez que baaba al nio, de l se desprendaun almidn que Kusubawa recoga y cocinabapara utilizarlo como alimento; as sucedi durantemucho tiempo hasta que el nio creci y seconvirti en un hombre muy apuesto. l era testigode cmo sufra su abuela para encontrar alimento.

    Un da el joven decidi marcharse y caminarhasta los connes de la tierra, pero antes de salirle dijo a su abuela que parta para cumplir con sumisin. Kusubawa se sinti muy triste, peroentendi que ese era el destino de su nieto. Este leindic que cuando escuchara un gran estruendosignicara que ya habra encontrado el lugaradonde iba.

    Y en efecto, una vez el joven lleg a su destino,un gran estruendo estremeci la tierra. Con eltiempo el joven se trasform en un frondosoe imponente rbol del cual brotaron alimentosde toda clase, para que as nunca ms le faltara

    el alimento a la familia sikuani.Tambin la tierra fue poblada por muchos rboleshijos de Kaliawirinae, que se expandieron yformaron la selva.

    Como la anciana quera seguir cuidando a su nieto,decidi marcharse de su territorio caminando porla parte de arriba, cambi sus pensamientos, seelev y se convirti en Luna. Desde all acompaaa su nieto alumbrndolo con su luz.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    19/66

    18

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    20/66

    19Kutsikutsi ofaeb peliwasiBayatami pina pakujinae ajibi naxaekuene, bajarapakujinae pina apo jiwi, saya pina dajuwi bitsato,xaeyabiaba pina saya naebaxuton,naetuwisiton, yajawa naejawa tabunepeton.Papab pina kaemerawi kanakujitsiapitsapabiaba pejaitsin pexaejawa, itsiata pinaapokaxitarababiabi; ofaeb pina yajawa pikaninajaitabiaba. Itsiata pina kutsikutsi apo

    jamatabbjai, barya pina sayatsaponaponabiabi. Bajayakunua pina jemata na-upikatsapaba pexaniatuxujawata, tsita aitjotjiatsipina pija monae, nexata pina tsitorobatsi ofaebpeya enebinexa xua kuene nakuenebabiabamerawi, belia ponabiaba yajawa xua xaeyabiaba.Pakujinae pina atjbyo jirejirewanajetaruka,ofaeb naburusibinejewa yapna-ekapona ira.Nexata pina kutsikutsi tane peya-enebijawatsi,nexata yanijioba.

    Ipatsa pija nebarapona?

    Xan raja iratatsika nukaj-jai pinaakueofaebwayo.

    Kutsikutsi pina pona, naitaxutjojemataofaebwayo.

    Pakujinae pina patajopalia pepamenemanuamene jawalia, kutsikutsi ponanbojawalia ayaikuenia apa axayopbitsaton.

    Akue ofaeb pina irata nabarya petaeta bajaraponae pekui. Nakaxitajaraba pina daxitakuenekui irata. Ofaeb wayo pina nataerutsia dunusitoperukaejawa bajara ponaeta itsiata pinapakujinae kutsikutsi taetaba waetabaruata,tsikobe jopaikatsi pina akue oafaeb pebosotota

    jopa, boso ukutarabatsi, bajara xuajitsi ofaebaboso jibi. Ofaeb wayo kanajetabijirawapijamonae jawabelia bajara padunusito. Tsamaniliwinaibeje bitso jamatab baryabeje ofaebwapeliwaisita kaliawirinae liwaisita. Kutsikutsinexata bitso jamatabbjai ofaeb peya-enebixaetsi. Nexata ofaeb pabosotanetsi xaetsinatsi anaepana, nabiabeje kutsikutsi beje, ofaebnexata penabeta isoto tabukeretota xumatatajuitaba, bajara xuajitsia raja kutsikutsi axumatayaitsekae.

    Itsamatakabi jawabelia, tsamani, liwinai, ofaeb,papab, tsamuli, newtj, koa, tson, anapato,daxita bitsato yapnapona kutsikutsi ofaebbeje manuamene itsapanabelia, itsajotalia daxitakuene naxaekuene peyanukaenae jawabelia.

    Manuamene itsapanabelia penikabinexa, itsanxipina jua, pb pina nikaba nbojawaliakutsikutsi yajawa, tsamani, liwinai itsamonaeyajawa nakueneba jeraxi. Pakujinae pina bajabajara ponae pebxpanabelia pata pexania tuxu

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    21/66

    20pina saya, daxita kuene kui pina tane; bajara ponae pina xainadunusi, balatuna, xurai, newaj, jetsa, nonaji saya pina daxitakuene naxae. Daxita pina bajara jota nabane, tsiw barya,kamajita bajara jota.Tsamani liwinai beje peyaptaenbeje kaetuata daxita kuenenaxae, jebapona itsajawa mtjtabeje pexainanexa naxaekuene, petowerewerekaeyaniwatsi. Daxita bitsato pinakanawiaba daxita kuene naxae, pekui bajara ponae.

    Tsamani liwinaibeje najamatabjaitabeje pakuenia xainaejitsianaxae kuene, nexata pina penajamatabjaitsikujinaebeje jaitapakuenia nikataxuabajitsia pekui kaponaenexa itsatomaranjawabelia.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    22/66

    21Mico y Lapa encuentran

    el rbol de los alimentosEn aquel tiempo no haba alimento en la tierra.Los humanos, que en esa poca eran animales, sealimentaban de cscara de palo podrido y hojas,una que otra larvita, y tambin races. AbueloMico sala de noche a buscar comida pero nuncaencontraba nada; la lapa haca lo mismo, pero elabuelo estaba contento y no se quejaba de hambre.Una maana regres con su hocico untado de algoque ola muy rico, lo que llam la atencin de lafamilia y le pusieron a Abuelita Lapa para que losiguiera y saber qu haca en la noche, a dnde ibay qu coma. Mientras l saltaba por los rboles,Lapa, muy calladita, lo segua por la tierra. Muyadelante Abuelo Mico se dio cuenta de que loseguan eso pens, y pregunt:

    Quin est por ah persiguindome?

    Yo estoy aqu abajo le contest Lapa,buscando alimento, pero como que usted mesigue para quitarme mis larvitas.

    Mico sigui su camino saltando por los bejucosy no le puso ms cuidado a Lapa.

    Cuando llegaron al gran ro, Mico pas por unbejuco lleno debachacos y Abuela Lapa lo hizonadando. Mico encontr al gran rbol deKaliawirinae y empez a comer frutas dulces.Abuela Lapa estaba contenta con toda la comidade ese rbol; en el suelo hall un tendido de frutas,unas buenas y otras ya podridas. Lapa mir unagran pia que colgaba del rbol Kaliawirinae yquizo cogerla pero Mico, al darse cuenta de queLapa la miraba, la agarr primero, solt la pia ycay encima de la cola de la abuela Lapa. Por esola lapa no tiene cola. Ella corri con la pia hastallegar a donde estaba la familia. Tsamani yLiwinae, animales que tenan conocimientossuperiores, se pusieron muy contentos con todo loque les cont la Abuela Lapa que haba visto en elgran rbol. Abuelo Mico se puso furioso con Lapapor haberlo seguido, pero como ella haba perdidosu cola le reclam a Mico y en la pelea le quem elrostro a Mono con un tizn prendido. Por eso lacara de los miquitos es arrugada, por el quemn

    que le peg Abuela Lapa a Mico.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    23/66

    22 Al da siguiente, Tsamani, Liwinai, Lapa, Micoy toda la familia, entre ellos tigre, oso palmero,tigrillos,cajuches , oso hormiguero,machacos ,patos, y todos los animales salieron guiados porMico y Lapa para el otro lado del gran ro dondequedaba el rbol de los alimentos. Para pasarel gran ro los animales de agua nadaron, losmachacos pasaron por un bejuco, lo mismoque Mico. Tsamani, Liwinai y los demsconstruyeron balsas que luego convirtieron en

    canoas. Cuando llegaron al rbol sintieron unolor delicioso y vieron frutas de muchos colores,tamaos y sabores; del rbol colgaban pias,bananos, maraones, caimitos , yuca, pltano,maz, aj, mejor dicho, todos los alimentos que seden. Los animales nunca haban visto ni comido

    esos alimentos y as la pasaron todo el day la noche, comiendo y saboreando, muy felices.

    Tsamani y su hermano Liwinai, como eran lossabedores del grupo, recolectaron semillas detodos los alimentos que el rbol ofreca y lasempacaron en canastos de cumare y tambinenterraron una parte de las semillas paraasegurar el alimento de su familia. Todos losanimales salieron cargados para su territorio,llevando semillas y frutos.

    Tsamani y su hermano hablaron para buscar laforma de multiplicar el rbol de la vida en otrolugar cerca a su territorio y despus de muchopensar decidieron buscar herramientas de metal,unas hachas grandes para derribarlo y llevarloa muchos lugares.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    24/66

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    25/66

    24 Kaliawirinae

    penikatsi liwaisiBajayatami pamonae jinawanapa nakuata apopetpaewi pina, be dajubi monae, itsiata baitsi

    jiwi jamatabjpa.

    Pakujinae pina baja Kaliawirinae kaxitaraba,nakaetuata penajamatabjainaenexa pakuenia

    pexaekuene kaetuatajitsia xanewaetsiakuene-peubinexa bajaraxua.

    Nexata pina daxita najamatabjpa penikataxuabijawa, jaita pina xuata nikatajitsia,Palomeko pina tsimax pona. Tsipaji pinaPalomeko yakotaponapona pekanakuenebijawan. Bajayajebi petsimaj ponaekujinaepekuikuijaikujinae belia pina toyakabatsipekanakuenebijawan, bajarajotakujinae pinaxaina pekanakuenebijawan penikatsinexa.

    Daxita kuene dajubinxi pina nakobenanakueneba penikatsita. Itsiata pina saya ikatsiadaxita nae yaniananukabiaba.

    Merawi pina xuabanutabiaba, itsiata daxitanaeyaniananukabiaba.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    26/66

    25

    Nexata pina tsamani najamatabxaina, pbxipina junata peyawenonaenexatsi, pejotsinexa tajKaliawirinae bakoton.petsobia pb yajawapetsaebia pb.

    Nexata pb pina jota, taj penetejeba, jota pina

    daxita matakabian merawi yajawa.Pakujinae pina baja tsikiri jumapayo tosajinatsi,nikataxuaba itsiata pina apojopae naejawa, tsipajipina anija nbobeje nakaktanukaatjbabetsia, taluma nbo yajawa yononubota nakaktanuka.

    Tsamani pina ikatsia najamatabxaina, nexata

    pina junata baratsuito peupisojain pe-epajorotsinexa nbobeje, pexuabinexatsia,itsiata pina apo kapanepae itajutokaranatatsipina penani bajara pa nbobeje.

    Tsamani pina junata materi, pe-ukubaxaenexabajara pa nbobeje. Materi pebito pinaukubaraba atjbyo, materi pesorowatobebitsikayo.

    Pakujinaepina baja ukutaxuababeje, materipesorowato naejawata jopaika, pina materipebito naxuaba itaboxo jawabetsia, nbota.

    Pakujinae pina baja naejawa jopa daxitadajubinxi jiwita naejana yajawa pina bajapetpaejawa topatajopatsi.

    Naejawa petuwisiton pina ibotonta naitjotjianaxuan pb taj peneta.

    Daxita jiwi pina kaetuata baja kaliawirinae pekui,uba pina, bajara jotakujinae pe-ubikuene pitsapa.

    Bajarajota kujinae pina sikuaniwi anijakuenebejekanakueneba, topitsapatsi anija kuenepaliwaisibeje pewakenaekuene yajawaunuma kuene.

    Pakujinaepina baja jiwita naexana,penakuenebiwi, penikatsiwi bajara ponae,natsaneka, kanatsana peliwaisian. Bajarajotakujinae pina pemomowikuene naexana, jaitasajinaya pija iraji pejinawanapaenexa.

    Bajara xuajitsia sikuani momowita natsana,new tj momowi, maja momowi, bn momowi,baxu momowi, busu momowi, metsaja momowi,

    awiri momowi, jomo momowi, maxneje momowiyajawa okara momowi.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    27/66

    26

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    28/66

    27Los animales

    derribanel rbolKaliawirinaeLos seres que en principio eran inmortales, de

    cuerpo animal y pensamiento humano, luegode encontrar el rbol Kaliawirinae se reunieroncerca de l para pensar en una manera ms fcilde reunir los frutos y alimentos cultivables queeste produca.

    Decidieron que la forma ms adecuada era tumbarel rbol. Como no tenan herramientas buscaron aPalomeko, quien posea en su barriga todo tipo deherramientas. Despus de varias negociaciones,con astucia los animales lograron que estepoderoso ser vomitara las herramientas para astener con qu iniciar el trabajo de derribamiento.

    Los animales convocados trabajaron conjuntamentepor varios das tratando de cortar, pero al dejar latala en la noche hasta casi por terminar, el rbol

    amaneca como si nadie lo hubiera tocado.Tsamani, el sabio, pensando en esa extraasituacin, decidi pedirles a los bachacos negrosy rojos que lo ayudarn a retirar las virutas quecaan cada vez que trataban de talar el rbol.Los bachacos trabajaron da y noche cargando lospedacitos para llevarlos muy lejos del rbol,regndolos por el territorio. El rbol ya estaba apunto de ser derribado y a pesar de dar los ltimos

    hachazos este no se caa ya que estaba atadoal rmamento por inmensos bejucos, uno debarbasco y otro decapi que mantenan amarradoel rbol al cielo.

    Tsamani pens nuevamente con sabidura y pidia Abuelo Arrendajo que con su pico trozara elbejuco. Este acept, pero no pudo lograrlo puessus ojos fueron cubiertos con la mancha. Tsamanipidi entonces ayuda a Abuela Ardilla para quecon sus dientes hiciera lo mismo.

    Ardilla hembra troz un bejuco en la parte deabajo y Ardilla macho troz el otro en la parte dearriba. Al trozar los bejucos Ardilla hembra caycon el rbol mientras el macho se perdi en elrmamento, pues el bejuco que ataba el rbol alcielo se elev y se separ de la tierra. Con la cadadel rbol los animales tomaron forma de humanos

    y tambin apareci la muerte para los seresvivientes del universo.

    Los trozos del rbol esparcidos por los bachacosdieron origen a las piedras. Los hombres tomaronlos frutos y las semillas, sembraron la tierra ycrearon la agricultura. Tambin nacieron los dosgrandes valores o principios del pueblo sikuani:la distribucin colectiva de los alimentos(wakena) y el trabajo colectivo(unuma).

    Al tomar forma humana, cada animal queparticip de forma desinteresada y conentusiasmo con los valores y principios deunuma ywakena form su clan y busc unterritorio y por eso los sikuani somos de distintosclanes: tigre, guacamaya,picure, peces, sapo,danta, perro, culebra, caimn yocarro.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    29/66

    28

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    30/66

    29Kuwei pijawaKuwei dioson, daxitakuene pekuenekajpaentsi pe-exanaejawa, Nakuajawata, jemata pina bajara ponnajamabxaina pe-exanaejawa peyanabiwanexatsi.

    Kopiaya pina nakueneba tsapakaeya manexuxuwapexaniawapina, jane pina baitsi pakujinae bar siwaxainawayafo, pina tsabana juemeto petajuta. Kuwei pina bjai,ikatsia pina nakueneba atsananiwa, itsiata pina pakujinaepona peyaxunukaejiwibeje, bajara powa merata tsabana. Unutapina kaxitaraba naejawa pexania tuxunae awalinae, nexatapina najamatabxainaxuaba, jumaitsi pina, tajawa jitsipaxpexainaejawa bajara patuxu. Nexata pina nikataxuaba,nakueneba petiriwa pumuneruwa awalinaewa, tsipaji pinaapopetsabanaewa ikotiata merata yajawa.

    Kuwai pina nexata jumalirajuta, bajara jota pina jiwitowabaja

    jpa. Mene itapata pina kuwai barponapona pijawa, bajaraporata pina nawaebiaba yajawa mera puanabiaba kanalitota.Kajuyali wnn pina bajara pamenejawa ponaponabiaba pija

    jerata, petaen pumuneruwa. Bajayakunua pina jematakajuyali imoxoyota pumuneruwa mera pepuatsiwa, bajakobapina, yanijioba pina xua exananuka, nexata pina bajarapowa

    jumepita mera raja puataj.

    Pumuneruwa pina kajuyali pija jerata totane dujai, nexata pinanawaj, kajuyali pina nexata jumaitsi pena itapetsiwajapijakuata jeraberena. Pakujinae pina bajara powa junatabakajuyali pija jerajawabelia, kajuyalipina ayaikuenetawaetapeneta, kanajetabijirawa pina meniareka, matayata pinapija bota, pumuneruwa pina pikani kuwai raja pijawan

    jaipina pikani.

    Jemata pina baja, bajayamatabi tsatabaponae, nexata pinakanukali jemata kajuyali pe ajibi epato peyaxunukaen

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    31/66

    30Nexata pina jemata kuwai naitjotjiana dajubinta,natpae-exana pina, bajayajebi pina boka, beliapina baja orobatsi, pakujinae pina baja kekerewi

    kaxitarababuatatsi, bajara pamonae tsipaebakanukali peto taenexatsi, tsipaji pina kopiayakanukali ukubaxaetabiaba bajara xua kujinae naukubaxaejitsia kekerebitsato.

    Nexata pina kanukali runaika, ukunexuabapina kuwai petpaen; kuwai pina bajara jotanamatakota jirewaya, waetaba pina bajara

    pakanukali, nexata pina beyaxuaba. Bajarapakunia raja werewereka kuwai pijawapetonakobe toxotsitsi liwaisi.

    tonakobetoxota pumuneruwa. Baruya pinabitso kanukali pexainetsixae petiriwa pexaniatuxuwa, nexata pina junata daxitanyobeje

    dajuwibitsato estanexa. Papabxi pinatsipaeba kuwaijawabelia kanukali pijawapetokaponaponaejawatsi.

    Nexata pina kuwai perujunyota naitjotjiana,kanukali pina pija boyabelia patajopalia, kanukalipina nexata daxita junata inojo pekaetuatsinexape-apaenexa bajarapora. Perujunyo pina

    tsipuenetatsi iso pewokobinexa. Pumuneruwapina pyanata bajara paperujunyo pewokobin,nexata pina kaekobiabiabita kuwai pina- tamojokuwai. Jaitsabiabi. Bajara pumuneruwa pinapejumetaeta bajaraxua, tsipaeba kuwaipijawakuene, kajuyali penakobetoxotsijawatsiyajawa kanukali.

    Pewokobikujinae pina kuwai nawaejaparekameniapaetojawabereka, tsiperabuyawnkatsipina fureto xaneton, pakujinae pinae nawaneto-otjopatsi daxita bajara xua pina dujainxitanaitjotjiana. Pumuneruwa nexata pinanarunareka penawaewanexa, baja pina kuwaipexania pewjatota nukareka, bajara pinapumuneruwa tane pamona nexata pina tsipaebaxuaitsitsi, itsiata pina baitsi baja kuwai pepuayaptae daxita. Kuwei nexata barnawiatapijawa, baja pina saya kajena pexaniawa, pexaniatuxuwa tsaponaponae. Barnawiata pina kajuyalipija jerata. Pakujiane pina kanukali yaptaejunuakuwai pekanajetabijirawijawa pijawa anaepanapina, najoroba pina pe-itoyanexa, daxita kunewajianta pina namatawajiba.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    32/66

    31La mujer de KuweiKuwei, el Dios Supremo del Universo, siempredese tener una hermosa y poderosa mujer que loacompaara en su vida. Para crearla pens muchoen sus caractersticas y perfeccin.

    Primero molde a su mujer en una gura de cerade sinigual belleza; sin embargo cuando sali apasear con ella por la sabana, se derriti con elcalor del sol. Kuwei se puso triste y pens encrearla de barro y as lo hizo, pero al llevarla albarro de pesca esta se desvaneci. Luego,encontr en la selva un rbol de aroma exquisitoy se dijo: Yo quiero que mi mujer tenga ese olorsiempre, as que cort el rbol y tall a su mujerPumuneruwa en palo de laurel, que adems erafuerte y resistente al agua y al calor.

    Kuwei le trasmiti energa de vida y ella tomapariencia humana. Kuwei y su esposa vivancerca del ro, all baaba su cuerpo y recoga elagua en tinajas de barro.

    Kajuyali era un hombre que pasaba confrecuencia en su curiada por el ro y se deleitabaobservando a Pumuneruwa. Una maana,cuando recoga agua, Kajuyali se acerc ensu curiada y salud amablemente y le preguntoqu estaba haciendo, a lo que ella respondi queestaba recogiendo agua en tinajas.

    Pumuneruwa mir los hermosos pescados queKajuyali llevaba en su curiada y le pidi unos, y

    este aprovech la oportunidad para decirle quesubiera a la curiada. Cuando ella trep a lacanoa, este rem fuertemente ro abajo y rapta la hermosa mujer, la llev hacia el ro grandey la escondi en su choza. Pumuneruwa le decaque ella era mujer de Kuwei.

    Tiempo despus, el rey Samuro se enter de queKajuyali tena en su choza a la hermosa mujer deexquisita fragancia, as que una noche, mientrasKajuyali pescaba, el rey Samuro le rob la mujer.El rey Samuro estaba alegre con la mujer de oloras que arm una gran esta para celebrar. Todoslos animales estaban invitados y fueron estosmismos, los micos tit, quienes le contaron aKuwei de la esta del rey Samuro y tambin queeste tena a su mujer de olor.Kuwei, el Dios Supremo, se convirti en ancianoy lleg a la esta en la casa del rey Samuro. El reySamuro convid a todos a traer moriche parapreparar lo que se bebera en la esta. Elancianito no lo llev y entonces le encomendaronrajar la lea; l control mentalmente al rey

    Samuro y a Pumuneruwa para que pensarany actuaran como l quisiera. Pumuneruwaacompa al viejito mientras rajaba la lea y cadahachazo que l daba lo haca en nombre de Kuwei;ella, al escucharlo, le cont que Kuwei era suesposo, pero que haba sido raptada por Kajuyaliy despus por el rey Samuro.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    33/66

    32Despus de rajar la lea el anciano se fue al roy se ba; su cuerpo estaba cubierto de chucharoso granos grandes que cuando se refreg cayeron al

    agua y se convirtieron en pescaditos pequeos, deesos que hay en los caos. Pumuneruwa lleg al rodonde se baaba Kuwei, que en ese momento yatena su forma normal de joven apuesto; ella loreconoci y lo llam esposo y trat de contarle loque haba pasado, pero l ya lo saba todo. Kuwei semarch con su mujer, que segua igual de hermosay con ese rico aroma. Para escapar usaron la

    curiada de Kajuyali y la mujer ayud a remarfuertemente. Cuando el rey Samuro se dio cuentade lo sucedido inici una guerra espiritual y sicacontra Kuwei, usando rezos y toda clase de males.

    Kuwei se trasform en animal y se hizo el muertoy dur as das hasta agusanarse. Cuando lossamuros encontraron el cuerpo podrido avisaron

    al rey Samuro para que este lo picara y ellospudieran comer, porque el rey Samuro siemprees el primero en picar la mortecina y despus losotros s pueden comer.

    Cuando el rey Samuro pic el animal muerto enel que estaba convertido Kuwei este se revolc, sesacudi duro y atrap al rey Samuro y lo mat. Astrmin la guerra del robo de la mujer de Kuwei.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    34/66

    33

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    35/66

    34

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    36/66

    35KuamaisiBajayatami pina kuamasi xaina pexi bitsato,bajara papejewaxi pina kapokapona biabapejewaxi nyo, imoxoyo peponaponaenyo,nexata pina bajara ponyo paxa jamatabanaepana, nakueneba pina alambre matota bekulupabo penamuxuenetsinexa pebeyaxuabinexakuamaisi. Pakujinae pina nexata kuamaisiimoxoyo pijabo jawa najetaruka, furnaminalitsiw xualia kulupabo, yakapata, robotaraba,bajarapakuenia pina beyaxuaba.

    Kuamasi pina pexnato kaxitarababuatatsipetpaen, wna pina paxa. Bajarajua kujinaepina pewi seta, kakuaba, matarujuita paxa pewi.Tsikiriwi prtoxi pina merata peneta, nexatapina bajarajota tsikiri dujainxi pitsapa.

    Kuamaisi pina pexi yawajiba kayawajiba paxapewi, bajaraxuakujinae pina koteta jia.Matsuludani pina pejianxi jawabelia yanijiobaitsaixua exanajaejitsi pewi fobian. Meniabelia

    papenetajitsian taj jaitsipina. Ptsa arapaitsim, panija apa pamtjre bo imoxoyota,muxujioba pina matsuludani.

    Nexata pina bajapakuenia mtjta, pesi yajawa.Merawi pina amaito upitajito pejaintsi, juka pewipemtjtetsijawa, matsuludani pina nexata meratsimata epaka pawitoxi amaitoxi kaponena, saya

    pina bajajota dujainn tsajunajuni, naitjotjianabiaba pawitoxi wetsimata- epanabiaba mera.Matsuludani pina najunawiaka, nexata pinanajamatabxaina. Jutsianaj, jamatab jaipina.Bajarajua kujinaepina juta, meniabelia kapona,itsajota pina peneta awajubuatsekabiabi,penetabiaba, baja saya pina bajara jotadujainaimonae tsabiabi daxitakuene dujai, sayapina daxitakuenenn dujai pitsapa, ayanan,tsikirixi yajawa piyaikuenia. Bajara xua kujinaepina jiwi tane o yaptane dujai pewi penaxaekuene. Nexata pina kulupabon nakuenebabajara, jotakujinae pina baja yaxunuka.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    37/66

    36 El origen de los pecesKuemasi tena varios hijos que se divertanburlndose del llanto de un nio torcido que vivacerca de su choza. El pap del nio, Furunaminali,para vengarse de las burlas, decidi matarles alpadre con un alambre en forma de anzuelo.Cuando el hombre pas cerca de su chozaFurunaminali tir el anzuelo sobre el cuello de

    Kuemaisi y lo arrastr hasta que muri.Los hijos, al encontrar el cuerpo de su padre,lloraron desesperados, luego asaron su carney la pilaron y la envolvieron en hojas. Echaronal agua un poco de polvo de la carne piladay de ah salieron unos pequeos peces.

    Los hijos de Kuemaisi danzaron con la carnepilada y la empacaron en uncatumare. Matsuludani, hermano de Kuemaisi, pregunta sus sobrinos qu pensaban hacer con losenvueltos de carne:

    Tralos al ro, lejos de aqu le respondieron.

    No hagan eso, dejen a su padre enterrado cercaa la choza les aconsej Matsuludani.

    Y as lo hicieron. Enterraron los envueltos decarne junto a los huesos.

    En la noche, Upitajito, la hormiga nocturna,empez a sacar la carne del entierro. Matsuludanile ech agua a la carne que llevaban las hormigasy de inmediato esta se convirti en peces, seasombr mucho y pens: Sacar la carneenterrada y la llevare al ro. As lo hizo. En lospozos ms profundos del ro solt los envueltosde carne pilada y enseguida empezaron a

    formarse toda clase de peces, brotaron enabundancia de todas las formas y tamaos. Lohombres comprendieron que los peces, al igualque la carne, servan de alimento, fabricaronanzuelos y empezaron a pescar.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    38/66

    37

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    39/66

    38

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    40/66

    39Lekonaiwa liwaisiJiwiton pina pija pabita xaina nonaji,Kaematakabi Kanakujitsia pina taeyabiaba,pakujinae nonaji kui xainabiaba pekaetuatsinexapexu ajibitsabiabitsi, saya pina

    jiwiyopetaxukow taebiaba.

    Nexata pina bajara pon natoruta peyaenebinexa, peyaptaenexa pajiwiyo

    tonakobetoxota biabatsi.Pija pabita pina naitoxutokaewetakanukamatakabita, merawi yajawa, petaenexapepatajopaejiwiyo penako betoxotsijiwiyo.

    Nexata pina jemata, itsamatakabita, bajara pontane, pexania petiriwa pekaetuatsiwa nonajipexaenexa. Nexata pina bajara pajiwiton,petaeta pe-aitsakawakuene, jitsipataba, nexatapina pita pijawa exana.

    Bajarapowa pina xaina pekoyeneta, pejaitsijawayajawa pekaponaejawa newaj boyabeliapexonota kaponaenejewa. Bajaraxuata pinanexata itsapetiriawi ataejitsibitsi.

    Itsamatakabi pina nexata namowa, jumaitsiLekonaiwa jawabelia.

    Kamatatar jaitatsi-jai pina.

    Nexata pina Lekonaiwa je jai nanowa pinaLekonaiwa matabjpa kajna beyaxuaba pina.

    Bajara xua kujinae pina namowa naitjotjiana jiwitowata, pamojowajiwi jawabelia pina pona,

    lekonaiwa pina nakuene katane pikani. Nonajipina xane, nakoyene katane xuan lekonaiwatsunakuenebabiabitsi, nonajiran pina na-apa.

    Nexata pina namowa pekoyenetaetatsipamojowajiwi lekonaiwa, najamatabjpadaxitawayobeje pebeyaxuabinexa namowa,itsajota pina mera etabiaba, juya pina eta nonajira.

    Nexata pina powa natsi-apa bajara pora nonajira,mera pina pikani jaitataruta, itsiata pina apokaxitarubi, bajara jota pina ikatsia bajarapowanaitjotjiana namowata, mera pina apokaxitarabi,piatane nonajira pina beyaxuabatsi. Bajaraxuajitsia namo apo xae nonaji, tsipaji kujunawapetpaejawa. Sikuani bitsato nonaji pexaewipe-itajtsi nexa pekoyenetsakawikuene.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    41/66

    40

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    42/66

    41La historia de LekonaiwaEn el conuco un hombre tena un gran cultivode aj. Aunque el hombre visitaba su cultivodiariamente, cuando la cosecha de aj estaba listapara ser recogida, las pepas desaparecan delcultivo y lo nico que encontraba era el rastrode una persona. El hombre decidi entoncesdescubrir a la persona que le estaba robando sucosecha y se qued en su cultivo da y noche,esperando que llegara el intruso.

    Cierto da el hombre vio a una muy hermosamujer, llamada Lekonaiwa, que tomaba el aj y sealimentaba de l, tambin lo machacaba y tomabasu zumo con mucha facilidad.

    El hombre, al ver a esa valiente mujer, se enamorde ella y la hizo su esposa; ella tena poderes pararealizar trabajos como arrancar yuca y llevarlaa la casa sin hacer esfuerzo sico alguno, porlo que despert la envidia de las dems mujeres,entre ellas su vecina, que tena la capacidad detransformarse en zorra; una maana la vecinatom forma de zorra y se ofreci para sacarle

    los piojos a la hermosa Lekonaiwa y ella conada

    acept que la zorra le ayudara, pero estaaprovech la oportunidad para enterraruna puya en la nuca de la mujer y as matarla.

    Despus la zorra tom su forma humana, sepresent donde las cuadas y empez a imitara Lekonaiwa, la mujer que haba asesinado.

    Tom el aj, lo comi y trat de realizar los trabajosde forma espiritual, como lo haca Lekonaiwa,pero no pudo lograrlo pues careca de sus poderesy no poda comer aj.

    Las cuadas, al descubrir la imitacin de lazorra, tramaron un plan en contra de la falsamujer. Cambiaron el agua que tomaba cuandorealizaba los trabajos por zumo de aj. Ella, sinsaberlo, consumi todo el aj y en su desesperoen busca de agua tom su verdadera forma dezorra y como no encontr agua, el picante delaj le produjo la muerte.

    Por eso los zorros no comen aj pues se envenenancon l. Los sikuani utilizan el aj en sus comidaspara demostrar su valenta.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    43/66

    42

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    44/66

    43BakatsolobaBajayatami pjewaxiwa penajapatsiwa pijamonaeponeka pabiabelia, kaewaxuabetatsi pija bota.

    Pitsapaenejawalia bajarapowa yarutetatsiatjbyo pemaxbotota, yabuyarutetatsi atjbyokaewa rukeka. Pena muxjiobatsi. Rukekaenamemoya, patanawiabi epato jaitsipina pena.

    Bo jawata tjabrtota tajaba buata dujainbowitsan. Nexata pina jemata merapija ainawibitsato peyapyaeya kaewa penajapatsiwa pe-ekaewa, tsimax patatsi pekaponaenexatsimeniabelia.

    Peboso tsobian dujain pina patajopa be pebi jiwiton kuenia, petsaebia yorai namataxatatayajawa petsobiapanayo pekuibositota ktaruta.

    Itsa jota penajapatsiawa ruka? Yanijiobapebosotsobian dujain bowitsan jawabelia.

    -Xan raja bitso apoyaptaen itsa jta ruka, jumtaniji pejume pemjbototatsia atjbyoitsiatabaitsijane apotaen tsipaji itaxutsknaj.

    Bajarajota pina saya pata ayaibitsato peboso

    tsobiawi yajawa daxita kuene dujai. Daxita pinapikani jirejirewa pemaxboto jawabetsia itsajotapenajapatsiwarukaya, itsiata pina itsan-ata apokapanepae. Nexata pina patajopa umabopekotokaewin, jirewaya pina xuayatsia rukayapenajapatsiwa nexata pina jitsipataba, bajaxuakujinae pina nexata daxita dujai nayawenonapekaponaewi bajara papenajapatsiwa, nexata

    pina tsematsxta moxuyoro ufunetsi yajawaitaxuto ufunetsi, kaponatsi pina pone jawabeliapon kanalitota mera baxaina. Nexata pina ponepetaeta penajapatsiwa pekanajetarubenaejawa,toxotaraba bajara pakanito, ayai mera pinatsajuni, penajato pina saya naexanataba,bajaraxuayalia pina dujaimonae kaponapenajapatsiwa.

    Penajapatsiwa pijamonae penawiabiwi pabi jawerena, tane xua pexnatoyo itsitsi dujaimonae,itsiata baitsi apokuene kajpaetsi itsakuene

    jawayo pexanaejawa pekanawiatsinexapexnatoyo. Dujai manae kaponatsi ainawiwipepameneja wabereka vitsada jawareka.Dujaimonae pina kaponareka witsara meniareka,

    itsajota pina peneta ayaimatjatjabxanetonkanawailababiaba, orinoco jawabereka pinakapata. Nexata pina bajara pa ainawi bitsatownruba bajara papenajapatsiwa bakatsolowa.

    Bajara xuajitsia pamonae dujai bamatawajiba,daxita kuene dujai bakanaxana itsakuene

    jawayo-ata petopatsiyaniwatsi penajapatsiwa.

    Pejanawa, pakujinae banajapata,banamatawenona itsajiwiyo peya-ewetsijawatsibota, pija monae pejumekowntsijawa yajawaayapbeje itsajiwiyo-ata pebaranaliwaisijawa.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    45/66

    44 La joven sirenaEstaba la nia con su primera menstruaciny sus familiares se fueron todos para el conuco,dejndola sola en su choza.

    Antes de salir acomodaron a la nia en la cumbrerade la choza, acostada en un chinchorro de cumare.La madre le aconsej que permaneciera en silenciomientras ellos regresaban.

    En la cocina, sobre unatroja , se encontrabaasndose un pescado pavn. Los seres invisiblesmalignos del agua, al conocer que la jovenquedaba sola, llegaron a la choza con la intencinde raptarla.

    El pez colirrojo lleg en forma de hombrecitoque llevaba un sombrero negro, en vez de uno rojo,

    y un pauelo rojo amarrado al cuello.Dnde est la jovencita que tiene la primerapubertad? le pregunt el colirrojo al pavnque se asaba en la troja.

    Yo no s muy bien dnde se encuentre; heescuchado ruidos en la cumbrera de la choza,pero no he visto nada porque estoy ciego.

    Entonces llegaron ms colirrojos y otras clasesde peces; todos intentaron saltar muy alto parallegar hasta la cumbrera de la choza donde se

    encontraba la joven, pero ninguno lo podalograr. El pez agujn, que fue el ltimo en llegar,de un solo salto subi hasta el chinchorro dondese encontraba la joven y la conquist; luego losdems peces y espritus malignos tomaron a lania de los brazos, le echaron humo de tabaco enlos odos y los ojos, la arrastraron hasta donde seencontraba la raya, que tena una tinaja con agua.Al observar el rapto, la raya rompi la tinaja y conesta agua de inmediato se form un riachuelo pordonde los peces se marcharon llevando a la nia.

    Los padres de la jovencita regresaron del conucoy vieron lo que haba ocurrido pero no pudieronhacer nada para rescatar a la nia. Los peces lallevaron ro Vichada abajo. En los sitios hondos

    del ro bailaban y se divertan con la nia hastallegar al Orinoco, los espritus malignos de lospeces estaban alegres y llamaron a la joven sirena.Por eso quien reza el pescado va diciendo elnombre de los espritus invisibles y malignos delas diferentes especies de peces, para que en elfuturo no le hagan dao a la joven del ritual.

    Por eso, tambin, las jovencitas que reciben lapubertad deben permanecer acompaadas ensu choza, ser obedientes y no hablar con nadie.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    46/66

    45

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    47/66

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    48/66

    47Makokon peliwasiBajayatami pina pebi makokownn ponapona,bajara pon pina ubabiaba daxita kuene naxaepijapabita, bajaraxuajitsia pita pina nija wabejena pijamonaewabeje, bajara powabeje pina

    jumaitsi taj pejinawanapaenexa pijamonaewekua. Makoko pina pijawabeje jume kownta,taj pina barpona, pabian pina nakueneba,

    pijabo barnakueneba, waimonae pina bajabarponapona. Itsamatakabi pina makokonajamatab siwaxaina pijawabeje pijamonaejawabelia, pijawabeje pina junatapebarsiwaxainaenexa, itsiata pina bajarapowabeje afejai peponaejawa. Nexata pina kaenpona pesiwaxainaen. Pakujinae patajopaliaboyabelia. Pijawa pijamonae yanijiobatsi bajara

    powa yabara. Nexata pina jumepita tsipaebabotalia penakopatsijawabeje,apopejitsipaejawabeje peyanabijawatsi. Bajaxuakujinae pina makoko xaina tonaexanatsipejewaxijiwiyo, pikani pina nabarsiwa xainarenijamonaejawabelia bajaxnato itoroba pinamakoko pija wa, arapowa pina saya afejai.Kaenakueto pina saya xaina makoko, tsipaji pinaitsawa mawekowa.Jemata pina ikatsia makoko penerima siwaxaina.Bajarapamona pina jamatab anaepanapexnatoyobeje apo pebarsiwaxainabiabixae.Nexata pina pamojojiwi najamatabjpapebeyaxuabinexatsi makoko. Junatatsi pinaestanexa, bajara paestata pina piatane walapo

    apae-exanatsi, makoko pina bitso aitajibi, boweliapina jutatsi panabota pina ws-ukubiabatsi.

    Piopajajawalia mokokojawalia itsaxuitsiametoaponapatojopaebiabi peji yajawanajamatabujainabiaba pijamonaeapokopatabiabitsi meta joipina pijamonae nejatapina pamojo jiwi najabna peyaxuabine xatsimakoko junatatsi pomojojiwi pebarru apaenexatsi esta jawabelia makokon.

    Nexata pina yarajuta walapo pamojiwi makokobitso aitajibibaja makokon juliatsi pina fuiesto

    jawelia kaponatsi taj pebeyaxuabinexatsi nexatapina kuibosi ukutajuabatsi.

    Makoko pina pe-awsijibin nawiatapijaboyabelia, pakujinae pina patajopalia,pijawabeje bitso najawiakabe, nexata pinamakoko buta rukajapa, panetoruremena taxnato

    jai pina pijawabeje jawabelia. Bajara powabejepina nexata wajuboyo tsisaruta pepanatapematarujuitsijawa, makoko pina kamajitarukawajubo.

    Bajara papetiriwabeje pina kapona irabrto,kanajetabijirawabeje pina pejewaxinyo,kanamatayababeje pina wajunaeta, pabitapenukaenae. Nexata pina newaj jawabeliamuxujioba beje petsipaebi yaniwa makoko

    jawabelia, bajara powabeje pe-ekaejawabejewajuta, bajara pa-irabrtota waju karanata.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    49/66

    48 Pakujinae pina makoko tane apopexijiwiyo pe-isarukaejawa, naropota peyapjaitsin pijawabejepabiabelia, ekajapa pina ponaeta pijawabeje

    namatayababeje, yanijioba newaj jawabeliabajara powabeje yabara, itsiata pina apotsipaebitsi. Nexata pina yabara kuikuijaitsae-ekae pijawabeje, pakueniaperabukenetsiataebiaba, xuanbarnakuenebabiaba. Nexata pina baja jematanajamatabxaina penaitjotjianaejawa. Aaa sayaowebin tsane, jamatabjaipina, belia sayanetrekonaejitsipa jaipina ikatsia. Saya metamarain tsane, jai pina, nebeyaxuabijitsipa saya,apojitsipaen tatpaejawa, jai pina ikatsiatsabiabi.

    Nexata pina najamatab xaina pon jiwi apobaxae. Bajara jopa pina tsijamatab patajoptsimakoko nexa, najume jaita pakuenia abajitsia.

    Ma-ko-ko-ko ma-ko-ko-ko. Pakujinaeatjbabetsia taenukaeya abianaj, naxaekueneayaikuene tsane, pakujinae irabereka taenukayaabianj, janibotsane. Jai pina makoko.

    Bajayakunua tsina pina baja makokotapunatabijirawa naxanaya. Pijawabeje pinawajujawetsika pitsapabeje, nawiatabeje pija

    boyabelia. Itsamatakabi baja pina pija monae siwapatatsi. Jumaitsi bajarapowabeje, jume,paxanbeje meta kajenae apo paponaen bejepaxamta, bajatsipaji pata mona nyo panetobeyaxuabame, jai beje pina. Kae semana kujinaepina, bajara powa beje pukabelianawanawaebiabeje, kujaruba pexnatopenajabutsijawa. Itsamatakabi pina jematanaitjotjiana, matapijiwa pina panab naexana,

    juyapijiwa pina manati, pejewaxinyo pina jomowabo naexana.

    Matapijiwa pina metameniatsia pona, itsawa pinawitsarameniareka. Pakujinae pina bajarapowabeje juena pemutuabereka, mera awajubuatsane, pakujinae juenabeje wayabetsia tsewiana

    mene. Makoko pina kaemonae penajorobiwipetaentsi, itsamonae bitso apotae bajarapabaratsuito.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    50/66

    49

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    51/66

    l h b

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    52/66

    51

    En tiempos remotos haba un hombre llamado Makoko quecultivaba toda clase de alimentos en su conuco. Por ser tantrabajador se cas con dos mujeres hermanas, que le pidieronque trabajaran y vivieran lejos de sus familias. Makokoobedeci a las mujeres y se fue lejos, form varios conucosy construy su choza. Cuando todo estuvo listo se marchcon sus esposas y all vivieron varios aos.

    Un da Makoko decidi ir a visitar a la familia de sus esposasy las convid a acompaarlo, pero ellas no quisieron ir,entonces l se fue solo; cuando lleg, los padres de las mujerespreguntaron por ellas, y l respondi que se haban quedadoen la choza y no lo haban querido acompaar. Cuando naciel primer hijo de Makoko este le orden a su esposa que llevarael nio a donde los abuelos, pero ella se neg. Makoko solo tena

    un hijo porque su otra mujer era estril.El hombre fue nuevamente a visitar a sus suegros y ellosestaban muy molestos con Makoko porque no les llevaba alas hijas y pensaban que l no las dejaba salir. Los cuadosse pusieron de acuerdo para matar a Makoko, lo invitarona una esta y le dieron guarapo fuerte; cuando Makoko seemborrach lo sacaron de la esta, lo llevaron lejos y lecortaron la cabeza.

    Makoko se fue sin cabeza hasta la casa de sus mujeres, golpela puerta, y cuando las mujeres lo vieron se asustaron mucho.l se acost en el chinchorro y pidi que le trajeran a su hijo;las mujeres cogieron un piln pequeo, lo envolvieron enconche de matapalo y se lo entregaron. Makoko se durmicon el piln recostado en sus brazos.

    El hombre pjaro

    Las mujeres tomaron el tiesto delbudare , el nio Al amanecer, ya convertido en ave Makoko, cant

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    53/66

    52 y salieron despacio de la casa y se escondieronen el conuco dentro del tronco hueco de un rbol.Le dijeron a las matas de yuca que si preguntabanpor ellas no dijeran nada y luego cubrieron eltronco con la tapa del budare.

    Cuando el seor Makoko se dio cuenta del engaose fue a buscar a sus esposas en el conuco, se sentprecisamente encima del palo donde ellas estabanescondidas, pregunt a las matas de yuca, peroninguna le cont. Entonces empez a hablar desus esposas, de sus relaciones sexuales, la mariscay los trabajos que realizaban con ellas. Finalmentese puso a pensar en qu animal se convertiradespus de muerto. Pens y dijo:

    Voy a ser venado; no, de pronto me echan. Unpavo; no, me matan y me comen y no quiero queme hagan dao.

    Pens en un pjaro que nadie se quisiera comer.Me llamar Makoko y esa noche se dedic aensayar su canto. Ma-ko-ko-ko Ma-ko-ko Ma-ko-ko.

    Cuando est parado en una rama cantandohacia arriba ser abundancia, pero si cantomirando hacia abajo ser para miseria y hambre.

    y vol; las mujeres salieron del tronco hueco delrbol y volvieron a su casa; das despus llegaronlos hermanos para llevrselas a donde viva lafamilia. Ellas les reclamaron por haber matado asu marido y les dijeron que no se dejaran sacar desu casa. Una semana despus de preparar lacomida se fueron al ro a baarse cerca a unaspiedras grandes, as lo hicieron por mucho tiempo,y le ensearon a nadar a su hijo. Cierto da seconvirtieron en grandes animales acuticos. La

    mayor se convirti en del n rosado, la menor enmanat y el nio en gio .

    La mayor se adue del ro Meta. La otra del roVichada. Cuando estos grandes animales nadenhacia abajo vendrn inundaciones y si lo hacenpara arriba habr sequa. El hijo de Makoko seconvirti en gio y nada por los dos ros.El pjaro Makoko se deja ver por loschamanes .Las personas muy pocas veces los han visto.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    54/66

    53

    54

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    55/66

    54

    55Sikiriri peliwaisi

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    56/66

    55Sikiriri peliwaisiBanaka tsipaeba waja amon, bajayatami pinaponapona sikiriri wnn, pe-ajaniyain, bajarapon pina kawirikuenen.

    Sikiriri pina akueyabi ponbeje xaina piapaxajiwi,pejuyapijiwa pexi. Jemata pina sikiriri barponapejinaen piapaxanyo pepojuyapijinyo.Jumaitsi pina sikiriri topaxa, ponaenatsibeje

    baja jinaenbeje, jename waja maruebeje nonajipepo ayaikuene, bajarajotalia raja sebianatsidujai, jaitsipina. Nexata pina bajara ponyo

    jejai, Sikiriri pina tsekonabiaba ukukutoxi,wanalerotoxi, nejata pina Sikiriri jumaitsipiapaxanyo jawabelia, ujae itajuruterebajaisoto, baja sebianatsibeje jaitsipina, jejai pina.Jemajaipinasaya apo pesebinexa ukukuton,

    wanaleruton, saya pina bajara ponyo natsiitajuruta isoto pesebinexatsi pija axu Sikiriri,pakujinae pina kanabxtsubataba, baja pinapaepatota matabxpa konitaxuabatsi iwatota,petpaenyopina sebabualia bajara pa-isotota.Pija ena pina itaxana pexnato, nexata pinayanijioba sikiriri jawabelia.

    -Niapaxa nyo ika? Jai pina

    Sikiriri pina jumekanawiata

    Ye! bajaya kajena renabo, tsipaji apo patsirena? jaipina, jume! Jaipina, je, merawia nexatayapjaitsianajjai pina Sikiriri.

    Nexata pina bajayakunua naropotapeyapjaitsin, jemajai pina saya xayojopaliapina saya petaja, ikatsi kaen pina patajopabojawarena piapaxanyo nejewa.itsamatakabijawabelia pina ikatsia bajarapakuenia bar jina epato mata pijinyo xayabuatatsi pina; bajara xua kujinae pepo matapijinbar jina, bajara ponyo wekua panepa pina pijaaxu Sikiriri, tsipaji pina bajara ponyo petaxuxipijuyapijinyobeje tayaba tonebr jawata,itsajota sebabiaba bajara pon piapaxa nji,nexata pina pakujinaetayaba piuyapijinyobejepetaxuan, jirewaya pina naejawatsianamatayabijitsia.

    Baja pina paepatota apo xainae pexaenexa, nexata

    pina pijakuata natabuwi tjabaxuaba penawixaenexa pesebijawa, nexata pina runaikapenamatayabi nyo, jumaitsi pina dera bitsmaje axu? Jumaitsi Sikiriri jumebonejumaitsimtsipae saya ajumejibi nekobe

    jayare! Jai pina-jume aji pina bajara pon, jemajaipina pebeyaxuabinexatsi jumaitsitsi, bajaraponyo apo jejai, saya pina karanata

    tsipaebojopalia pijamonaejawabelia. baja pinawerena tsimax ponarenatsi ayai bitsatoxanetopebeyaxuabinexatsi, nexata pina bajara ponyaruka pukata pewajnae, kowyakapona pinabeyaxuaba. Nexata pina kawiriwi rajuta, bajarapamonae pina nexata sebatsi, xanetsi pina.

    56

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    57/66

    56

    57Sikiriri, el hambriento

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    58/66

    57Sikiriri, el hambrientoCuentan nuestros abuelos que en aquel tiempovivi un hombre llamado Sikiriri que era muyhambriento y perteneca a un grupo de canbales.

    Sikiriri tuvo tres sobrinos que eran hijos de suhermana. Un da sali l con el ms pequeo detodos a la marisca; antes de irse, Sikiriri dijo:

    Sobrino, hoy vamos a ir a la cacera, pero

    llevemos nuestro bastimento, llevemos sucientesajes porque all vamos a asar pescados!

    El muchacho acept y cuando iban en caminocazaron unos cuervos, los cuales el seor Sikiririno consuma. Mand al sobrino a que alistara lafogata y mientras el muchacho se agachaba paraprender la hoguera el antropfago Sikiriri le dio

    un fuerte golpe con un palo en la nuca. Ya muerto,lo puso asar enseguida en la misma fogata. Cuandola mam vio que el hermano Sikiriri llegaba soloech de menos a su hijo y le pregunt:

    En dnde est mi hijo?

    El muchacho se devolvi hace mucho ratole contest. Yo creo que mi sobrino anda

    perdido. Maana voy a madrugar para buscarlo.El Sikiriri madrug para devorar las presas quetena guardadas en el monte y otra vez volvi soloa la casa. Con el trascurrir del tiempo el Sikiririhizo lo mismo con otro sobrinito: lo mat paracomrselo. Por ltimo convid al hermanito mayorde todos, se lo llev de cacera pensando en hacer

    con l lo mismo que les haba hecho a sushermanos, pero el muchacho se fue prevenidopara que el to no le hiciera mal. Cuando llegaronal monte le dijo que alistara la hoguera y en elmomento en que recoga la lea encontr los piesy las manitos de sus nados hermanos en losrestos de la fogata donde Sikiriri los haba asado.El muchacho se asust y se encaram en un rbol

    alto para escaparse. Poco despus el Sikiririempez a llamar a los gritos al sobrino, pero lno contest.

    Como el Sikiriri en ese momento no tena qucomer y estaba muy hambriento, con un cuchillose cort un pedazo de carne de su propia nalgapara alimentarse. Despus el muchacho se baj

    del rbol y corri a donde estaba Sikiriri y lepregunt:

    Qu est haciendo, to?

    Tqueme la mano! le orden Sikiriri.

    No! le respondi el muchacho, y enseguidase fue a donde estaba su familia y se puso acomentar todo lo que Sikiriri haba hecho consus hermanitos.

    Los enfurecidos parientes salieron a buscara Sikiriri, lo encontraron dentro de un lago yacabaron matndolo, y el cadver se lo entregarona los canbales quienes se lo comieron asado.

    58

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    59/66

    59Isimali

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    60/66

    El gran Isimali

    Isimali bajayatami pebitsojinaen,penakuenebinexa, pe-ubinexa, daxitakuene ubanaxaekuene. Uba newaj, dunusi, nonaji,balatuna, datj, no daxita kuene pija pabita.Kaematakabita pina uba 15 pakunu beje,pekabitsojinaen peubinexa newaj-si.

    Isimali pena yaitae exanaen peyayataenyajawa pijamonae, Isimali xaina 12 paxijiwibeje.Nakueneba pabi, tojaita naxaekuene pexi petoyakajpaenexatsi. Kusubawa pijawa isimalinakuenebabiaba matsuka, peri, perira yajawakatsajinara. Itsamatakabi pija comunidatanakueyeneba esta. Bajara paestata pina daxitakuene pijamonae tsikobetsanabiaba pe-ubikuene,naxae kuene.

    Daxita matakabian pina kusubawatonakuenebabiaba dunusira, banakali ranpakujinae baranawiatabiaba pexipabijawawerena. Itsamatakabi pina isimalipamojo najunata peyawenonaenexatsi pabi,bajara pon pina jume jai. Nexta pina isimalimuxujioba, itsa aponakuenebim raja ajibi nexinebar xaejawatsane.

    Isimali era un hombre muy gil y valiente, quetrabajaba de da y de noche para terminar msrpido los ocios. En su conuco sembraba todaclase de semillas. Su agilidad era tanta que podasembrar quince bojotes de yuca en un solo da.

    Isimali era respetuoso y sacricado, tena doce

    hijos y trabajaba en el conuco para conseguirsu alimento y el de su familia; cuando sala lacosecha de yuca, Kusubawa, as se llamabasu esposa, haca maoco, casabe, yucuta,yare ,y realizaban una esta con toda la comunidad.

    Isimali comparta sus alimentos y la semillacon toda su familia, en la esta se repartancomida y semillas.

    Todos los das Kusubawa le preparaba jugo depia y le daba a beber cuando regresaba del conucocon sus hijos. Un da Isimali invit a su cuado atrabajar en el conuco, pero este le dijo que no. Isimalile explic, dndole un buen consejo, que sin trabajar

    jams podra alimentar a sus hijos.

    60

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    61/66

    61

    Glosario Bachacos especie de hormiga de gran tamao, cortadorade hojas

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    62/66

    Barbasco

    Budare

    Cajuche

    Capi

    Casabe

    Catumare

    Chamn

    Chucharo

    Concha matapalo

    Conuco

    Cumare

    Curiara

    Gio

    Jalekuma

    de hojas.

    planta trepadora venenosa que era utilizada enlabores de pesca.

    plancha de hierro fundido o arcilla que se utiliza para cocero tostar alimentos, en especial arepas, casabe o maoco.

    cerdo de monte que se caracteriza por moverse en manada.

    bejuco amargo que utilizan los chamanes ensus preparaciones de medicina tradicional.

    pan de forma circular elaborado con harinade yuca brava que se asa en un budare.

    recipiente elaborado con cintas de la palma cumare.

    persona encargada entre los indgenas de los asuntosque tienen que ver con sus creencias religiosas graciasa sus conocimientos ancestrales.

    inamacin o absceso en la piel.corteza del rbol matapalo utilizada para elaborarindumentarias tradicionales.

    parcela, terreno ubicado en la espesura del monte dondese siembran las semillas.

    palma que se encuentra en las cuencas del Amazonas y del

    Orinoco de la cual se utilizan sus frutos como alimento, lasbras de sus hojas para elaborar diversos utensilios y sussemillas para extraer aceite.

    embarcacin pequea.

    serpiente de gran tamao que habita en pantanos y morichales.

    danza tradicional que se baila en grupo y en la que se hacenguras circulares.

    62

    Katsipitsipi danza tradicional que se baila en parejas.

    d ld d d d

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    63/66

    Kuwei o Phurnaminali

    Lapa

    Maoco

    Marisca

    Moriche

    Morichal

    Ocarro

    Picure

    Sebucn

    Troja

    Yare

    Yucuta

    padre, esposo y lder de un grupo de seres creadoresy civilizadores. A partir de los pensamientos de este supremoser espiritual se cre el mundo y todo cuanto habita en l.

    especie de roedor nocturno que se alimentapreferiblemente de frutas.

    harina grumosa obtenida de la yuca brava que se adicionaa diversos alimentos y bebidas.

    jornada de cacera o pesca.

    palma de laguna cuyos frutos se utilizan para elaborarbebidas fermentadas y sus cogollos para fabricar artesanas.

    laguna colmada de palma moriche.

    armadillo gigante que habita en llanuras y selvasde las cuencas del Orinoco y el Amazonas.

    roedor de regular tamao muy apreciado por su carne.

    utensilio que se fabrica trenzando bejucos que sirvepara extraer el cianuro de la yuca brava.

    repisa construida con estacas que se utiliza paraproteger los alimentos.

    jugo venenoso extrado de la yuca brava.

    bebida tradicional indgena que resulta de mezclaragua y maoco.

    63

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    64/66

    64

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    65/66

    Sikuani pe-liwaisian /Relatos del pueblo sikuani

    se compuso en caracteres Adelley Pluto. Se imprimi sobre bond

    de 90 gramos en Bogot, Colombia.

  • 7/18/2019 AAVV - Relatos Del Pueblo Sikuani

    66/66