transformasaun konflitu iha timor-leste: estudu ida ba rede … · 2016-05-21 · ba...

32
ONG Belun Relatóriu Polítika Agostu 2014 Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede Prevensaun no Responde Konflitu (RPRK) Relatóriu peskiza ida Ŷe’e produz ho asisteŶsia fiŶaŶsas husi Komisaun Europea liuhusi National Authorizing Office (NAO) iha Ministeriu Negosiu Estranjeiru hanesan parte husi programa Asaun Demokrasia no Dezenvolvimentu liuhusi Media no Hakbiit (DAME). Konteudu relatóriu sai hanesan responsavel Belun no la refleta pozisaun EU, NAO, no organizasaun sira seluk.

Upload: others

Post on 27-Jan-2020

17 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

ONG Belun Relatóriu Polítika Agostu 2014

Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste:

Estudu ida ba Rede Prevensaun no

Responde Konflitu (RPRK)

Relatóriu peskiza ida ミe’e produz ho asisteミsia fiミaミsas husi Komisaun Europea liuhusi National

Authorizing Office (NAO) iha Ministeriu Negosiu Estranjeiru hanesan parte husi programa Asaun

Demokrasia no Dezenvolvimentu liuhusi Media no Hakbiit (DAME). Konteudu relatóriu sai hanesan

responsavel Belun no la refleta pozisaun EU, NAO, no organizasaun sira seluk.

Page 2: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

1 | P a g e

AGRADESIMENTU

Relatóriu ida ne‟e hakerek husi Celestino Ximenes nu‟udar peskizador iha ONG Belun ba programa

DAME – Democracy and Development in Action through Media and Empowerment. Nomos suporta husi

ekipa Pilar Prevensaun Konflitu no Dezenvolvimentu Politika Belun.

Iha fulan Agostu 2012, Belun serbisu hamutuk ho ONG Internasional Search for Common Ground (SFCG)

implementa hamutuk programa ida ho naran Democracy and Development in Action trough Media and

Empowerment (DAME) hoo bjetivu atu atu hasa‟e efetividade serbisu entre sosiedade sivil, instituisaun

governu, no povu tomak iha prosesu dezenvolvimentu iha Timor-Leste. Programa ne‟e iha atividade

importante haat mak hanesan halo avaliasaun ba kapasidade rede RPRK 43 iha subdistritu 43 iha distritu

13, oferese treinamentu ba membru rede RPRK bazeia ba rezultadu avaliasaun, halo peskiza no hakerek

relatóriu politika, no oferese fundus kiik ba atividade dame husi RPRK.

Belun rekoñese katak, peskiza ida ne‟e la realiza se la hetan apoiu husi parseiru sira, liliu membru no

estrutura RPRK no komunidade. Tanba ne‟e, agradese ba hirak ne‟ebé kontribui ona liuhusi idea no

komentariu sira ba relatóriu ne‟e, inklui ekipa peskiza, jestor Belun, no kordenador distritu sira ne‟ebé fo

ona tempu hodi haree konteudu relatóriu no ajuda iha prosesu halibur dadus iha terenu. Nune‟e mos ba

parseiru sira, membru RPRK, no sira seluk ne‟ebé sai alvu ba peskiza ne‟e, ami nia agradese wain.

Ikus liu, hakarak atu reafirma katak, Belun mak hanesan autor uniku ba relatóriu ne‟e. Nune‟e idea,

opiniaun, no komentariu sira iha relatóriu ne‟e la refleta ka reprezenta instituisaun ka ajensia sira ne‟ebé fó

apoiu, hanesan SFCG, NAO no EU.

Page 3: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

2 | P a g e

Konteudu

LISTA ABREVIASAUN ................................................................................................................ 3

MÉTODULOJIA ......................................................................................................................... 4

INTRODUSAUN ........................................................................................................................ 6

PARTE I. KONTEKSTU ............................................................................................................... 7

1.1. SAIDA MAK REDE PREVENSAUN NO RESPONDE KONFLITU? .............................................................. 7 1.2. OINSA REDE RPRK HARII? ......................................................................................................... 8 1.3. REDE RPRK HO NIA ESTRUTURA ................................................................................................. 8 1.4. OINSA RPRK PREVENE NO TRANSFORMA KONFLITU ........................................................................ 9

PARTE II. REZULTADU XAVE ................................................................................................... 10

2.1. ASAUN KORDENADA BA REZULTADU BOげOT .................................................................................. 10 2.2. KAPASIDADE NO KOMPETENSIA RPRK IHA PREVENSAUN NO TRANSFORMASAUN KONFLITU ................... 11

Fundus no rekursu .................................................................................................................... 12 Treinamentu ............................................................................................................................. 13

2.3. KNAげAR LIDERANSA NO AUTORIDADE KOMUNITÁRIA IHA PREVENSAUN KONFLITU ................................. 14 2.4. MEKANIZMU KULTURA BA PREVENSAUN NO TRANSFORMASAUN KONFLITU ........................................ 15

Tarabandu iha prevensaun no transformasaun konflitu ......................................................... 17 2.5. MEKANISMU JUSTISA FORMAL IHA PREVENSAUN NO TRANSFORMASAUN KONFLITU ............................. 18 2.6. KONTRIBUISAUN NO PARTISIPASAUN KOMUNIDADE ...................................................................... 19

2.6.1. Komunidade rural ...................................................................................................... 20 2.6.2. Komunidade urbana/sidade ...................................................................................... 21 2.6.3. Partisipasaun feto iha prevensaun konflitu .............................................................. 23

PARTE III. KONKLUSAUN NO REKOMENDASAUN .................................................................... 25

KONKLUSAUN ................................................................................................................................... 25 REKOMENDASAUN ............................................................................................................................ 26

BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................................ 29

LISTA KESTIONARIU ............................................................................................................... 31

Page 4: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

3 | P a g e

Lista Abreviasaun

AtReS Sistema Atensaun Responde Sedu

CSDI Conflict Sensitive Development Initiative

DAME Asaun Demokrasia no Dezenvolvimentu liuhusi Media no Hakbiit

DHPKS Departamentu Harii Paz no Koezaun Sosiál

DNPKK Diresaun Nasional Prevensaun Konflitu Komunitária

EU Komisaun Europeia

FGD Foku Diskusaun Grupu

MDG Millenium Development Goals

MSS Ministeriu Solidariedade Sosiál

NAO National Authorising Office

NCAT Network Capacity Assessment Tools

OGL Ofisiál Governu Lokal

PIMA Planeamentu, Implementasaun, Monitorizasaun, no Avaliasaun

PNUD Programa Nasaun Unidu ba Dezenvolvimentu

RPRK Rede Prevensaun no Responde Konflitu

SEJD Sekretaria Estadu Juventude no Desportu

SEMA Sekretaria Estadu Meiu Ambiente

SEPI Sekretaria Estadu Promosaun no Igualidade

SFCG Search for Common Ground

Page 5: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

4 | P a g e

MÉTODULOJIA

Métodulojia peskiza ida ne‟e mak métodu mistu (mixed method) hanesan revista literatura, utiliza tékniku

kualitativu inklui foku diskusaun grupu (FGD) no entrevista ho pergunta semi estruturadu. Alende ne‟e

utiliza mos tékniku kuantitativu liuhusi dadus AtReS Belun hodi oferese estatístika mudansa insidenti.

Alvu ba peskiza ne‟e mak membru Rede Prevensaun Responde Konflitu (RPRK) iha area rural no urbana

nomos komunidade no parseiru sira ne‟ebé sai alvu ba atividade rede. Alvu hirak ne‟e hili ho intensaun atu

fo informasaun ida ne‟ebé klaru, klean, no balansu kona-ba lalaok no kontribuisaun RPRK iha prevensaun

no transformasaun konflitu iha komunidade nia le‟et. Ho informasaun husi parte hirak ne‟e bele kompara

no sukat progresu, impaktu, no dezafiu sira ne‟ebé RPRK hasoru. Area peskiza mak fatin rural no urbana

atu bele halo komparasaun kona-ba oinsa lalaok no servisu rede iha area rural no urbana1 iha

dezenvolvimentu sensitividade ba konflitu liliu prevensaun no transformasaun konflitu.

Figure 1. Partisipante bazeia ba jeneru2

Alende area, foka mos ba implementasaun fundu kiik husi programa DAME, atividade planu asaun RPRK,

nomos avalia forsa no frakeza sira bazeia ba avaliasaun husi DAME ne‟ebé hala‟o ona husi Marsu to‟o

Agostu 2013. Peskiza lao iha distritu hanesan Manatuto (Manatuto), Aileu (Remexio), Baucau (Laga no

Vemasse), Oecusse (Passabe, Nitibe, no Pante Makassar), no Dili (Nain Feto no Comoro).

1 Ba relatoriu ida ミeげe, area rural マak haミesaミ fatiミ sira ミeげeHé dook husi kapital municipiu sira no sei hasoru dezafiu

Hoot atu asesu Ha ser┗isu puHliku haミesaミ estrada ミo koマuミikasauミ, ミo seluk taミ. “ira ミeげe iミklui kapital submunicipiu balun hanesan Passabe. Area urbana mak kapital municipiu ミo kapital ミasioミál. Area sira ミeげe iha asesu Ha ser┗isu puHliku sira ho diげak kompara ho submunicipiu sira ho distansia dook husi kapital. 2 Nuマeru partisipaミte sira ミeげe seidauk iミklui fuミsioミariu Beluミ ミiaミ ミeげeHé eミ┗ol┗e HeHeik iha diskusauミ iミforマal

sira

Page 6: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

5 | P a g e

Dezafiu balun iha peskiza ne‟e mak reprezentasaun feto iha entrevista no diskusaun grupu ne‟ebé sei menus

liu. Husi total partisipante 57, nain walu de‟it mak feto (reprezenta 14%). Nune‟e mos lingua hodi

komunika sai kestaun iha prosesu halibur dadus iha terenu. Pur ezemplu iha Oecusse, ekipa peskiza hetan

apoiu tradusaun husi kordenador distritu tanba partisipante susar atu esplika iha lian Tetum. Ida ne‟e

difikulta tebes atu hetan informasaun loloos no detallu. Ikus liu, tempu implementasaun atividade ne‟ebé

badak no lalais inklui dezafiu husi terrenu (kondisaun estrada) impede peskizador atu hetan informasaun

ne‟ebé adekuadu husi parte komunidade no benefisiariu sira.

Mapa Timor-Leste: peskiza halao iha area kor matak (Baucau, Manatutu, Dili, Aileu, no Oecusse)

Page 7: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

6 | P a g e

INTRODUSAUN

Transformasaun konflitu sai aspeitu importante ida hodi kria estabilidade no hametin seguransa no fó dalan

ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir,

“transformasaun konflitu mak atu responde ba dinamika konflitu sosial hodi kria prosesu mudansa

konstrutivu nune‟e reduz violensia, haforsa justisa iha interasaun direita no estrutura sosial, no responde ba

problema lolos iha relasaun umanu.”4 Iha kontekstuTimor-Leste, hanesan nasaun pos konflitu, mudansa

konstrutivu akontese bainhira iha envolvimentu ativu no konsolida husi parte hotu iha sosiedade nia laran,

tantu autor estadu no naun estadu, hodi responde ba konflitu sira.

Relatoriu peskiza ida ne‟e foka ba papel Rede Prevensaun no Responde Konflitu (RPRK) iha prosesu

transformasaun konflitu, no hametin dame no estabilidade iha komunidade. Estabelese husi ONG Belun ho

autoridade lokal, lideransa komunitaria no tradisional iha postu administrativa 43 nia laran hahu iha tinan

2009, RPRK sai hanesan fukun5 ida hodi fo espasu ba atór paz lokal hodi komunika ba malu, fahé

informasaun no ideas, servisu hamutuk ba prevensaun no responde konflitu no harii dame. Ho apoiu husi

sosiedade sivil, governu, ajensia lokal no internasional balun, RPRK ezekuta ona planu asaun dame 100

resin iha postu administrativa 43 envolve entidade oioin, hodi responde direita ba abut konflitu sira ne‟ebé

mosu husi problema sosio-estrutural, nomos redus tensaun konflitu komunitaria.

Maske kontribui ona ba reduzaun tensaun konflitu komunitaria, RPRK kontinua hasoru dezafiu kona-ba

sustentabilidade hanesan rekursu ba transformasaun konflitu iha futuru. Rezultadu Avaliasaun Kapasidade

Rede husi programa DAME iha Agostu 2013, hatudu katak 22 RPRK husi total 43 RPRK (reprezenta 51%)

sei iha kapasidade minimu hodi lori rede ba oin. Iha deit 4 RPRK (9%) husi RPRK sira ne mak la hatudu

progresu signifikante iha kapasidade hodi jere rede

Peskiza ne‟e hamosu mos rekomendasaun xave ba parseiru relevante sira hodi ajuda hametin kapasidade

ator paz iha RPRK hodi envolve ativu liutan prosesu transformasaun konflitu, hametin dame no stabilidade

iha komunidade iha futuru. Ator paz iha rede hatene situasaun iha komunidade no bele responde di‟ak liu

ba problema sira, maibé seidauk hetan atensaun maksimu husi parseiru sira seluk hodi ajuda responde

efetivamente ba sustentabilidade paz. Haforsa investimentu iha kapasidade ho alvu spesifiku no serbisu

3 “Ih┘arz, ‘olf, ヲヰヰヵ. けPost-Conflict Peacebuilding: The Challenges of “eIurity, Welfare aミd represeミtatioミげ, “eIurity

Dialogue 36(4): p.429–446. 4 Lederach, John Paul. "Conflict Transformation." Beyond Intractability. Eds. Guy Burgess and Heidi Burgess. Conflict

Information Consortium, University of Colorado, Boulder. Posted: October 2003 <http://www.beyondintractability.org/essay/transformation>. 5 Iha disionariu Tetun, fukun iha signifikasaun tolu. Ida mak tali ka fita rohan kesi hamutuk atu hametin buat ruma.

‘ua マak parte husi ita ミia liマaミ ka aiミ ho ruiミ rua hasoru マalu. Tolu マak parte husi ai ミeげeHé saミak atu マoris Há. Ho sigミifikasauミ ミeげe, ┘aiミhira teマi rede haミesaミ fukuミ ida, fo sigミifikasauミ ミeげeHé Hoot teHes ミo iマportaミte tanba laiha rede ka fukun ligasaun labele lao.

Page 8: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

7 | P a g e

besik ho komunidade ho komunikasaun no konfiansa makaas iha atividade sir abele ajuda rede sai forsa liu

iha futuru.

Hafoin introdusaun, relatóriu ne‟e fahé ba parte tolu. Kontekstu iha parte I, tuir mai rezultadu xave iha

parte II, rekomendasaun no konklusaun iha parte III.

Parte I. KONTEKSTU

Hafoin restaurasaun independensia iha 2002, Timor-Leste kontinua hasoru situasaun konflitu ne‟ebé bele

ameasa dezenvolvimentu nasaun nian. Krize politika militiar iha 2006 hanesan ezemplu husi disturbiu no

konflitu ne‟ebé afeta ba dezenvolvimentu hafoin independensia, kauza rezidenti Dili kuaze 15,000 tenke

evakua. Krize ne‟e hamosu impaktu ba seitor oioin inklui politika, ekonomiku, seguransa, no sosial.

Tensaun konflitu ne‟ebé aas ameasa stabilidade, paz, no koezaun sosial entre membru komunidade sira.

Strategia foun husi ajensia governu no naun governu liuhusi uza mekanismu tradisional sira hanesan

dialogu, rekonsiliasaun, no kultura konsege reduz tensaun no restaura paz no koezaun sosial.6 Rede

Prevensaun no Responde Konflitu mosu hanesan konseitu ida husi NGO Belun, no nudar parte ida husi

sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS)7, hodi responde ba kontekstu krize 2006 no demonstra katak

nesesita duni atu iha rede iha komunidade hodi akumula ema ka organizasaun oioin nune‟e bele kopera

hamutuk iha esforsu koletivu ba hametin dame no estabilidade, liliu iha area risku sira.

1.1. Saida mak Rede Prevensaun no Responde Konflitu?

Akademiku Mendizabal (2006 p.1) hateten rede hanesan espasu ba kria, fahé no habelar koñesimentu no

matenek. Ba programa AtReS, rede RPRK defini hanesan mahon ida ne‟ebé akumula ema ka organizasaun

oioin hodi servisu hamutuk ba objetivu ida. Rede nia ezistensia importante tanba bele fó kbiit ba ema ka

organizasaun hodi promove servisu hamutuk, komunika no kopera ba malu iha sistema ida nia laran hodi

atinji objetivu boot. Ikus mai rede RPRK hanesan rekursu boot ida ne‟ebé ezisti iha komunidade hodi

haforsa komunikasaun no halo asaun forte nune‟e bele hetan rezultadu boot ne‟ebé komunidade hein.

RPRK fó espasu ba fahé informasaun, hala‟o atividade prevensaun konflitu, no atividade komuntaria sira

seluk liu husi papel no kapasidade ne‟ebé kontribui husi membru oioin iha rede laran. Objetivu ka misaun

prinsipál husi rede ne‟e mak “atu promove dame no hakmatek iha komunidade nia le‟et liuhusi

6 Wassel, T. (2014). Timor-Leste: Links between peacebuilding, conflict prevention and durable solutions to

displacement. Brookings-LSE Project on Internal Displacement, p.ii 7 Atensaun no Responde Sedu ka AtReS hanesan sistema マoミitorizasauミ Ha iミsideミti ミeげeHé estaHele husi Beluミ iha

tinan 2008 ho objetivu atu hametin komunidade hodi sai responsivu ba tensaun konflitu sira. AtReS nia metodulojia mak halibur dadus insidenti husi komunidade, verifika no analiza, hodi ikus mai fahe ho parseiru no komunidade. Ba ser┗isu ミeげe, At‘e“ aloka Βヶ マoミitor iha ヴン postu adマiミistrati┗a, ヱン マuミisipiu ミo hetaミ apoia husi kordeミador munisipiu.

Page 9: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

8 | P a g e

kooperasaun no kolaborasaun iha esforsu jestaun no transformasaun konflitu nune‟e la habelar ba

violensia”.8 Tanba prevensaun no transformasaun konflitu sai hanesan responsabilidade komunidade hotu,

laos mai inisiativa no asistensia atór eksternal maibé hakiak no dezenvolve husi ema lokál ho mekanizmu

lokál no bazeia ba kontekstu lokál. Bainhira rekursu lokál hirak ne‟e utiliza ho másimu, bele prevene no

transforma konflitu iha futuru.

1.2. Oinsa rede RPRK harii?

Rede RPRK harii hamutuk entre ONG Belun ho komunidade sira iha postu administrativu 43 iha

munisipiu 13 liuhusi diskusaun, enkontru trimestral nomos aprosimasaun maksimu ho parseiru Belun inklui

individu no organizasaun, nomos komunidade sira. Prosesu estabelese lao iha ambiente demokratiku no

transparensia iha ne‟ebé komunidade fó sira nia kontribuisaun liuhusi idea. Konsultasaun ho parseiru Belun

iha nivel nasionál no komunidade hodi hetan hanoin konstrutivu ba dezenvolve rekursus dame ne‟e ba oin.

Hahu harii iha 2008, RPRK konsege hala‟o ona planu asaun dame hamutuk 100 resin hodi prevene konflitu

komunitaria liuhusi atividade hanesan Tara Bandu, semináriu no dialogu komunitariu ho topiku oioin ho

benefisiariu mai husi komunidade rasik. Previlijiu mai Belun, iha fulan Dezembru 2012, Belun liuhusi pilar

prevensaun konflitu no harii dame hetan premiu Sergio Viera de Mello husi Presidenti da Republika ba

rekoñesimentu kontribuisaun ba promosaun ho respeitu protesaun direitu humanus Sivika ho Politika, ne‟e

mos parte iha prosesu dezenvolve ezistensia RPRK ba harii dame iha sosiedade nia le‟et. To‟o agora RPRK

kontinua hanesan parseiru no alvu husi programa Belun ba implementasaun projetu ba komunidade iha

transformasaun konflitu no harii dame iha baze.

1.3. Rede RPRK ho nia estrutura

Iha peskiza ne‟e identifika katak rede RPRK funsiona ka lao iha estrutura hierarkia nia laran (figura 3) ho

puntu fokal, sekretariu/a, tezoreiru/a, no membru balun. Maske nune‟e iha prosesu planeamentu no foti

desizaun ba planu asaun ruma, estrutura depende totalmente ba koperasaun no kolaborasaun másimu husi

membru hotu. Membru no estrutura iha RPRK barak mai husi funsionariu administrasaun sub distritu

(administrador, ofisiál dezenvolvimentu lokal, ofisiál ogvernu lokal, no funsionariu sira seluk), lideransa

komunitária no hirak ne‟ebé iha pozisaun no konesimentu kle‟an iha komunidade nia le‟et.9

8 Summariu Rede Prevensaun no Responde Konflitu, AtReS, Janeiru 2014

9 Husi total 43 RPRK, 24 RPRK (56%) mak puntu fokal mai husi funsionariu administrasaun sub municipiu, hanesan

Adマiミistrador, CDO, OGL, ミo fuミsioミariu puHliku Haluミ iha adマiミistrasauミ laraミ. Nuミeげe マos husi total ミeげe, ‘P‘K ヴ deげit マak lidera husi feto.

Page 10: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

9 | P a g e

Estrutura RPRK

Puntu Fokal

Tezoureiru/a

Sekretariu/a Rede

Membru

Figura 2. Estrutura Rede Prevensaun Konflitu Komunitária; Fontes AtReS

Maske iha estrutura hodi organiza no halo jestaun ba rede, maibé bazeia ba deklarasaun husi kordenador

distritu Belun estrutura RPRK balun ladun mosu no halo funsaun ho di‟ak tanba iha indikasaun katak, rede

depende ba lideransa (pontu fokal) iha estrutura. Auzensia pontu fokal afeta ba lalaok rede. Nune‟e

estrutura mosu tuir atividade (hanesan komisaun organizadora de‟it). Situasaun ida ne‟e sei prejudika ba

sustentabilidade no resiliensia harii dame iha futuru. Alende ne‟e, RPRK hanesan atividade voluntariu iha

ne‟ebé membru no estrutura ladun fo importansia. Iha diskusaun no avaliasaun entre ekipa DAME ho

kordenador distritu sira, identifika katak, estrutura iha rede balun dala ruma akontese de‟it bainhira iha

atividade.10

1.4. Oinsa RPRK prevene no transforma konflitu

RPRK halao atividade prevensaun no transformasaun liuhusi fahé informasaun, sensibiliza komunidade

kona-ba dame liuhusi dialogu, no mobiliza komunidade liuhusi atividade kultura ba hametin dame no

koezaun sosial. Akademiku Mendizabal (2006) deskreve katak rede bele prienxe funsaun neen, hanesan tais

informasaun ne‟ebé bele asesu di‟ak, halo advokasia kona-ba mensajen spesifiku sira, organiza ema ka

organizasaun ba objetivu komun, harii komunidade liuhusi promove valor sira, mobiliza apoiu ba atividade

relasiona ho objetivu rede, no promove aprende ba malu liuhusi atividade xave sira iha rede laran.11

Atividade prevensaun dala barak sei jeneriku ka jeral ba komunidade hanesan mekanismu tradisional sira

(Tara Bandu), dialogu, no seminariu sira. Hanesan hatudu iha figura 4, iha implementasaun atividade dame,

RPRK serbisu besik ho parseiru xave sira husi parte governu, agensia nasional no internasional, no

sosiedade sivil sira seluk. Parseiru sira ne‟e sei envolve liu husi kontribuisaun bazeia ba kapasidade ida-

idak, hanesan fundu, material, ka idea sira.

10

Ibid 11

MeミdizaHal, E. ふヲヰヰヶぶ. さUミderstaミdiミg Net┘orks: the fuミItioミs of researIh poliIy ミet┘orks.ざ O┗erseas Development Institute Working Paper 271. London.

Page 11: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

10 | P a g e

Hafoin implementasaun, RPRK mos kontinua observa no halo monitorizasaun hodi haree progresu

atividade sira. Pur ezemplu iha postu administrativa Aileu, rede hamutuk ho administrasaun distrital halo

avaliasaun ba lalaok Tara Bandu ne‟ebé implementa ona hodi identifika solusaun ba futuru. Administrador

Munisipiu Aileu rekoñese katak, maske Tara Bandu lao ona maibé populasaun balun sei kontinua atu

kontra bandu ne‟e. Tanba ne‟e sira hala‟o atividade liuhusi fundus kiik hodi implementa avaliasaun ba

implementasaun Tara Bandu.12

Figure 3 Mekanizmu Serbisu Prevensaun konflitu rede komunitária; Fontes: AtReS

Parte II. REZULTADU XAVE

2.1. Asaun kordenada ba rezultadu bo’ot

Komunikasaun lao maibé kordenasaun dala ruma iha dezafiu tanba ema barak preokupa ho sira nia servisu hanesan funsionariu publiku no servisu sira seluk – Sekretaria Rede RPRK Manatuto

Rede RPRK nia ezisténsia mak halibur entidade oioin hodi foti asaun hamutuk ho kordena ba

transformasaun konflitu no harii paz iha komunidade no nasaun laran. Tanba atu transforma konflitu no

alkansa paz iha rai laran, presiza servisu hamutuk iha área oi-oin ho kompetensia oin oin. “Mobilizasaun

rekursus humanus ho rede luan hodi representante insitusaun oi-oin hanesan estratéjia importante hodi

atinji rezultadu no impaktu bo‟ot iha komunidade.”13 RPRK harii ho objetivu atu mobiliza rekursu iha

komunidade liuhusi koperasaun no kolaborasaun ne‟ebé di‟ak ba prevensaun konflitu, harii paz no hametin

koezaun sosial.

12

Atividade implementasaun fundus kiik (CSDI) iha Aileu Villa Lahae: Avaliasaun kona-ba Lei Tara Bandu, 13 Marsu 2014 13

Sumariu Rede Prevensaun no Responde ba Konflitu, AtReS Janeiru 2014

Page 12: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

11 | P a g e

Kolaborasaun, kordenasaun, no komunikasaun efetivu entre membru rede, ho komunidade, no entidade

seluk sai xave importante ida ba efetividade no efisiensia servisu rede iha komunidade, liliu atu haforsa

impaktu ba tempu naruk. Ho kolaborasaun ne‟ebe di‟ak iha rede laran bele iha forsa hodi responde ba

problema sistematiku no evita servisu dupla iha komunidade. Innovation for Scaling Impact (2010, p.25)

hakerek katak “rede ne‟ebé organiza no kordena ho di‟ak bele fo dalan atu kria kapasidade haforsa

dezempenu no rezultadu ne‟ebé bele aumenta impaktu sira”.14

Iha postu administrativa Remexio, RPRK hola inisiativa hodi halo liña kordenasaun ho parte hotu, inklui

igreja katolika, hodi fahé informasaun kona-ba prevensaun konflitu. Estrutura rede laos deit ezisti iha postu

maibé mos iha estrutura iha Suco. Konsellu Suco hola mos papel hanesan membru no estrutura rede iha

nivel Suco. Iha Suco Asumau, Pesoal Apoiu Suco rekoñese katak, iha duni estrutura rede iha Suco ne‟ebé

xefia husi Xefe Suco hodi hala‟o funsaun fahe informasaun kona-ba konflitu ba komunidade.15 Kuaze

partisipante hotu ne‟ebé partisipa iha diskusaun no peskiza iha Remexio rekoñese katak kordenasaun entre

autoridade sira iha rede laran iha subdistritu laran konsege reduz boatu falsu sira no halo komunidade

informadu di‟ak liu. Pur ezemplu iha 25 Outubru 2013 rede konsege hala‟o seminariu ka dialogu ida ho

partisipante mai husi organizasaun oioin, inklui Artes Marsiais no Ritual sira, komunidade nomos entidade

husi nasional kona-ba hamate rumoris falsu, prevene konflitu.16 Iha tempu peskiza, partisipante sira deklara

katak ho asaun kordenada ne‟e konsege hamenus rumores falsu sira iha Remexio nia laran.

Alende rekoñese komunikasaun, koperasaun, no kolaborasaun di‟ak tebes tantu internalmente no

eksternalmente, rede RPRK mos rekoñese katak sei iha dezafiu oioin. Iha entrevista ho membru estrutura

no lideransa komunitária iha Manatuto Vila, maske rekoñese iha kolaborasaun no kordenasaun liuhusi

enkontru trimestral no fahe informasaun, lina kordenasaun no komunikasaun dala barak hetan dezafiu tanba

dupla funsaun no jestaun tempu ne‟ebé la permite hodi servisu ho másimu. Puntu Fokal rede Manatuto, iha

entrevista, deklara katak rede susar atu funsiona tuir espetativa komunidade iha prevensaun no responde

konflitu tanba frakeza funsionamentu estrutura. Tanba ne‟e presiza duni atu halo reestruturasaun ba

estrutura rede hodi nune‟e bele funsiona di‟ak liu tan.17

2.2. Kapasidade no kompetensia RPRK iha prevensaun no transformasaun konflitu

“Hanesan autoridade no lideransa komunitária ami iha kompetensia natureza hodi rezolve problema balun. Maibé ami presiza atu hetan apoiu hodi aumenta tan kapasidade no abilidade ne’ebé ami iha” – Tezoreiru rede Vemasse

14

Innovation for Scaling Impact (2010). Next Generation Network Evaluation. iScale, p.25. 15

FGD no entrevista iha submunicipiu Remexio, 15 Maiu 2014 16

Tiマor Post, さHaマate ‘uマoris, Pre┗eミe Koミflituざ ヲΒ Outubru 2014 17

Entrevista ho Puntu Fokal Manatuto, 13 Maiu 2014

Page 13: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

12 | P a g e

Kapasidade rekursu (umanu) ne‟ebé efisiente bele haforsa esforsu transformasaun konflitu no sai fator

determinante ba sustentabilidade no posezaun lokal (local ownership). Bazeia ba relatóriu sira husi ONG

Belun, RPRK iha kapasidade naton hodi ezekuta fundu liuhusi planu asaun sira. Pur ezemplu fundus kiik

husi programa DAME konsege ezekuta ho di‟ak husi RPRK 27 ne‟ebé simu fundus.18 Husi atividade

fundus kiik ne‟e, RPRK hatudu ninia kapasidade kona-ba organiza, mobiliza rekursu, no implementa asaun

dame. Iha sorin seluk, RPRK mos iha kapasidade naton ona hodi uza rede hanesan sentru hodi fahe

informasaun ba malu.

Maske nune‟e bazeia ba avaliasaun interna husi ONG Belun nomos peskiza ida ne‟e, identifika katak, rede

RPRK kontinua hasoru dezafiu hodi implementa planu asaun sira, liliu liga ba kompetensia no kapasidade

teknika hanesan relatóriu finanseiru no proposta nomos oinsa halo fiskalizasaun ba ninia impaktu. Rede

seidauk iha inisiativa hodi halo avaliasaun hodi avalia atividade sira maibé akontese de‟it iha enkontru

trimestral ne‟ebé foka liu ba identifikasaun problema no planu asaun. Responde ba dezafiu sira ne‟e, ONG

Belun ho parseiru sira oferese fundu kiik no treinamentu hodi halo rede sai ativu liu tan no hala‟o knaar

hanesan atór paz iha komunidade.

Fundus no rekursu

Hanesan estudu balun nota katak falta rekursu iha nasaun pos konflitu sira, dala barak halo atór lokál sira

depende ba fundus husi liur (laos husi rede rasik). Akademiku Wong (2013) hateten katak, “relasaun

asimetrikal (falta fundus no rekursu) bele sai obstakulu boot ba entidade lokál hodi realiza sira nia

espetativa tanba dependensia makaas tebes”.19 Iha peskiza terenu, partisipante balun mos deklara buat

hanesan, katak rekursu sira hanesan fundus no ema importante ba lalaok rede. Maske RPRK iha ema ka

rekursu umanu, maibé fundu ne‟ebé limitadu sai obstakulu ba sira hodi halo asaun boot ho impaktu boot

liu. Sira iha hanoin no hakarak atu mobiliza komunidade no koko atu tama iha fatin isoladu sira hodi fahé

informasaun, maibé limitasaun rekursu kontinua sai obstakulu. Pur ezemplu iha Nitibe, alende satisfas ho

alokasaun fundus kiik iha 2013 ba atividade sosializasaun iha Suco sira, rede mos iha hanoin atu hala‟o

edukasaun sivika ba Aldeia isoladu ida besik fronteira maibé seidauk bele halo tanba susar atu asesu ba

fundus adisional.20 Iha Vemasse, membru estrutura rede informa katak sira iha ema ho kapasidade maibé

fundu mak la sufisiente.21

Fonte ba fundus ne‟ebé bele asesu RPRK mak mai husi ONG Belun. Iha tinan 2013, programa DAME

aloka orsamentu US$50,000 liuhusi atividade Conflict Sensitive Development Initiative (CSDI) ba rede

18

Total ‘P‘K koマpete Ha fuミdu haマutuk ンン. Husi total ミeげe ヲΑ ‘P‘K マak koミsege マaミaミ hodi iマpleマeミta fuミdu kiik hodi halao atividade dame iha komunidade. 19

Wong, Pearly (2013). Local Ownership in Peacebuilding – a premature rhetoric. United Nations Peace and Progress, Volume 1, pp.47-57 20

Focus Group Discussion Nitibe, 28 Maiu 2014 21

Entrevista ho Tezoreiru RPRK Vemasse 19 Maiu 2014

Page 14: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

13 | P a g e

RPRK 27 hodi halo atividade dame. Montante orsamentu aloka ba RPRK ida-idak diferente maibé

maksimu mak US$2,000. Atividade sira barak liu mak dialogu no seminar hodi fahe informasaun ba

komunidade sira kona-ba isu konflitu liliu liga ba rai ka propriedade. Atividade balun mos halo Tara

Bandu, hanesan iha Vemasse (Jullu 2014) no Passabe (Fevereiru 2014). Atividade hotu implementa liuhusi

CSDI konsege hetan partisipasaun maksimu husi komunidade no fo impaktu di‟ak ba komunidade sira. Pur

ezemplu iha Passabe, bazeia ba observasaun kordenador distritu, hafoin atividade Tara Bandu ba be matan,

ambiente sai matak liu, respeita malu sai forte, no kuantidade ka debet be aumenta makaas ba komunidade

sira.22

Maske nune‟e rekursu harii dame, prevensaun no transformasaun konflitu laos de‟it depende ba osan ka

fundus husi atór eksternal, maibé mai husi kontribuisaun no dedikasaun komunidade sira. Iha peskiza ida

ne‟e, ami nota katak dependensia makaas ba fundu eksternu bele sai dezafiu boot ba prevensaun konflitu

komunitária tanba natureza rede komunitária mak atu uza rekursu ne‟ebé iha komunidade nia le‟et ba

hametin paz iha komunidade. Dependensia ba ema no rekursu husi liur halo esforsu komunidade iha rede

laran sai fraku. Pur ezemplu, partisipante balun ho honestu deklara katak bainhira ONG Belun dada an husi

sira nia fatin, rede susar atu avansa nomos bele la funsiona.23

Treinamentu

Treinamentu hanesan aimoruk forte hodi responde ba lakuna iha kapasidade no konesimentu ne‟ebé

membru RPRK no lideransa komunitariu sira hasoru nomos haforsa rekursu ne‟ebé iha ona. Bazeia ba

asesmentu ne‟ebé hala‟o husi ONG Belun liuhusi Programa DAME iha Agostu 2013 ho metodu Network

Capacity Assessment Tools (NCAT), identifika lakuna ka dezafiu sira iha parte lideransa, jestaun rekursu

umanu no finanseira, relasaun eskternal, Planeamentu, Implementasaun, Monitorizasaun, no Avaliasaun

(PIMA), kapasidade ba transformasaun konflitu, no sustentabilidade.24 Tanba ne‟e presiza duni atu fó

kapasitasaun no treinamentu iha area tematiku hodi responde di‟ak ba ejijensia komunidade iha prevensaun

no transformasaun konflitu.

Tuir partisipante asesmentu nia deklarasaun katak, area sira ne‟e mak relevante hodi nune‟e bele haforsa

efetividade serbisu rede nia ba futuru. Membru rede ida husi Laleia afirma katak, treinamentu hanesan

vitamina di‟ak ida hodi aumenta kapasidade no operasaun serbisu iha futuru.25 Nune‟e mos respondenti

husi membru rede iha subdistritu Laga rekoñese katak treinamentu ne‟ebé oferese di‟ak tebes no ajuda

tebes hasae sira nia konesimentu no abilidade maibé menus atividade dala barak hamenus impaktu husi

treinamentu tanba labele aplika ba buat ida.26 Iha entrevista ho membru rede iha Vemasse, rekoñese tebes

22

Fallo, Simon (2014). Relatoriu Narativu Atividade Tara Bandu submunicipiu Passabe. Oecusse, 2014 23

Entrevista ho Administrador submunicipiu Manatuto, 14 Maiu 2014 24

Rezultadu Asesmentu Rede Prevensaun no Responde ba Konflitu (RPRK), Agostu 2013 25

Entrevista ho Tezoreiru Rede Laleia, 6 Junu 2014. 26

Entrevista ho OJL Laga, 22 Maiu 2014

Page 15: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

14 | P a g e

treinamentu no kapasitasaun hodi hasae sira nia kapasidade iha servisu rede nian. Nia dehan katak maske

iha kapasidade natureza hodi rezolve no halo mediasaun ba kazu kiik ne‟ebé komunidade hasoru, maibé

presiza nafatin apoiu ba kapasitasaun teknika. Membru rede apresia tebes ba treinamentu ne‟ebé oferese

husi Belun tanba tulun tebes hodi hala‟o servisu efetivu iha futuru.27Tanba ne‟e presiza duni iha atividade

hodi fasilita implementasaun abilidade husi treinamentu.

Maske nune‟e bazeia ba observasaun iha peskiza ne‟e, oferesimentu treinamentu ne‟ebé iha tempu badak

bele hamihis efetividade rezultadu husi treinamentu. Konformer observa treinador rejional ekipa DAME

katak partisipante ba treinamentu iha RPRK balun diferente ho partisipante sira ne‟ebé mai tuir avaliasaun

kapasidade no rekomenda treinamentu iha area espesifiku sira. Hanesan Haider (2009) diskuti katak

projeitu “governasaun lokál no hakbiit komunidade hetan kritika tanba fo prioriedade ba aselerasaun

oferesimentu asistensia material ne‟ebé hatudu rezultadu real duke dezenvolve treinamentu ne‟ebé

partisipativu hodi haforsa governasaun.”28 Ho problema hanesan ne‟e bele afeta tebes ba efetividade no

efisiensia treinamentu.

Treinamentu ho atividade presiza kompleta malu hodi hamosu rezultadu ne‟ebé di‟ak. Iha peskiza ne‟e

partisipante sira deklara katak treinamentu barak mak sira simu ona, maibé susar atu aplika tanba seidauk

iha atividade ne‟ebé fasilita atu impementa abilidade ne‟ebé sira simu ona. Membru rede iha Vemasse

deklara katak atividade barak liu bele ajuda sira aplika abilidade husi treinamentu.29 Nune‟e presiza tebes

atividade espesifiku ho alvu klaru hodi nune‟e bele aplika abilidade no konesimentu husi treinamentu.

2.3. Kna’ar lideransa no autoridade komunitária iha prevensaun konflitu

“Lideransa no autoridade komunitária mak dala barak responde uluk konflitu sira akontese iha komunidade nia le’et” – Sekretaria Rede Manatuto

Bazeia ba lei no.3/2009 kona-ba lideransa komunitária no nia eleisaun, lideransa komunitária iha dever ka

obrigasaun atu organiza komunidade hodi partisipa iha solusaun ba sira nia problema rasik. Sira nia area

atividade ida mak oinsa atu harii paz no harmonia sosiál iha komunidade nia le‟et.30 RPRK 43 envolve

lideransa komunitaria ka Xefe Suco hamutuk 283. Hirak ne‟e envolve direitamentu iha RPRK hodi

hamutuk ho entidade no parseiru sira prevene no responde konflitu iha sira nia Suco laran. Iha peskiza ne‟e,

partisipante sira deklara katak Xefe Suco mak autoridade prinsipal iha komunidade no iha papel importante

prevensaun konflitu. Sira mak ida uluk liu atu responde ba keixa sira husi komunidade.

27

Entrevista ho Xefe Suco Uatolari/Tezoreiru rede, 19 Maiu 2014 28

Haider (2009). Community-based Approaches to Peacebuilding in Conflict-affected and Fragile Contexts. Issues Paper. GSDRC 2009. p.23 29

Entrevista ho Xefe Suco Uatolari/Tezoreiru rede, 19 Maiu 2014 30

Lei no.3/2009 Lideransa Komunitaria no nia Eleisaun, Jullu 2008. http://www.jornal.gov.tl/public/docs/2009/serie_1/serie1_no24.pdf

Page 16: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

15 | P a g e

Partisipante lubuk ida iha peskiza ne‟e mos rekoñese kontribuisaun lideransa no autoridade komunitária no

lia nain sira hodi prevene no responde ba konflitu ho skala kiik iha komunidade. Membru estrutura rede iha

Manatuto deklara katak Xefe Suco no autoridade lokál sira sempre sai atór ba dahuluk ne‟ebé responde ba

insidenti no problema seluk iha komunidade.31 Maske ho kapasidade teknika ne‟ebé naton, hanesan iha

parte mediasaun formal, maibé lideransa komunitária sira kontinua sai ema dahuluk atu responde no buka

solusaun ba kazu sira. Sira mos husu nafatin atu hasae sira nia kapasidade teknika hanesan mediasaun hodi

nune‟e bele responde ba konflitu liga ba rai no kazu sivil sira seluk iha sira nia area.32

Hanesan parte husi RPRK, autoridade komunitária sai hanesan ajente ba paz hamutuk ho entidade seluk iha

komunidade. Hirak ne‟e laos ajente ne‟ebé insitusionalizadu maibé lao hamutuk ho komunidade iha

komunidade nia le‟et. Akademiku Reich (2006) argumenta katak “atór ka konstituente ba paz laos entidade

institusionalizadu maibé nu‟udar rede ne‟ebé lao iha komunidade nia le‟et ne‟ebé sai hanesan material

konseptual atu identifika parseiru nesesariu no potensial iha rejiaun laran no liur hodi atinji transformasaun

konflitu ne‟ebé konstrutivu. Nia hatutan katak tanba konflitu akontese iha nivel komunidade, entau harii

dame tenke iha no mai husi sosiedade nia laran.”33 Iha kontekstu ne‟e papel autoridade lokal, lideransa

komunitaria, no lia nain sira importate tebes tanba hatene di‟ak dinamika konflitu no fator sira kontribui ba

eskalasaun violensia.

Maske nune‟e lideransa komunitaria ne‟ebé maioria membru ba rede hasoru problema oioin, inklui

problema lejitimidade husi grupu balun nomos husi parte seluk ne‟ebé la fo votu durante iha eleisaun.

Kestaun pakote, ne‟ebé balun mai husi partidu, kontribui ba dezafiu lejitimidade. Pur ezemplu Xefe Suco

husi partidu ida la hetan fiar husi komunidade balun husi partidu diferente ho Xefe Suco rasik. Iha Nitibe,

partisipante iha FGD preokupa ho kapasidade Xefe Suco no Aldeia balun ne‟ebé sai lideransa liuhusi

pakote no seidauk iha kapasidade naton atu rezolve problema ne‟ebé mosu iha Suco laran.34

2.4. Mekanizmu kultura ba prevensaun no transformasaun konflitu

“Komunidade sente konfortavel bainhira uza mekanizmu tradisional no kultura hodi rezolve problema no konflitu sira” – FGD iha Nitibe

Tradisaun no kultura iha papel boot ba prevensaun konflitu no harii paz. Iha nasaun seluk iha illa Pasifiku

hanesan Vanuatu rekoñese importansia husi governasaun bazeia ba lisan hodi kompleta sistema ka

31

Entrevista ho sekretaria rede Manatuto, 13 Maiu 2014 32

Entrevista ho ASD Laga, 22 Maiu 2014 33

Haree Reich, H. (2006). Local Ownership in Conflict Transformation Projects; Partnership, Participation or

Patronage? Berghof Occasional Paper, 5-13. 34

FGD Nitibe, 28 Maiu 2014.

Page 17: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

16 | P a g e

instituisaun introdus husi liur. Governasaun bazeia ba lisan ne‟e diriji no lidera husi komunidade no lider

tradisional sira. Ida ne‟e importante hodi enfrenta dezafiu sira ne‟ebé mosu no haforsa moris hamutuk ka

harmonia sosiál iha futuru. “Kastom governance mak kona-ba oinsa ema bele aplika pratika kustumariu ka

hanoin koletiva atu responde ba dezafiu sira iha tempu agora no oinsa bele organiza moris hamutuk no

harmonia iha futuru.”35

Timor-Leste iha ninia kostume, lisan, no tradisaun ne‟ebé tane aas nafatin husi beiala sira to‟o agora.

Hafoin ukun aan, tradisaun no lisan sira kontinua hola papel iha vida sosiál no politika rai ne‟e nian.

Tradisaun no lisan sai parseiru ida ba sistema governasaun ne‟ebé introduz hanesan hakerek iha

konstituisaun RDTL. Artigu 2, alinea 4 konstituisaun RDTL hateten katak “Estadu rekoñese no valoriza

norma no lisan rai-Timór nian ne‟ebé la‟ós kontra Lei-Inan no mós lejizlasaun seluk tan ne‟ebé ko‟alia

kona-ba direitu ne‟ebé mai husi lisan no toman.” Kustume no lisan Timor sai hanesan mekanizmu

importante hodi prevene no tranforma konflitu nomos rezolusaun konflitu hodi harii dame iha komunidade

no nasaun. Kustume no lisan sira ne‟e inklui Nahe Biti Boot36, juramentu kultural, Tara-Bandu37, no „Maun

Alin38.‟

Agensia internasional no entidade lokál uza ona rekursu sira ne‟e hodi kria estabilidade no paz iha

komunidade nia leet. UNDP servisu besik ho Ministeriu Soliedariedade Sosiál harii Departamentu Harii

Paz no Koezaun Sosiál (DHPKS) hodi haforsa mekanizmu hanesan diálogu no mediasaun hodi rezolve

konflitu no violensia komunitária. Nune‟e mos husi parte Sekretaria Estadu Seguransa (SES) kria

enkuandramentu legal hodi hamosu Diresaun Nasional Prevensaun Konflitu Komunitaria (DNPKK) hodi

prevene konflitu komunitaria liuhusi dalan uzu rekursu tradisional hanesan dialogu, mediasaun, no

juramentu kultural. Ida ne‟e atu hatudu katak, rekursu lokál bele mos sai solusaun ida entre solusaun seluk

hodi prevene no rezolve problema sira seluk. Hanesan Castro no Trindade (2007) hakerek katak solusaun

ba krizi no konflitu mak iha tradisaun no kultura Timor oan sira rasik.39 De faktu, bazeia levantamentu ikus

liu husi Fundasaun Asia (TAF) iha 2013, identifika katak iha 68% husi total partisipante deklara importante

atu mantein pratika beiala sira.40

35

Haree Kastom Governance is for everyone Activities and Impacts of the Vanuatu Kastom Governance Partnership

2005-2012 36

Atu haミesaミ rekoミsiliasauミ ミeげeHé ho haミoiミ ida atu tuur haマutuk ミo koalia tuir マalu hodi hetaミ koミseミsu eミtre parte ミeげeHé eミ┗ol┗e iha koミflitu ミo ikus マai haマosu daマe ミo hakマatek. (Soares, 2004) 37

Tara Bandu マak lisaミ ida Tiマor ミiaミ ミeげeHé iマpleマeミta hodi reduz ka pre┗eミe koミflitu koマuミitaria, haマeミus krime, proteje ambiente no hadiげak komunidade nia moris. Tara Bandu eziste atu promove kultura respeita malu iha sosiedade. Adopta husi Beluミ aミd TAF ふヲヰヱンぶ. さEffective Use of Tara Bandu to Prevent Conflict in Timor-Leste.ざ Dili, Timor-Leste p.10 38

Maun alin (iha submunicipiu Manatuto entre Suco Maabat ho Sau) hanesan lisan ida neebe husik hela husi beiala sira liu husi hemu ran hodi bolu malu hanesan maun alin. Ida nee ajuda prevene konflitu too agora. 39 Trindade and Castro (2007). ‘ethiミkiミg Tiマorese Ideミtity as a PeaIeHuildiミg “trategy: The Lorosaげe – Loromonu

Conflict from a Traditional Perspective. Dili, Timor-Leste p.41 40

The Asia Foundation (2013). Levantamentu Lei no Justisa iha Timor-Leste 2013. Sumariu Ezekutivu no Rezultadu Prinsipal sira. Dili Timor-Leste, p.1

Page 18: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

17 | P a g e

Tarabandu iha prevensaun no transformasaun konflitu

Tara Bandu sai hanesan atividade kultura ne‟ebé dala barak RPRK uza hodi prevene konflitu

komunitaria.Iha peskiza ne‟e, komunidade prefere uza mekanizmu lokal hanesan ne‟e hodi prevene no

rezolve problema duke mekanizmu formal. Iha sesaun FGD iha subdistritu Nitibe, partisipante sira

rekoñese katak iha prosesu rezolve problema, dala barak uza mekanizmu kultura tanba komunidade sente

konfortavel liu kompara ho mekanizmu ka lei formal sira. Iha mekanimsu lokál ne‟e, tradisaun no lia nain

nia papel importante hodi reduz tensaun konflitu.41 Wainhira entrevista ho funsionariu publiku balun iha

Laga, sira rekoñese katak Tara Bandu efetivu hodi hakiak be matan ne‟ebé agora komunidade sira bele

utiliza. “Mekanizmu lokál hanesan TB lao efetivu tebes, hanesan akontese ba TB ba be matan iha nebe

komunidade hahu selu hodi ne‟e bele sustentavel iha futuru. Iha TB ne‟e iha regulamentu sira hodi ijiji

komunidade selu be nebe ikus mai fo benefisiu masimu ba komunidade,” dehan ofisiál Governu Lokál

(OGL) Laga.42 “Komunidade sira hakarak tebes atu promove Tara Bandu”43 tanba apropria ho sira nia

kontekstu.

Maske nune‟e la taka dalan mos atu utiliza rekursu seluk hanesan lei formal hodi rezolve konflitu ne‟ebé

lao iha komunidade nia le‟et. Komunidade rekoñese katak, iha lakuna balun ne‟ebé presiza duni lei no

mekanismu formal presiza atu atende. Iha entrevista ho Lia Nain no Xefe Suco iha subdistritu Vemasse,

sira deklara katak kombinasaun entre mekanizmu tradisional no formal di‟ak liu hodi kria estabilidade no

paz iha komunidade nia le‟et.44 Iha tempu hanesan autoridade seguransa iha baze hanesan PNTL no

Administrator rekoñese katak, rekursu rua ne‟e presiza atu kompleta malu no lao hamutuk.45 José Belo,

hanesan Xefe Unidade Prenvesaun Krizi no Rekoperasaun iha PNUD Timor-Leste fiar katak pratika no

mekanizmu tradisional iha komunidade importante tebes iha prosesu harii dame, maibé laos solusaun

uniku. Nia salienta katak, importante tebes atu tau hamutuk mekanizmu tradisional no modern ka formal

bainhira halo serbisu ba rezolusaun konflitu sira.46

Iha kontekstu uza mekanizmu tradisional ba prevensaun no transformaun konflitu, dezafiu balun kontinua

mosu no rekoñese husi partisipante iha peskiza ne‟e. Pur ezemplu iha kontekstu Tara Bandu, dependensia

ba ema individual nia konsiensia nomos falta enkuadramentu legal ida ne‟ebé konkretu bele hafraku

impaktu husi implementasaun mekanizmu ne‟e. Sekretariu Estadu Meiu Ambiente (SEMA) hateten katak

maske Tara Bandu aplika ona, maibé iha fatin balun tesi ai no sunu rai kontinua akontese tanba seidauk iha

alternativa di‟ak. Tanba ne‟e fila ba komunidade ida-idak nia perspetiva no puntu de vista kona-ba Tara

41

FGD Nitibe 28 Maiu 2014 42

Entrevista ho OGL Laga, 22 Maiu 2014 43

IRIN (2013). Timor-Leste Proマotes Tradisioミal CoミfliIt ‘esolutioミ.ざ Huマaミitarian News and Analysis, 2014. http://www.irinnews.org/report/98186/timor-leste-promotes-traditional-conflict-resolution 44

Entrevista ho Xefe Suco no Lia Nain Suco Loilubo, 19 Maiu 2014 45

Entrevista ho PNTL Skuadra Laga 21 May 2014 and Manatuto sub district administrator 14 Maiu 2014 46

IRIN (2013). Timor-Leste Proマotes Traditioミal CoミfliIt ‘esolutioミ.ざ Huマaミitariaミ Ne┘s aミd Aミalysis, ヲヰヱヴ. http://www.irinnews.org/report/98186/timor-leste-promotes-traditional-conflict-resolution

Page 19: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

18 | P a g e

Bandu.47 Iha parte seluk, mekanizmu justisa tradisional mos ladun iha forsa boot atu rezolve kazu konflitu

entre grupu ho etniku oioin nomos Artes Marsiais. “Artes Marsial iha ninia valor ka doutrina ne‟ebé kesi

membru sira duke valor komun kultural. Etniku oion iha diferensia idea kona-ba nain ba regulamentu

tradisional ne‟e.”48

2.5. Mekanismu justisa formal iha prevensaun no transformasaun konflitu

Partisipante sira iha peskiza ne‟e rekoñese papel justisa forma iha responde no transforma konflitu. Bazeia

ba rezultadu levantamentu husi TAF, 10% husi total partisipante mak responde hetan ona asesu judisial.

Nune‟e mos husi hirak ne‟ebé rona ona justisa, iha 80% mak hakarak rezolve problem liuhusi justisa

formal. Ida ne‟e hatudu katak iha ona mudansa no progresu ba asesu ba justisa iha Timor-Leste. Maske

nune‟e, dezafiu kontinua mosu. Iha peskiza hanesan husi TAF, fator determinante tolu mak sai hanesan

dezafiu, hanesan rekursu finanseiru ne‟ebé limitadu, ladun iha konesimentu, nomos distansia.49 Iha peskiza

no monitorizasaun husi JSMP hatudu katak Timor- Leste iha tribunal distrital haat de‟it atu bele responde

ba kazu hotu iha distritu 13 nia laran. “Ida ne‟e hatudu katak populasaun ne‟ebé presiza justisa tenke lao ho

distansia dook hodi asesu ba tribunal, ne‟ebé dala barak difisil no foti kustu barak liu.”50

Iha peskiza terenu, identifika katak lideransa lokal no membru rede sira rekoñese oinsa atu responde ba

kazu sivil no krimi. Iha kazu sivil, komunidade prefere uza mekanismu tradisional maibé kazu krimi, dala

barak rekomenda ba Polisia. Maske nune‟e, prosesu, distansia, no kustu sai preokupasaun ba komunidade

iha area rurais hodi uza mekanizmu justisa formal ba rezolve problema. Iha entrevista ho lideransa

komunitária iha Vemasse, deklara katak komunidade dala barak la hili prosesu judisial formal iha

rezolusaun ba konflitu no violensia tanba prosesu ne‟e rasik susar, dook husi komunidade, presiza kustu,

nomos dala ruma pendenti ba tempu naruk.51

Nune‟e mos familiaridade ho sistema justisa formal seidauk forte iha komunidade nia le‟et, liliu hirak

ne‟ebé iha area rural. Tanba ne‟e sira prefere uza sistema tradisional duke sistema formal. Diferente

kompara ho hirak ne‟ebé iha area sidade ne‟ebé asesu di‟ak liu ba sistema formal. Hirak ne‟e prefere liu

sistema formal duke tradisional. Iha entrevista ho puntu fokal rede Nain Feto, deklara katak maske

mekanizmu tradisional di‟ak tebes ba minimiza konflitu, maibé rede observa katak komunidade ladun uza

kompara ho mekanizmu formal. Konflitu sira sempre prosesu tuir prosesu formal.52 Ida ne‟e hatudu katak

47

さKultura TaraHaミdu La Forte,ざ Timor Post August 8, 2014 48

Braミdao, Coミstaミtiミo ふヲヰヱヱぶ. さIマpaktu Kustuマe Kultura Fetosaa-Uマaミe Ha Koマuミidade ミia Moris.ざ Beluミ, Timor-Leste p.19-20 49

The Asia Foundation (2013). Timor-Leste Law and Justice Survery 2013, Dili Timor-Leste p.8-9 50

IRIN (2014). Timor-Lesteげs MoHile Courts Proマote AIIess to JustiIe.ざ Huマaミitariaミ Ne┘s aミd Aミalysis, ヲヰヱヴ. http://www.irinnews.org/report/100108/timor-leste-s-mobile-courts-promote-access-to-justice 51

Entrevista ho Xefe Suco no Lia nain Suco Loilubo, 19 Maiu 2014 52

Entrevista ho Puntu Fokal Rede RPRK submunicipiu Nain Feto, 3 Jullu 2014

Page 20: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

19 | P a g e

familiaridade no asesibilidade ba sistema no prosesu justisa sai fator determinante. Bainhira komunidade

seidauk asesu di‟ak ba sistema formal, sistema tradisional kontinua sai solusaun.

Iha peskiza ne‟e ami identifika katak alende justisa tradisional, justisa formal importante tebes. Partisipante

sira, liliu membru rede rekoñese katak bainhira mekanizmu rua ne‟e lao hamutuk bele prevene no rezolve

problema di‟ak liu. To‟o agora komunidade uza mekanizmu tradisional tanba ida ne‟e hanesan pratika no

kustume no kultura Timor nian ne‟ebé bele rezolve problema entre Timor oan. Mekanizmu justisa formal

presiza atu informa ba komunidade nomos hakbesik justisa formal ba komunidade nune‟e sira mos familiar

ho ida ne‟e.

2.6. Kontribuisaun no partisipasaun komunidade

“Tara Bandu iha Atelari, rede fo apoiu maibé laos fundus ka osan. Tanba orsamentu mai duni husi Atelari oan sira ba Atelari nia di’ak” – ASD Laga

Planu asaun sira ne‟ebé popular iha komunidade implementa husi RPRK mak Tarabandu, seminariu,

dialogu komunitaria, no sosializasaun. Kontribuisaun no partisipasaun ativu husi komunidade iha planu

asaun no hirak ne‟ebé direitamente hetan impaktu husi konflitu mak bele garante estabilidade ba tempu

naruk. Liuhusi envolvimentu no partisipasaun mak bele haforsa sentidu nain ba prosesu tomak hanesan

prevensaun no transformasaun konflitu. Rezolusaun konflitu ne‟ebé mai husi inisiativa komunidade no

lidera husi komunidade rasik bele sai potensial ba mudansa ne‟ebé sustentavel. Ida ne‟e tanba komunidade

iha konesimentu no observasaun direita no di‟ak kona-ba buat hirak ne‟ebé lao iha komunidade nia le‟et

inklui sensitividade no limitasaun sira, nomos abut husi konflitu sira. Holsten (2013) hateten katak

komunidade tenke sai nain ba prosesu tomak hodi garante sustentabilidade. Bainhira atór lokál bele rezolve

diferensia no problema iha sira nia komunidade, sira bele sente sai nain ba prosesu ne‟ebé ikus mai halo

sira nia servisu koletivu ba objetivu komun iha rezultadu di‟ak liu.53

Iha figura 5 hatudu planu asaun ne‟ebé implementa iha area rural no urbana no tipu atividade sira ne‟ebé

komunidade sira envolve no fo kontribuisaun. Sosializasaun hanesan tipu atividade ne‟ebé popular no lori

ema barak atu partisipa. Ida ne‟e halao barak tebes iha area rural tanba komunidade barak mak envolve atu

hetan informasaun kona-ba asuntu importante liga ba konflitu no dezenvolvimentu.

53

Holsten, Michel (2013). Partners for Peace: Community and Conflict Resolution さWe are the people, ┘e are the proHleマ, ┘e are the solutioミ.ざ GloHal Communities – Partners for Good, p. 1-2.

Page 21: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

20 | P a g e

Figure 4. Tipu atividade daマe ミe’eHé halao husi RPRK sira iha SuIo ミo SuHdistritu sira liuhusi Prograマa Fuミdus kiik DAME

2.6.1. Komunidade rural

Diferente ho komunidade urbana, komunidade rural mak hirak ne‟ebé susar tebes atu asesu ba prosesu

dezenvolvimentu no servisu publiku inklui seguransa no estabilidade. Konflitu ne‟ebé akontese dalabarak

sei jeneriku hanesan hanesan hadau malu rai, animal tama toos, no konflitu kona-ba adat. Konflitu hirak

ne‟e hamosu mos violensia hanesan estraga sasan, sunu uma, no oho malu.54 Ho insidenti sira ne‟e,

komunidade no entidade sira iha area rural iha obrigasaun hodi servisu hamutuk oinsa bele prevene no

responde bazeia ba sira nia observasaun no abilidade.

Bazeia ba peskiza iha terenu, partisipante sira deklara katak partisipasaun komunidade rural hodi responde

ba kestaun konflitu inklui sensitividade ba konflitu komunitária lao di‟ak tebes. Rede ne‟ebé akumula

komunidade sira kontinua hamosu prioriedade no estratéjia hodi responde ba tensaun konflitu atu nune‟e

labele habelar ba violensia iha futuru. Iha FGD iha Passabe (±36 kilometru husi kapital Oecusse) halo

esforsu di‟ak tebes ho rekursu tradisional ne‟ebé iha hodi hamenus indikasaun ba tensaun iha futuru. Ho

forsa kolaborativu ne‟ebé rede iha, konsege mobiliza komunidade hodi hala‟o serimonia kultura ba hakiak

be matan nune‟e bele oferese be ba komunidade Passabe.55 Esforsu ne‟e mai husi servisu kolaborativu entre

entidade hotu iha subdistritu laran. To‟o agora komunidade sira kontente ba impaktu husi esforsu sira

ne‟e.56

Iha sorin seluk, bazeia ba relatóriu kompetisaun ba fundus kiik husi programa DAME nian durante 2013,

husi total 27 rede ne‟ebé simu fundus ne‟e, barak mak implementa iha Suco sira iha area rural ka nivel

54

Dadus insidenti husi AtReS, asesu iha 18 Agostu 2014 55

Problema be mos iha tendensia ba konflitu komunitaria bazeia ba monitorizasaun insidenti husi Belun, dadus insidenti husi AtReS, asesu iha 18 Agostu 2014 56

FDG ho rede Passabe, 27 Maiu 2014

Page 22: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

21 | P a g e

Suco. Husi total 27 atividade, hanesan hatudu iha figura 4 iha pajina anterior, atividade 9 mak halao iha

nivel sub distritu, restu halao iha Suco sira. Ida ne‟e hatudu katak sensitividade no mobilidade komunidade

iha area rural hodi responde ba kestaun konflitu boot tebes kompara ho hirak ne‟ebé iha area urbana ka

villa laran. Tuir observasaun kordenador distritu Belun, partisipasaun iha area rural boot tebes kompara ho

partisipasaun iha sidade ka villa laran, liliu iha atividade hanesan dialogu no seminariu sira.57

Iha fator balun mak sai xave ba motivasaun rede komunitária no komunidade iha area rural ka nivel Suco

atu serbisu hamutuk di‟ak liu iha prevensaun konflitu no harii dame. Ida mak komunidade kiik ho relasaun

ne‟ebé fasil atu haforsa. Fiar malu entre membru komunidade nomos konfiansa ba lideransa no autoridade

komunitária sai puntu positivu hodi halo prosesu lao ba oin. Iha entrevista iha Laga, partisipante deklara

katak komunidade sira iha area rural hanesan Aldeia Binagua iha konfiansa boot ba sira nia lideransa.

Bainhira lideransa koalia dala ida de‟it, komunidade hotu fiar hodi mai partisipa no rona informasaun.58 Ho

kontekstu hanesan ne‟e serbisu hamutuk ba sensitividade konflitu no harii dame efetivu. Fator ikus mak

pratika kultura hanesan lian no lisan kesi sira hodi ba kolaborasaun di‟ak liu hodi atinji rezultadu boot.

Rede komunitária hanesan Remexio (Aileu) no Passabe (Oecusse) lao di‟ak tebes tanba pratika kultura,

lisan, lian, fiar malu, no relasaun entre ema di‟ak liu kompara ho iha area urbana ka sidade.59

Alende sensitividade makaas ba konflitu, interesante atu haree mos kona-ba estratejia atu responde ba

tempu naruk. Ho sosializasaun, seminar, no enkontru sira, seidauk forte atu responde ba abut konflitu sira

tanba envolve ema barak no hamenus efetividade pratika prevensaun no transformasaun konflitu. Nune‟e

importante tebes atu identifika estratejia alternativa ida ne‟ebé bele halo iha skala kiik, maibé efetivu,

hanesan treinamentu diriji ba grupu alvu liga ba transformasaun konflitu iha area rural.

2.6.2. Komunidade urbana/sidade

Konflitu ne‟ebé akontese iha area urbana dalabarak kompleksu oituan tanba envolve ema oioin ho interese

oioin. Bazeia ba dadus husi AtReS Belun, Dili hanesan area urbana no kapital nasaun kontinua sai fatin

ne‟ebé rejista insidenti barak liu iha periodu Junu to‟o Setembru 2013 ho 64 insidenti (30%) husi total 212

insidenti iha teritoriu tomak.60 Nune‟e komunidade urbana hola papel importante iha prevensaun no

transformasaun konflitu. Ho ema oioin no kultura oioin iha fatin ida tan migrasaun interna no buka

kompete ba serbisu ne‟ebé menus, bele kria tensaun, enveija sosial no bele mos sai oportunidade hodi halo

asaun boot ba prevensaun no transformasaun konflitu. Konflitu dala barak mosu ho anonimidade tanba

movimentu ema nian ne‟ebé susar atu deteta.

57

Diskusaun informal ho KD iha Belun Office Dili, 30 Abril 2014. 58

Entrevista ho PNTL Eskuadra Laga, 21 Maiu 2014 59

Entrevista ho eis Paroko Remexio, 7 Jullu 2014 60

EWER database, accessed 18 August 2014

Page 23: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

22 | P a g e

Hodi responde ba konflitu sira, iha ona esforsu barak. Rede hala‟o ona atividade balun hanesan fahe

informasaun ba alvu oioin, inklui komunidade no joven sira. Iha Dili, liliu iha area Becora, rede deteta

katak area ne‟e sai vulneravel ba konflitu no violensia liga ba joven, tanba ne‟e sira kria planu no halo

asaun preventiva liuhusi diálogu ho estudante. Tanba estudante hanesan mos joven dala barak sai vitima no

alvu ba insidenti sira.61 Alende fahe informasaun hodi reduz tensaun konflitu, komunidade iha area urbana

mos kontinua uza mekanizmu seluk hanesan Tara-bandu hodi minimiza tensaun. Iha area Manleu – Dili,

komunidade sira utiliza mekanizmu Tara-bandu hodi regula ema nia ligasaun ho nia maluk nomos natureza

tanba ida ne‟e hanesan parte husi kultura rai lulik Timor nian.62 Maske nune‟e Tara-bandu iha area urbana

hasoru dezafius relasiona ho identidade kulturais ne‟ebé pluralizmu husi komunidade oioin ho ethno-

linguístika ne‟ebé hatudu iha diferénsia ne‟ebé dook liuhusi sira nia orijinalidade kultura hela fatin. Tanba

née difisil tebes ba dezeña kona-ba simbolizmu naturáis no fatin/rai sagradu ne‟ebé úniku ba kada grupu

kulturál ne‟ebé normalmente defini tara-bandu.63

Iha parte mobilizasaun no kordenasaun ba planu asaun iha kapital nasional no distritu sai dezafiu. Iha

entrevista ho membru estrutura rede iha Manatuto, kordenasaun entre estrutura hodi halo esforsu no

aprosima komunidade partisipa atividade iha atividade prevensaun konflitu kontinua sai dezafiu.64 Ida ne‟e

impede tebes inisiativa hodi prevene konflitu komunitária iha sidade ne‟ebé ho proporsionalidade aas liu

fali iha area rurais. Iha dadalia informal ho kordenador distritu balun, rekoñese tebes diferensia entre rede

iha area sai husi sidade no area sidade liliu oinsa atu haforsa koperasaun ba asaun tanba inisiativa hodi

serbisu menus liu kompara ho sira iha area rural. Iha distritu Baucau, rede area rural hanesan Sentru

Ossoqueli lao di‟ak liu kompara ho Baucau Villa.65 Nune‟e mos iha rede iha Remexio servisu di‟ak liu fali

kompara ho Aileu Villa.66

Dezafiu seluk mos esforsu husi estrutura rede, liliu lideransa hodi kria prioriedade no estratéjia oinsa bele

hala‟o servisu ba komunidade. Iha entrevista ho membru estrutura husi rede Nain Feto deklara katak lalaok

estrutura depende ba atividade.67 Ho ema oioin, nesesidade oioin, nomos orientasaun oioin sai dezafiu boot

ba komunidade iha area urbana. Ida ne‟e halo sidade sai kompleksu liu tanba susar atu identifika saida mak

sai objetivu komun atu atinji hamutuk iha rede ka fukun ida nia laran. Pur ezemplu iha entrevista ho Amu

Lulik ida iha Parokia Motael, deklara katak area hanesan Dili kompleksu tebes no anonimu. Tanba ne‟e

presiza esforsu boot husi parte hotu-hotu.68

61

Nota observasaun planu asaun Submunicipiu Kristo Rei, 28 Fevereiru 2014 62

Entrevista ho Jose Caetano, Jestor Programa Apoiu PNUD ba DHPKS, 4 Jullu 2014 63

Braミdao, Costa ふヲヰヱンぶ. さEfeti┗idade Uza Tara-Bandu hodi prevene konflitu iha Timor-Leste.ざ Beluミ. 64

Entrevista ho Secretaria Rede Manatuto, 14 Maiu 2014 65

Dadalia informal ho KD Baucau 19 Maiu 2014 66

Entrevista informal ho KD Aileu, 15 Maiu 2014 67

Entrevista ho puntu fokal rede Nain Feto, 3 Jullu 2014 68

Entrevista ho eis Paroko Remexio iha Parokia Motael, 7 Jullu 2014.

Page 24: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

23 | P a g e

Ida ne‟e hatudu katak mekanismu formal sira mak apropriadu liu, hanesan advokasia, reforma seitor

seguransa, no implementasaun lei formal sira. Ho nune‟e, importante tebes atu rede RPRK iha sidade bele

haforsa ninia knaar iha fahe inormasaun no advokasia ba parte foti desizaun sira. Nune‟e mos ho

asesibilidade ba mekanismu oioin ne‟ebé di‟ak bele ajuda servisu husi rede sein halo planu asaun boot

hanesan dialogu ka seminariu sira iha area rural. RPRK hamutuk ho entidade sira iha area rural bele

identifika alternativa seluk hodi prevene no transforma konflitu ho efetivu liu.

2.6.3. Partisipasaun feto iha prevensaun konflitu

Behuria (2014) deskreve katak “feto bele lori konesimentu no kompriensaun foun ba konflitu ida, liliu iha

parte kauza nomos solusaun sira. Feto sira hanesan sasin no vitima ba violensia, mediador ba konflitu

ne‟ebé lao bebeik, guarda ba etika komunidade sosiál no sustenta sira nia familia bainhira konflitu laos,

hanesan puntu kontribuisaun boot hodi hakotu siklu konflitu.”69 Camilla no Anjalina (2005, p.9) diskuti liu

tan katak “feto dala barak iha lian ne‟ebé forte ba paz, naun violensia, no promosaun direitu umanu iha

sosiedade ne‟ebé la estavel. Tradisionalmente sira ativu liu iha prevensaun estrutural, haforsa solusaun

tempu naruk hodi reduz potensia ba violensia, hanesan direitu umanu, justisa, boa governasaun,

dezenvolvimentu, no seguransa umanu.” Iha Timor-Leste situasaun diferente tebes tanba konesimentu husi

feto, liliu iha area rural hodi envolve iha prosesu dezenvolvimentu harii paz seidauk másimu ho razaun no

dezafiu oioin, inklui kultura.

Papel no partisipasaun feto iha dezenvolvimentu multisetorial iha Timor-Leste hatudu progresu boot. Sira

nia partisipasaun no kontribuisaun ba solusaun ba siklu konflitu desizivu tebes. Tanba ne‟e Estadu Timor-

Leste desde inisiu foka ninia politika ba partisipasaun feto iha dezenvolvimentu. Pur ezemplu, IV governu

konstitutional estabelese Sektretaria Estadu ba Promosaun Igualidade ne‟ebé antes ne‟e hanesan

departamentu ka asesoria ida iha Primeiru Ministru nia Gabineti. Alende ne‟e iha Parlamentu Nasional

proporsionalidade reprezentasaun feto iha 37% husi total 65 deputadu, numeru ida ne‟ebé boot tebes iha

rejiaun. Nune‟e mos iha kampana no programa lubuk ida mak hala‟o ona hodi kapasita espesialmente feto

sira.70 Kongresu distrital ba feto sira hodi hamosu estrutura ida ne‟ebé servisu ba interese feto iha distritu

lao hela.71 Ida ne‟e hatudu katak feto nia papel no partisipasaun importante tebes iha dezenvolvimentu

politika iha Timor-Leste.

69

Haree Behuria ふヲヰヱヴぶ, さWhy Woマeミ Matter for PeaIe,ざ UNDP ミo The Huffiミgtoミ Post, July ヲヰヱヴ. http://www.undp.org/content/undp/en/home/blog/2014/7/3/why-women-matter-for-peace/ 70

Prograマa ミeげe iミklui fo iミseミti┗u Ha grupu feto rural sira ミeげeHé iha kreati┗idade halaげo ekoミoマia koperati┗a kiik. “EPI halaげo oミa Ha municipiu Aileu, Manatuto, Dili (Atauro), no Lautem hodi produz jus husi aifuan sira. Entrevista ho Xefe Peskiza SEPI, 7 Agostu 2014 71

Ibid.

Page 25: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

24 | P a g e

Figure 5. Partisipasaun Feto iha enkontru trimestral ba periodu 2 iha Laga, Manatuto, no Remexio.72 Fontes: Relatóriu Kordenador Distritu AtReS.

Maske nune‟e progresu positivu barak seidauk mosu iha area rural sira. Hanesan deskreve iha figura 5,

partisipasaun feto iha enkontru trimestral ba periodu rua iha RPRK tolu identifika katak partisipasaun feto

la hatudu mudansa signifikativu. Partisipasaun mane iha tendensia aumenta, maibé feto iha tendensia tuun.

Nune‟e mos iha sesaun entrevista ho FGD iha distritu 4 ba rede RPRK hitu, resposta kuaze hanesan katak

partisipasaun feto iha atividade minimu tebes tanba dezafiu husi kustume no kultura. Iha parte balun, feto

nia partisipasaun maske hatudu husi numeru aas maibé kontinua pasivu tanba la hato‟o idea ruma iha

enkontru ka diálogu. Iha FGD ho membru rede komunitária iha Passabe, partisipante sira deklara katak

kultura sai hanesan dezafiu boot ba partisipasaun ativu feto iha prevensaun no transformasaun konflitu.73

Iha Manatuto, Sekretaria rede deklara katak razaun sira la envolve tanba menus informasaun, konesimentu

ne‟ebé naton, no la brani atu fo hanoin iha publiku tanba ambiente dominasaun mane iha enkontru hotu.74

Iha sorin seluk, iha kontekstu konflitu, feto dala barak haree hanesan vitima ba konflitu interna. Iha Timor-

Leste, kultura aumenta vulnerabilidade feto tanba konsidera hanesan segundu klase ba dominasaun mane.

Bazeia ba dadus konflitu no insidenti husi AtReS, feto kontinua rejista hanesan parte vitima ho persentajen

signifikante hafoin persentajen joven.75 Nune‟e mos bazeia ba informasaun husi Vulnerable Person Unit

(VPU), violensia barak liu mak rejista iha teritoriu mak violensia domestika ho Oecusse aas liu, tuir mai

Dili, no Baucau.76 Ho violensia hirak ne‟e feto barak mak sai vitima. Maske partisipasaun feto iha

72

Enkontru trimestral importante tanba kria ambiente hodi fo oportunidade ba membru hotu, feto no mane atu eミ┗ol┗e iha ideミtifikasauミ Ha asauミ poteミsial ミo kria plaミu haマutuk. Nuミeげe マos eミkoミtru ミeげe haミesaミ sasukat ida hodi hateミe partisipasauミ ati┗u husi feto sira. Dadus foti husi eミkoミtru daruak ミeげeHé akoミtese Ha rede haミesaミ hodi kompara no haree progresu ka mudansa partisipasaun 73

FGD Passabe, 27 Maiu 2014 74

Entrevita ho Sekretaria rede Manatuto, 13 Maiu 2014 75

Dadus At‘e“ husi Juミu toげo “eteマHru ヲヰヱン. At‘e“ la foti dadus koミa-ba violensia domestika. 76

Dadalia informal ho Komandante PNTL VPU iha Belun, 24 Junu 2014

Page 26: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

25 | P a g e

prevensaun konflitu sei minimu, maibé sira barak sai vitima. Prevensaun presiza duni atu envolve feto no

mane ka entidade hotu iha sosiedade nia laran.

Maske nune‟e ho partisipasaun no envolvimentu ne‟ebé menus no dezekilibradu (rural no urbana) nomos

konsensializasaun husi parte sosiedade hodi halo transformasaun ba mental no idea ba egualidade jeneru

ne‟ebé seidauk forte (well-grounded) bele hafraku efetividade esforsu ba prevensaun no transformasaun

konflitu no harii paz. Inisiativa hodi dezenvolve an husi parte feto hodi kontribui masimu iha

dezenvolvimentu, liliu area rural, seidauk metin.77 Tanba ne‟e esforsu ida ne‟ebé integradu hodi hamosu

idea inovativu no politika foun iha sensibilizasaun egualidade jeneru bele sai hanesan fator determinante ba

prevensaun konflitu no harii dame iha futuru. Bainhira politika jeneru seidauk klaru ba feto iha area rural,

liliu sai husi bareira kultura no mudansa mentalidade ba inisiativa, nomos seidauk iha esforsu integradu

di‟ak hodi eleva sira nia matenek no konesimentu, objetivu harmonia sosiál no dame seidauk bele atinji.

Parte III. KONKLUSAUN NO REKOMENDASAUN

Konklusaun

Iha relatóriu peskiza ida ne‟e, foka barak kona-ba papel no kapasidade lokál ba prosesu prevensaun,

tranformasaun, no rezolusaun konflitu nomos mekanizmu sira ne‟ebé utiliza iha prosesu ne‟e. Identifika

mos dezafiu sira. Ami argumenta katak rede komunitaria hanesan RPRK ne‟ebé akumula komunidade lokál

hanesan ajenti no atór ba paz iha kapasidade no papel importante ba prevensaun no transformasaun

konflitu. Iha tempu ne‟ebé Timor-Leste enfrenta dezafiu oioin husi problema sosial estrutural ne‟ebé

hamosu konflitu iha futuru, rede sai hanesan mekanizmu di‟ak hodi responde no hamenus tensaun mai husi

problema sira ne‟e.

Ami identifika katak rede RPRK iha duni sensitividade ba konflitu no estratéjia mekanizmu hodi responde

ba konflitu hodi la habelar ba violensia. Ida ne‟e importante tebes no presiza atensaun husi entidade iha

nivel nasional no distrital tanba autoridade no entidade iha rede laran hatene didi‟ak kona-ba kontekstu

konflitu lokál no realidade sira ne‟ebé komunidade hasoru. Bainhira komunidade bele estratéjia solusaun

hodi responde ba konflitu sira, ida ne‟e bele ajuda sustentabilidade ba esforsu prevensaun iha futuru.

Komunidade presiza sai atór no nain ba prosesu tomak. Komunidade ne‟ebé informadu ho di‟ak no envolve

iha prosesu kontribui ba dezenvolvimentu paz, estabilidade, no demokrasia iha rai laran.

Los duni katak iha dezafiu lubuk ida mak presiza hetan atensaun husi entidade hotu serbisu ba harii paz iha

nasaun laran. Partisipasaun no kontribuisaun ne‟ebé inklusivu husi membru komunidade hotu, liliu feto no

joven sira, ne‟ebé sei menus hanesan ema hotu espera sai dezafiu boot ida. Nune‟e mos dependensia

77

Entrevista ho Xefe Departamentu Peskiza SEPI, 7 Agostu 2014

Page 27: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

26 | P a g e

makaas husi komunidade ba fundus eksternu bele hamihis sustentabilidade esforsu ba paz no

dezenvolvimentu. Tanba ne‟e presiza esforsu ida integradu husi governu, sosiedade sivil, no komunidade

hodi serbisu hamutuk di‟ak liu ba prevensaun no harii dame iha futuru. Investe iha inisiativa lokál (locally-

driven and locally-led initiative), hanesan hasae kapasidade no konesimentu kritiku liuhusi kria planu,

prioriedade, no vizaun no misaun klaru bele haforsa sustentabilidade paz no estabilidade. Harii dame,

hametin dame no koezaun sosiál laos esforsu temporariu husi ema ka atór ida de‟it maibé esforsu kontinua

(bebeik) husi atór oioin iha sosiedade no nasaun laran.

Rekomendasaun

Atu prevene no transforma konflitu ho efetivu iha komunidade nia le‟et:

o Instituisaun governu relevante hanesan Ministeriu Solidariedade Sosial liuhusi

Departamentu Harii Paz no Koezaun Sosial (DHPKS) no Sekretaria Estadu Seguransa

liuhusi Diresaun Nasional Prevensaun Konflitu Komunitaria (DNPKK) presiza kolabora no

serbisu besik liu ho komunidade liliu rede RPRK iha implementasaun atividade prevensaun

no transformasaun konflitu iha komunidade.

o Sosiedade sivil sira ne‟ebé serbisu ba prevensaun no transformasaun konflitu hanesan

Belun no ONG internasional sira presiza kontinua haforsa apoiu ba atividade komunidade

iha prevensaun konflitu no responde ba prioriedade prevensaun konflitu ne‟ebé

komunidade rasik trasa ona.

o Belun, RPRK no parseiru sira iha nivel nasional inklui Polisia presiza atu kolabora di‟ak

liutan hodi kria no haforsa mekanismu ba prevensaun no transformasaun konflitu iha nivel

urbana ho alvu espesifiku hanesan joven no minor idade no estudante sira hodi bele

minimiza numeru konflitu liga ba joven iha sidade.

o Ministeriu Justisa presiza aselera prosesu elaborasan enkuadramentu formal hodi inklui

mekanismu (justisa) tradisional iha mekanismu justisa formal hodi fasilita komunidade ho

nia lideransa sira liliu RPRK iha transformasaun konflitu komunitaria no serbisu hamutuk

ho parseiru sira seluk hodi informa ba komunidade no enkoraja uzu mekanismu rua iha

koezaun sosial.

Atu haforsa lina kordenasaun no kolaborasaun:

o Insitituisaun relevante, sosiedade sivil, no parseiru sira tantu iha nasional no lokal hamutuk

ho RPRK presiza estabelese kontaktu ne‟ebé di‟ak ho lideransa komunitaria no rede,

envolve sira ho ativu implementasaun atividade prevensaun konflitu no harii dame.

o RPRK no parseiru sira hanesan Belun presiza haforsa enkontru regular entre membru sira

no parseiru (kada fulan se posivel) hodi diskuti no fahe informasaun kona-ba isu potensial

konflitu ka topiku dezenvolvimentu seluk hanesan esforsu ida hodi haforsa komunikasaun,

kordenasaun, no kolaborasaun.

Page 28: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

27 | P a g e

Atu hasae partisipasaun inklusivu no kontribuisaun:

o RPRK no Belun presiza serbisu hamutuk ho instituisaun relevante hanesan SEPI no

sosiedade sivil sira seluk hodi hamosu estratejia no mekanismu foun oinsa bele haforsa

partisipasaun no kontribusaun ativu husi feto sira.

o Alende atividade seminariu, dialogu, no workshop, RPRK no Belun presiza identifika tipu

atividade relevante seluk iha ne‟ebé feto no joven sira bele envolve ho ativu. Atividade sira

hanesan treinamentu no debate ne‟ebé eksklusivamente diriji ba joven organiza husi RPRK

bele hasae liutan partisipasaun feto no joven sira.

o RPRK no Belun presiza serbisu hamutuk ho ONG lokal no internasional serbisu ba asuntu

joven no feto sira iha planu no implementasaun atividade sira nune‟e bele fahe esperiensia

ba atividade ho alvu apropriadu.

Atu haforsa kapasidade rede RPRK hanesan parte komunidade:

o Belun, MSS liuhusi DHPKS, no SES liuhusi DNPKK presiza haforsa investimentu iha

dezenvolvimentu kapasidade komunidade liliu RPRK liuhusi treinamentu ba area spesifiku

sira, akompanamentu, no insentivu sira seluk bazeia ba nesesidade no atividade prioriedade

RPRK.

o Belun no parseiru sosiedade sivil sira seluk presiza kopera no komunika di‟ak ba malu iha

oferesimentu treinamentu ba grupu alvu espesifiku hanesan feto no joven sira hodi nune‟e

bele hasae no haforsa konesimentu no abilidade feto joven sira hodi partisipa ativu iha

atividade rede.

Page 29: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

28 | P a g e

ESTUDU KAZU RPRK TUK-TETE SUBDISTRITU ATAÚRO

Postu administrativa Atauro hanesan parte munisipiu Dili (ho total populasaun liu 8000) lokaliza iha illa ketak

ho baliza maritime direita ho illa Indonesia (Wetar no Alor). Iha 2010, RPRK Atauro estabelese hodi haree ba

dinamika konflitu iha postu laran nomos ho vizinu Indonesia. RPRK ne‟e hanesan Tuk-Tete (katak tur

hamutuk).

RPRK postu Ataúro nu‟udar parseiru Belun ne‟ebé pro-ativu ba identifika problema sosial iha komunidade nia

le‟et no responde liuhusi planu aksaun. Planu prioridade RPRK mak buka solusaun ba viajen ka movimentu

illegal entre povo Ataúro-Ilha Liran/Indonesia ho komunidade Ataúro, liliu suku Biqueli. Tinan barak,

Komunidade Ilha rua sempre vizita ba mai ba apoiu atividade peska illegal, lia mate no lia moris, nomos hatan

ba nesesidade ekonomia basiku inklui hala‟o tratamentu Mediku. Komunidade Liran maioria mai husi Ataúro

no defaktu hase‟es an husi hela fatin hodi hela iha rai Liran tanba laiha kbi‟it selu impostu iha tempo ukun Japanesa no Portugúes.

RPRK Tuk-Tete hatan ba problema entre komunidade rua ho inisia hodi realiza semináriu rejional iha Ilha

Ataúro 18 Juñu 2014 ho tema “Hametin Relasaun Kultural entre povo ilha Ataúro-Liran iha futuru. Oradores

mak reprezentante Ambasador Indonesia ba Timor-Leste ho interesante topiku Politika Governu Indonesia hodi

hametin relasaun amizade entre povo ilha rua liga ba asuntu ekonomia no kultura. Reprezentante Imigrasaun

Nasionál husi Setor Fronteira, Inspektur Asistente Administrasaun Polisia Maritima no ONG Belun. Fahe papel

Instituisaun liga ba asuntu fronteira martima. Total partisipantes feto nain 47, no mane 144 ne‟ebé kompostu husi membrus PNTL, F-FDTL, Sosiedade sivíl, lider komunitariu, lider relijiozus no authoridade Governu lokal

no funsionariu publiku no reprezentante komunidade jeral. Objetivu semináriu mak atu fahe no rona

komunidade nia preukupasaun hodi sai modal sosiál ba hadi‟ak relasaun komunidade rua nian liuhusi dalan

diálogu iha tempu oin mai. Nahot Johannes Simbolon, nu‟udar Minister Counsellor reprezentante Ambasador Indonesia ba Timor Leste hateten ”Apresia klean ba inisiativu ne‟e tanba amizade laos kria de‟it iha nivel as husi Governu rai rua, maibé tenke atinji to‟o nivel base iha komunidade (grassroot)”. Konklui iha iha eventu semináriu, komunidade rekomenda atu iha aksaun dame ho amizade ba diálogu iha futuru entre komunidade ilha

rua., hateten Nahot Simbolon. Sorin seluk, Komandante Polisía Maritima Setor Fronteira, Ricardo Moniz Pade,

reafirma rekomendasaun ne‟e sei lori ba enkontru joint Ministerial governu TL ho Indonesia iha fulan Setembru

2014 iha Indonesia. Perspektivu Belun, partisipasaun komunidade mak valor as hodi prevene konflitu. Valor

moris demokrasia mak hametin Pás no Estabilidade hodi lori soberaniu TL ba dezenvolvimentu prosperu. Tane

as estadu, haketak interese privadu, grupo iha ambitu dezenvolvimentu laran, hateten Luis Ximenes.

Manuel Bareto, Chefe do Suco Bikeli konfese ho laran kontente katak semináriu ne‟e importante no benefisia

duni ba komunidade Atauro, liu-liu Suku Biqueli tanba komunidade bele komprende papel Polisía Maritima no

Imigrasaun, inklui politika Governu Indonesia liga ba asuntu fronteira. Nia orguilhu liu bainhira reprezentante

Embaixador Indonesia prontu koopera hodi realiza diálogu komunitariu iha futuru.

Eventu dame ne‟e, hetan apoiu finanseiru husi Komisaun Europea, National Authorising Office, Search for

Common Ground no NGO Belun. Susesu semináriu ho kopera furak Governu lokal, Lider komunitariu, PNTL

no lider relijiozus.

Page 30: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

29 | P a g e

Bibliografia

AtReS. (2013). Sumariu Rede Prevensaun no Responde Konflitu. Dili: Belun NGO.

Behuria, R. (2014, July 3). Our Perspective: UNDP. Retrieved August 19, 2014, from UNDP Website: http://www.undp.org/content/undp/en/home/blog/2014/7/3/why-women-matter-for-peace/

Belun and The Asia Foundation. (2013). Effective Use of Tara Bandu to Prevent Conflict in Timor-Leste. Policy Brief, 10.

Brandao, C. (2011). Impaktu Kustume Kultura Fetosaa-Umane ba Komunidade nia Moris. Dili: Belun NGO.

Brandao, C. (2013). Efetividade Uza Tara-Bandu hodi Prevene Konflitu iha Timor-Leste. Dili: Belun NGO.

Conaway, C., & Anjalina, S. (2005). Beyond Conflict Prevention: How Women Prevent Violence and Build Sustainable Peace. Global Action to Prevent War and Women's International League for Peace and Freedom.

Fallo, S. (2014). Relatóriu Narativu Atividade Tara Bandu subdistritu Passabe. Oecusse: Belun NGO.

Haider, H. (2009). Community-based Approaches to Peacebuilding in Conflict-affected and Fragile Contexts. GSDRC Issues Paper, 23.

Innovation for Scaling Impact. (2010). Next Generation Network Evaluation. iScale, 25.

Krause, K., & Jutersonke, O. (2005). Peace, Security and Development in Post-Conflict Environments. Security Dialogue.

Mendizabal, E. (2006). Understanding Networks: the functions of research policy networks. Overseas Development Institute.

Michel, H. (2013). We are the People, We are the problem, we are the solution. Global Communities-Partners for Good.

Post, T. (2014). Hamate Rumoris, Prevene Konflitu. Dili: Timor Post.

Post, T. (2014). Kultura Tarabandu La Forte. Dili: Timor Post.

Reich, H. (2006). Local Ownership in Conflict Transformation Projects; Partnership, Participation or Patronage? Berghof Occasional Paper, 5-13.

Republica, J. d. (2008). Lideransa Komunitaria no nia Eleisaun. Retrieved from Jornal da Republica: www.jornal.gov.tl/public/docs/2009/serie_1/serie1_no24.pdf

Schwarz, R. (2005). Post-Conflict Peacebuilding: The Challenges of Security, Welfare and Representation. Security Dialogue, 429-446.

Soares, D. (2004). Nahe Biti: the Philosophy and Process of Grassroot Reconciliation (and Justice) in East Timor. The Asia Pacific Journal of Anthropology, p.15-33.

Page 31: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

30 | P a g e

Svensson, J. (2005). Bottom-up vs Top-down Approaches in Peace-building and Democratisation. In T. C. Studies, Violent Conflict and Democracy; Risks and Opportunities (pp. 15-25). Uppsala: Uppsala Universitet.

The Asia Foundation. (2013). Sumariu Ezekutivu no Rezultadu Prinsipal sira. Timor-Leste Law and Justice Survey 2013, 1.

Trindade, J., & Castro, B. (2007). Rethinking Timorese Identity as a Peacebuilding Strategy: The Lorosa'e-Loromonu Conflict from a Traditional Perspective. Technical Assistance to the National Dialogue in Timor-Leste, 41.

University of Queensland and Malvatumauri National Chief of Council. (2012). Kastom governance is for Everyone; Activities and Impacts of the Vanuatu Kastom Governance Partnership 2005-2012. Queensland: University of Queensland.

Weissmann, M. (2005). Informal Networks as a Conflict Preventive Mechanism. In N. Swanstrom, Conflict Prevention and Conflict Management in Northeast Asia (pp. 103-119). Sweden: Central Asia-Caucasus Institute and Silk Road Studies Program.

Wong, P. (2013). Local Ownership in Peacebuilding - a Premature Rhetoric. United Nations Peace and Progress, 47-57.

Page 32: Transformasaun Konflitu iha Timor-Leste: Estudu ida ba Rede … · 2016-05-21 · ba dezenvolvimentu politika, sosial, ekonomia (no moris di‟ak).3 John Paul Lederach haktuir, “transformasaun

31 | P a g e

Lista Kestionariu

Pergunta introdusaun: Oinsa ita boot nia konesimentu ka observasaun jeral kona-ba rede prevensaun

konflitu komunitaria ka RPRK?

Oinsa RPRK servisu ba prevensaun no transformasaun konflitu komunitaria?

1. Mekanizmu prevensaun no transformasaun konflitu komunitaria

Mekanizmu saida de’it mak komunidade uza iha prevensaun no tranformasaun konflitu?

Formal ka tradisional?

Mekanizmu sira ne’e fo impaktu ka lori mudansa ruma ba seguransa no estabilidade iha

komunidade?

2. Koperasaun no Kolaborasaun

Oinsa atór diferente bele kolabora ka servisu hamutuk iha prevensaun no transformasaun

konflitu iha komunidade?

3. Lejitimidade: importansia envolvimentu figura autoridade iha konflitu

Saida mak papel autoridade lokal no lider tradisional sira iha prevensaun no transformasaun

konflitu komunitaria?

4. Papel feto iha prevensaun no transformasaun konflitu

Papel ka kontribuisaun ida ne’ebé mak feto sira fo iha prevensaun no transformasaun

konflitu?

5. Kultura no Prevensaun konflitu

Oinsa kultura kontribui ba efetividade prevensaun no tranformasaun konflitu iha

komunidade nia leet?

6. Papel no kontribuisaun joven

Oinsa papel joven iha rede laran iha prevensaun no transformasaun konflitu?

Saida mak kontribuisaun joven iha dezenvolvimentu stabilidade no harii dame iha

komunidade?

7. Envolvimentu komunidade (community engagement)

Oinsa komunidade envolve iha prosesu tomak ba prevensaun no transformasaun konflitu?

Oinsa persepsaun komunidade ba prevensaun no transformasaun konflitu ohin no aban

bain rua?

Oinsa komunidade nia hanoin kona-ba papel Estadu ka governu iha prevensaun no

transformasaun konflitu?

Oinsa komitmentu ka kompromisu komunidade ba prevensaun konflitu iha futuru?