publicatie

77

KE

NN

IS

IN

ST

IT

UU

T

VO

OR

D

E

IN

ST

AL

LA

TI

ES

EC

TO

R

LEVEN

SLOO

PBESTEN

DIG

WO

NEN

: FUN

CTIE, O

NTW

ERP

EN U

ITVO

ERIN

G STA

ND

VAN

ZA

KEN

PER 2004

ISBN 90-5044-116-7

LEVENSLOOPBESTENDIG WONEN:FUNCTIE, ONTWERP EN UITVOERINGSTAND VAN ZAKEN PER 2004

ISSOKruisplein 25Postbus 18903000 BV Rotterdamtel. 010 206 59 47fax 010 213 03 84www.isso.nl

De volgende organisaties participeren in ISSO:ONRI: Organisatie van advies- en ingenieursbureausSAVI: Stichting Aanbestedingsvraagstukken InstallatietechniekTVVL: Nederlandse Technische Vereniging voor Installaties in

GebouwenUNETO-VNI: Ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de

technische detailhandelVABI: Vereniging voor Automatisering in de Bouw en

Installatietechniek

De werkzaamheden worden begeleid door de Raad van Begeleiding, welketen tijde van het tot stand komen van deze publicatie als volgt was samen-gesteld:

Raad van Begeleiding:dr. ir. P.M. Bluyssen W.J.H. Scheffering. B. Bronsema ir. W. Schuringair. P.R. van Dam ir. S.M. van der Sluisir. J.J.N.M. Hogeling (secretaris) ing. R. Steineing. W.F.G. Hooijkaas P.A.L. StoelingaH.M.A. Janssen Groesbeek ir. E.J. Wagenaar (voorzitter)prof. ir. P.H.H. Leijendeckers ir. T.M.E. Zaalprof. dr. ir. A.H.C. van Paassen prof. ir. W. Zeilerir. W.G. Ram

De realisatie van de ISSO-publicatie 77 'Installaties voorLevensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uitvoering; de stand vanzaken per 2004’ werd verzorgd door de ISSO-projectgroep 561 die alsvolgt was samengesteld:

ir. G.G. van Dijk ISSO, Rotterdam (projectcoördinator, secretaris)K.W. van Dijk Van Dijk WoonICT (voorzitter)ir. R.M. van der Linden MBA UNETO-VNI (opdrachtgever)F.A. Vos UNETO-VNIA. Willemsen Willemsen Elektrotechniek Vlissingen BV

De projectgroep is bijgestaan door een tweetal klankbordgroepen vaninstallateurs, systeemintegrators en andere partijen uit de bouwkolom.

Achtergrond bij de publicatieDe realisatie van de ISSO-publicatie “Installaties voor Levensloopbestendigwonen: functie, ontwerp en uitvoering” is gestart in het voorjaar van 2003,maar de ontstaansgeschiedenis gaat verder terug.In 1997 ontwikkelde, toen nog, UNETO een systeem van drie comfortklas-sen met als doel de installatie in de woning aan te passen c.q. later aanpas-baar te maken aan de huidige en toekomstige eisen van de bewoners.Vervolgens publiceerde INVENIT, het Domotica Platform Nederland in2000 “Het standaard huisnetwerk”. Deze uitgave voorzag in een indelingin communicatieklassen. Ook in dat jaar werden de comfortklassen vanUNETO met kleine wijzigingen opgenomen in de geheel herziene uitgavevan het Handboek WoonKeur. In samenwerking met BouwNed presenteerde UNETO in 2001 het concept‘Installaties voor Levensloopbestendig wonen: drie modellen’, een verza-meling van voorgaande publicaties, compleet gemaakt met een update vande minimale basisinstallatie en gebaseerd op de huidige wensen en eisenvoor veilig en comfortabel wonen.In de praktijk bleken installateurs, architecten en anderen moeite te hebbenbij advisering aan opdrachtgevers en/of het geven van een duidelijkeomschrijving van een installatie voor woningen die op de toepassing vandomotica-applicaties is voorbereid. UNETO heeft toen het initiatief geno-men om een aantal woonmodellen uit te werken.De fusie van UNETO en VNI leidde tot een vernieuwde uitgave van‘Installaties voor Levensloopbestendig wonen: drie modellen’, waarin naastwaardevolle opmerkingen van anderen ook de voorzieningen voor verwar-ming, ventilatie, koeling en sanitair zijn opgenomen. Verder zijn in 2002twee voorbeeldtekeningen van een woning ter beschikking gekomen om

inzicht te verstrekken in het leidingverloop.In het voorjaar 2003 heeft UNETO-VNI ISSO de opdracht gegeven om eennieuwe uitgave van de publicatie te verzorgen. Aan een tweetal klankbord-groepen is gevraagd om terugkoppeling. In de klankbordbijeenkomsten is van gedachten gewisseld met installateurs,domotica adviseurs, systemintegrators en verschillende overkoepelendebouw- en consumentenorganisaties. De bijeenkomsten hebben een veel-heid aan informatie en ideeën opgeleverd om de bestaande uitgave aan tepassen en uit te breiden. De redactiecommissie wil de klankbordgroependan ook bijzonder bedanken voor hun bijdragen.Deze publicatie gaat in op levensloopbestendige installaties in nieuwbouw-woningen. In een volgende publicatie wil de redactiecommissie aandachtgeven aan installatietechnische aspecten bij de renovatie van woningen.

De redactiecommissieK.W. van Dijk (voorzitter)G.G. van Dijk (secretaris, projectcoördinator)R.M. van der Linden (opdrachtgever)F.A. VosA. Willemsen

De realisatie van de publicatie is mogelijk gemaakt door daadwerkelijke enfinanciële ondersteuning van:

UNETO-VNI

Bredewater 202715 CA ZoetermeerPostbus 1882700 AD Zoetermeertel. 079 3 250 650fax 079 3 250 666www.uneto-vni.nl

Aanvullingen en eventuele errata zijn te raadplegen via onze homepage:http://www.isso.nl

Eventuele opmerkingen en vragen kunnen doorgegeven worden aan ISSO,Postbus 1819, 3000 BV Rotterdam, e-mail: isso@isso.nl

De stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatiehebben mede-gewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheidbetracht zowel bij het verzamelen als bij het verwerken en opstellen vande in deze publicatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitge-sloten, dat deze publicatie onvolledig is of dat zij onjuistheden of onvolko-menheden bevat. Degene die van deze publicatie en de daarin vermeldegegevens gebruik maakt, aanvaardt dan ook daarvoor zelf het risico.

De stichting ISSO en degenen die aan de samenstelling van deze publicatiehebben medegewerkt sluiten iedere aansprakelijkheid uit voor zowel scha-de die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze gegevens als schadewelke zou kunnen ontstaan als gevolg van de onvolledigheden, onjuisthe-den of onvolkomenheden van deze publicatie.

Niets uit deze publicatie mag worden vermenigvuldigd en/of openbaargemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze danook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het bestuur van destichting ISSO.

No part of this book may be reproduced in any form by print, microfilm orany other means without written permission of the foundation ISSO

© Stichting ISSO - Rotterdam, april 2004

Kennisinstituut van de installatiesector

De Stichting ISSO houdt zich bezig met het identificeren van kennisvragen binnen de instal-latiesector, het ontsluiten en toegankelijk makenvan deze kennis in de vorm van praktische ISSO-publicaties en het bevorderen van het gebruikenvan ISSO-publicaties als normstellende richtlijnen.

Ondernemersorganisatie voor de installatie-branche en de technische detailhandel.

De vereniging heeft ruim 6.000 leden die inhun bedrijven werk bieden aan zo’n 110.000werknemers. Hiermee is UNETO-VNI één vande grotere werkgeversorganisaties vanNederland. De vereniging verenigt diversesoorten ondernemingen, van relatief kleinefamiliebedrijven tot internationaal opererendeinstallatieconcerns.

KENNISINSTITUUTVOOR DE

INSTALLATIESECTOR

nr. PUBLICATIES2 Zontoetredingsfactoren (1975)3 Zonstralingstabellen (1976)5 Montage- en materiaaltechnische kwaliteitseisen voor warmwaterver-

warmingsinstallaties (1996H)6 U- en R-waarden voor bouwkundige constructies (1987H)7 Grondleidingen voor warmtetransport (1979)8 Berekening van het thermische gedrag van gebouwen bij zomeront-

werpcondities (1985)9 Luchtverwarming in woningen (1980 + 1986)11 Warmteterugwinning (1982)12 Verkort referentiejaar voor buitencondities (1986H)13 Aanbevelingen ter voorkoming van ketelsteenvorming in watervoe-

rende installaties (1983)14 Zonneboilers; ontwerp, uitvoering en advisering (1992H)16 De jaarlijkse warmtebehoefte van woningen, energiegebruikbereke-

ning per vertrek en totaal (1987)17 Luchtkanaalberekening (1993H)18 Leidingnetberekening (1987)19 Thermisch binnenklimaat, aanbevelingen (1991)20 Energiegebruik in kantoorgebouwen (1987)21 Berekening van het energiegebruik voor klimatisering en verlichting

van kantoorgebouwen (1994)22 Energiegebruik in schoolgebouwen (1987)23 Correctieprocedure referentiejaar naar actueel jaar (1988)24 Installatiegeluid, ontwerpaanbevelingen en grondslagen voor geluids-

technische berekeningen aan installaties (1990)25 Leidingisolatie – berekening van de economisch optimale dikte en

dikte ter voorkoming van condensatie (1991)26 Uitwendige corrosie: aanbevelingen ter voorkoming van uitwendige

corrosie in verwarmings- en luchttechnische installatie (1990)27 Luchtfilters in comfortinstallaties (1991)28 Warmteterugwinning in woningen (1993)29 Stralingsverwarming in hoge ruimten, indirect systeem (1992)30 Leidingwaterinstallaties in woningen (2004)30.4 ISSO/VNI Richtlijn Warmteterugwinning uit douchewater (2003)30.5 ISSO/VNI Richtlijn LegionellaCode Woninginstallaties (2003)30.6 ISSO-Rapport DH-Factoren van warmtapwaterleidingen (2004)31 Meetpunten en meetmethoden voor klimaatinstallaties (1995)32 Uitgangspunten temperatuursimulatieberekeningen (1994)33 Kengetallen en vuistregels (1996)34 Stralingsverwarming in hoge ruimten, direct systeem (1994)35 Van automatisering naar gebouwbeheer – Een overzicht van de stand

van zaken (1994)36 Standaard vraagspecificatie voor installaties in gebouwen (1995)37 Energiewijzer kantoren (1995)38 Handboek warmtepompen voor de gebouwde omgeving (1996)39 Langetermijnkoudeopslag in de bodem (1997)40 Werkplekklimatisering door verdringingsventilatie in een kantoorom-

geving (1994)41 Energiewijzer woningen (1995)43 Concepten voor klimaatinstallaties (1998)44 Het ontwerp van hydraulische schakelingen voor verwarmen (1998)45 Methoden voor energiebesparingberekeningen –

Onderbouwingmethode Energiebesparingfonds (EBF) (1997)46 Ontwerp van individuele hydraulische schakelingen voor verwarmen

van eengezinswoningen (2000)48 Klimaatplafonds/Koelconvectoren: richtlijnen voor ontwerp en uitvoe-

ring (1998)49 Vloerverwarming (Herziening van pub. 10) (2002)50 Ontwerptechnische kwaliteitseisen voor warmwaterverwarmingsin-

stallaties in woningen en woongebouwen (1999)51 Warmteverliesberekening voor woningen en woongebouwen (2000)53 Dimensionering verwarmingsinstallaties U-bouw (2002)54 Energie Diagnose Referentie (EDR) (losbladig) (2003)55 Tapwaterinstallaties in woon- en utiliteitsgebouwen (2001)55.1 Handleiding legionellapreventie in leidingwater (2000)56 Inregelen van ontwerpvolumestromen in individuele verwarmingsin-

stallaties in woningen (2002)57 Warmteverliesberekening voor industriegebouwen (2002)

58 Luchtverwarming woningbouw (2004)59 Grote zonneboilers (2001)60 U- en R- Waarden (2004)61 Kwaliteitseisen ventilatiesystemen woningen (2001)64 Kwaliteitseisen isoleren (2002)66 Vermogen van radiatoren en convectoren in praktijksituaties (2001)

(Herziening ISSO 1)68 Energetisch optimale stook- en koellijnen (2002)69 Model voor de beschrijving van de werking van een klimaatinstallatie

(2002)70.1 Hemelwater binnen de perceelgrens (2000)70.2 Individuele behandeling van afvalwater (IBA) (2000)70.3 Grijswater binnen de perceelgrens (2002)71 Optimale warmte opwekkingsinstallaties (2003)74 Thermisch behaaglijkheid - eisen voor de binnen temperatuur in

gebouwen (2004)75 Handleiding EPA-U (2004)77 Installaties voor Levensloopbestendig Wonen: functie, ontwerp en uit-

voering (2004)79 Inspectie en Onderhoud van Noodverlichtingsinstallaties (2004)HBK Handboek Installatietechniek (2002)

ISSO/SBR-PUBLICATIESISSO/SBR 213 Ontwerpen van energie-efficiënte kantoren (1994)ISSO/SBR 300 Energie-efficiënte kantoorgebouwen, binnenklimaat en

energiegebruik (1994)ISSO/SBR 347 Model kwaliteitsbeheersing klimaatinstallaties (1995)ISSO/SBR 354 Binnenmilieufactoren voor kantoren (1995)ISSO/SBR 375 Flexis, communicatie over en beoordeling van flexibiliteit

tussen gebouwen en installaties (1996)ISSO/SBR 800 Sturingsinstrument voor energie (EPC) en binnenklimaat

(GTO) in kantoorgebouwen (1997)ISSO/SBR 801 Praktijkboek Gezonde Gebouwen

ISSO/SBR 802 Handleiding voor gezond beheren van kantoorgebouwen(1999)

ISSO/SBR 804 Energie-efficiënt ventileren (1999)ISSO/SBR 805 Handboek vocht en ventilatie (2000)ISSO/SBR 806 Hemelwater binnen de perceelgrens (2000) (= ISSO 70.1)ISSO/SBR 807 Daglichtsystemen en visueel comfort (2001)ISSO/SBR 808 Innovatieve en duurzame gebouw- en installatieconcep-

ten - een integrale aanpakNTR 3216 Binnenriolering richtlijn voor ontwerp en uitvoering (2003)

(rechtstreeks te bestellen bij NEN - Delft (fax.nr. 015-269 02 71)

(RESEARCH)RAPPORTEN ZIE WWW.ISSO.NL

BEOORDELINGSRICHTLIJNENBRL 6001 Nationale BRL voor het KOMO-instal procescertificaat

gas, water en elektra (2002)BRL 9501 Nationale BRL voor het KOMO-attest voor energiege-

bruikberekeningsmethoden (2000)BRL 9502 Nationale BRL voor het KOMO-procescertificaat EPA voor

woningen (2002)

DIVERSENGrafieken Radiatorgrafieken (berekeningblok à 50 stuks) (2000)Checklist Checklist voor toepassing van LTV cv-installaties (set van

10) (2000)Band ISSO 4-ringsverzamelband voor ISSO-publicatiesJaarboek ISSO-Jaarboek 2003/2004 FAQ Vragen en antwoorden legionella (2003)Handleiding Kleintje Water (2003)Legionella Kaart Set gebruiksinstructiekaarten behorende bij 30.5 (10 stuks)

PRODUCTEN DERDENNVFN Ontwerpgids Noodverlichting (2003)NVFN CD-ROM Checklist voor een goede Noodverlichting, incl.

50 flyers (2003)

PUBLICATIES EN RESEARCHRAPPORTEN

Opmerking: Het jaartal dat tussen haakjes achter de publicatietitel is vermeld heeft betrekking op het jaar van uitgave.

Voor bestellingen en informatie:ISSO, Postbus 1819, 3000 BV Rotterdam, tel. 010 - 206 59 60 (alleen informatie), fax 010 - 213 03 84 (bestellingen)

e-mail: isso@isso.nl, internet: www.isso,nl

ISSO-publicatie 77 (Aanvulling)

Renovatie van woningen en levensloop-bestendig installeren

Stand van zaken 2007

ISSO-publicatie 77 (aanvulling) 3 Stand van zaken 2007

INHOUDSOPGAVE

1 Levensloopbestendigheid in de renovatie 5

2 Beschrijving renovatiemarkt 7

2.1 Woningvoorraad en -typen 7

2.2 Verschillende renovatiewijzen 8

2.3 Relatie tussen woningtype en renovatiewijze 10

2.4 Duurzaam renoveren en verbetering van de energiekwaliteit 10

2.5 Voorbeelden van succesvolle renovatieprojecten 11

3 Selectie van geschikte renovatiecases 15

4 Eisen aan de levensloopbestendige installatie bij renovatie 17

4.1 Bestaande eisen 174.1.1 Woonkeur Bestaande Bouw 174.1.2 NTR 3216 17

4.2 De eisen volgens de klankbordgroep 174.2.1 Noodzakelijke ingrepen 184.2.2 Complexe zaken 184.2.3 Valkuilen 184.2.4 Overige opmerkingen 18

4.3 Toetsing eisen klankbordgroep aan bestaande renovatieconcepten 18

5 Beschikbare producten voor levensloopbestendig renoveren 21

5.1 Bouwkundig/algemeen 21

5.2 Elektrotechniek/ICT 23

5.3 Klimaattechniek 24

5.4 Sanitairtechniek 26

6 Project en proces 29

6.1 Het renovatieproces 29

6.2 Procesaspecten 30

6.3 Meterkastkaart 31

7 Referenties 33

Bijlage A Beschrijving Renovatiestudies 35

Bijlage B Overzicht aspecten levensloopbestendig renoveren 37

Bijlage C Voorbeelden van renovatieconcepten 39

ISSO-publicatie 77 (aanvulling) 4 Stand van zaken 2007

ISSO-publicatie 77 (aanvulling) 5 Stand van zaken 2007

1 LEVENSLOOPBESTENDIGHEID IN DE RENOVATIE

De technische installatie in een woning is levensloop-bestendig als deze is aan te passen aan zich wijzigende levensomstandigheden en de daarbij behorende wen-sen en behoeften van bewoners. ISSO publicatie 77 ‘Installaties voor levensloopbestendig wonen’ gaat in op functie, ontwerp en uitvoering van levensloopbe-stendige installaties. De publicatie heeft primair betrekking op nieuwbouwwoningen en grootschalige renovatie.

Steeds vaker wordt geprobeerd bestaande bebou-wing te behouden en tegelijk te laten voldoen aan de eisen van deze tijd. Dat gebeurt d.m.v. renovatie. De renovatiemarkt is een snel groeiende markt. Bouwend NL, de brancheorganisatie van aannemers, geeft aan dat meer dan de helft van de omzet in de bouw uit de renovatiemarkt komt en dat deze markt nog steeds groeit, onder meer door de grootschalige herstructu-rering van naoorlogse wijken. Kenmerkend voor deze markt is dat nu innovaties worden geïntroduceerd die niet meer voortkomen uit modificaties van vindingen die voor de nieuwbouw zijn gedaan, maar die specifiek zijn voor de renovatiesector.

De bestaande Nederlandse woningvoorraad is groot en divers. Regelmatig vinden grootschalige en minder grootschalige renovaties en verbouwingen plaats. Op verzoek van ISSO heeft TNO een document samenge-steld dat focust op de mogelijkheden om in zulke situaties de installaties zodanig aan te pakken, dat ze duidelijk bijdragen aan verbetering van de woonkwa-liteit die daarmee in de buurt komt of volledig in over-eenstemming wordt met levensloopbestendig wonen.

Dat document ligt nu voor u. Het richt zich met name op het bij (kleinschalige) renovatie levensloopbesten-dig uitvoeren van de installatie. Voor het beschrijven van LevensLoopBestendige Installatie (LLBI) concep-ten is gekozen voor twee cases: de portiekflat en de rij-tjeswoning. De mate van renovatie voor deze cases is verschillend: de portiekflat wordt geherstructureerd (i.e. op nieuwbouwkwaliteit gebracht), terwijl de rij-tjeswoning ‘slechts’ wordt gerenoveerd (combinatie van onderhoud en milieumaatregelen om de levens-duur met ten minste 25 jaar te verlengen).

De selectie van de te beschouwen woningtypen en ingrepen is gebaseerd op de resultaten van de projec-ten ‘ReFlex’ en de Booosting-studie naar renovatie-technologie die thans bij TNO lopen respectievelijk hebben gelopen. Voor de twee cases is aangegeven welke eigenschappen van de woning kunnen worden verbeterd, welke producten daarvoor ter beschikking staan en welke praktische problemen er een rol spelen.

De opzet van dit rapport is als volgt: allereerst wordt een beschrijving gegeven van de renovatiemarkt. Hierbij worden de volgende onderwerpen besproken: de Nederlandse woningvoorraad, typen en knelpun-

ten, de verschillende renovatiewijzen (aard van de ingreep) en de relaties hiertussen. Voorts zijn eisen voor renovatie geformuleerd en wordt een overzicht gegeven van voor renovatie beschikbare (installa-tie)producten. Tenslotte wordt ingegaan op het reno-vatieproces.