estratÉjiajÉneru...saida mak jéneru? jéneru refere ba papél no relasaun, natureza...

36
ESTRATÉJIA JÉNERU POLÍCIA NACIONAL DE TIMOR-LESTE BA 2018 – 2022 HETAN SUPORTA HUSI: POLÍCIA NACIONAL DE TIMOR-LESTE KOMANDO JERÁL PNTL

Upload: others

Post on 06-Sep-2020

39 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU POLÍCIA NACIONAL DE TIMOR-LESTE BA 2018 – 2022

HETAN SUPORTA HUSI:

POLÍCIA NACIONAL DE TIMOR-LESTE KOMANDO JERÁL PNTL

Page 2: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

Cover photo © PNTL

Page 3: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU POLÍCIA NACIONAL TIMOR-LESTE

BA 2018 – 2022

HETAN SUPORTA HUSI:

Page 4: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira
Page 5: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 III

PREFÁSIU

Hau orgullu tamba ho Estratéjia Jéneru ba Polísia Nasionál Timor-Leste (2018 – 2022) ne’ebé dezenvolve ona hatudu kompromisu boot husi PNTL ba igualdade jéneru. Timor-Leste nia Polísia 15% feto, iha persentajen aas ba feto nia partisipasaun iha rejiaun Asia-Pasifiku. PNTL iha unidade sira ne’ebé dedika hodi fo apoiu/prestasaun servisu ba vitima violénsia domestika no seksuál, no nivel peritus ho dedikasaun aas. Maibe, ita rekoñese, katak ita bele halo barak liu tan, no estratéjia ida nee sei sai hanesan matadalan ba ita nia forsa sira no ne’e sei kontribui atu atinji Misaun Polísia Nasionál (PNTL) nian hodi defende direitu no liberdade sira sidadaun Timor-Leste sira-nian (Planu Estratéjiku tinan 2014) no apoiu ba dezenvolvimentu profisionál, forsa seguransa ida inkluzivu no konfiável. Estratéjia ne’e sei apoia PNTL atu fornese atendimentu ida ne’ebé adekuadu ba nesesidade seguransa ba feto no mane nian iha Timor-Leste, no mós asegura partisipasaun másimu no hanesan ba ema hotu iha institutisaun PNTL nia laran. Ne’e mós ajuda PNTL hodi ezekuta sira-nia responsabilidade sira tuir Planu Asaun Nasionál ba rezolusaun konsellu seguransa ONU1325 kona-ba Feto, Páz no Seguransa (2016-2020) no Planu Asaun Nasionál kona-ba Violénsia Bazeia ba Jéneru (2017 – 2021).

PNTL nu’udar defensór ba direitu no liberdade Timoroan sira hotu nian (feto, mane, labarik-mane, no labarik-feto sira) no fiadór ba seguransa interna nasionál. Preokupasaun sira seguransa nian diferente ba feto no mane. Iha mundu tomak iha tiha ona impulsu ida ba reforma sira setór seguransa nian hodi halo polítika instituisaun sira-nian efetivu liu, responsável (akuntável), iguál, no respeita ba direitu sira. Iha Timor-Leste, feto 33% ho idade tinan 15 to’o 49 sai tiha ona vítima violénsia doméstika (DHS 2016), maibé joven mane sira iha risku liu ba violénsia iha estrada. Presiza aproximasaun sira-ne’ebé apropriadu husi PNTL bainhira responde ba preokupasaun seguransa sira-ne’ebé diferente. Evidénsia globál hatudu katak dala barak vítima sira husi violénsia doméstika ka abuzu seksuál nian iha liu posibilidade atu relata ba ofisiál polísia feto sira.

Ho implementasaun Estratéjia Jéneru, PNTL sei buka atu atinji ba iha tinan 2022 impaktu rua mak hanesan: 1) Garante PNTL feto no mane nia asesu hanesan ba oportunidade iha formasaun no asesu hanesan iha edukasaun; no 2) Garante PNTL nia lei, polítika no regulamentu sira ne’ebé mak reflete igualdade jéneru.

Hau agradese ba parseiru UN Women ba apoiu tekniku no kontribuisaun husi parseiru nasionál no interansional sira seluk inklui Ministerio de Interior, Sekretaria Estadu ba Iguadade no Inklusaun, Australia nia programa TLPDP, Nova Zelandia nia Programa Apoiu Polísiamentu Komunitária (PAPK), UNDP, no sosiedade sivil ne’ebé mak suporta ami hodi dezenvolve estratéjia ne’e, no mos ba apoiu finanseiru husi governu Australia no Japaun.

Komandante Jerál PNTL

Faustino da Costa Komisáriu – Polísia

Page 6: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022Iv

KONTEÚDU

Prefásiu iii

Abreviasaun 1

Parte I: Introdusaun 3

Kontestu Jerál 3

Situasaun jéneru iha PNTL no importansia jéneru iha reforma instituisaun PNTL 3

Parte Rua: Estratéjia Jéneru PNTL ba periodu 2018 – 2022 6

Objetivu Estratéjia Jéneru PNTL 6

Jestaun, Koordenasaun no Monitorizasaun 8

Parte Tolu: Kuadru Planu Estratéjia Jéneru ba PNTL 2018 – 2022 11

Annex A: Dezenvolvimentu Estratéjia Jéneru PNTL 24

Annex B: Situasaun Jéneru iha PNTL 25

Page 7: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 1

ABREVIASAUN

BOP Batalaun Ordem Publika

CEDAW Konvensaun kona-ba Halakon Forma Diskriminasaun Hotu-hotu Hasoru Feto

CPSP Community Police Support Programme (Programa Apoiu Polísia Komunitaria)

DGF Diskusaun Grupu Fokus

ETPS East Timor Police Service (Servisu Polísia Timor-Leste)

HIV/SIDA Human Immunodeficiency Virus/ Síndrome de Imunodeficiência Adquirida

KPK Konsellu Polisiamentu Komunitáriu

KRDTL Konstitusaun Republika Demokratika Timor-Leste

LKVD Lei Kontra Violensía Doméstika

NOP Norma Organizasaun no Prosedimentu

ORJ Orsamentu Responsivu ba Jéneru

PAA Planu Asaun Anuál

PAPK Programa Apoiu Polísiamentu Komunitáriu

PAN 1325 Planu Asaun Nasionál Rezolusaun Konsellu Seguransa Nasoenns Unidas 1325 kona-ba Feto, Paz no Seguransa

PAN VBJ Planu Asaun Nasionál Violénsia Bazeia ba Jéneru

PED Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu

PNTL Polísia Nasionál de Timor-Leste

RAEOA Rejiaun Administrativa Espesial Oecusse-Ambeno

RKS NU Rezolusaun Konsellu Seguransa Nasoes Unidas

SIKN Servisu Investigasaun Kriminál Nasional

TLPDP Timor-Leste Police Development Programme (Programa Dezenvolvimentu Polísia Timor-Leste)

UEP Unidade Espesial Polísia

UEV Unidade ba Ema Vulneravel

UN Women United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women (Nasoens Unidas Entidade Ba Igualdade Jéneru no Empoderamentu Feto)

UNTAET United Nations Transitional Administration for East Timor (Administrasaun Trazitóriu Nasoen Unidas iha Timor-Leste

UPF Unidade Patrulhamentu Fronteira

UPM Unidade Polísia Marítima

VBJ Violénsia Bazeia ba Jéneru

Page 8: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 20222

1©Melquiades do Nascimento_PNTL

Page 9: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 3

PARTE I: INTRODUSAUN

1 www.pntl.tl2 http://timor-leste.gov.tl/wp-content/uploads/2010/03/Constituicao_RDTL_TT.pdf3 http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/text/econvention.htm

Kontestu JerálPolísia Nasionál de Timor-Leste (PNTL) estabelesidu iha tinan 2000 husi Administrasaun Trazitóriu Nasoens Unidas iha Timor-Leste (UNTAET)1. Dekretu-Lei 8/2004, hafoin lei organiku PNTL Dekretu-Lei 09/2009, hahu prosesu dezenvolve instituisaun seguransa ne’ebé forte ne’ebé aliña ho artigu 147 husi Konstituisaun Timor-Leste, dehan katak ‘Polísia sei defende legalidade demokrátiku no garante sidadaun sira-nia seguransa internu’ no ‘Prevensaun kriminál tenke hala’o ho respeitu ba direitus umanus’.2

Tuir Konstituisaun Republika Demokratika Timor-Leste (KRDTL) artigu 6 no 17, ‘Feto no mane iha direitu no obrigasaun hanesan iha moris família, kulturál, sosiál, ekonómiku no polítiku nia laran’. Hanesan signataria ba Konvensauan ba Halakon Forma Diskriminasaun Hot-hotu Hasoru Feto (CEDAW), Timor-Leste iha obrigasaun atu foti medidas apropriadu hodi halakon diskriminasaun hasoru feto husi ema, organizasaun ka empreza.3

Governu Timor-Leste inisia reforma ba PNTL depois de krizi tinan 2006 no Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu (PED 2011-2030) hanaran rekonstrusaun setór seguransa ba tempu naruk atu asegura setór seguransa bele hala’o ninia kna’ar hodi serbi ema sira no garantia pás, seguransa no estabilidade nasaun. Atu atinji ninia meta PED foka ba kriasaun enkuadramentu legál ida, dezenvolvimentu rekursus umanus, hadia infraestrutura no lojístiku, haforsa prevensaun konflitu komunitáriu, hadia atendimentu polísia komunitáriu, jestaun fronteira no imigrasaun, protesaun sivíl, no protesaun ba património estadu nian no haforsa kordenasaun no koperasaun ajente estérnu.

Aliña ho kompromisu governu, Planu Estratéjiku PNTL ba tinan 2014 – 2018 foka ba área prinsipal rua:

1. Reforma no dezenvolvimentu instituisaun ne’ebé ho alvu espesífiku mak atu kria no hadia lejislasaun, formasaun, hadia administrasaun no promove disiplina.

2. Konsolida ordem publiku no seguransa komunitária

Situasaun jéneru iha instituisaun PNTL no importansia jéneru iha reformaReforma Polísia ne’ebé integra ona iha PED 2011 – 2030 hanesan marka importante ida ba instituisaun hodi transforma instituisaun seguranasa nia servisu. Atu transforma instituisaun nia servisu, importante haree ba forsa PNTL, ne’ebé kompostu husi feto no mane iha sira nia diversidade, ambiente servisu no oinsa pesoál PNTL nia relasaun ho komunidade, ne’ebé mos kompostu husi populasaun ho identidade no kapasidade oi-oin. Ho nune’e, aspeitu jéneru iha reforma PNTL importante atu haree oinsa bele hametin kapasidade, forsa tomak no ambiente servisu nudar baze setor seguransa ne’ebé profesional no efetivu.

Saida mak Jéneru?Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira. Iha papél jéneru oi-oin entre kultura ida-idak, no mós iha kultura nia laran, ne’ebé bele muda husi tempu ida ba tempu seluk. Jéneru la refere de’it ba feto no mane sira maibé mós refere ba relasaun entre sira. Ida ne’e katak feto no mane aprende kona-ba knaar no hahalok ne’ebé apropriadu tuir sira nia seksu. Knaar jéneru hetan influénsia husi fator oi-oin hanesan kultura, nasionalidade, étnika, orientasaun seksual, nsst.

Page 10: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 20224

Progresu balun iha PNTL mak hanesan:

• Iha tinan 2001, PNTL estabelese Unidade ba Ema Vulnerável (UEV), ho mandatu atu asiste vitima husi asalta seksuál, violénsia domestika no abusu labarik ho esforsu atu asegura katak iha mi nimu pessoal feto ida hodi fasilita intrevista ho vitima feto sira.

• PNTL estabelese Gabinete Jéneru iha tinan 2009 hodi prepara polítika abordajen integradu jéneru iha PNTL laran no atu dezenvolve planu ida atu implementa polítika refere.

• Hodi hasae balansu entre pessoal feto no mane iha PNTL, iha ona kompromisu atu promove kuota pursentu 15 ba involvimentu feto sira iha prosesu rekrutamentu PNTL; 4

• PNTL halo formasaun kona-ba Lei Kontra Violénsia Doméstika, Igualdade Jéneru, nsst.

• Norma Organizasaun no Prosedimentu (NOP) KPK no NOP ba OPS ne’ebé Komandante Jeral hasai iha Maiu 2017 integra perspetiva jéneru no énfaze knaar OPS atu prevene no responde ba VBJ

• Iha tinan 2015, Gabinete Jéneru PNTL ho apoiu husi TLPDP estabelese ona Grupu Trabalhu

4 Avizu no. 10/2014 kona ba konkursu publiku ba admisaun kursu formasaun ba ajente PNTL hodi garante 15% vagas ba feto5 Pájina 158 PED 2011-2030

Jéneru hodi kordena ho parseiru internasionál no nasionál sira hodi promove igualdade jéneru iha PNTL, inklui mos implementasaun ba atividades balun husi planu estratejiku jéneru ida ne’e.

Vizaun PNTL mak to’o iha tinan 2018, instituisaun ne’e sei atinji ‘padraun a’as relasiona ho seguransa no trankuilidade públiku iha estadu Timor-Leste’. No nia misaun atu ‘defende direitu no liberdade sidadaun nian iha Estadu Demokrátiku Timor-Leste, hodi hametin no haburas mandatu Konstituisaun Republika nian’. (Planu Estratéjiku PNTL 2014-2018).

Iha PED ba 2011-2030, governu defini ona ninia vizaun ba tempu naruk atu Timor-Leste sai nudar ‘sosiedade ida justu-jéneru, ne’ebé valoriza, proteje no promove dignidade umana feto sira nian’. Governu Timor-Leste5, liu-husi lideransa Ministériu Interior, produz ona Planu Asaun Nasíonal ida ba implementasaun Rezolusaun Konseilu Seguransa Nasoens Unidas 1325 (PAN 1325) kona-ba Feto, Pás no Seguransa no demonstra ona ninia kompromisu hodi atinji igualdade jéneru no atu hakbi’it feto no labarik feto sira iha Timor-Leste. PNTL nudar autór importante ida ba implementasaun PAN 1325 nia pilár haat inklui: partisipasaun, prevensaun, protesaun no hari’i paz.

©Melquiades do Nascimento_PNTL

Page 11: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 5

2©Bernadino Soares_2017

Page 12: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 20226

PARTE RUA: ESTRATÉJIA JÉNERU PNTL BA PERIODU 2018 – 2022

Objetivu Estratéjia Jéneru PNTLPNTL nu’udar defensór ba direitu no liberdade Timoroan sira hotu nian (feto, mane, labarik-mane, no labarik-feto sira) no fiadór ba seguransa interna nasionál. Preokupasaun sira seguransa nian diferente ba feto no mane. Bazeia ba PED no Estratéjia PNTL, mandatu husi Gabinete Jéneru PAN 1325 no PAN VBJ, PNTL dezenvolve ona Estratéjia Jéneru ne’ebé intende atu atinji iha tinan 2022 hodi kontribui ba impaktu sira tuir mai:

Impaktu 1:

PNTL fornese oportunidade hanesan ba feto no mane tuir sira nia nesesidade no atinji ona paridade jéneru.

Impaktu 2:

Hadiak liu tan situasaun seguransa ba feto, mane, labarik feto no labarik mane sira-iha Timor-Leste hodi moris ho hakmatek.

Atu to’o iha ne’e (alkansa impaktu 1 no 2), estratéjia sei intende atu atinji meta haat (4) tuir mai to’o tinan 2022:

Rezultadu 1: To’o iha tinan 2022, kria servisu seguransa ne’ebé reprezentativu liu, liu-husi hasa’e promosaun, rekrutamentu, no representasaun feto iha instituisaun PNTL Area rezultadu dahuluk husi estratéjia ida ne’e foka atu asegura PNTL sai hanesan forsa ne’ebé reprezentativu ba Timor-Leste tomak no estabelese ona estratéjia ne’ebé fasilita rekrutamentu ba feto no apoiu ba feto sira atu simu asistensia ne’ebé sira presija no mos informasaun sira relasiona ho asesu ba promosaun. Evidénsia globál hatudu katak dala barak vitima violénsia doméstika ka abuzu seksuál sira iha liu posibilidade atu relata ba ofisiál polísia feto sira.

Iha ninia objetivu atu aumenta feto sira nia partisipasaun husi 15% ba 18% iha 2022, liu-husi:

1. Feto iha nivel nasionál no munisipál nia asesu ba oportunidade ba formasaun no kapasitasaun aumenta ona;

2. Hasae kuota partisipasaun feto iha rekrutamentu foun to’o 30% no asegura feto, liu-liu feto foinsa’e sira, iha asesu ba informasaun kona-ba kritériu rekrutamentu no promosaun iha PNTL;

3. Dezenvolve sistema avaliasaun dezempeñu ne’ebé sensível ba jéneru.

Rezultadu 2: To’o iha tinan 2022, PNTL hanesan instituisaun promove igualdade jéneru no lei, polítika no prosedimentu sira ne’ebé refleta ona igualdade jéneru (Rezultadu 1.2. pilar partisipasaun PAN 1325)PNTL halo ona esforsu oi-oin hodi asegura

©Bernardino Soares, 2012

Page 13: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 7

promosaun igualdade jéneru iha instituisaun PNTL nia laran hodi implementa kompromisu nasionál ba jéneru ne’ebé tama ba instituisaun ninia papel no responsabilidade inklui implementasaun Lei Kontra Violénsia Doméstika (LKVD), Lei Tráfiku Umanu, Planu Asaun Nasionál (PAN) Violensa Bazeia ba Jéneru (PAN VBJ), no PAN 1325. Estratéjia ne’e mos esforsa atu asegura katak PNTL iha ona polítika no prosedimentu sira ne’ebé aliña ona ho CEDAW, ne’ebé naun-diskriminatoria. PNTL mos fornese ona medidas espesiál temporaria atu fo apoiu ba feto sira iha prosesu rekrutamentu, retensaun no promosaun iha PNTL, no foti mos konsiderasaun ba nesesidade estratéjiku feto no mane sira nian. Razaun oi-oin mak empede feto sira ba promosaun iha PNTL. Tamba realidade sosiál no kulturál, ofisial feto PNTL sira enfrenta knaar dupla ba servisu doméstika no mos atu hatudu dezenpeño tuir knaar no responsabilidade hanesan ofisial PNTL. Polítika balun ne’ebé vigora ona dala barak sei difikulta rekrutamentu ba feto sira. Atu asegura implementasaun kompromisu jéneru, presiza haforsa mekanizmu abordajen integradu jéneru iha PNTL ne’ebé iha rekursu finanseiru no umanu sufisiente. Ho apoiu tekniku Gabinete Jéneru, departementu sira hotu tenke involve iha implementasaun estratéjia jéneru, ho lideransa Komandante Jerál nian.

Estratéjia ida ne’e atu apoiu ba fortalesimentu ka reforsa igualdade jéneru iha instituisaun PNTL liu-husi:

1. Halo revizaun atu asegura katak lei, polítika, planu, orsamentu, prosedimentu no estratéjia PNTL integra ona perspetiva jéneru;

2. Establese ona mekanizmu koordenasaun atu promove igualdade jéneru iha PNTL laran;

3. Establese ona mekanizmu monitorizasaun inklui igualdade jéneru;

4. Estabelese ona mekanizmu ba kombate asédiu seksuál no abuzu poder iha instituisaun PNTL;

5. Hasa’e sensibilizasaun no koñesimentu ofisial PNTL feto no mane sira nian kona-ba kompromisu no importánsia igualdade jéneru.

Rezultadu 3: To’o iha tinan 2022, asegura ona katak PNTL hametin ona relasaun diak ho komunidade ne’ebé mak PNTL serbi ba no respeita direitus umanus Públiku iha ona rekuñesimentu diak kona ba Polísia nia servisu diak durante tempu hirak ne’e, no PNTL susesu ona ho implementasaun ba sira nia programa. Ezemplu ida mak Polísia Komunitaria, no

asegura katak sira disponivel atu fo atendimentu iha aldeia hotu-hotu. Maski nune’e, sei presiza tan esforsu sira seluk hodi asegura komunidade nia asesu ba informasaun. Nunee mos, sei presiza esforsu hodi asegura feto no mane sira senti seguru no fiar an atu hato’o sira nia keixa, liu-liu kazu sira relasiona ho violénsia bazeia ba jéneru. Tamba ne’e, estratjia ida ne’e ho nia objetivu atu haforsa kapasidade, espesialmente oinsá atu responde ba violénsia bazeia ba jéneru no tráfiku umanu. Ida ne’e aliña ho Planu Asaun Nasional Violénsia Bazeia ba Jéneru (PAN VBJ) 2017-2021 no Planu Asaun Kontra Tráfiku Umanu.

Estratéjia ida ne’e ho intensaun atu asegura PNTL hametin ona relasaun diak ho komunidade, no bele responde ba nesesidade feto no mane sira liu-husi:

1. Asegura diseminasaun informasaun no sensibilizasaun públiku kona-ba papél no responsabilidade PNTL;

2. PNTL nia kapasidade haforsa ona atu asegura provizaun prestasaun servisu ne’ebé sensível ba jéneru, seguru, asesível, gratuitu no responsivu ba vitima violénsia bazeia ba jéneru. (PAN VBJ rezultadu 3.3).

Rezultadu 4: To’o iha tinan 2022, asegura ona fasilidade no koñesementu adekuadu ba PNTL feto no mane atu bele fornese atendimentu ba komunidade, inklui grupu vulneravel sira.

Ida ne’e atu asegura katak PNTL iha ona kapasidade ne’ebé komprehensivu hodi responde ba feto no mane sira nia nesesidade, no presiza mos atensaun espesífiku atu asegura infraestrutura ne’ebé adekuada, nune’e mos fornesimentu ba fasilidade báziku ne’ebé xave.

Atu garante asesu ba infra-estrutura ne’ebé sensivel ba jéneru, estratéjia ne’e sei:

1. Asegura ona infraestrutura sira mak disponível ona atu responde ba nesesidade feto no mane iha PNTL atu hala’o sira-nia kna’ar no obrigasaun/responsabilidade sira.

2. Asegura asesu ba fasilidade ba PNTL feto no mane ho modu igual no ho tratamentu adaptadu tuir nia nesesidade servisu.

Page 14: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 20228

Jestaun, Koordenasaun no Monitorizasaun Estratéjia Jéneru tinan lima ne’e fornese enkuadramentu ba integrasaun atividade espesífiku sira no orsamentu ne’ebé presiza atu inklui iha Planu Asaun Anuál (PAA) husi PNTL atu hadía balansu jéneru ba instituisaun PNTL en jerál, no sensibilidade jéneru ba seguransa no atendimentus protesaun ne’ebé PNTL fornese ba. Bazeia ba estratéjia ne’e, lista atividade espesífiku sira ho rekerimentus orsamentu sei kompila kada tinan nudar parte husi prosesu jornada orsamental anuál husi planeamentu ministerial no governu.

Atu asegura implementasaun kompromisu jéneru, presiza haforsa mekanismu abordajen integradu jéneru iha PNTL ne’ebé iha rekursu finansas no umanu sufisiente. Ho apoiu tekniku Gabinete Jéneru, departementu sira hotu tenke involve iha implementasaun estratéjia jéneru, ho lideransa Komandante Jerál nian. Responsabilidade sira atu impelementa estratéjia no asegura ninia integrasaun ba PAAs ne’e mak hanesan apresenta iha parte tolu, kuadru planu ba implementasaun Estratéjia Jéneru PNTL ba 2018 – 2022.

Sistema monitorizasaun no koordenasaun Estratéjia Jéneru PNTL ba 2018 – 2022 sei dezenvolve iha 2019.

Konstitusaun RDTL

Objetivu Dezenvolvimentu

Sustentabel 2030 (ODS)

Planu Estratéjiku ba

Dezenvolvimentu - 2011 – 2030

PAN vBJ; PAN 1325

Planu Estratéjiku Ministériu Interior

2011 – 2030

Planu Estratéjiku PNTL

2014 – 2018

Estratéjia Jéneru PNTL 2018 – 2022

Planu asaun anuál no OJE

Diagrama iha kraik hatudu kona-ba aliña ierarkia lejizlasaun RDTL nian liga ho Estratéjia Jéneru PNTL:

Page 15: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 9

Rezultadu 1: to’o tinan 2022, kria servisu seguransa ne’ebé reprezentativu liu, liu-husi hasa’e partisipasaun feto iha rekrutamentu, retensaun no promosaun feto sira-nian.

• Feto iha nivel nasionál no munisipál nia asesu ba oportunidade ba formasaun no kapasitasaun aumenta ona

• Hasa’e kuota ba partisipasaun feto iha rekrutamentu foun to’o 30% no asegura feto, liu-liu feto fonsa’e sira, iha asesu ba informasaun kona-ba kritériu rekrutamentu no promosaun iha PNTL.

• Dezenvolve sistema avaliasaun dezempeñu ne’ebé responsívu ba jéneru.

Rezultadu 2: To’o tinan 2022, PNTL hanesan instituisaun promove igualdade jéneru no lei, politika no prosedimentu sira ne’ebé refleta ona igualdade jéneru (Rezultadu 1.2., pilar partisipasaun PAN 1325)

• Asegura ona perspetiva jéneru iha lei, polítika, planu, orsamentu, prosedimentu no estratéjia .

• Establese ona mekanizmu koordenasaun atu promove igualdade jéneru iha PNTL laran.

• Estabelese ona mekanizmu monitorizasaun inklui igualdade jéneru • Estabelese ona mekanizmu ba kombate asédiu seksuál no abuzu

poder iha instituisaun PNTL.• Hasa’e ona sensibilizasaun no kuñesimentu pesoál PNTL feto no

mane sira nian kona-ba kompromisu no importánsia igualdade jéneru.

Rezultadu 3: To’o tinan 2022, asegura ona katak PNTL hadiak liu ona relasaun ho komunidade ne’ebé mak PNTL serbi ba no respeita direitus umanus

• Asegura diseminasaun informasaun no sensibilizasaun públiku kona-ba papél no responsabilidade PNTL.

• PNTL nia kapasidade mak hakbiit ona atu asegura provizaun prestasaun servisu ne’ebé sensível ba jéneru, seguru, asesível, gratuitu no responsivu ba vítima violénsia bazeia ba jéneru. (PAN VBJ rezultadu 3.3).

Rezultadu 4: To’o tinan 2022, asegura ona fasilidade no kuñesimentu adekuadu ba PNTL feto no mane atu bele fornese atendimentu ba komunidade inklui grupu vulneravel sira.

• Asegura ona infra-estrutura sira mak disponível ona atu responde ba nesesidade feto no mane iha PNTL atu hala’o sira-nia kna’ar no obrigasaun/responsabilidade sira.

• Asegura asesu ba fasilidade ba PNTL feto no mane ho modu igual no ho tratamentu adaptadu tuir nia nesesidade servisu

Rezultadu longu prazu haat no rezultadu kurtu prazu husi Estratéjia Jéneru PNTL 2018 – 2022:

Page 16: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 202210

©2019 Melquiades do Nascimento_PNTL

3

Page 17: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 11

PAR

TE T

OLU

: K

UA

DR

U P

LAN

U E

STR

ATÉ

JIA

JÉN

ERU

B

A P

NTL

20

18 –

20

22

Impa

ktu

1:

PNTL

forn

ese

opor

tuni

dade

han

esan

ba

feto

no

man

e tu

ir si

ra n

ia n

eses

idad

es n

o at

inji

ona

parid

ade

jéne

ru.

Rezu

ltadu

1.1

: to

’o ti

nan

2022

, kria

serv

isu

segu

rans

a ne

’ebé

repr

ezen

tativ

u liu

, liu

-hus

i has

a’e

part

isip

asau

n fe

to ih

a re

krut

amen

tu, r

eten

saun

no

prom

osau

n fe

to si

ra-n

ian.

Indi

kado

r 1.1

a: P

erse

ntaj

en o

fisiá

l fet

o si

ra ih

a PN

TLLi

ña b

aze

2017

: 15.

5%Al

vu 2

022:

18%

Indi

kado

r 1.1

b: N

úmer

ofis

iál f

eto

sira

iha

PNTL

atu

het

an p

rom

osau

n tin

an-t

inan

Lina

baz

e 20

17: a

tu k

onfir

ma

Alvu

202

2: A

umen

ta n

úmer

u ofi

siál

feto

PN

TL si

ra a

tu h

etan

pro

mos

aun

tinan

-tin

an h

o 5%

Out

put/

Rezu

ltadu

kur

tu p

razu

1.1

.1:

Feto

iha

nive

l nas

ioná

l no

mun

isip

ál n

ia a

sesu

ba

opor

tuni

dade

ba

form

asau

n no

kap

asita

saun

aum

enta

ona

.

Indi

kado

r: N

úmer

u ofi

siál

feto

sira

iha

PNTL

het

an fo

rmas

aun

tinan

-tin

an.

Liña

baz

e 20

17: D

adus

la d

ispo

nive

l Al

vu 2

022:

60

ofisi

ál fe

to P

NTL

het

an fo

rmas

aun

tinan

-tin

an.

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.1.

1.1.

Rea

liza

form

asau

n ko

na-b

a lid

eran

sa

tran

sfor

mat

íva;

dis

kurs

u pú

blik

u; je

stau

n;

abili

dade

iha

kom

unik

asau

n; n

sst b

a ofi

sial

PN

TL fe

to n

ain

200.

Cent

ru F

orm

asau

n Po

licia

(CFP

), G

abin

ete

Jéne

ru

UN

Wom

en, U

ND

P, Se

kret

aria

du E

stad

u Ig

uald

ade

no In

klus

aun

(SEI

I), M

inis

tériu

Inte

rior

(MI),

Red

e Fe

to

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

Pr

iorid

ade

xx

xx

Page 18: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 202212

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.1.

1.2.

Org

aniz

a fo

rmas

aun

abili

dade

kon

a-ba

ko

mpu

tasa

un, l

ian,

uza

kila

t no

tiru,

lia

n ko

mpu

lzór

iu in

tens

ivu

ba fu

lan

neen

tant

u ih

a lia

n In

gles

no

Port

ugue

s no

lori

kare

ta b

a PN

TL fe

to n

ain

200

iha

níve

l nas

ioná

l no

mun

isip

ál.

Dep

arte

men

tu

Info

rmas

aun

Tekn

oloj

ia

(IT),

Dep

arte

men

tu

Reku

rsu

Um

anu,

CFP

, G

abin

ete

Jéne

ru,

Kom

andu

Pol

ísia

iha

kada

mun

isíp

iu

UN

DP,

UN

Wom

en

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

Re

fere

ba

PAN

RK

S 13

25 N

o.

2.1.

2;Pr

iorid

ade;

xx

x

1.1.

1.3.

Hal

o ad

voka

sia

liu-h

osi f

ahe

info

rmas

aun

no lo

bi a

tu p

esoá

l PN

TL

ases

u ba

bol

su e

stud

u ba

edu

kasa

un

form

al n

o ku

rsu

grad

uasa

un

Dep

arte

men

tu R

ekur

su

Um

anu

MI,

UN

Wom

enN

asio

nál

xx

x

1.1.

1.4.

Forn

ese

apoi

u liu

-hos

i fah

e in

form

asau

n/es

perie

nsia

no

prat

ika

ba fe

to n

ain

100

atu

prep

ara

diak

liu

ba te

ste

ezam

e pr

omos

aun

(liu-

liu b

a te

ste

fizik

u)

UEV

, Dep

arte

men

tu

Reku

rsu

Um

anu,

(DRH

), Ce

ntru

For

mas

aun

Polís

ia, G

abin

ete

Jéne

ru

MI,

TLPD

PN

asio

nál-

Mun

isíp

iu

Refe

re b

a PA

N

1325

No

1.3.

2 x

xx

Out

put/

Rez

ulta

du k

urtu

pra

zu 1

.1.2

: H

asa’

e ku

ota

ba p

artis

ipas

aun

feto

iha

rekr

utam

entu

foun

to’o

30%

no

aseg

ura

feto

, liu

-liu

feto

foin

sa’e

sira

, iha

ase

su b

a in

form

asau

n ko

na-b

a kr

itériu

rekr

utam

entu

no

prom

osau

n ih

a PN

TL.

Indi

kado

r: Pe

rsen

taje

n fe

to p

artis

ipa/

grad

ua ih

a re

krut

amen

tu n

o pr

omos

aun

PNTL

; Li

ña b

aze

2017

: 2.6

% fe

to g

radu

a re

krut

amen

tu fo

un (A

ug 2

016)

6 ; 0%

feto

gra

dua

rekr

utam

entu

foun

(Jan

201

8)7 ; f

eto

ham

utuk

7%

gra

dua

prom

osau

n sa

rjent

u (A

gust

u 20

17)8

Alvu

202

0: 1

5% fe

to p

artis

ipa/

grad

ua h

usi r

ekru

tam

entu

foun

; 20%

feto

par

tisip

a/gr

adua

hus

i pro

mos

aun

Alvu

202

2: 3

0% fe

to p

artis

ipa/

grad

ua ih

a re

krut

amen

tu fo

un; 3

0% fe

to p

artis

ipa

iha

ezam

e pr

omos

aun

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.1.

2.1.

Forn

ese

form

asau

n in

tens

ivu

ba p

esoá

l re

kurs

u um

anu

no e

kipa

rekr

utam

entu

ko

na-b

a re

krut

amen

tu n

e’eb

é se

nsív

el

ba jé

neru

no

oins

a ap

lika

kuot

a 30

% b

a fe

to ih

a re

krut

amen

tu fo

un.

Dep

arte

men

tu R

ekur

su

Um

anu

(DRH

), G

abin

te

Jéne

ru

UN

Wom

en, M

inis

tériu

In

terio

r (M

I), T

LPD

PN

asio

nál -

M

unis

ípiu

x

xx

6 ht

tps:

//w

ww

.pnt

l.tl/a

jent

e-re

krut

a-pn

tl-ha

mut

uk-n

ain-

259-

sim

u-gr

adua

saun

/7

http

s://

ww

w.p

ntl.t

l/aje

nte-

rekr

uta-

ham

utuk

-nai

n-17

8-si

mu-

grad

uasa

un/

8 ht

tps:

//w

ww

.pnt

l.tl/

inst

ruin

dus-

ham

utuk

-nai

n-12

1-si

mu-

grad

uasa

un/

Page 19: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 13

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.1.

2.2.

Hal

o ad

voka

sia

no lo

by a

tu h

asa’

e ku

ota

to’o

30%

ba

feto

nud

ar ta

rjetu

ba

feto

atu

par

tisip

a ih

a re

krut

amen

tu

foun

DRH

, Gab

inte

Jéne

ruU

N W

omen

, MI,

SEII,

TLP

DP

Nas

ioná

l x

xx

1.1.

2.3.

Hab

elar

info

rmas

aun

kona

-ba

pros

esu

rekr

utam

entu

PN

TL b

a fe

to n

o m

ane

iha

kom

unid

ade,

nom

os d

ezen

volv

e no

im

plem

enta

est

raté

jia k

omun

ikas

aun

ba re

krut

amen

tu P

NTL

foun

, ho

alvu

ba

jove

n fe

to si

ra ih

a es

kola

seku

ndar

ia,

kom

unid

ade

no m

edia

.

Rela

soen

s Púb

liku,

Ce

ntro

For

mas

aun

Polic

ia, R

H, G

abin

ete

Jéne

ru

MI,

Rede

Fet

o, T

LPD

P, U

N W

omen

, SEI

I N

asio

nál-

Mun

isíp

iu

refe

re b

a PA

N

1325

No.

1.3.

3 x

xx

1.1.

2.4.

Sos

ializ

a kr

iaér

iu re

krut

amen

tu P

NTL

ih

a es

kola

seku

ndár

ia, u

nive

rsid

ade

no k

omun

idad

e, li

u-liu

ba

feto

foin

sa’e

si

ra

Gab

inet

e Jé

neru

, Pon

tu

Foka

l Jén

eru-

PNTL

M

unis

ípiu

TLPD

P, U

N W

omen

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

Pr

iorid

ade

xx

1.1.

2.5.

Pro

mov

e ta

n fe

to 3

ba

kons

ellu

su

perio

r atu

ase

gura

iden

tifika

saun

fe

to p

oten

si’a

l ba

prom

osau

n ba

iha

nive

l sup

erio

r ink

lui n

ivel

foti-

desi

zaun

.

Gab

inet

e Jé

neru

no

Gru

pu Tr

abal

lu Jé

neru

MI,

PNTL

N

asio

nál

xx

Out

put/

Rezu

ltadu

kur

tu p

razu

1.1

.3:

Dez

envo

lve

sist

ema

aval

iasa

un d

ezem

peñu

ne’

ebé

resp

onsi

vel b

a jé

neru

.

Indi

kado

r: In

klus

aun

ba k

ritér

iu re

lasi

ona

ho k

ompr

omis

u ba

igua

ldad

e jé

neru

iha

desk

ripsa

un se

rbis

u PN

TL n

ian.

Li

ña b

aze

2017

: La

inkl

uiAl

vu 2

022:

Inkl

ui

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.1.

3.1.

Pro

mov

e na

un-d

iskr

imin

asau

n at

u be

le ih

a av

alia

saun

dez

empe

ñu n

e’eb

é ju

stu

ba p

esoá

l hot

u ka

da ti

nan.

Reku

rsu

Um

anu

MI

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

x

1.1.

3.2.

Hal

o re

viza

un n

o im

plem

enta

de

skrip

saun

serv

isu

ne’e

bé re

flete

pe

rspe

tiva

igua

ldad

e jé

neru

ba

ofisi

ál

feto

no

man

e PN

TL h

otu.

Dep

arta

men

tu

Plan

eam

entu

, G

abin

ete

Jéne

ru n

o D

RH

MI,

UN

Wom

en, S

EII

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

Page 20: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 202214

Rezu

ltadu

1.2

: To

’o ti

nan

2022

, PN

TL h

anes

an in

stitu

isau

n pr

omov

e ig

uald

ade

jéne

ru n

o le

i, po

lítik

a no

pro

sedi

men

tu si

ra n

e’eb

é re

fleta

ona

igua

ldad

e jé

neru

(Rez

ulta

du 1

.2.,

pila

r par

tisip

asau

n PA

N 1

325)

Indi

kado

r 1.2

a: N

úmer

u le

i sira

, pol

ítika

no

pros

edim

entu

PN

TL re

fleta

ona

igua

ldad

e jé

neru

Liña

baz

e 20

17: N

OP

Polís

ia K

omun

auta

ria in

klui

per

spek

tiva

Jéne

ru (V

BJ)

Alvu

202

2: Le

i no

polít

ika

rua

[2] n

o Pr

osed

imen

tu 1

(NO

P); n

o re

gula

men

tu in

tern

a 1

(asé

diu

seks

uál)

apro

ba o

na in

klui

per

spek

tiva

jéne

ru;

Indi

kado

r 1.2

b: O

rsam

entu

alo

kadu

ba

impl

emen

tasa

un E

stra

téjia

Jéne

ru ti

nan-

tinan

Lina

baz

e 20

17: U

SD 2

8,00

0 (P

AA 2

017)

Alvu

202

2: o

rsam

entu

sei k

onfir

ma

Out

put/

Rez

ulta

du k

urtu

pra

zu 1

.2.1

: As

egur

a on

a pe

rspe

tiva

jéne

ru ih

a le

i, po

lítik

a, p

lanu

, ors

amen

tu, p

rose

dim

entu

no

estr

atéj

ia P

NTL

.

Indi

kado

r: Pe

rsen

taje

n hu

si le

i, po

lítik

a, p

lanu

, ors

amen

tu, p

rose

dim

entu

no

estr

atéj

ia P

NTL

foun

ka

hadi

a ne

’ebé

inkl

ui p

ersp

etiv

a jé

neru

Li

ña b

aze

2017

: 0Al

vu 2

022:

100

%

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.2.

1.1.

Forn

ese

form

asau

n ko

na-b

a ap

lika

obrig

asau

n hu

si tr

atad

us n

o ko

nven

saun

si

ra in

klui

CED

AW, U

NSC

R ko

na-b

a Fe

to,

Pás n

o Se

gura

nsa,

lei u

man

itária

, lei

tráfi

ku

uman

u, n

o le

jisla

saun

ho

sens

ível

ba

jéne

ru

ba G

abin

ete

Jéne

ru n

o As

sess

ores

Júrid

iku

sira

.

Gab

inet

e Jé

neru

, G

abin

ete

Ases

oria

Ju

rídik

u, C

FP, U

EV

UN

Wom

en, T

LPD

P no

SEI

I, M

I, PD

HJ

Nas

ioná

lRe

fere

ba

PAN

132

5 N

o. 2

.1.1

Pr

iorid

ade.

xx

xx

x

1.2.

1.2.

Hal

o an

aliz

a le

i no

krité

riu b

a re

krut

amen

tu

PNTL

ho

sens

ível

ba

jéne

ru (k

onsi

dera

ku

ltura

, fet

o ni

a si

tuas

aun

sósi

u- e

kono

mik

u no

geo

gráfi

ku)

DAP

-PN

TL, D

RH,

Gab

inet

e As

esor

ia

Juríd

iku,

CFP

.

UN

Wom

en, S

EII,

TLPD

P, M

IN

asio

nál

Inkl

ui o

na ih

a es

bosu

es

tatu

tu p

esoá

l; Pr

esiz

a ko

nsul

ta h

o G

abin

ete

Jéne

ru P

NTL

ho

di fo

inpu

t kon

a ba

in

tegr

asau

n jé

neru

.

xx

xx

x

Page 21: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 15

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.2.

1.3.

Hal

o re

viza

un b

a le

i no

polit

ika

ho

pers

petiv

a jé

neru

, ink

lui a

sele

ra re

viza

un

Dek

retu

Lei h

o al

tera

saun

liuh

usi

No.

16/2

009

kona

-ba

prom

osau

n no

rejim

i, D

ekre

tu Le

i No.

10/2

009

kona

-ba

dire

itu n

o be

nefis

iu b

a re

zim

e sa

láriu

, no

Polít

ika

PNTL

ko

na-b

a de

zem

peñu

NO

P 20

09.

Kom

andu

Jerá

l- PN

TL

–DAP

, DRH

, Gab

inet

e Jé

neru

, Gab

inet

e As

esor

ia Ju

rídik

u

UN

Wom

en, S

EII,

TLPD

P, U

ND

P, JIC

A,

MI

Nas

ioná

lIn

klui

ona

iha

esbo

zu

esta

tutu

pes

oál;

Pres

iza

kons

ulta

ho

Gab

inet

e Jé

neru

PN

TL

hodi

fo p

ares

er k

ona-

ba p

ersp

etiv

a Jé

neru

.

xx

xx

1.2.

1.4.

Dez

envo

lve

mek

aniz

mu

ho G

abin

ete

Jéne

ru

atu

aseg

ura

kata

k le

i, po

lítik

a, p

lanu

, or

sam

entu

, pro

sedi

men

tu in

klui

per

spek

tiva

jéne

ru.

Gab

inet

e Jé

neru

, G

abin

ete

Ases

oria

Ju

rídik

u

TLPD

PN

asio

nál

xx

x

Out

put/

Rezu

ltadu

kur

tu p

razu

1.2

.2:

Esta

bele

se o

na m

ekan

izm

u ko

orde

nasa

un a

tu p

rom

ove

igua

ldad

e jé

neru

iha

PNTL

lara

n.

Indi

kado

r: N

úmer

u en

kont

ru G

rupu

Ser

bisu

Jéne

ru ti

nan-

tinan

Liña

baz

e 20

17: 2

Alvu

202

2:4

Indi

kado

r: Re

visa

un Le

i Org

ánik

a PN

TL h

odi i

nklu

i Gab

inet

e Jé

neru

Liña

baz

e 20

17: s

eida

uk in

klui

Al

vu 2

022:

Gab

inet

e Jé

neru

inkl

ui o

na ih

a Le

i Org

ánik

a

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.2.

2.1.

Ase

lera

revi

saun

Lei O

rgán

ika

PNTL

hod

i in

klui

Gab

inet

e Jé

neru

no

UEV

no

refo

rsa

nia

knaa

r no

resp

onsa

bilid

ade

ne’e

bé k

laru

Gab

inet

e Jé

neru

, U

EV, G

abin

ete

Ases

oria

Juríd

iku

MI,

SEII,

TLP

DP,

UN

W

omen

Nas

ioná

lx

x

1.2.

2.2.

Org

aniz

a en

kont

ru re

gula

r red

e As

osia

saun

Fe

min

ina

PNTL

no

mos

Pon

tu F

okal

Jéne

ru

iha

nive

l nas

ioná

l no

mun

isip

ál a

tu a

poiu

im

plem

enta

saun

kom

prom

isu

jéne

ru.

Gab

inet

e Jé

neru

MI,

SEII,

TLP

DP,

UN

W

omen

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

xx

Page 22: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 202216

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.2.

2.3.

Kon

tinua

org

aniz

a en

kont

ru re

gula

r G

rupu

Ser

bisu

Jéne

ru (G

SJ) n

e’eb

é in

ísia

hu

si G

abin

ete

Jéne

ru ih

a tin

an 2

015

ho

repr

ezen

tant

e hu

si d

epar

tam

entu

no

unid

ade

hotu

iha

PNTL

lara

n.

Gab

inet

e Jé

neru

SE

II, U

N W

omen

, TL

PDP.

Nas

ioná

lx

xx

xx

1.2.

2.4.

Hal

o ad

voka

sia

no lo

bi a

tu G

abin

ete

Jéne

ru

iha

reku

rsu

uman

u no

ors

amen

tu a

deku

adu

ba im

plem

enta

saun

ativ

idad

e si

ra.

Gab

inet

e Jé

neru

, GSJ

, As

esor

ía Ju

rídik

u no

D

RH

UN

Wom

en, U

ND

P, SE

II, R

ede

Feto

, MI,

SEII,

TLP

DP

Nas

ioná

lx

xx

x x

Out

put/

Rezu

ltadu

kur

tu p

razu

1.2

.3:

Esta

bele

se o

na m

ekan

izm

u m

onito

rizas

aun

inkl

ui ig

uald

ade

jéne

ru

Indi

kado

r: N

úmer

u re

lató

riu k

ona-

ba im

plem

enta

saun

Kom

prom

isu

Jéne

ru P

NTL

subm

ete

tinan

-tin

anLi

ña b

aze

2017

: Hat

ama

rela

tóriu

1 b

a U

PMA

kona

-ba

OJE

Alvu

202

2: 4

(ba

kom

anda

nte

jerá

l)

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.2.

3.1.

Org

aniz

a fo

rmas

aun

kona

-ba

Ors

amen

tu

Sens

ivel

ba

Jéne

ru n

o m

onito

rizas

aun

ba

Gab

inet

e Jé

neru

PN

TL n

o G

SJ

Gab

inet

e Jé

neru

, GSJ

U

N W

omen

, SEI

I, TL

PDP

Nas

ioná

lx

xx

xx

1.2.

3.2.

Haf

orsa

Sis

tem

a Je

stau

n ba

Info

rmas

aun

(IMS)

hos

i PN

TL a

tu fo

rnes

e da

dus

deza

greg

adu

tuir

seks

u no

resp

onsi

vu b

a jé

neru

no

aseg

ura

rela

tóriu

PN

TL u

za d

adus

de

zagr

egad

u tu

ir se

ksu.

Gab

inet

e Jé

neru

, DAP

TL

PDP,

UN

Wom

en,

SEII

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

x x

1.2.

3.3.

Dez

envo

lve

no su

bmet

e re

lató

riu

trim

estr

al n

o an

uál h

o in

form

asau

n ko

na-

ba im

plem

enta

saun

est

raté

jia jé

neru

ba

kom

anda

nte

jerá

l

Gab

inet

e Jé

neru

, DAP

TL

PDP,

UN

Wom

en,

SEII

Nas

ioná

lx

x x

Page 23: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 17

Out

put/

Rezu

ltadu

kur

tu p

razu

1.2

.4:

Esta

bele

se o

na m

ekan

izm

u ba

kom

bate

asé

diu

seks

uál n

o ab

uzu

pode

r iha

inst

ituis

aun

PNTL

.

Indi

kado

r: M

ekan

izm

u ba

kom

bate

asé

diu

seks

uál n

o ab

uzu

pode

r ezi

sti o

na ih

a PN

TLLi

ña b

aze

2017

: La

ezis

tiAl

vu 2

022:

Mek

anis

mu

ezis

ti on

a

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.2.

4.1.

Kria

regu

lam

entu

inte

rna

no d

isem

ina

atu

kom

bate

asé

diu

seks

uál,

abuz

u po

der n

o po

ligam

ia.

Rela

soen

s Pub

lika,

G

abin

ete

jurid

iku,

D

RH, G

abin

ete

Jéne

ru

MI,

UN

Wom

enN

asio

nál

xx

1.2.

4.2.

Est

abel

ese

grup

u tr

abal

lu id

a at

u re

spon

sáve

l ba

deze

nvol

vim

entu

m

ekan

izm

u ad

apta

du a

tu k

omba

te h

asor

u as

édiu

seks

uál i

ha P

NTL

lara

n.

Gab

inet

e Jé

neru

TL

PDP,

UN

Wom

en

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

x

1.2.

4.3.

Dez

envo

lve

Rela

tóriu

anu

ál k

ona-

ba a

sédi

u se

ksuá

l ba

Kom

anda

nte

Jerá

l. G

abin

te Jé

neru

U

N W

omen

, TLP

DP

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

x

1.2.

4.4.

Fasi

lita

form

asau

n ko

na-b

a ab

ilida

de h

alo

aval

iasa

n no

inve

stig

asau

n ko

na-b

a as

édiu

se

ksuá

l no

abuz

u po

der b

a PN

TL fe

to n

o m

ane

nain

200

UEV

, OPS

no

Gab

inet

e Jé

neru

U

N W

omen

, SEI

I, Re

de F

eto,

TLP

DP

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

x

1.2.

4.5.

Est

abel

ese

mek

aniz

mu/

pont

u fo

kal b

a m

ane

no fe

to si

ra a

tu a

prez

enta

kaz

u ko

na-b

a as

eidu

seks

uál k

a ab

uzu

pode

r ne

’ebé

resp

eita

em

a ni

a pr

ivas

idad

e no

ko

nfide

nsia

lidad

e ih

a ni

vel n

asio

nál n

o m

unis

ípiu

hot

u (s

ala

keta

-ket

ak; r

elat

a se

guru

).

DAP

, Ap

rovi

zion

amen

tu,

Gab

inet

e As

esor

ia

Juríd

iku

UN

Wom

enN

asio

nál-

Mun

isíp

iu

to’o

Pos

tu

xx

Page 24: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 202218

Out

put/

Rezu

ltadu

kur

tu p

razu

1.2

.5:

Has

ae o

na se

nsib

iliza

saun

no

kuñe

sim

entu

ofis

ial P

NTL

feto

no

man

e si

ra n

ian

kona

-ba

kom

prom

isu

no im

port

ánsi

a ig

uald

ade

jéne

ru.

Indi

kado

r: N

úmer

u fo

rmad

ór P

NTL

ho

kapa

sida

de a

tu fo

form

asau

n ko

na-b

a jé

neru

; Li

ña b

aze

2017

: Sed

auk

iha

aval

iasa

un k

ona

ba k

apas

idad

e fo

rmad

or P

NTL

kon

a ba

igua

ldad

e jé

neru

Alvu

202

0: 1

5 Al

vu 2

022:

30

Indi

kado

r: N

úmer

u ofi

siál

feto

no

man

e PN

TL si

ra n

e’eb

é fin

aliz

a fo

rmas

aun

kona

-ba

igua

ldad

e jé

neru

/vBJ

; Li

ña b

aze

2017

: Sed

auk

iha

aval

iasa

un k

ona

ba n

úmer

u ofi

siál

feto

no

man

e PN

TL si

ra n

e’eb

é fin

aliz

a fo

rmas

aun

Alvu

202

0: 1

00 (f

eto

50, m

ane

50)

Alvu

202

2:50

0 (fe

to 2

00, m

ane

300)

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

1.2.

5.1.

Dez

envo

lve

mat

éria

, org

aniz

a fo

rmas

aun

ba fo

rmad

or/a

sira

(TO

T) n

o im

plem

enta

fo

rmas

aun

kona

-ba

igua

ldad

e jé

neru

, Es

trat

éjia

Jéne

ru, F

eto,

Pás

no

Segu

rans

a (F

PS),

Dire

itu b

a la

barik

, dire

itu b

a em

a ho

de

fisie

nsa,

vio

léns

ia b

azei

a ba

jéne

ru, L

ei

Tráfi

ku U

man

u, n

o LK

VD b

a ofi

siál

feto

no

man

e PN

TL

CFP,

no u

nida

de

no d

epar

tem

entu

re

leva

nte

selu

k ta

n (p

resi

za k

onfir

ma)

SEII,

UN

Wom

en,

TLPD

P, Re

de F

eto,

JS

MP,

ADTL

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

x

1.2.

5.2.

Dez

envo

lve

no im

plem

enta

kam

paña

in

form

asau

n ko

na-b

a pa

rtis

ipas

aun

feto

iha

PNTL

, Igu

alda

de Jé

neru

, Asé

diu

Seks

uál,

FPS,

Tr

áfiku

Um

anu,

LKVD

sst..

Gab

inet

e Jé

neru

, un

idad

e m

edia

no

kom

unik

asua

n

UN

Wom

en, M

I, TL

PDP

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

x

1.2.

5.3.

Rea

liza

form

asau

n ko

na-b

a se

nsib

iliza

saun

neru

no

saúd

e (in

klui

VIH

/Sid

a no

Sau

de

Repr

odut

iva)

ba

ofisi

ál fe

to n

o m

ane

PNTL

si

ra

Klín

ika

PNTL

U

ND

P, U

N W

omen

, SE

II, M

IN

asio

nál-

Mun

isíp

iu

Prio

ridad

ex

x

Page 25: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 19

Impa

ktu

2:

Had

iak

liu ta

n si

tuas

aun

segu

rans

a ba

feto

no

man

e no

laba

rik fe

to n

o m

ane

sira

- iha

Tim

or-L

este

hod

i mor

is

ho h

akm

atek

Rezu

ltadu

2.1

: To

’o ti

nan

2022

, ase

gura

ona

kat

ak P

NTL

had

iak

liu o

na re

lasa

un h

o ko

mun

idad

e ne

’ebé

mak

PN

TL se

rbi b

a no

resp

eita

dire

itus u

man

us

Indi

kado

r: Pe

rsen

taje

n pú

blik

u de

han

kata

k PN

TL h

are

ba a

sunt

u jé

neru

bai

nhira

hal

o ni

a se

rvis

u Li

ña b

aze

2015

: Iha

tina

n 20

15 3

3% p

ublik

u ei

n je

rál n

e’eb

é in

volv

e on

a ih

a pe

skiz

a fia

r kat

ak P

NTL

inkl

usiv

u on

a ba

jéne

ru n

o se

nsiv

el o

na b

a ne

sesi

dade

feto

sira

nia

n. (T

he A

sia

Foun

datio

n, C

omm

unity

Pol

ice

Surv

ey, 2

015)

; Dad

us fo

un se

i hal

o la

nsam

entu

iha

2019

Alvu

202

2: Ih

a tin

an 2

022

45%

pub

liku

ein

jerá

l ne’

ebé

invo

lve

ona

iha

pesk

iza

fiar k

atak

PN

TL in

klus

ivu

ona

ba jé

neru

no

sens

ivel

ona

ba

nese

sida

de fe

to si

ra n

ian.

Indi

kado

r: Ku

rikul

um C

entr

u Fo

rmas

aun

Polís

ia in

klui

form

asau

n ap

rofo

ndid

u ko

na-b

a Ig

uald

ade

Jéne

ru, v

iolé

nsia

Baz

eia

ba Jé

neru

Lina

baz

e: Ih

a fo

rmas

aun

balu

n ko

na-b

a Ig

uald

ade

Jéne

ru, V

iole

nsia

Baz

eia

ba Jé

neru

, mai

be se

dauk

apr

ofun

didu

/kle

anAl

vu 2

022:

Inkl

ui o

na ih

a ku

rikul

um C

entr

u Fo

rmas

auan

Pol

ísia

Out

put/

Rezu

ltadu

kur

tu p

razu

2.1

.1:

Aseg

ura

dise

min

asau

n in

form

asau

n no

sens

biliz

asau

n pu

blik

u ko

na-b

a pa

pél n

o re

spon

sabi

lidad

e PN

TL.

Indi

kado

r: Pe

rsen

taje

n hu

si p

ostu

no

unid

ade

polís

ia si

ra n

e’eb

é ha

la’o

ona

sosi

aliz

asau

n ba

pap

él n

o re

spon

sabi

lidad

e PN

TL n

ian

Liña

baz

e 20

17: S

edau

k ih

a in

form

asau

n.Al

vu 2

022:

50%

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

2.1.

1.1.

Dis

emin

a in

form

asau

n ko

na-b

a si

nal/

aler

ta b

a ko

na-

ba v

iolé

nsia

, trá

fiku,

dro

gas,

HIV

/AID

S no

Tran

smis

aun

ba In

feks

aun

Seks

uál (

TIS)

ba

estu

dant

e si

ra n

o ko

mun

idad

e jé

ral i

nklu

i pes

oál i

mig

rasa

un n

o fr

onte

ira

ne’e

bé h

alao

ate

ndem

entu

no

kont

rola

fron

teira

, iha

po

nti k

ais s

ira, a

iropo

rtu

sira

, fro

nter

ia Te

rest

re.

UPF

, UEV

no

Gab

inet

e Jé

neru

U

NFP

A, U

ND

P, Pr

adet

, IO

MN

asio

nál-

Mun

isíp

iu

refe

r to

PAN

13

25 N

o.3.

1.1;

pr

iorid

ade

xx

x

2.1.

1.2.

Rea

liza

enko

ntru

regu

lar K

onse

llu P

olís

iam

entu

Ko

mun

itaria

nia

n ho

feto

no

man

e ih

a su

ku k

ada

fula

n ru

a, h

odi h

alo

disk

usau

n ko

na-b

a as

untu

liga

du h

o jé

neru

inkl

ui tr

áfiku

um

anu,

HIV

/SID

A, V

BJ n

o ss

t.

Polís

ia K

omun

itaria

, Ko

man

dant

e M

unis

ípiu

IOM

, Mer

ry

Stop

es, C

PSP,

UN

DP,

TLPD

P, U

NFP

A

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

pr

iorid

ade

xx

x

Page 26: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 202220

Out

put/

Rezu

ltadu

kur

tu p

razu

2.1

.2:

PNTL

nia

kap

asid

ade

mak

hak

biit

ona

atu

aseg

ura

prov

izau

n pr

esta

saun

serb

isu

ne’e

bé se

nsív

el b

a jé

neru

, seg

uru,

ase

síve

l,

grat

uitu

no

resp

onsi

vu b

a ví

tima

viol

énsi

a ba

zeia

ba

jéne

ru. (

PAN

VBJ

rezu

ltadu

3.3

)

Indi

kado

r: Ez

isti

ona

prot

okol

u ko

na-b

a m

ante

in n

afat

in p

esóa

l UEv

nia

n ho

di a

tend

e ka

zu v

BJ h

o ef

etiv

uLi

ña b

aze

2017

: la

ezis

tiAl

vu 2

022:

Ezi

sti

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

2.1.

2.1.

Hal

o ad

voka

sia

no lo

bi b

a lid

eran

sa in

stitu

isau

n at

u el

eva

ka fo

rma

UEV

sai n

udar

dep

arta

men

tu k

etak

inkl

ui ih

a Le

i Org

ánik

a PN

TL, n

e’eb

é tu

tela

iha

dire

itam

ente

iha

Kom

andu

Jerá

l nia

oko

s

UEV

/SIK

N n

o G

abin

ete

Ases

oria

Ju

stis

a

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

x

2.1.

2.2.

Has

a’e

núm

eru

feto

iha

UEV

atu

forn

ese

asis

téns

ia d

iak

liu ta

n ba

víti

ma

tant

u fe

to n

o m

os m

ane,

laba

rik fe

to n

o la

barik

man

e.

Kom

ando

Jera

l no

Kom

ando

Mun

isíp

iu

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

Pe

soál

fe

min

ina

la

sufis

ient

e at

u at

ende

kaz

u VB

J; pr

iorid

ade

xx

xx

2.1.

2.3.

Est

abel

ese

no o

pera

sion

aliz

a fa

tin se

guru

iha

UEV

iha

nive

l nas

ioná

l no

kada

mun

isíp

iu h

o re

kurs

u m

ater

iál

adek

uadu

no

peso

ál n

e’eb

é fo

rmad

u.

UEV

/SIK

NTL

PDP

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

PA

N V

BJ -

pila

r 3

xx

xx

x

2.1.

2.4.

Dez

envo

lve

man

ual p

rátik

a id

a di

ak li

u ko

na-b

a je

re k

azu

VBJ s

ira n

o ha

lo fo

rmas

aun

ba U

EV n

o SI

KN to

mak

UEV

/SIK

NTL

PDP,

UN

W

omen

, UN

DP

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

PA

N V

BJ -

pila

r 3

xx

x

2.1.

2.5.

Hal

a’o

form

asau

n ba

pol

ísia

kon

a-ba

oin

sa re

spon

de

ba v

itim

a/so

brev

iven

te si

ra, d

alan

refe

rál,

tekn

íka

inve

stig

asau

n es

pesi

ál, p

roto

kolu

méd

iku

fore

nse,

no

NO

P es

pesí

fiku

sira

iha

UEV

UEV

/SIK

N, ,

CFP,

DPK

N, P

olis

ía

Kom

unitá

ria

TLPD

P, U

N

Wom

en, U

ND

P, CP

SP

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

PA

N V

BJ -

pila

r 3

xx

x

2.1.

2.6.

Dez

envo

lve

prot

okol

u ko

na-b

a ka

er m

etin

naf

atin

pes

oál

UEV

sira

ne’

ebé

xave

ba

bala

nsu

jéne

ruU

EV/S

IKN

, Gab

inet

e As

esor

ia Ju

rídik

uTL

PDP

Nas

ioná

lx

x

2.1.

2.7.

Pro

mov

e PN

TL fe

to b

a O

PS a

tu fo

rnes

e as

iste

nsia

ne’

ebé

diak

liu

ba fe

to n

o fo

insa

’e fe

to si

ra.

Dep

arta

men

tu

Polís

ia K

omun

itária

, RH

no

Gab

inet

e Jé

neru

MI

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

x

2.1.

2.8.

Org

aniz

a fo

rmas

aun

ba O

PS n

o Ko

nsel

lu P

olís

iam

entu

Ko

mun

itariu

(KPK

) kon

a-ba

NO

P O

PS n

o KP

K no

mos

ko

na-b

a re

zolu

saun

no

prev

ensa

un k

onfli

to h

o se

nsív

el b

a jé

neru

no

resp

onde

ba

kazu

VBJ

Gab

inet

e Jé

neru

, CF

P, Po

lísia

Ko

mun

itaria

UN

Wom

en,

CPSP

, Pro

gram

a Ap

oiu

Polís

ia

Kom

unita

ria

Polic

e

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

x

Page 27: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 21

Rezu

ltadu

2.2

: To

’o ti

nan

2022

, ase

gura

ona

fasi

lidad

e no

koñ

esim

entu

ade

kuad

u ba

PN

TL fe

to n

o m

ane

atu

bele

forn

ese

aten

dim

entu

ba

kom

unid

ade

inkl

ui g

rupu

vul

nera

vel s

ira.

Indi

kado

r: N

úmer

o po

stu

polís

ia re

spon

sivu

ba

jéne

ru (h

o fa

tin h

ari’i

s sep

arad

u; sa

la k

etak

-ket

ak ss

te)

Liña

baz

e 20

17: s

ei k

onfir

ma

Alvu

202

2: se

i kon

firm

a

Out

put/

Rezu

ltadu

kur

tu p

razu

2.2

.1:

Aseg

ura

infr

a-es

trut

ura

sira

dis

poní

vel o

na a

tu re

spon

de b

a ne

sesi

dade

feto

no

man

e ih

a PN

TL a

tu h

ala’

o si

ra-n

ia k

na’a

r no

resp

onsa

bilid

ade

sira

.

Indi

kado

r: Pe

rsen

taje

n po

stu

polís

ia n

e’eb

é he

tan

ona

aval

iasa

un n

o re

kom

enda

saun

hod

i gar

ante

fasi

lidad

e ne

be se

nsiv

el b

a je

neru

Liña

baz

e: 0

– S

edau

kAl

vu 2

022:

50%

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

2.2.

1.1.

Kria

sala

ket

ak-k

etak

iha

post

u po

lísia

hot

u in

klui

es

kuad

ra b

a vi

tima

no su

spei

tu a

tu h

alo

keix

a ko

na-b

a ka

zu b

a po

lísia

.

UEV

/SIK

N, O

PS,

Gab

inte

Jéne

ru

no D

epar

tam

entu

Pl

anea

men

u

MI,

TLPD

PN

asio

nál-

Mun

isíp

iu

Liga

ho

PAN

VBJ

3.

3.2

xx

xx

2.2.

1.2.

Ase

gura

fatin

ijen

e (h

o bé

e no

sani

men

tu) b

a fe

to n

o m

ane

keta

k fu

nsio

na ih

a po

stu

polís

ia h

otu.

Dep

artm

antu

Pl

anea

men

u PN

TL,

Lojis

tiku

TLPD

P N

asio

nál-

Mun

isíp

iuPr

iorid

ade

atu

Fem

inin

a PN

TL

sent

e ko

nfor

tave

l ba

inhi

ra h

ala’

o si

ra n

ia k

na’a

r.

xx

x

2.2.

1.2.

Kria

dor

mitó

riu k

etak

-ket

ak b

a po

lísia

feto

no

man

e ih

a m

unis

ípiu

hot

u-ho

tu d

uran

te se

rbis

u tu

rnu-

kala

n.

Kom

ando

M

unis

ípiu

, G

abin

ete

Jéne

ru,

Plan

eam

entu

PN

TL

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

At

u PN

TL fe

to

sent

e ko

nfor

tave

l ba

inhi

ra h

ala’

o si

ra n

ia k

na’a

r iha

te

mpu

kal

an n

o te

mpu

Ale

rta.

xx

2.2.

1.3.

Forn

ese

dorm

itóriu

ket

ak b

a fe

to n

o m

ane

iha

Cent

ru

Form

asau

n Po

lísia

ba

feto

isin

-rua

dur

ante

form

asau

nKo

man

do

Mun

isíp

iu,

Gab

inet

e Jé

neru

, Pl

anea

men

ntu

PNTL

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

At

u PN

TL fe

to

sent

e ko

nfor

tave

l ba

inhi

ra h

ala’

o si

ra n

ia k

na’a

r iha

te

mpu

kal

an n

o te

mpu

Ale

rta.

x

Page 28: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 202222

Out

put/

Rezu

ltadu

kur

tu p

razu

2.2

.2:

Aseg

ura

ases

u ba

fasi

lidad

e ba

PN

TL fe

to n

o m

ane

tuir

nese

sida

de se

rbis

u

Indi

kado

r: N

úmer

u ki

t ijie

ne fo

rnes

e ba

PN

TL ti

nan-

tinan

Li

ña b

aze:

TBC

Alvu

202

2: 6

00 (b

a fe

to P

NTL

hot

u)

Indi

kado

r: N

úmer

u U

Ev h

o as

esu

ba k

aret

a ne

’ebé

iha

alok

asau

n ko

mbu

stiv

el k

ada

fula

n ha

nesa

n un

idad

e op

eras

iona

l sel

uk”

Liña

baz

e: T

BCAl

vu 2

022:

13

mun

isíp

iu in

klui

RAE

OA

Ativ

idad

ePa

rser

u im

plem

enta

dor

Loka

lKo

men

táriu

Tina

n

inte

rnal

Exte

rnal

2018

2019

2020

2021

2022

2.2.

2.1.

Forn

ese

fasi

lidad

e tr

ansp

orte

(kar

eta)

no

kom

unik

asau

n ba

UEV

no

OPS

man

uten

saun

regu

lar n

o ko

mbu

stív

el

sufis

ient

e at

u at

ende

no

refe

re k

azu

viol

énsi

a ba

zeia

ba

jéne

ru h

o ef

etiv

u no

ade

kuad

u.

UEV

/SIK

N, L

ojÍs

tiku

Dep

arta

men

tu

Plan

eam

entu

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

x

2.2.

2.2.

Forn

ese

mot

oriz

ada

ba P

NTL

hot

u, li

u-liu

ba

min

imu

15%

feto

sira

ho

mar

ka “

mot

or b

ebek

” ho

di fa

silit

a PN

TL fe

to si

ra n

ia se

rbis

u at

endi

men

tu b

a vi

tima

VBJ h

o di

ak.

LogÍ

stik

u no

D

epar

tam

antu

Pl

anea

men

tu

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

x

2.2.

2.3.

Est

abel

ese

no a

segu

ra fu

nsio

nam

entu

klín

ikas

saúd

e po

lísia

iha

mun

isíp

iu h

otu,

ho

peso

ál a

deku

adu.

D

epar

tam

entu

Pl

anea

men

tu n

o kl

ínik

a PN

TL

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

x

2.2.

2.4.

Forn

ese

kom

puta

dor s

ira, m

ákin

a m

ulti-

funs

aun

ho

foto

kóp

ia, e

mpr

isor

a no

tint

a ba

est

asau

n po

lísia

hot

u ih

a Ti

mor

-Les

te h

odi a

tend

e no

rezi

stu

kazu

VBJ

.

Apro

vizi

onam

entu

PN

TLN

asio

nál-

Mun

isíp

iu

xx

xx

x

2.2.

2.5.

Forn

ese

Fard

amen

tu n

o as

esor

ia b

a PN

TL F

emin

ina.

Kom

ando

Jera

l, D

epar

tam

entu

Pl

anea

men

tu

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

xx

2.2.

2.6.

Forn

ese

kit i

jieni

ku b

a fe

to n

o m

ane

PNTL

hot

u (e

.g k

it m

enst

ruas

aun,

kit

krem

e fe

to n

o m

ane,

nss

t)Ko

man

do Je

ral,

Dep

arta

men

tu

Plan

eam

entu

MI

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

xx

2.2.

2.7.

Hal

o Es

tudu

via

bilid

ade

no p

ilotu

ba

deze

nvol

vim

entu

cr

esce

.U

EV/S

IKN

, Loj

ístik

u D

epar

tam

entu

Pl

anea

men

tu

MI

Nas

ioná

l-M

unis

ípiu

x

xx

Page 29: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 23

Page 30: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 202224

ANNEX A: DEZENVOLVIMENTU ESTRATÉJIA JÉNERU PNTL

Entre fulan Maiu-Dezembru 2014 no Marsu 2015, Gabinete Jéneru PNTL, ho asistensia tékniku husi UN Women, hala’o ona auto-avaliasaun instituisional jéneru ne’ebé involve respondente PNTL sira hamutuk nain 396, (feto nain 180 no mane nain 216), inklui komandante sira no reprezentante komunidade iha munisípiu. Avaliasaun ne’e halao liu-husi diskusaun grupu fokus (DGF) hamutuk 36 iha nivel munisípiu. Partisipante sira ba diskusaun ne’e kompostu husi PNTL hamutuk ema nain 269 iha munisípiu 12 (feto nain 139 no mane nain 130) no membrus komunidade hamutuk nain 127 (feto nain 41 no mane nain 86). Alénde diskusaun grupu, iha mos intrevista individuál ho respondente sira hamutuk nain 28, inklui Komandante PNTL munispiu sira no ofisiál PNTL feto no mane relevante.

Avaliasaun ne’e halo revizaun ba polítika no prátikas instituisional sira kona-ba:

1. Efetividade dezenpeñu 2. Asesu ba atendimentus 3. Lei, polítika sira no planeamentu 4. Pesoál 5. Kultura instituisional

Husi elementus hirak ne’e, identifika ona asuntus prinsipál lima atu responde ba. Asuntus hirak ne’e mak:

1. Imbalansu reprezentasaun jéneru iha rekrutamentu PNTL;

2. Integrasaun jéneru iha edukasaun no formasaun;

3. Inbalansu jéneru iha promosaun;4. Imbalansu jéneru iha pozisaun autoridade no

foti desizaun; 5. Asédiu seksuál iha fatin serbisu.

Iha Marsu 2015, rezultadu hirak ne’e hetan validasaun husi ofisiál PNTL sira; reprezentante hamutuk nain 143 (maioria feto no mane nain 13 deit) mai husi munisípiu 13 husi unidade no divisa oin-oin tuir sorumutuk iha Delta Nova no konsege hamosu

rekomendasaun balun inklui estabelesimentu estrutura ba Asosiasaun Femenina PNTL.

Nune’e mos iha tinan 2016, liu-husi Sorumutuk ba Orsamentu Responsivu Jéneru, ofisiál PNTL sira identifika ona bareira lubuk ida ba promosaun igualdade jéneru iha instituisaun PNTL. Bareira hirak ne’e mak hanesan: (1) menus oportunidade formasaun, (2) difisil atu implementa kuota 15% ba involvimentu feto iha rekrutamentu PNTL iha instituisaun nia laran, (3) presiza hadia sistema ba dadus, (4) menus rekursus iha unidade relevantes atu implementa kompromisu jéneru ne’ebé governu Timor-Leste adopta liga ho papel no responsablidade PNTL mak hanesan Planu Asaun Nasionál ba Violénsia Bazeia ba Jéneru (PAN VBJ), PAN 1325, no PAN Kontra Tráfiku Umanu. Relatóriu husi Programa Dezenvolvimentu Polísia (TLPDP) ho data 6/15/2016 reforsa mos asuntu sira ne’ebé mensiona iha leten hodi subliña ba importansia atu fornese oportunidade igual ba polísia feto sira iha aspeitu hotu.

Estratéjia jéneru ne’e dezenvolve husi Gabinete Jéneru no apoiu tékniku UN Women liu-husi apoiu finanseiru husi governu Austrália no Japaun. Informasaun balun mai husi relatóriu hirak ne’ebé bazeia ba PAN 1325 ne’ebé lidera husi Ministériu Interior no planu estratéjiku PNTL ba periodu 2014-2018 nian. Nune’e mós, Programa Dezenvolvimentu Polísia Timor-Leste (TLPDP) kontribui ba dezenvolvimentu Estratéjia Jéneru ho informasaun husi relatóriu ne’ebé publika iha tinan 2016, hodi fo énfaze ba importánsia atu fornese oportunidade sira hanesan ba polísia feto ho mane sira iha aspetu hotu.

Planu Estratéjia Jéneru mós aliña ho PAN RKSNU 1325 kona-ba Feto, Paz no Seguransa, Planu Asaun Nasionál – Violénsia Bazeia ba Jéneru (PAN VBJ) no planu estratéjiku PNTL ba 2014-2018. Rezultadu dezenvolvimentu Estratéjia Jéneru aprezenta no hetan hanoin balun iha konferénsia PNTL femenina iha Marsu 2018, no ikus liu hetan aprovasaun husi Komandante Jerál PNTL no lansa iha fulan Agostu 2018.

Page 31: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 25

ANNEX B: SITUASAUN JÉNERU IHA PNTL

9 https://www.pntl.tl/news/10 Dadus husi Novembru 2017 husi Rekursus Humanus PNTL

1. Promosaun, Rekrutamentu no Reprezentasaun feto iha PNTL

PNTL, tuir nia Estratéjia 2014-2018, atu iha pesoál hamutuk 4,800 to’o tinan 2018. Bazeia ba estátistika aktual husi Rekursu Umanu PNTL nian iha tinan 2017, pesoál iha instituisaun ne’e hamutuk 4,009 ne’ebé kompostu husi mane nain 3,391 (85%) no feto nain 622 (15%). Númeru ne’e aloka ba munisípiu s 13, inklui Kuartel Jerál, Sentru Formasaun PNTL, Serbisu de Migrasaun Unidade Patrullamento Fronteira (UPF), Unidade Espesial Polísia (UEP) no Unidade Polísia Marítima (UPM).

Iha 2017, feto nia reprezentasaun iha PNTL mak 15.4% (nain 617) númeru ida ne’ebé aas iha rejiaun Asiatiku relasiona ho partisipasaun feto iha instituisaun seguransa. Dezafiu ida ne’ebé infrenta durante prosesu rekrutamentu mak maioria kandidatu feto sira failla iha teste fíziku, ho ida ne’e labele kontinua ba etapa teste sira seluk (Sentru Formasaun Polísia 2016). Iha graduasaun ikus ba PNTL (Agostu 2016- Agostu 2017), husi total graduadu sira, feto reprezenta menus husi 3%.9 Dezde husi tinan 2010, númeru feto PNTL hahu tun husi 18% tun ba 15% deit.

Maioria feto PNTL hetan bareiras atu hetan promosaun ho razaun:

• Apoiu husi familia no komunidade menus no inbalansu entre responsabilidade uma laran nian ne’ebé fo servisu barak liu ba feto.

• Iha kazu balu, sira la simu promosaun ida ba pozisaun aas tamba sira la iha suporta husi membru familia (laen) ou inan-aman sira atu muda ba munisípiu seluk wainhira presiza.

• Pesoál feto mos rejeita atu simu pozisaun aas liu tamba sira sente kna’ar refere sei aumenta tan todan ba sira atu halo balansu tempu ne’ebé persiza entre responsabilidade uma laran no tempu ba serbisu PNTL nian.

Polísia feto sira hetan direitu atu foti lisensa maternidade durante loron 65. Tuir ofisiál PNTL feto sira katak lisensa maternidade durante fulan rua badak liu, nune’e sira rekomenda ba instituisaun PNTL atu aumenta sira-nia lisensa to’o loron 95. Iha razaun katak ofisiál feto sira ne’ebé foti ona lisensa maternidade, laiha direitu no la hetan oportunidade atu foti lisensa anuál. Atu rezolve dezafiu hirak ne’e, PNTL iha kompromisu atu asegura oportunidade sira igual iha promosaun ba ofisiál PNTL feto no mane sira no asegura katak komunidade suporta promosaun direitu feto sira nian ba posizaun sira aas liu.

Balansu entre feto no mane iha Pozisaun no Autóridade no Foti Desizaun

Iha polísia feto hamutuk nain 62210 ne’ebé lista ona iha deviza hotu. Realidade hatudu klaru katak ofisial mane sira mak domina iha divizaun hotu iha PNTL laran, hahu husi nivel aas liu komisáriu to’o nivel ki’ik liu ba ajente, inklui sira iha nivel foti desizaun. Iha estrutura institusional PNTL nian, menus ofisiál feto sira iha pozisaun xave sira, hanesan nivel Konsellu Superior, tamba ne’e dala barak asuntu jéneru la hetan apoiu maximu husi superior sira ne’ebé dominante husi mane. Nudar konsekuensia, superior sira la dun responde ba nesesidades PNTL feto sira nian. Menus feto sira nia envolvimentu iha nivel autóridade aas liu mak afeita ba prosesu foti desizaun kona-ba polítika planeamentu no dezenvolvimentu estratéjia.

©2018 UN Women/Felix Maia

Page 32: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 202226

Diviza Feto % Feto Mane % mane Total

Commisario 0 0 3 100% 3

Superintendente Xefe 0 0 10 100% 10

Superintendente 2 10% 18 90% 20

Superintendente Assistente 1 4% 24 96% 25

Inspetor Xefe 5 7% 67 93% 72

Inspetor 17 12% 121 88% 138

Inspetor Assistente 9 12% 67 88% 76

Sargente Xefe 30 16% 162 84% 192

1* Sarjente 35 17% 171 83% 206

Sarjente 122 18% 556 82% 678

Ajente Xefe 325 22% 1174 78% 1499

Ajente Principal 7 9% 69 91% 76

Ajente 64 6% 949 94% 1013

TOTAL 617 15.4% 3391 84.6% 4009

Dadus PNTL Novembru2017

11 http://www.mj.gov.tl/jornal/?q=node/251712 Census Uma-Kain no Populasaun 2015 rejistu katak mane 7,569 entre tinan 20-24 mak kaben nain husi total 52,336; kompara ho feto 19,369 ho tinan 20-24 husi total

53,857

2. Lei, polítika no prosedimentu PNTL ne’ebé refleta perspetiva igualdade jéneru

Planu Estratéjiku PNTL ba tinan 2014-2018 foka ba objetivu estratéjiku lima iha area prinsipal rua. Parte primeiru mak atu reforma no dezenvolve instituisaun. Ida ne’e kobre serbisu inportante sira hanesan: revé direitu no benefísiu iha rejime salarial tuir Dekreto-Lei nú. 10/2009, 18 Fevereiru 2009; revé rejimi promosaun tuir Dekreto Lei nú. 16/2009, 18 Marsu 2009; no implementasaun kódigu konduta PNTL atu hasa’e pesoál no instituisaun sira nia dignidade, nomos hodi respeitu direitus umanus. Parte segundu mak konsolida seguransa ba orden públika no komunidade. Ida ne’e hare ba hadiak polísia nia funsionamentu, hodi fortalese polísia komunitáriu – aprosimasaun orientada ba sidadaun enj erál nia protesaun, liu-liu ema sira ne’ebé vulnerável liu, hanesan labarik, foinsa’e, ferik no katuas, ema ho difisiensia, ema ho identidade jéneru ka orientasaun seksuál Lesbika, Gay, Biseksuál, Transjéneru ka Interseksu (LGBTI) no vítima husI abuzu sira. Nune’e mos, implementasaun lei no regulamentu internu ne’ebé ladun forte, fo impaktu ba kazu violénsia bazeia ba jéneru (VBJ) iha servisu fatin hanesan kazu asédiu seksuál, nsst.

Enkuadramentu legál

Tuir CEDAW no Konstitusaun RDTL, instituisaun Governu nian la bele halo diskriminasaun entre mane no feto. Prosesu rekrutamentu, iha artigu 16 nia okos husi Dimploma Ministerial 2/2011 rekere kandidatu sira ba ajente sira atu hatama ba exame fiziku. Kandidatu sei la pasa ezame mediku karik nia “isin-rua iha tempu ba prosesu admisaun ka tempu saida deit to’o kursu komesa ba treiamentu ajente sira”(artigu 16, n.3. al. c). 11

Estrutura legál mos rekere kandidatu sira ho estadu klosan iha tempu rekrutamentu. Feto sira iha probabelmente as liu dala rua atu kaben entre idade 20-24 duke mane sira12, ne’ebé hamenus sira nia posibilidade atu kualifika ba kritériu rekrutamentu.

Asédiu seksuál iha fatin serbisu

La iha regulamentu interna ba violénsia seksuál, asédiu seksuál no poligamia iha instituisaun PNTL. Pesoál PNTL barak mak sedauk hetan treinamentu kona-ba violénsia bazeia ba jéneru. Iha survei ne’ebé UN Women halao iha Marsu 2018, ofisiál PNTL feto nain 53 entre 77 ofisial PNTL hatete katak sira sente asédiu seksuál mak problema ida iha instituisaun laran ne’ebé presiza foti medidas no asaun ne’ebé sériu. PNTL menus fasilidades adekuada, izemplu toilet/sintina ketak no kuartu troka ba mane no feto sira, la iha kuartu ketak ba serbisu troka malu kalan nian ba ofisial mane no feto sira.

Page 33: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 2022 27

3. PNTL nia relasaun diak ho komunidade no respeita direitus umanus

Persepsaun Públiku kona-ba relasaun PNTL ho komunidade

Opiniaun públiku nian kona ba polísia komunidade diak ona hahu husi tinan 2006 nia laran, maibe iha asesu dezigual entre feto no mane ba PNTL ne’ebé ezisti. Iha tinan 2005 ‘vitima sira ne’ebé buka polisia 1nia asistensia relata kontinuasaun profesionalismu nivel aas husi PNTL wainhira kaer sira nia kazu’. Maibe, keixa feto sira nian hetan atendimentu ho ladun respeitu iha nivel ne’ebé aas liu mane nia keixa, hanesan informa husi Survei Polisia Komunidade nian. Husi survei hanesan mos, ‘enkuantu kuaze ofisiál polísia nain tolu husi nain haat (73%) fiar katak sira halao servisu ho maneira ida ne’ebé inklusivu ba jéneru, ituan husi lider komunitaria sorin balu (46%) no nain ida deit husi respondente jerál públiku nain tolu (33%) fiar katak PNTL sira inklusivu no sensitivu ba jéneru ba feto sira nia presija.13

Tuir informasuan simu iha Grupu Diskusaun Fokus, dala barak iha feto mak esperiénsia violénsia maibe tauk atu koalia sai no lahatene atu ba hato’o keixa iha ne’ebé. Komunidade sira hare katak laiha polísia feto iha sira nia aldeia. Dadus husi Ofisial Polísia Suku (OPS) ida ne’e hatudu katak importante tebes feto nia prezensa iha operasaun sira.

Komunidade mos esperiénsia falta asesu ba serbisu no informasaun, liu-liu iha area rurál ka area izoladu. Problema prinsipál ida mak distánsia husi komunidade nia hela fatin to’o iha postu polísia mak dook. Iha fatin balun, iha fasilidade maibe feto sira nia motivasaun atu asesu mak ladun iha korajen tamba tauk karik bele mosu divorsiu ka fahe-malu husi laen-kaben ka parseiru. Razaun seluk mak kazu balun lahetan notifikasaun tamba laiha polísia iha fatin. Nudar ninia konsekuensia balun mak komunidade ladun iha motivasaun atu dezempeña ninia papél no responsabilidade atu denunsia kualker kazu ka konduta aat/hahalok la diak ne’ebé komete husi polísia.

Polísia Komunitária

Ezizénsia tebes atu iha OPS Feminina ninia prezensa iha aldeia no suku. Tuir auto-avaliasaun PNTL 2016 katak importante tebes OPS feto sira nia prezensa atu fo asisténsia ba feto sira, liu-liu feto sira iha area rural ne’ebé sofre violénsia doméstika. PNTL adopta ona modelu foun parseria ho naran Konsellu

13 The Asia Foundation, A Survey of Community-Police Perceptions in Timor-Leste 2015

Polísiamentu Komunitária (KPK) ne’ebé kompostu husi membru konsellu suku, OPS, no reprezentante sira seluk husi sosiedade sivil hanesan Igreja no ONG sira ne’ebé servisu iha área respetivu. Papel prinsipál sira Konsellu Polísiamentu Komunitária nian mak atu hatuun krimi, mantén orden públiku, sorumutu kada fulan ho suku sira no hadiak kualidade komunidade nia oris diakr.

Presiza hadia OPS nia asesu ba formasaun liu liu foka ba kompreensaun kona-ba Kódigu Penal, VBJ, primeira intervesaun no prinsipiu aplikasaun intervensaun forsa iha krimi ho sensível ba jéneru.

4. PNTL nia akontabilidade relasiona ho kompromisu nasionál jéneru

PNTL halo ona esforsu oi-oin ona hodi asegura promosaun igualdade jéneru iha instituisaun PNTL nia laran hodi implementa kompromisu nasionál jéneru ne’ebé kabe ba instituisaun ninia papel no responsabilidade inklui implementasaun Lei Kontra Violénsia Doméstika, Planu Asaun Nasionál (PAN) ba Violénsia Bazeia ba Jéneru no PAN 1325. Atu implementa kompromisu jéneru hirak ne’e, instituisaun PNTL presiza reforsa kapasitasaun ba membru feto no mane PNTL sira liu-husi realizasaun formasaun oi-oin.

Jéneru iha Edukasaun no Formasaun

Formasaun oin-oin no oportunidades edukasaun fornese ona ba pesoál feto no mane PNTL hotu. Ida ne’e inklui formasaun iha Diploma, Sertifikadu III no Sertifikadu IV, iha áreas lideransa no formasaun jestaun, jestaun investigasaun, direitus umanu, jéneru no seluk tan. Formasaun hirak ne’ebé mensiona iha leten sei limitadu ba ofisiais ho diviza boot (ezemplu serjentu xefi ba leten). Formasaun hirak ne’e mos fornese husi parte sira interesada lokal no internasionál sira kona-ba violensía bazeia ba jéneru, planeamentu familiar nsst. Departamentu Justisa mos hala’o ona formasaun kona-ba jestaun ba membru feto no mane PNTL hotu. Maske nune’e, dezafiu no faltas sira sei kontinua eziste iha instituisaun PNTL ba implementasaun kompromisu nasionál jéneru ho diak. Tuir avalisauan jéneru iha PNTL, oportunidades ba ofisial PNTL femenina atu partisipa iha atividade sira ba dezenvolvimentu kapasidade inklui vizita estudu ba rai liur mak menus. Liu tan ida ne’e, maioria treinamentu ne’ebé oferese ba ofisial nivel alto sira, ne’ebé maka 90% maka mane, ida ne’e diskriminasaun indireta ba

Page 34: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira

ESTRATÉJIA JÉNERU Polícia Nacional De Timor-Leste Ba 2018 – 202228

feto sira. Nomos formasaun sira mak foka deit iha nível nasionál no munisípiu, nune’e ladun involve membru feto no mane PNTL iha nível postu-administratisaun sira.

Dezafius sira seluk ne’ebé identifika ona husi PNTL feto sira kona-ba kapasitasaun mak hanesan falta abilidade iha investigasaun no dezenvolve baze de dadus kazu sira inklui kazu violénsia bazeia ba jéneru. Alénde abilidade iha kestaun jéneru, ne’ebé limita sira nia efisiénsia iha serbisu mak hanesan: menus kuñesimentu iha lori kareta; língua (Portugés no Inglés; komputador; nani tasi; koalia iha públiku; no selu-seluk tan. Nune’e mos, pesoál mane no feto sira menus kuiñesementu kona-ba planeamentu familiar no HIV/SIDA, nomos menus pesoál saúde PNTL atu atende PNTL iha sira-nia nesesidades ba tratamentu saúde.

Nune’e mos falta finansiamentu alokadu ba implementasaun kompromisu nasionál jéneru. Mais iha tinan 2017, PNTL aloka orsamentu USD 28,000 ba implementasaun Estratéjia Jéneru. Ida ne’e hanesan alkansa ba mudansa.

Atu elimina disparidades jéneru hirak ne’e, PNTL iha kompromisu atu asegura asesu igual ba oportunidade formasaun sira no edukasaun ba PNTL feto sira iha nivel hotu hodi aumenta reprezentasaun iha promosaun no retensaun.

5. Fasilidade ba PNTL feto no mane nia atendimentu ba grupu vulneravel sira no komunidade

Infra-estrutura no ekipamentus

Durante avaliasaun jéneru, pesoál PNTL sira hato’o preokupasaun kona-ba falta infra-estrutura no ekipamentu atu apoia sira nia servisu loro-loron. Laiha dadus kona-ba eskuadra sira iha Timor-Leste, númeru sentro detensaun ba feto no mane, labarik feto no labarik mane mak disponível. Falta transporte hanesan kareta ba UEV atu atende ema vulnerável sira, laiha kartaun identifikasaun no motorizada uituan deit mak fornese ba polísia feto sira. Dala ruma, laiha mos kombustivel /mina no manutensaun regular ba kareta no motorizada sira.

Postu polísia balun falta espasu ketak atu atende

vítima sira. UEV Oecusse afirma katak vítima sira

disposta atu hela iha eskuadra polísia nian, maibe

la iha instalasaun no alimentasaun ba vítima sira.

Dezafiu hirak ne’e mak hapara koordenasaun entre

pesoál UEV ho unidade sira seluk no vítima sira.

Infra-estrutura mos liga ba nesesidade fasilidade

saúde no fasilidade sira seluk ba PNTL nia nesesidade

sira. Respondente sira levanta kestaun kona-ba falta

fasilidade ba check-up médiku regular ba pesoál

sira, liu-liu ba polísia feto sira iha saúde reprodutiva.

Nune’e mos, laiha sintina ketak-ketak ba mane no

feto, no laiha kuartu propriu ba polísia feto atu troka,

no iha area balun polísia feto sira halao serbisu kalan

maibe laiha espasu ba sira atu deskansa.

Ekipamentu importante seluk ne’ebé levanta

durante avaliasaun mak kona-ba uniforme ba

polísia sira. Barak mak levanta preokupasaun kona-

ba importánsia atu iha fornesimentu uniforme

adekuadu ba feto PNTL sira ne’ebé mak grávida.

Tamba uniforme polísia mak área importante ida

entre área sira seluk mensiona iha Planu Estrátejiku

PNTL nian.

Kestaun importante seluk ne’ebé levanta no halo

diskusaun durante avalisaun jéneru mak kriasaun

cresce ba kuidadus infantil PNTL nia oan sira. Gabinete

Jéneru PNTL halo advokasia ba importánsia atu iha

cresce ba kuidadu infantil iha PNTL atu fasilita polísia

feto sira konsentra iha sira nia servisu, no iha tempu

hanesan distánsia mak besik atu bele kontrola sira

nia oan-sira. Kestaun estabelesimentu cresce ne’e

mos inklui tiha ona iha planu asaun anual Gabinete

Jéneru nian ba tinan 2015, maibe laiha orsamentu

ida mak aprovadu atu aloka ba nesesidade espesífika

sira inklui kestaun refere.

Page 35: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira
Page 36: ESTRATÉJIAJÉNERU...Saida mak Jéneru? Jéneru refere ba papél no relasaun, natureza personalidade, atitude, komportamentu no valór ne’ebé sosiedade atribui ba feto no mane sira