estranjeirizmu no maluk-bosok sira
TRANSCRIPT
8/4/2019 Estranjeirizmu No Maluk-bosok Sira
http://slidepdf.com/reader/full/estranjeirizmu-no-maluk-bosok-sira 1/10
12. Estranjeirizmu no Maluk-
Bosak Sira
Uafuan malaiu ruma Timoroan sira ne'ebe eskola tiha iha tempu Indcneziu
kadaves hatama sala ba lia-tetun. Ema sira ne'ebe hetan formasaun profisional
iha tempu Nasaun Naklibur Sira nian hali'isfali ba lia-lngtes, hodi hatama ba
sira-nia tetun liafuan Ingles barak, maski termu tetun iha ana. Ita lalika troka
liafuan raiseluk ba liafuan tetun ida hodi hakerek Tetun Ofislal, tanba tetun
la'os lia-rnalaiu nia dialetu ida ka lia-ingles nia alin, rnaibe lian ketak ida, ho
ninia vokabulariu rasik. Tuir tradisaun tuan ona iha ita-nia rain, termu modernu
no tekniku barakliu lia-tetun hadada hosi hosi lia-latln no lia-gregu, liuhosi lia-
portuges. Lia-malaiu simu fali nia vokabulariu modernu hosi lia-olandes no
m6s lia-ingles, hodi tuir tradisaun ketak ida ne'ebe rnos di'ak rnaibe afinal
la'6s ita-man.
Importante tebetebes ba tradutor no durubasa sira hatene diferensa entre
vokabulariu lia-tetun no lia-malaiu nian. Sira tenke haka'as an atu sees hosi
malafzmu noangtisizmu sira ne'ebe lia-tetun la presiza tanba soi nia leksiku
rasik. Dalen metin ida hanesan lia-tetun lalika sadere ba lia-malaiu ka lia-
Ingles, Iha lista okosmai ami f6 malafzmu balu ne'ebe mosu beibeik iha tetun
ko'alia no hakerek ohin nian. Ami fahe tiha ana llafuan-lubun sira-ne'e ba
kategoria sernantika oioin, t6 mas liafuan tetun ida-idak nia maluk iha dalen
malaiu, ingles no portuges:
ingles malaiu tetun portuges
Set6r sosial
(religious) brother frater irmaun Irrnao
opinion poll angket sondajen sondagem f.
announcer anonser lokut6r locutor (f. -ora)
queue antre, entr! lifia-nadodon, bixa bicha, fila
booking, buking rezerva, hamenon reserva
reservation
to postpone menunda tau ba loran seluk, adiar
adia, haloron
office kantar eskrit6riu escrit6rio
contest kontes konkursu concurso
86
staff
sponsor
applicatior
post, mail
postman
referee
teamtram
tour
accommoc
retorestatk
environrnei
(natural)
Set6r ko
advertisem
ad (pop.
accountanl
accounting
insurance
business
budget
contractor
plumbing
manageme
manager
capital
Set6r Sit
flu (influen:
migraine
AIDS
assumptior
clarificatior
13Brazileiru ~
14 Uafuan tel
Asunsaun Italda-ne'ebe sa15 Iha m6s ell
8/4/2019 Estranjeirizmu No Maluk-bosok Sira
http://slidepdf.com/reader/full/estranjeirizmu-no-maluk-bosok-sira 2/10
staff staf pesoal pessoal
sponsor sponsor patroslnader patrocinador (r.-a)
application lamaran rekerimentu requerimento
post, mail pos korreiu correia
postman pak pos karteiru carteiro
referee ritt! cirbitru arbitro
team tim ekipa equipa
tram trem eletrlku (5.) electric013
tour tur (Iiburan) eskursaun excursao t.ma ba
troka accommodation akomodasi alojamentu alojamento
tetun reforestation reboasasi rearborizasaun rearborizacao
ida, ho environment lingkungan mel u-ambiente meio ambiente
dernu (natural) (a fam) (natural) natural
osi lia-
no
afinal
Set6r komersialentre
es hosiadvertisement, advertensi, arulnslu anuncio
leksiku
ka lia- ad (pop.) reklame
a tetun accountant akuntan konta bilista contabilista
ba accounting akunting kontabilidade contabilidade t.
a dalen insurance asuransi seguru segura
business bisnis komersiu cornerclo
budget bujet orsamentu on;:amento
contractor kontraktor empreiteiru empreiteiro
plumbing leding kanalizasaun canalizacao t.
management manajemen diresaun, hala'on direccao f.
manager manajer jerente, mala'ok gerente
capital modal kaplta] (s.) capital
t.
-ora) Set6r sientffiku nokultural
flu (influenza) flu gripe gripe
migraine migren enxakeka enxaqueca -
AIDS AIDS (moras-) sida sida
assumption esumst'" supozisaun, suposicao,
prezunsaun presuncao
clarification klarifikasi eskla resimentu esclarectmento'"
13 Brazileiru sira emprega llafuan bonde.
14 liafuan tetun asunsaun no portuges assun,ao baibain uza nu'udar termu relijiozu, maka
Asunsaun Ita Na'i-Feto Nian ba Lalehan (port. A Assunc;:ilode Nosse Senhora ao Ceu), katak festa
ida-ne'ebs sarani kat61iku no ortodoksu sira selebra tinan-tlnan iha loron 15 Agostu.
15 Iha m6s clarifica,ao, rnaibe ladun uza iha sentidu ida-ne'e.
e r
8/4/2019 Estranjeirizmu No Maluk-bosok Sira
http://slidepdf.com/reader/full/estranjeirizmu-no-maluk-bosok-sira 3/10
italics kUrsif itciliku ttallco bookmitials : paraf inisiais iniciais mpl. freezerinterval, pause intervalu16 intervalo potassium
intermission lino, !inoleun
dissertation skripsi disertasaun dlssertacao f. magnet
to print mencetak imprime imprimir blindfold
survey sutvei leva nta mentu levantamento meter
standard standar padraun padrao pipe
limit batas limite, kladik limite apricotworkshop bengkel of is ina oficina17 plaster
conductor dirigen rejente18, mahesik- regente souvenir
orkestra
exhibition eksibisi espozisaun exposicao f. missile
e·mail19 email korreiu eletr6niku correio electr6nico tape records
entry entri verbete20 verbete footpath
clipping kliping rekorte (hosi jornal) recorte speedometer
poster p/akat kartas cartaz
billion mityar biliaun biliao21
Rain no IV
PolltikuGermany
German
Borneo
defeatist defaitis derrotista derrotista Egypt
defeatism defaitisme derrotizmu derrotismo Celebes
demonstrator demonstran ma nifesta nte rna nifes ta nte Wales
de monstration , demonstrasi manifestasaun manitestacao f. Jewish
village desa knua, aldeia aldeia Greece
exp I0itatio n eksploitasi esplorasaun exploracao f. Greek
coup d'etat kudeta golpedestadu golpe de estado Poland
podium podium tribuna tribuna
issue pesoafan lia, kestaun questao f.
critical kritis grave, todan grave Ezersfslufraze sire tui,
Sasan 1. Ami-nia c
2. Ha'u ba I
blue jeans b/ujin kalsa-ganga calcas de ganga 3. Frater id e
4. Keta herr
16 Termu ne'e refere ba teatru, selae ba kontsrensta ka kongresu. 5. Projetu 1 =17 Mask1 Portuges barak uza ona anglisizmu lapresiza workshop,ita Timoroan lalika halo tuir 6. Ita sei foslra-nla kostume aat ne'e, liuliu tanba liafuan raiseluk ne'e nia grafia susar atu hadame ho 7. Ha'u foinortografia tetun nian.1B Haktemik maestru, katak, ema ida ne'ebe hala'o orkestra ida. Tan maestru (f. maestrina) idabele hala'o mos konjuntu ka banda ida, bainhlra ita temi kona-ba orkestra boot ida (n.e. orkestra
22 Iha Portugasinf6nika) di'ak liu uza liafuan rejente selae rnahesik-orkestra.19 Hosi electronic mail. 23 Brazileiru s
20 Katak informasaun lubun ida (kona-ba llafuan ida de'it) iha dislcnanu nia taran, 24 Haree m6s I
21 Brazileiru slra hakerek fali bilh!.o.
88
8/4/2019 Estranjeirizmu No Maluk-bosok Sira
http://slidepdf.com/reader/full/estranjeirizmu-no-maluk-bosok-sira 4/10
book buku livru livro
freezer friser konjelad6r congelador
potassium kalium petasiu potassic
lino, linoleum linolium oleadu oleadof. magnet maknit iman fman
blindfold maskara kesi-matan venda
meter meter kontad6r contador
pipe pipa tubu tubo
apricot aprikot damasku damasco22
plaster plester jesu gessosouvenir suvenir rekordasaun, recordacao f.,
lembransa Iernbranca
f. missile proyektil misil mfssil
ctronico ta pe .r eco rder teprekorder gravad6r gravador
footpath trotoar paseiu passeio23
speedometer speedometer velosfmetru velocfmetro
R ain no M ahorik24
f.
t.
estado
f.
ganga
ka halo tuir
hadame ho
strina) ida.
.e. orkestra
Germany Jerman rai-A'emana Alemanha
German orang Jerman alemaun alernao (f. alerna)
Borneo Kalimantan rai-Borneu Borneu
Egypt Mesir rai-Ejitu Egipto
Celebes Sulawesi rai-Selebes Celebes
Wales Wales rai-Gales (Pars de) Gales
Jewish Yahudi judeu judeu (t. judia)
Greece Yunan rai-Grtisia Grecia
Greek orang Yunan gregu gregoPoland Polandia rai-Pol6nia Pol6nia
Ezersfsiu 1. TJoka malafzmu no anglisizmu sira ne'eM imprime tiha ho italiku iha
fraze sire tuirmai ne'e ho termu tetun be loos:
1. Ami-nia desa dook hela hosi tasi.
2. Ha'u ba kantor atufoti ha'u-nia surat-autorizasaun.
3. Frater ida ohin rnai buka Ita-Boot.
4. Keta hemu ai-rnoruk demais: tenke halo tuir batas.
5. Projetu pakistanes ne'e iha stat barak.
6. Ita se; forma tim ida atu hala'a projetu foun ne'e.
7. Ha'u fain simu email ida hosi ha'u-nla kolega.
22 lha Portugal balun sui nian ai-Iuan ne'e ema barak bolu naran alperce.
23 Brazileiru sira uza tali cal~ada.
24 Haree m6s lista tomak ne'ebe ami f6 iha Apendise.
89
8/4/2019 Estranjeirizmu No Maluk-bosok Sira
http://slidepdf.com/reader/full/estranjeirizmu-no-maluk-bosok-sira 5/10
iha neg!
44. Atu dada
tiha iha
45. Ami atu t
46. Maknit ne
seluseh
·47. Malandru
sasan t(
48. Susar ati
49. Hemu tus50. Kriminoz
8. Maria hatene bahasa barak.
9. Ami sei organiza workshop lda kona-ba kedlgu-estrada ne'ebe governu foin
hatarna.
10. Iha advertensi ida iha jornal kona-ba kargu ne'e.
11. Daudaun ne'e iha isu barak atu tetu.
12. Ita ema tenke prateje envairomentu.
13. Se mak projetu ne'e nia manager?
14. Di'ak liu imi hato'a reklamasaun ida ba manajemen.15. Marmelada ne'e halo ho abrikos.
16. Komu ajenda ohin nian naruk liu, ita sei pospon diskusaun kona-ba
problema ne'e.
17. Susar atu konvida bainaka barak, tanba akomodasi iha Baukau la
to'o.18. Mateus nia alin serbisu nu'udar akuntan iha Laspalos. Nia kursa tiha
akunting iha universidade ..
19. Gavernu atu halo angket kona-ba vlolensia dornestika iha Timor.
20. Ninia asumsi kona-ba lia ne'e ladun kona.
21. Ema barakliu la bele SOS8 asuransi atu proteje sira-nia uma.
22. Empregada ne'e Ja16kwitansi mai ha'u.23. Ha'u la gosta prograrna-radiu ne'e tanba anonser hotu ko'alia tetun
ho sotake indoneziul
24. Estudante sira organiza demonstrasi ida hodi protesta hasoru taxa
foun sira.
25. Molok haruka aplikasaun ne'e ba, di'ak liu Ita revee parte bujet.
26. Polftika defaitis ne'e bele halo populasaun lakon neon.
27. Envezde gasta dolar barak hodi sosa blujin, di'ak liu 6 16osan ne'eba o-nia famflia. -
28. Ha'u hakarak duni bti konsertu, rnaibe ha'u seidauk halo buking.29. Demonstran sira hakilar tun-sa'e iha repartisaun nia oin.
30. Dirigen orkestra nasional nian ema naran-boot iha mundu tomak.
31. Ba bebe no katuas sira flu bele moras perigozu lahalimar.
32. Domingu oinmai sei iha eksibisi boot ida iha Institutu Carnoes.33. Komersiante raiseluk barak buka atu ekspfoita populasaun.
34. Lojane'eba la fa'an sorvete tanba friser la iha.
35. Kalium ne'e mineral ida na'ebe iha barak iha hudi no ai-tuanseluseluk.
36. Ministeriu tenke f6 klarifikasi ruma kona-ba asuntu ne'e.
37. Fraze naruk ne'e naktahe ba klausa tolu.38. Sira-nia komitmen ba kauza ne'e laden metin.
39. Andre hatudu rnai ha'u kliping ne'e hosi revista indonezia ida.
40. Timoroan ida hala parte iha kontes-tenis iha Darwin.
41. Ami bolu kontraktor xines ida atu halo uma.
42. Jeneral sira halo kudeta ida hodi hasai tihagovernu host poder.43. Hodi Irnprirne artigu ida ita sei tau liafuan raiseluk sira iha kursif, la'6s
90
51. To'os·na'
52. t.allka as
53. Ha'u sei ,
54. Kanalizar
55. Manifest;
56. Dout6r tc
57. Ministru
58. Pas la rru
59. Amerikar60. Program
iha dis1
61. Filoment:
62. Resensi t
63 ..Estudan'
nian.
64. Sponsor!
65. Susar at
66. Matekek
destzai
67. Ami-nia
68. 8ainhira
ba ha'i
69. Ha'u gr2
ha'u h!
70. Iha Lizb
71. Perigozi
72. Dipioma
73. Ha'u hal
74. Georg n75. Ha'u la I
76. Albertin
77. Iha rai-.
8/4/2019 Estranjeirizmu No Maluk-bosok Sira
http://slidepdf.com/reader/full/estranjeirizmu-no-maluk-bosok-sira 6/10
rnu foiniha negritu,
44. Atu dada bee ba knua ne'eba presiza hadi'a feding ns'ebe estraga
tihaiha funu laran.
45. Ami atu taka rai. ho finolium toun,
46. Makn it ne'e instrumentu ida ne'ebe dada mal besi no metal
seluseluk.
47. Malandru sira tau mesker« ba mane ns'eba, hafoin na'ok tiha nla
sasan tomak,
48. Susar atu sukat sasulik bee nian tanba torneira ne'e meter la iha,
49. Hemu tua-metan barak bele hamosu migren aat liu.
50. Kriminozu ne'e na'ok. tlha dolar milyar ida hosi banku.
51. To'os-na'tn sira la soi modal atubele sosa trat6r ba fila rai.
52. Lalika asina surat ne'e: Ita bele tau lta-nia paraf de'it.
53. Ha'u sei aproveita pause iha programs atu ba halo telefonema ida.
54. Kan'alizad6r sel hatuur pipa rua iha hariis-fatln.
55. Manifestante sira hasa'e plakat ida hakerek ho lia-baikenu.
56. Dout6r tau tiha plester ba ha'u-nia liman.
57. Ministru sa'e ba podium hodi halo diskursu naruk ida.
58. Pas la mai ohin tanba pak pas moras hela.
59. Amerikanu sira haruka proyektil ida ba fulan.
60. Prograrna reboasasi nian hakohak projetu ida kona-ba kuda ai-kameli
iha distritu oioin,
61. Filomena tau tiha reklameida iha [ornalkorraba nia grupu-apolu,
62_ Resensi buku ne'e kritika maka'as aut6r nia ip6teze.
63. Estudante ne'e nia skripsi sei-publika tiha iha revista universidade
nian.
64, Sponsor sira promete tiha fundus ba loke klfnika foun ida iha Metinaru.
65. Susar atu hakerek lian ida ne'ebe seidauk iha standar.
66. Matekek sira hakilar tun-sa's de'it bainhira rifri ne'e f6 sal niadeslzaun,
67. Ami-nta departamentu atu halo survei ida kona-ba alfabetizasaun.
68. Bainhira ha'u ba ferias iha tasi-balun, ha'u sempre hola suvenir ruma
ba ha'u-nia ferik-oan,
69. Ha'u grava tiha ha'u-nia pal nia mensajen ho teprekorder ida ne'ebe
ha'u hola iha Bali.
70. Iha Lizboa iha trem barak, la'os autokarru de'it hanesan iha Dili.
71. Perigozu la'o iha troioet tanba kuak no vidru-rahun barak,
72. Diplornata sira halo turida iha distritu lorosa'e nian.
73. Ha'u hakarak print artigu ne'e tanba interesante 1005.
74. Georg ne'e ema jerman ida no Kostas ne'e ema yunani ida.
75. Ha'u la hatene tansa mak Arabi no Yahudi sira hakribi rnalu,
76. Albertina kaben ho ema Polandia ida naran Karol.
77. lha rai-Afrika ema barabarak moras AIDS.
91
8/4/2019 Estranjeirizmu No Maluk-bosok Sira
http://slidepdf.com/reader/full/estranjeirizmu-no-maluk-bosok-sira 7/10
Maluk-Bosok sira
'Maluk-bosok' (port. falso cognato, mgl, false friend) ne'e naran k6miku uitoan
ne'ebe gramatiku sira f6 ba liafuan-maluk rua iha dalen rua (n.e. tetun no
malaiu) ne'ebe maski sira-nla oin hanesan ka ida de'it, sira-nia signifikadu
ketak fali. Belun-bosok halo ema dalen-ruak sira sala beibeik. Nu'udar .
ezemplu, iha liafuan austronezlku lubun ida ne'ebe lia-tetun no lia-rnalalu fahe
lisuk, rnaibe sira-nia arti la hanesan, Tanesan btl:
tetun ma/aiu
tasi tasik
ular ular
isin isi
funu bunuh
Liafuan 'ma/uk·boso/(' sira iha lista okosmai iha hun no arti ketak hotu, rnaibe
oin ida de'it ka hanesan:
tetun malaiu
baki baki
baku baku
buka buka
busa busa
dada dada
hela hela
katak katak
kolia (= ko'alia) kuliah
kuak kuak
lakon lakon
lapis lapis
luak luaklulur lulur
malu malu
udan udang
Ezersfsiu 2: Hodi sees hosi 'bsbeur' (tentasaun) msluk-bosok nian, f6 ba liafuan
malaiu tae-kie« iha lista letenba rua ninia signifikadu be 1005 iha lle-tetun.
Iha m6s meluk-bosok. barak ne'ebe bele hamosu konfuzaun barak duni no
m6s hasusar serbisu ba durubasa no tradut6r sira ne'sbe uza loroloron dalen
haat tetun, portuges, ingles no malaiu. Ita lalika konfunde vokabulariu dalen
haat ne'e nian tan manu ba lasu ma/uk·bosok nlan, Tanesan ba:
92
ing/es
commitment
compromise
priest
pastor, rniniste
prayer
clause
sentence
phrase
romance
novel
novelist
short story
short story wri
receipt
prescription
book review
to review (a b{
to revise (a be
editor (of ate:
editor (newsp
publisher
card
carton
tax
rate (1)
rate (2)
to support (1:
to support (2support ( 5 _ - ]
support (5. ·2
supporter
to bear
75 Brazileiru sin
26 Bele hakerek
27 Ne'e termu
klausul, ingl. c
konfunde fraze
clause, mal. klal
28 Hosi c er it a p e29 Brazileiru sir:30 Katak osan
eletrisidade, 'be
salariu.31 = to hold up.
32 M6s aguenta
8/4/2019 Estranjeirizmu No Maluk-bosok Sira
http://slidepdf.com/reader/full/estranjeirizmu-no-maluk-bosok-sira 8/10
u uitoan
tetun no
Nu'udar
aiu fa he
aibe
fuan
dun; no
dalen
iu dalen
ingles malaiu tetun portuges
commitment komitmen kompromisu compromiss025
compromise kompromi meiutermu meio-terrno
priest pastor padre, amlulik26 padre, sacerdote
pastor, minister pendeta past6r pastor
prayer doa orasaun oracao t.
clause klausa orasaun27 oracao f.
sentence ka/imat fraze frase f.
phrase kombinasi lokusaun locucao f.
kata-kata
romance percintaan amantizada aventura amorosa
novel novel romanse romance
novelist novelis romanslsta romancista
short story cerpen28 novela novela
short story writer penulis cerpen novelista novelista
receipt kwitansi resibu recibo
prescription resep (dokter) reseita receita
book review resensi buku rezefia-llvru resenha de livre
to review (a book) menimbang rezena (tivru ida) resenhar (urn livre)
to revise (a book) merevisi revee (Iivru ida) rever (um livra)editor (of a text) editor reviz6r (testu nian) revisor (t. -ara)29
editor (newspaper) redaktur diret6r (jomal nian) director (t. -ora)
publisher penerbit edit6r editor (f. -ora)
card kartu kartaun cartao
carton !wtak kardus kaixa (papelaun) caixa de papelao
tax pajak hnpostu impasto
rate (1) bea taxa30 taxa
rate (2) angka, tingkat taxa taxa
to support (1)31 tane,
suportarenyangga ."
to support (2) mensuport apoia - apolar
support (5. -1) cagak, tiang katanek, suporte suportesupport (s. -2) suport apoiu apolo
supporter suporter apoiante apoiante
to bear tahan terhadap suporta, tahan ho32 suportar
25 Brazileiru sira uza fali engajamento.
26 Bele hakerek m6s forma naruk amu-lullk (sela'e na'j-Iulik).
27 Ne'e termu gramatlkal ka linguCstiku; keta konfunde ho termu jurfdiku klauzu la (= mal.
klausul, ingl. cl ause, port, clausula). Hodi ko'alia ka hanoin kona-ba grarnatika, ita lalika
konfunde fraze (= port. frase, ingl. sentence, mal. kalimat) ho orasaun (= port, ora<;ao. ingl.
clause, mal. klausa).
2B Hosl cerita pendek.
Z9 Brazileiru sira uza fali redactor.
30 Katak osan ne'ebe governu ka karnara munislpal kobra ba servisu partlkular ida, n.e.eletrisidade, bee, telefone nst., la'6s impostu sira ne'ebe governu hasai hosi traballad6r sira-nla
salariu,
31 = to hold up.
32 M6saguenta (= port. aguentar).
93
8/4/2019 Estranjeirizmu No Maluk-bosok Sira
http://slidepdf.com/reader/full/estranjeirizmu-no-maluk-bosok-sira 9/10
Ezersrsiu 3. Tradus ba tetun fraze ingles sira tuirmai ne'e (mstsn-moris liuliu ba
liafuan sira ne'ebe imprime tiha ho italiku, tanba maluk-bosok!):
1. Their commitment to this cause is very strong indeed.
2. To solve this problem we must reach a compromise.
3. I was speaking to a pastor from Ambon in the airport.
4. The teacher said that there are three mistakes in this sentence.
5. I do not understand this phrase written in French.
6. Everyone knows about Andre's romance with that woman from Suai.7. Have you read that interesting novel by the German novelist?
8. Dr Soares, the editor of my texts, sent my short stories to the editor of
the national newspaper, not to the publisher in Portugal.
9. I found five cards in that carton.
10. This shelf needs a new support; otherwise it will fall down.
11. Five huge iron pillars support the bridge.
12. It is important to support our colleagues when they are in trouble ..
13. Without their support, I could not have solved this problem.
14. The President has many supporters in Laleia.
15. I cannot bear the noise from the loudspeakers.
16. If we don't pay our rates, we will have no running water.17..The death rate because of traffic accidents is ve.ry high.
18. It is difficult to save money when the taxes are so numerous.
94
13. ~
Termu lin.
liafuan tetun
ka liu ho hut
ita kompara
espaFi61 horr
hotu hosi hi
austroneziki
ne'ebe m6s I
Nu'udar i
iha aspetu
negativu kopopulasaun
ema matern
oioin, lluliu
na'in sira IErnaibe m6s I
Liuhosi k
rat-tndonezl
kultura rai-
malaiu sirn
modernu ril
fahe lisuk r
tomak.
Vokabula
maka lla-l:
empregadu,
Seluseluk,
hafein liu h
m6s tort-err
tuir da/an im
latfn
federali!
deeorati
provinci.
8/4/2019 Estranjeirizmu No Maluk-bosok Sira
http://slidepdf.com/reader/full/estranjeirizmu-no-maluk-bosok-sira 10/10
iullu ba
, 13. Kognatu Imperfeitu Sira (I)
Termu lingufstiku kognatu mai hosi lia-latfn (cognatus). Liafuan ne'e m6s
liafuan tetun kunadu (port. cunhado) nia hun. Nia baibain refere ba liafuan rua
ka liu ho hun ida de'it, bele iha dalen ida de'it, bele m6s iha dalen rua ne'ebe
ita kornpara hela. Nu'udar ezemplu, liafuan portuges homem 'mane', liafuan
espaf'i61 hombre no liafuan franses homme ita bele dehan kognatu tanba mai
hotu hosi hun ida de'it, maka liafuan latinu HOMINEM. Fila ona ba dalen
austroneziku sira, ita bele tanesan liafuan tetun fahi no liafuan malaiu babi,
ne'ebe m6s kognatu tanba rna; hosi Iiafuan austroneziku tuan *BABUY .
Nu'udar ita hatene, prosesu ist6riku ida-ne'ebe ita bolu naran kolonializmu
iha aspetu barak. Ema polftiku sira tern; beibeik kona-ba aspetu aat ka
negativu kolonializmu nian, n.e. nasaun ida hadau nasaun seluk, hanehan
populasaun mahorik hodi susu rain ne'e nia bokur no rikusoin tomak. Maibe
ema matenek sira rekofiese m6s kolonializmu nia aspetu di'ak ka pozitivu
oioin, liuliu troka kultural, Kontaktu ho erna raiseluk sira f6 m6s ba ema ral-
na'in sira leet atu aprende buat barak, la'6s de'it hadi'a slra-nia teknolojia,
rnaibe m6s leet atu haluan no haburas sira-nia matenek.
Liuhosi kolonlalizrnu portuges iha Tim6r, hanesan kolonializmu olandes iha
rai-lndonezia, ema mahorik sira iha Nusa·Lubun Malaiu tama ba kontaktu ho
kultura rat-Europa nian no m6s ho matenek lnternaslonal. Lia-tetun no lia-
malaiu simu hosi Iia-portuges ka Iia-olandes termu tekniku, abstratu no
modernu rihun ba rihun. Tan ne'e, iia-malaiu no lia-tetun hetan sorte atubele
fahe lisuk rikusoin intelektual boot ne'ebe naklekar hosi rat-Europa ba mundu
tomak.
Vokabulariu lnternasional ne'e soi hun rua: dalen klc'isiku rua Europa nian,
maka lia-Iatrn no Iia-gregu. Termu balu, hanesan komersial, fertilizante,
empregadu, sentfmetru, tama ba lia-tetun (Iiuhasi lia-portuges) hasi lia-latfn.
Sel.useluk, hanesan ideia, psikiatra, fiJozofia, demokrasia, sai hosi lia-gregu,
hafoin liu hosi lia-latln no lla-portuges, no ikusliu tama ba lia-tetun. Lia-rnalaiu
m6s lori-ernpresta liafuan barak hosi lia-Iatfn tuir dalan diretu, no hosi lla-gregu
tuir dalan indiretu, hanesan ita bela haree iha kraik:
fatfn portuges tetun olandes malaiu
federalis federal > federal federaal > federal
decoratio decoracao > dekorasaun decoratie> dekorasi
provincia provfncia > provlnsia provincie> provinsi,
propinsi
95