apinayé kap˜r pumunh ewa ã kagàuft.edu.br/lali/uploads/09_alfabetizacao2.pdf · reitor: alan...
TRANSCRIPT
Apinayé Kapẽr Pumunh Ewa ã Kagà
Reitor: Alan BarbieroPró-Reitoria de Extensão, Cultura e Assuntos Comunitários - PROEX: Marluce Zacariotti
Pró-Reitoria de Pesquisa e Pós-Graduação - PROPESQ: Márcio Antônio da SilveiraDiretor do Campus de Araguaína: Luiz Eduardo Bovolato
Coordenação do Projeto de Educação Escolar Apinajé na Perspectiva Bilíngue e Intercultural: Francisco Edviges Albuquerque
Diretor de Educação Básica Presencial/DEB/CAPES: João Carlos TeatiniCoordenação Geral da CGC/DEB/CAPES/MEC: Carmem Moreira de Castro Neves
Coordenadora de Fomento da CGC/DEB/CAPES: Fernanda Litvin Villas BoasEquipe Técnica/CAPES: Carine Pereira Mariani, Janaina Cássia Carvalho e Sílvia Helena Rodigues
Coordenação Regional/FUNAI/ Palmas: Cleso Fernandes de MoraesChefe do NPPDS
FUNAI/ Palmas: Corina Maria Rodrigues CostaCoordenação Técnica da FUNAI/ Tocantinópolis: Josevan da Cruz Vilanova
Diretoria de Educação Indígena e Diversidade/SEDUC/TO: Maximiano BezerraSupervisor Pedagógico Indígena / DERET / Tocantinópolis: João Joviano de Medeiros Neto
Grão Chanceler: Dom Washington Cruz, CPReitor: Wolmir � erezio Amado
Editora da PUC GoiásPró-Reitora da Prope e Presidente do Conselho Editorial: Sandra de Faria
Coordenador Geral da Editora da PUC Goiás: Gil Barreto RibeiroConselho Editorial: Regina Lúcia de Araújo; Aparecido Divino da Cruz; Elane Ribeiro Peixoto; Heloisa Capel; Maria do Espírito Santo Rosa Cavalcante; Cristóvão Giovani Burgarelli; Heloísa
Helena de Campos Borges; Iúri Rincon Godinho; Maria Luísa Ribeiro e Ubirajara Galli.
GOIÂNIA, 2011
Apinayé KapẽrPumunh
Ewa ã Kagà
FRANCISCO EDVIGES ALBUQUERQUEO R G A N I Z A D O R
© 2011 Universidade Federal do Tocantins
Editora da PUC GoiásRua Colônia, Qd. 240C, Lt. 26-29, Chácara C2, Jardim Novo Mundo, CEP. 74.713-200 - Goiânia -
Goiás - Brasil. Secretaria e Fax (62) 3946-1814, Revistas (62) 39461815Coordenação (62) 3946-1816, Livraria (62) 3946-1080
www.pucgoias.edu.br/editora
Comissão Técnica
Biblioteca Central da PUC Goiás – NormalizaçãoRomeu Henkes – Revisão
Félix Pádua – Editoração Eletrônica e Adaptação Grá� ca da Capa
Dados Internacionais de Catalogação na Publicação (CIP)Biblioteca da Pontifícia Universidade Católica de Goiás, GO, Brasil
Índice para catálogo sistemático1. Educação Escolar Indígena Apinayé
2. Educação Escolar Indígena
Todos os direitos reservados aos autores: Proibida a reprodução total ou parcial, por qualquer meio de processo, especialmente por sistemas grá� cos, microfílmicos, fotográ� cos, reprográ� cos, fonográ� cos, videográ� cos, internet, notebook. A violação dos direitos autorais é punível como crime (art. 184 e parágrafos, do Código Penal, cf. Lei nº 6.895, de 17/12/80) com pena de prisão e multa, conjuntamente com busca e apreensão e indenizações diversas (art. 102, 103 parágrafo único, 104, 105, 106 e 107 itens 1, 2 e 3 da Lei nº 9.610 de 19/06/98. Lei dos Direitos Autorais).
Todos os trabalhos de autoria, comentários, opiniões, conclusões ou recomendações são do(s) autor(es), e não necessariamente re� etem as opiniões do editor.
Impresso no Brasil
A642 Apinayé Kaper Pumunh Ewa ã Kagà / Francisco Edviges Albuquerque (org.). – Goiânia: Ed. da PUC Goiás, 2011. 92 p.: il.
ISBN 978-857103-721-2
1. Alfabetização – Índios Apinayé. 2. Educação – Índios Apinayé. 3. Educa-ção – indígenas. I. Albuquerque, Francisco Edviges. II. Título.
CDU 37.02 (= 1- 82)
Professores Indígenas Apinajé colaboradores do Projeto: Amindor Corredor Almeida Apinajé, Ana Rosa Ribeiro Salvador Apinajé, Carlos Tep-Krut Fernandes Apinajé, Cassiano Sotero Apinajé, Davi Waimimem Chavito Apinajé, Emílio Dias Apinayé, Eloíza Apinajé, Eva Apinajé, Francisco R. da Costa Apinajé, Gilberto Dias Morais, Gilberto Pereira Apinayé, Iramar Dias de Sousa Apinajé, Itamar kamàt Apinajé, Ivan Corredor Apinajé, José Dorico Apinajé, José Eduardo Dias Pereira Apinayé, Josué Dias de Sousa Apinayé, Júlio Kamêr Apinayé, Jurandy Pereira Apinayé, Lucas Dias Laranja Apinajé, Maria Célia Dias de Souza Apinajé, Maria Cipand Apinajé, Maria Dos Reis Corredor, Paulo Laranja Apinayé, Percí-lia Dias Morais, Roberto da Mata Apinajé, Rogério Evangelista Dias Apinajé, Rosana Dias Apinajé, Sili-van Oliveira Apinayé, Vanderlei Sotero Apinajé, Vílson Corredor Apinajé, Willian Dias Laranja Apinajé.Professores Indígenas Apinajé Revisores: Ana Rosa Ribeiro Salvador Apinajé, Emílio Dias Apinayé, Josué Dias de Sousa Apinayé, José Eduardo Dias pereira Apinayé, Júlio Kamêr Apinayé, Maria Célia Dias de Souza Apinajé e Paulo Laranja Apinayé. Assessoria Linguística: Francisco Edviges Albuquerque
Equipe do Projeto:Coordenação: Francisco Edviges AlbuquerqueProfessores Colaboradores: Miguel Pací� co Filho e � elma Pontes BorgesBolsistas de Graduação: Alex Dias da Conceição Silva, Carlos Joeverson Azevedo de Oliveira, Ediléia Maria da Sila, Fernanda de Oliveira Fernandes e Gustavo Carvalho Viveiros.Bolsista de Mestrado: Severina Alves de AlmeidaProfessoras de Educação Intercultural (Bolsistas): Ana Rosa Ribeiro Salvador Apinayé e Maria Célia Dias de Sousa ApinayéCapa: Francisco Edviges Albuquerque e Josévaldo Bringel da CruzDiagramação e Digitação: Josévaldo Bringel da CruzImagem da Capa: Crianças Apinayé, alunos da escola da aldeia São José
Esta publicação foi viabilizada com recursos do Programa do Observatório da Educação Escolar Indígena/CAPES/SECAD/INEP - Edital 001/2009 - Projeto 014.
PROEX - Pró-Reitoria de Extensão e Assuntos ComunitáriosPROPESQ - Pró-Reitoria de Pesquisa e Pós-GraduaçãoLALI - Laboratório de Línguas Indígenas / Campus de AraguaínaNEPPI - Núcleo de Estudo e Pesquisa com Povos Indígenas / Campus de Araguaína
Coordenação de Aperfeiçoamento de Pessoal de Nível Superior (Capes)
APOIO:
Coordenação Geral de Educação IndígenaFUNAI – Fundação Nacional do Índio
Diretoria de Educação Indígena e Diversidade/SEDUC/TO
Sumário09 Apresentação10 Apinayé Kapẽr krax ã kagà10 Kagà rũnhtijaja10 Kagà kryrejaja10 Apinayé kapẽr kãm wokas11 Wokas mẽhakwa rũm hakôk hapôx11 Wokas mẽhinhu kre rũm hakôk hapôx11 Mẽ pa kapẽr kãm kõsôãx
Mẽ pa kapẽr kãm wokas14 Aa15 Àà 16 Ãã17 Ee18 Êê19 Ẽẽ 20 Ii21 Ĩĩ22 Oo23 Ôô24 Õõ25 Uu26 Ũ ũ27 Yy28 Ỳỳ29 Ỹỹ
Mẽ pa kapẽr kãm kõsôãx 32 Gg 33 Hh 34 Jj 35 Kk 36 Mm 37 Nn 38 NH nh 39 Pp 40 Rr 41 Ss 42 Tt 43 Xx 44 Ww
45 Axte hipêx ã amnhĩ jahtà 48 Axte hipêx ã kagà 49 Ahpỹnhã kagàja kamã harẽ
• 7 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
50 Kagà Ja ho mẽkapẽr nhĩpêx 51 Kagà kot axpẽn pyràk wỳr kakjê 52 Kagàjajê kamã harẽ 53 Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà 53 Gôj 54 Ahi 55 Jàtxô 56 Kagã 57 Mãti 58 Nanahti 59 Nhônh 60 Pĩ 61 Rop 62 Sĩre 63 Tôn 64 Wakõ 65 Xak 66 Axpẽn nê kagàjê rê 67 Kagàjê ho axpẽhn jamỳ 68 Kagà kot axpên pyràk wỳr kakjê 69 Axpẽnh nẽ arê 69 Axpẽnh tã kagàjajê anhô nẽ ho kagà nhĩpêx 70 Karõ nhĩpêx 70 Gwra pàr õ karõ nhĩpêx 70 Kamêr pàr õ karõ nhĩpêx 70 Prĩ kààti pàr õ karõ nhĩpêx 70 Pàrerekre pàr õ karõ nhĩpêx 71 Ho mẽ pa kapẽr nhĩnpêx 72 Ho axpẽn jamỳ nẽ hĩpêx nẽ kamã harẽnh htỳx nẽ 73 Ja ho mẽkapẽr ho grire nẽ hĩpêx 74 Kaêx kãm NH ja xunhwỳ 74 Kaêx kãm N rỳ NH xunhwỳ
• 8 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
74 Kagàjajê nhĩpêx nẽ pãnhã axpẽnh nê arê 75 Kagàjajê ho mẽ pa kapẽr nhĩpêx 76 Mẽ htãm kagàjajê xunhwỳ nẽ hikjê hã hipêx 77 Ixkre ho mẽ pa kapẽr ho sĩk nẽ hipêx 77 Ixkre kamã mẽapa xwỳnhjê nhĩxi nhĩpêx 78 Wakõ xyrpê meujarẽnh ho grire nẽ nhĩpêx 78 Wakõ karõ nhĩpêx 79 Kagàjajê kamã harẽ nẽ axpẽnh nê arê 79 Mẽ kagàjajê ohtô kamã harẽnh o hipêx 80 Kagàjajê ho axpẽnh jamỳ nẽ ho mẽ kapẽr nhĩpêx 81 Mẽ kapẽr ja kamã harẽ nẽ ohtô ho ixpêx 81 Mẽ kagàjajê pumu nẽ krax rũm G rỳ K ho kipêx 82 Nhĩaxyhti 82 Kõk 83 Mrêkre 83 Pàtre 84 Tôn 84 Ahtor 85 Põpõ 85 Wakõ 86 Àànhà 86 Mĩti 87 Màn 87 Kôkôj 88 Gra 88 Karà 89 Hagrôre 89 Mryti 90 Grõti 90 Apxêêti 91 Mãti 91 Sĩnre
• 9 •
Este livro é muito importante para nossa escola, pois constitui um
rico material pedagógico para as escolas de nossas comunidades. Foi
elaborado pelos professores indígenas Apinayé com a participação
do professor Francisco Edviges Albuquerque, da UFT, através do Projeto do
Observatório da Educação Escolar Indígena, com o objetivo de proporcionar
aos nossos alunos indígenas uma educação escolar de qualidade, pensando no
fortalecimnto de nossa identidade étnica, de nosssa língua e nossa educação.
Este livro é monolíngue, a pedido nosso, pois é muito importante para as
crinaças indígenas Apinayé adquirirem a língua materna escrita, uma vez que dá
um bom embasamento durante o acompanhamento da aprendizagem dos alunos
e será bem aproveitado pelos educadores indígenas que atuam na sala de aula.
São muitas as vantagens deste livro, para melhorar o ensino-aprendizagem dos
alunos Apinayé, uma vez que o livro foi elaborado pelos professores indígenas
que levaram em consideração suas experiências em sala de aula com alunos de
alfabetização e viram a necessidade da elaboração do material didático em língua
materna, para que os alunos pudessem melhorar a aquisição da língua indígena
escrita, inexistente nas escolas de nossas aldeias.
A elaboração de um livro é de grande di� culdade, uma vez que estamos
sempre tentando aperfeiçoar nosso material de alfabetização. Assim, podemos
ensinar nossos alunos com qualidade e, no futuro, preservar nosso patrimônio
cultural, que é a nossa língua, como forte identidade do povo Apinayé.
Com a elaboração desse livro, demos mais um passo à frente, avançando
muito na questão da educação indígena Apinayé, principalmente no que se refere
à escrita da língua materna. Portanto com esse passo (livro) à frente, teremos
grandes expectativas de um futuro melhor. Que nossos alunos saibam escrever
bem na própria língua materna em que existe uma riqueza cultural enorme.
Davi Wamimen Chavito ApinajéProfessor de língua materna e cacique da aldeia São José
Apresentação
• 10 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Apinayé Kapẽr krax ã kagà a, à, e, ê, i, o, ô, u, y, ỳ ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ g, h, j, k, m, n, nh, p, r, t, x, w
Kagà rũnhtijaja A, À, E, Ê, I, O, Ô, U, Y, Ỳ Ã, Ẽ, Ĩ, Õ, Ũ, Ỹ G, H, J, K, M, N, NH, P, R, S, T, X, W
Kagà kryrejaja a, à, e, ê, i, o, ô, u, y, ý ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ g, h, j, k, m, n, nh, p, r, s, t, x, w
Apinayé kapẽr kãm wokas a, à, e, ê, i, o, ô, u, y, ý ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ
• 11 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Mẽ pa kapẽr kãm kõsôãx g, h, j, k, m, n, nh, p, r, t, x
Wokas mẽhakwa rũm hakôk hapôx a, à, e, ê, i, o, ô, u, y, ỳ
Wokas mẽhinhu kre rũm hakôk hapôx ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ
Mẽ pa kapẽr kãm wokas
• 14 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Aa
Ahtor
kawar
makre wapo
kamêr
hagrôre
• 15 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Àà
Àgôre jàtxô
kawà
màn
karà
pàr
• 16 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ãã
kagã
tãhtãkre
pãy
ahkrã
kaprãn
pixôrã
• 17 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ee
tep
weeti
wewere xore
ixkre
wetre
• 18 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Êê
kamêr
kuxê
kuwênh prỳ
nhêp
kanê
êti
• 19 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ẽẽ
jumẽ nh
kẽ n
katẽ re
krẽ re muutẽ k
krãmẽ nh
• 20 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ii
pixô
mĩtikrit
mrôti
grõti ixkre
• 21 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ĩĩ
panhĩ
ĩhkra krĩhô
utĩpĩ
kuhpĩp
• 22 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Oo
nokuvênh noore
xorewapo
rop ropkror
• 23 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ôô
kapôt
gôkrax harôj
môx
jàtxô
tôn
• 24 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Õõ
kõk
wakõpõpõ
gôhkõn
gutõj põ
• 25 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Uu
kukryt
nhunh
kaur
tutre
pur
teprẽnhxà
• 26 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ũ ũ
mrũm krãhihti
mrũm
mryxũmti
kuwy hkũm
Kunũmajũti
• 27 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Yy
mryxũmti
pry pyka
kuwy
mytwrỳ
akwryt
• 28 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
ỲỲ
nwỳn
atwỳti pàr kwrỳjti
mànkwrỳt na wrỳk
panhĩ na tep kanhwỳ
• 29 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ỹỹ
karà nhỹ
mẽ õ kwỹ
pỹnh Kamêr õ pỹnhre
Mẽ pa kapẽr kãm kõsôãx
• 32 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Gg
gàm
gwra
gôhtàx
kagã
grõti
gô
• 33 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Hh
hara
harôj kô
hagrôre
ahtor ahkwrỳỳti
mẽ àhyr
• 34 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Jj
jàtxô
jipti
ajũti
kuje
jaati
jàt
• 35 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kk
karà
ixkreĩhkra
krur krytre
krĩ
• 36 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Mm
mãti
myyti
mẽ õ preprer
Mry kõm xà
Mrykà
mẽhôk
• 37 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Nn
kaprãn
tôn
no
pô nhĩnwỳm
na
nwỳn
• 38 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
NH nh
nhunh õ pônh
àànhà
nhĩĩti
apênh hôk
nhêpre
• 39 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Pp
pàt
apxêt gwra ho prõt
pàr kapêPà jarẽnh
pàtre
• 40 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Rr
ropkrorrop
ôjregwra
rôr rõr krã
• 41 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ss
Syt
Kosêt
Sisiresaj
pisãnhre
sĩnre
• 42 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Tt
tôhtô
utĩ
êti
tepkanê
tep
tôn
• 43 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Xx
xore xy
apxêt
pixô pixôrã
kuxê
• 44 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ww
kawà
wapo
wakõ
wet punu
wrỳwrỳti hôwewe
• 45 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
GGa, Ge, Gi, Go, Gu, Gy
Gà, Gê, GôGã, Gõ
HHa, Hà, He, Hê, Hi Ho, Hô, Hu, Hy
Hã, Hẽ Hĩ, Hõ, Hỹ
Jjà, jê, ji, Jô, ju jý, jy
ja, jê, Jô, jujã, jẽ, jõ, jũ
Kka, ke, ki, ko, ku
kỳ, kykà, kẽ, kô
kã, kẽ, kĩ, kõ, kũ, kỹ
MMa, Me, Mi, Mo, Mu
Mỳ, MyMà, Mê, Mô
Mã, Mẽ, Mĩ, Mõ, Mũ, Mỹ
Axte hipêx ã amnhĩ jahtà
• 46 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
NNa, Ne, Ni, No, NuNà, Nê, Nô, Nỳ, Ny
Nã, Nẽ, Nĩ, Nõ, Nũ, Nỹ
NhNha, Nhe, Nhi, Nho, Nhu, Nhy
Nhà, Nhê, Nhô, NhỳNhã, Nhẽ, Nhõ , Nhũ, Nhỹ
P Pa, Pe, Pi, Po, Pu
Pỳ, PyPà, Pê, Pô
Pã, Pẽ, Pũ, Põ, Pĩ, Pỹ
RRa, Re, Ri, Ro, Ru
Rỳ, RyRà, Rê, Rô
Rã, Rẽ, Rĩ, Rõ, Rũ, Rỹ
SSa, se, si, so, su, sy
Sà, sê, sô, sỳSã, sẽ, sĩ, sũ, sỹ
• 47 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
TTa, Te, Ti, To, Tu
Tỳ, Ty, Tà, Tê, Tô
Tã, Tẽ, Tĩ, Tõ, Tũ, Tỹ
WWa, We, Wi, Wo,Wu, wy, wỳ
Wỳ, WyWà, Wê, WôWã, Wẽ, Wĩ,
XXa, Xe, Xi, Xo, Xu
Xỳ, XyXà, Xê, Xô
Xã, Xẽ, Xĩ, Xô, Xũ
• 48 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
aj, ej, ij, oj, ujàj, êj, ôj, ỳj, yj
ãj, ẽj, ĩj, õj, ũj, ỹj
ak, ek, ik, ok, uk, ỳk, yk àk, êk, ôk
ãk, ẽk, ĩk, ok
am, em, im, om, um, ỳm, ymàm, êm, ôm, ãm, ẽm, ĩm, ũm, ỹm
an, enàn, ên, ôn, õn, ãn, ẽn, ĩn, ỹn
ar, er, ir, or, ur, ỳr, yrar, êr, ôr, ãr, ẽr, ĩr, ỹr
at, et, it, ot, ut, ỳt, ytàt, êt, ôt, ãt, ẽt
ax, ex, ix, ox, uxàx, ex, ôx, ỳx, yx
ãx, ĩx, õx
aw, uwàw, êw, ôw, ỳw, yw
ãw
Axte hipêx ã kagà
• 49 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
gra, gre, gri, gro, grugrà, grê, gry, grôgrã, grẽ, grĩ, grõ
kra, kre, kri, kro, krukrà, krê, kro, krykrã, krẽ, krĩ, krõ
mra, mre, mri, mro, mrumrà, mrê, mry, mrô, mrymrã, mrẽ, mrĩ, mrõ, mrũ
pra, pre, pri, pro, pruprà, prỳ, pry
prê, prôprã, prẽ, prĩ, prõ
wrà, wre, wrỳ, wrywrã
Ahpỹnhã kagàja kamã harẽ
• 50 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
xore_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
kupẽ_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
panhĩ_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
gôj_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
rop_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
ahi_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
jàt_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Kagà Ja ho mẽkapẽr nhĩpêx
• 51 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
gêx gwagwak
gô groj
gra grõti
grà gryk
grã gre
gre grã
gryk grà
grõti gra
groj gô
gwagwak gêx
Kagà kot axpẽn pyràk wỳr kakjê
• 52 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
- Panhĩ na xore pĩ
- Môx na põ ku
- Wanhmẽ na tep kanhê
- Pẽgi na tẽtẽm
- Kupẽ na pixô ku
- Amnhi na xwa
- Mryti na mrõ
- Ire na jàt kwỳ
- Kamêr na pur karê
- Pa ma pur ma mõ
- Gwra na rôrôk
- Mônhgô na gôm kahte
- Rop na karà jaêr o mõ
- Kukryt na prõt
- Môx na ixto krikrit
- Koja jarãhã ahkagro nẽ
- Waxũm na Pà pôk
- Kukênh na Ahtorkrã nha
- Ropkror na Pẽpkrãhô pynê
- Rohti na krãhyre pynê
Kagàjajê kamã harẽ
• 53 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Desenho e Texto: Ivan Apinayé
Gôj
g G
G ôj g ôj
ga - ge - gi - go - gu
gã - gẽ - gĩ - gõ - gũ,
gà - gê - gô
gy - gỳ - gỹ
kry gôjkry ti gôjti gôj gôj tũm gôhtũm re gôjre
Gôgri na ma gônhmã tẽ.Gôhtũm na ma pà kamã ri mra nẽ kukênh pumu nẽ kupĩGôjtija na ãm rax kumẽxGôjreja na grire
Gôj
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà
• 54 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà
Desenho e Texto: Iramar Apinayé
Ahi
h H
A hia hi
ha - hà - he - hê - hi - hu - hy - hỳ
hâ - hẽ - hĩ - hõ - hỹ - hũ
hã ahã hã ihã hõ ahõ hỳ ihỳi hy ahy i hà ihà hô ahô hõ ihõ
Ahi ho na tem amnhĩm ê kay.Na htem ahi ho pĩ hy japôk.Ahija o na htem haxwỳjho mẽõkrexê nhĩpêxmẽõkrexê nahtem ãm ahi pix o hipêx.
Ahi
• 55 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà
Desenho e Texto: Carlos Tep-Kryt Fernandes
Jàtxô
j J
Jà txôjà txô
jà - jê - ji - jô - ju - jy
ja - je - ji - jo - ju
jã - jẽ - jĩ - jõ - jỹ - jũ jà - jê - jô - jỳ
xô - jàtxô jire - jijire jà re - jàtre ji pti - jipti krô - jàtkro
Na mẽhprĩrejaja jàtxô rê nẽ hôr o kuhê.Jàtre na amnhĩjakaja ho nhỹ.Jàtkrô na ra mex kumrẽx o mõ.Jijireja na ra prêkre ho mõJipti na krikrit pa kuma
Jàtxô
• 56 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kagã
k K
Ka gãka gã
ka - ke - ki - ko - ku kã - kẽ - kĩ - kõ - kũkà - kê - kô - kỳ - ky - kỹkra - kre - kri - kro - kru
krã - krẽ - krĩ - krõ - krũ krà - krê - krô - krỳ - krỹ - kry kra - krĩ - kre - krỹ
krã - krẽ - krõ - krykrẽ - krà - kry
krã - kakrã pôt - kapôtka krê - kakrê pe - kape prỳ - kahprỳ
Kakrã na hte kỳxpê paKapôt ã na hte mry paKakrê pa we kamã amaKape kapõnh pa pa omuKahprỳ na pa omu
Kagã
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtàDesenho e Texto: Rogério Evangelista Dias Apinagé
• 57 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Mãti
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtàDesenho e Texto: Gilberto Dias Morais Apinagé
Mãti
m M
Mã timã ti
ma - mà - me - mê - mo - mô - um - my - mỳ
mã - mẽ - mĩ - mõ - mũ - mỹ
mra - mre - mri - mro - mru - mry
mrã - mrẽ - mrĩ - mrõ - mrũ - mrỹ
mrà - mrỳ
Mãti na ãm kuwênh rũnh na. Nom ãm tor kêt. Pikap na hte pa
• 58 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Desenho e Texto: Itamar Kamàt Apinagé
Nanahti
n N
Na na htina na hti
na - ne - ni - no - nu - ny
nà - nê - nô - nỳ
nã - nẽ - nĩ - nõ - nũ - nỹ
Nanahti na htem kre nhũm prêk nẽ ô nhũm mẽ kuwô.
Nanahti
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà
• 59 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Desenho e Texto: Iramar Apinagé
Nhônh
nh NH
Nhônhnhônh
nha - nhà - nhe - nhê - nhi - nho - nhô - nhu - nhy - nhỳ
nhã - nhẽ - nhĩ - nhõ - nhũ - nhỹ
nha – anhá nhõ – panhõ nhê – anhê nhẽ - panhẽa nhõ – anho pa nhỹ - panhỹ nhu – anhu nhõ – panhõ
Nhônh na hte kỳxpê ton pa.Nhônhja na hte ãm mẽmoj tyk pix kuro pa.Kaxkwa kamã na nhônhtija hte pa.
Nhônh
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà
• 60 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà
Desenho e Texto: Itamar Kamàt Apinagé
Pĩ
p P
Pĩpĩ
pa - pà - pe - pê - pi - py - pỳ - po - pô - pu,
pã - pẽ - pĩ - põ - pũ - pỹ
Pĩ ho na htem mẽmoj piitã ho anẽ.Pĩ ho na htem kuto, ho ixkre nhĩpêx. Nẽ ho par nhĩpêx nẽ ho anẽ. Mẽkrĩxà nhĩpêx mẽmoj kwỳ nhĩpêx
Pĩ
• 61 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà
Desenho e Texto: Willian Dias Laranja Apinagé
Rop
r R
Roprop
ra - rà - re - rê - ri - ro - rô - ru - ry - rỳ
rã - rẽ - rĩ - rõ - rũ - rỹ
kror - ropkrorrop krare - ropkrare gôti - ropgôti
Rop na te kà.Ropkror na te akunĩ kamã mra.Ropkrare na te pijaô.Ropgôti na te mẽ kamnha.
Rop
• 62 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Desenho: Júlio Kamêr Apinagé
Sĩre
s S
Sĩ re
sĩ re
sa - sà - se - sê - si - so - sô - su - sy - sỳ
sã - sẽ - sĩ - sõ - sũ - sỹ
Sĩre
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà
• 63 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Tôn
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtàDesenho e Texto: Ana Rosa Ribeiro Salvador Apinagé
Tôn
t T
Tôntôn
ta - tà - te - tê - ti - to - tu - ty - tỳ
tã - tẽ - tĩ - tõ - tũ - tỹ
tak - tatak ta pti - tapti axà - taàxà
Tôn na te akumĩ kamã ri apkur o pa. Panhĩ na te kupa nẽ kuku.Tônja na te ãm kamàt pix kãm ri mra tônja na te akumĩ kamã mẽmoj nhyre kur o pa.
• 64 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Desenho e Texto: Davi Wanhmẽ Apinagé
Wakõ
w W
Wa kõwa kõ
wa - we - wi - wo - wu - wywà - wê - wô - wỳwã - wẽ - wĩ - wõ - wỹwra - wre - wri - wro - wru - wrywrà - wrê - wrô - wrỳwrã - wrẽ - wrĩ - wrõ - wrũ - wrỹ
po - wapo kõ - wakõ eti - weetiwa kre - wakre we tre - wetre hõj - wahõj were - wewere
Wapo na htem ho apê nẽ ho mry nhĩrê. Wakõ na te pà kamã pa nhũm htem kupa nẽ kuku.Panhĩ na te akunĩm mra nhũm pĩ hõ kanhwỳ nhũm kôt wakre arĩk.Wahõj na ma krĩm tẽ nẽ a kunok.
Wakõ
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà
• 65 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Desenho e Texto: Kosêt Apinagé
Xak
x X
Xakxak
xa - xà - xe - xê - xi - xô - xu - xy - xỳ
xã - xẽ - xĩ - xõ - xũ - xỹ
xà - kaxà xô - axô xô - kaxô xà - axàka xwa - kaxwa a xẽ - axẽ xyw - kaxyw xê - axê
Xakja pumu nẽ apy nẽ axiXakja kamã na htem mẽmoj hy gjêHarôj na htem xakja kamã ho nỳtPãyja na htem axwỳj xakja kamã ho nỳtXakja na htem kamã mẽmoj piitã kutu
Xak
Kagàjajê kamã harẽnh ã amnhĩ jahtà
• 66 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
hakwa - _______________________________________________hakrôre - ______________________________________________hamakre - _____________________________________________hikênh - ______________________________________________ixpãm - _______________________________________________akẽnhgrà - ____________________________________________akunha - ______________________________________________akuhpỹm - ____________________________________________amnhy - ______________________________________________grytỳx - ______________________________________________guhkõn - _____________________________________________hapêr - _______________________________________________inhmã - _______________________________________________kagô - ________________________________________________kagro - _______________________________________________ kamrêk - ______________________________________________krãkênh - _____________________________________________mànoô - ______________________________________________kwajapti - _____________________________________________mànohô - _____________________________________________mryma - ______________________________________________muutẽk - ______________________________________________pahi - ________________________________________________pahpãmjaja - __________________________________________pàtwà - _______________________________________________raxja - ________________________________________________pritijaja - ______________________________________________prixware - _____________________________________________tanhmã - ______________________________________________wewere - ______________________________________________
Axpẽn nê kagàjê rê
• 67 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
a-mra-ka-ti - ___________________________________________
a-to - _________________________________________________
aw-ja-prô - ____________________________________________
a-wry - _______________________________________________
grô-tre - ______________________________________________
gw-ra - _______________________________________________
ha-pêr - _______________________________________________
hi-pê-xà - _____________________________________________
hô-ka-jê - _____________________________________________
krak-krak - ____________________________________________
krã-ku-mrã - ___________________________________________
ku-xwa-xà - ____________________________________________
nhôm-nhôp - ___________________________________________
oh-kre - _______________________________________________
o-pôj - ________________________________________________
pàr -ja-ra - _____________________________________________
pà-re-rek - _____________________________________________
põ-põ - _______________________________________________
ta-tak - _______________________________________________
we-we-re - _____________________________________________
wa-kõ-re - _____________________________________________
Kagàjê ho axpẽhn jamỳ
• 68 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kagà kot axpên pyràk wỳr kakjê
hare ha hikot
hino hã hyk
hunok hê hôk
hêx hi hõ
hohtô ho hõhi
horot hô hy
hãnokêt hõ hama
hitỳx hu hãnhôr
hy
• 69 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Axpẽnh nẽ arê
inhõ i nhõinã i nãinhmã inh mãixkre ix kreixkreja ix kre jaixtu ix tuixtõx ix tõxixpãm ix pãmixpãngêx ix pãn gêxixprõ ix prõ
Axpẽnh tã kagàjajê anhô nẽ ho kagà nhĩpêx
nã ________________________________________ ix kõ ________________________________________
tu _________________________________________ i xà ________________________________________
kop _______________________________________ ĩh
kra ________________________________________
• 70 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Karõ nhĩpêx
Gwra pàr õ karõ nhĩpêx Kamêr pàr õ karõ nhĩpêx
Prĩ kààti pàr õ karõ nhĩpêx Pàrerekre pàr õ karõ nhĩpêx
• 71 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ho mẽ pa kapẽr nhĩnpêx
ho ix tõxkà i
jagà pêkre ka
nhô pymãprõ makxỳ kot
xêgô kiku pẽ
• 72 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ho axpẽn jamỳ nẽ hĩpêx nẽ kamã harẽnh htỳx nẽ
nhĩ ________________________________________ pa nõ ________________________________________ xà ________________________________________ xê ________________________________________
nhkrã _____________________________________ pê hôk _______________________________________ hkã _______________________________________
gêx ________________________________________ pi ka ________________________________________ hy ________________________________________ xô ________________________________________
põ ________________________________________ põ re ________________________________________ ti ________________________________________ y ________________________________________
• 73 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ja ho mẽkapẽr ho grire nẽ hĩpêx
karà________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________kawà________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________kõk________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________kukryt________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________kuxê________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
• 74 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kaêx kãm NH ja xunhwỳ
am ______ ĩ am ______ ô am ______ y am ______ ê am ______ ĩt am ______ ĩmam ______ ĩpê am ______ ôjaja am ______ ĩmãam ______ ĩto am ______ ĩgo am ______ ĩtepii ______ õ pĩka ______ êr pipã ______
u ______ ê u ______ wỳ a ______ oã ______ ure a ______ a a ______ ĩa ______ õ am ______ ẽ am ______ ẽtẽgô ______ yti ha ______ ê ha ______ ôha ______ o hê ______ i hi ______ ôhi ______ o
Kagàjajê nhĩpêx nẽ pãnhã axpẽnh nê arê
unê → u-nê__________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________________________________________ __________________________
Kaêx kãm N rỳ NH xunhwỳ
• 75 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kagàjajê ho mẽ pa kapẽr nhĩpêx
jaka________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________jàt________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________jàtxô________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________japrô________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________jaê________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________jênh________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
• 76 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Mẽ htãm kagàjajê xunhwỳ nẽ hikjê hã hipêx
rã ja hã → Jarãhã
gà ka ja →
pre pĩ ku →
pi hõ ka →
kro ma a →
xu a mun →
gro rĩ a →
nhà à à →
ti xa gra →
pu ku ha →
ga kà gro →
tor xà ka →
kre tô tô →
ku xwỳ pu →
• 77 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Ixkre ho mẽ pa kapẽr ho sĩk nẽ hipêx
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ixkre kamã mẽapa xwỳnhjê nhĩxi nhĩpêx
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
• 78 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Wakõ xyrpê meujarẽnh ho grire nẽ nhĩpêx
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Wakõ karõ nhĩpêx
• 79 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kagàjajê kamã harẽ nẽ axpẽnh nê arê
1. wakõ - ______________________________________________
2. wewere - ____________________________________________
3. pyka - ______________________________________________
4. panhĩ - _____________________________________________
5. kagro - _____________________________________________
6. kamêr - ____________________________________________
7. pixôrã - _____________________________________________
8. kotẽre - _____________________________________________
9. karõrõ - ____________________________________________
Mẽ kagàjajê ohtô kamã harẽnh o hipêx
1. ____________________________________________________
2. ____________________________________________________
3. ____________________________________________________
4. ____________________________________________________
5. ____________________________________________________
6. ____________________________________________________
7. ____________________________________________________
8. ____________________________________________________
9. ____________________________________________________
• 80 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Kagàjajê ho axpẽnh jamỳ nẽ ho mẽ kapẽr nhĩpêx
krã _____________________________________ noo re _____________________________________ kôkôj _____________________________________
k _____________________________________ ak jê _____________________________________ axk _____________________________________
pê _____________________________________ ro nh _____________________________________ me _____________________________________
am _____________________________________ pr y _____________________________________ ut _____________________________________
n _____________________________________ arp i _____________________________________ kok _____________________________________
pr _____________________________________ kw ỳ _____________________________________ wr _____________________________________
te _____________________________________ ro p _____________________________________ mô _____________________________________
• 81 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Mẽ kapẽr ja kamã harẽ nẽ ohtô ho ixpêx
krare _____________________
kôkôj _____________________
wakô _____________________
ronh ______________________
ni ________________________
my _______________________
gàp _______________________
rop _______________________
xore ______________________
nhêp ______________________
àànhà _____________________
priti ______________________
krere _____________________
tôn _______________________
Mẽ kagàjajê pumu nẽ krax rũm G rỳ K ho kipêx
__________ uxi__________ uwênh__________ uhkõn__________ uhkrax__________ uku__________ ukrit__________ ukrã__________ ukõ__________ wra__________ ryk__________ uuti__________ unĩ__________ upã
__________ upaw__________ upẽ__________ upẽxê__________ upõ__________ umẽ__________ uma__________ uxỳ__________ awà__________ uwy__________ uxê__________ utu__________ utõj
• 82 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Nhĩaxyhti
Desenho e Texto: Walisson Apinayé
Waxũn na nhĩaxyhti ja pumu nê kamã krak nẽ kupĩ.
Nẽ na pa ĩja ka nhũm akraja nhĩaxyhti nhĩja ku.
Nẽ kuxà nẽ kutu nẽ ma mõ.
Kõk
Desenho e Texto: Sũgi Apinayé
Kõk na kêp mry jakamã kot panhĩ kãm prãm nẽ mã wỳr mõ nẽ hõx
pĩ, nẽ ma omõ nẽ honẽ nẽ kuku.
Jakamã na panhĩja wỳr hapôj nẽ ma opa nẽ axwỳjja honẽ nẽ kuku.
• 83 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Mrêkre
Desenho e Texto: Walisson Apinayé
Akra na mrêkre pĩ. Na põpõ ja akru pa kuma nhũm kunũm ja kupĩ.
Hapor na wakõ ja pumu nẽ kamã krak nẽ kupĩ.
Waxũm na põpõ nhĩ jaka nẽ kukrẽ. Na panhĩ ja mãti pumu pa kupĩ.
Pàtre
Desenho e Texto: Sũgi Apinayé
Hapor na pàtre ja pumu nẽ kuka.Akra na pàtre ja pĩ.Kunũm na pàtre ja pumu nẽ kukrẽ.Waxũm na pàtre ja pumu nẽ ho krikrit.
• 84 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Tôn
Desenho e Texto: Grermàn Apinayé
Tôn ja na apkur o mõ. Panhĩ na kãm tôn xành jakamã.
Na mõ nhũm omu nẽ kamã krak nẽ kupĩ. Nẽ o mõ nẽ gôj kãm ãm
nẽ kukrẽ. Tôn nhĩ na ãm mex kumrẽx.
Ahtor
Desenho e Texto: Wanhmẽgô Apinayé
Ahtor na hte akunĩ kamã pĩ hã kukê nẽ.
Kaxyw pykap mra. Ahtor na hte mẽmoj hyja kut.
Ahtor na hte kamàt kãm pykap gõr.
• 85 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Põpõ
Desenho e Texto: Sũgi Apinayé
Põpõ na hte, kot nhỹri himô nhũm ri kuri pa. Na hte hawỳjja tep
ku ori pa. Nẽ põpõ ja na mããnẽ kêp mry ja kamã na hte panhĩjja
kupa nẽ haxỳja kuku.
Wakõ
Desenho e Texto: Wanhmẽgô Apinayé
Wakõ na hte pà kamã pĩ hã mra. Wakõja na hte haxwỳja pykap
mra. Ãm pĩ hã pixmã hte mrar kêt nẽ. Na hte apkur kaxyw nẽ wrỳ
nẽ apkur pa nẽ akupỹm pĩ hã api.
• 86 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Àànhà
Desenho e Texto: Gremàn Apinayé
Àànhà na pĩ hã xa nẽ mẽmoj pumunh oxa.
Àànhà na kãm krãhỳre kur prãm. Jakamã ka akrit pumunh
Kêt nhũm apê unê nẽ kuku.
Mĩti
Desenho e Texto: Grepahy Apinayé e Isamael Apinayé
Mĩti na hte gôx kãm pa. Mĩtija na hte tep ku nẽ mry ku.
Na hte kaxyw amgrà wỳr api. Kot kãm gre jaxwỳr prãm nẽ api nẽ
haxwỳ. Puhtem mĩti nhĩ ku. Mĩtija na hte mããnẽn himô kãmã pa.
• 87 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Màn
Desenho e Texto: Ismael Apinayé
Màn na hte akunĩ kamã pa nẽ ronh ku. Jar wahõj õ kêt.
Akunĩ kamã na hte pa na htem prỳ ho mẽ õkrexê nhĩpêx.
Kôkôj
Desenho e Texto: Grepahy Apinayé
Kôkôj na hte pĩ hã pa nẽ mããnẽn pikap pa.Kôkôj na hamaakro tỳx kumrẽx. koja maati wỳr kato nẽ kãm hikra-nh rax nẽ. Pu htem mããnẽn kôkôja ku, pu htem mããnẽn kôkôj ho pahkrit. Kôkôj na hte rõr kô kamã pa nẽ kamã gõr. Na hte maati hô nẽ rõr kumà nẽ pixô ku. Na hte mẽmoj piitã kur o pa.
• 88 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Desenho e Texto: Sũgi Apinayé
Waxũm na grati pĩ nẽ kumỳ nẽ ma õrkwỹ wỳr ho mõ nhũm ire
gratija pumu na panhĩ ja pumu na kupĩ nẽ kumỳ nẽ ma o mõ.
Kunũm na grati pĩ nẽ kumỳ nẽ ma omõ.
Karà
Desenho e Texto: Sũgi Apinayé
Na Kunũm ja mrym tẽ nẽ Karà kamã.Krak nhũm tẽm nhũm ma wỳr prõt nẽ tẽ nẽ unê nẽ ma o tẽ nẽ o pôj nẽ hikre krax kãm kuxi nẽ wapo py nẽ kà kapa nẽ hirênh pa nẽ gôj kãm ãm pa nẽ panhã harôj gôj kãm ãm nẽ kuku.
Gra
• 89 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Hagrôre
Desenho e Texto: Salviana Apinayé
Waxũm na hagrôre ja pumu nẽ kupĩ nẽ kuka nhũm akra ja hagrôre
nhĩ ja kupu nẽ kuku nẽ ĩxkõ pa ho amnhĩkati.
Mryti
Desenho e Texto: Salviana Apinayé
Waxũm na mryti ja pĩ nẽ ma o mõ. Kunũm na mryti ja pĩ.Hapor na mryti ja pumu nẽ kupĩ. Panhĩ ja na mryti ja pumu nẽ kupĩ nẽ ma o mõ. Ire na mryti ja pumu nẽ kupĩ.Waxũm na mryti ja pumu nẽ kupĩ. Kunũm na mryti ja pĩ nẽ ma o mõ. Panhĩ na mryti ja pumu nẽ kupĩ.
• 90 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Desenho e Texto: Isamael Apinayé
Na kunũm grõti ja pĩ. Grõti na hte kamêre ku.
Hapor na grõti ja pumu nẽ kamã krak nẽ kupĩ na akra ja grõti pĩ nẽ
ma o tẽ nẽ kuka nẽ kukrẽ.
Apxêêti
Desenho e Texto: Isamael Apinayé
Panhĩ na apxêêti ja pĩ Kunũm na apxêêti ja pumu nẽ kupĩ.Hapor na apxêêti ja pumu nẽ kupĩ nẽ kukrẽ Waxũm na apxêêti ja pumu nẽ kupĩ. Panhĩ na apxêêti ja pumu nẽ kupĩHapor na apxêêti ja pumu nẽ kupĩ. Akra na apxêêti ja pumu nẽ kupĩ nẽ kukrẽ panhĩ na apxêêti ja pĩ.
Grõti
• 91 •
APINAYÉ KAPẼR PUMUNH EWA Ã KAGÀ
Desenho e Texto: Isamael Apinayé
Waxũm na mãti ja pumu nẽ kupĩ panhĩ na mãti nhĩ ka.
Kunũm na mãti ja pumu.
Sĩnre
Desenho e Texto: Sũgi Apinayé
Na Waxũm ja sĩnre pĩ nẽ mry nhĩmex rax kumrẽx nẽ kĩnh nẽ opôj nẽ prõ mã sĩnre gõ.
Mãti