transcrição comentário de anima atrib pedro da...
TRANSCRIPT
1
Transcrição inédita dos Livros I e III do
Comentário ao De Anima de Aristóteles
contido no códice 2399 da Biblioteca Geral da Universidade de Coimbra
Comentário anónimo datado de 1559
atribuído por Frederich Stegmüller a Pedro da Fonseca
Transcrição e Notas de Mário Correia
Revisão de Paula Oliveira e Silva
INTRODUÇÃO
Como resultado do trabalho de investigação do presente Projeto, publicamos uma
versão online provisória da transcrição do comentário manuscrito ao De anima de
Aristóteles anónimo, atribuído por F. Stegmüller a Pedro da Fonseca e datado de 1559.
O comentário encontra-se no códice 2399 da BGUC e é um comentário completo,
visando, portanto, os três Livros do tratado De anima de Aristóteles.
Por razões de heurísticas e tendo em conta a curta duração do Projeto (um ano,
com uma prorrogação adicional de 6 meses concedida pela FCT), a equipa de
investigação fez incidir a sua análise principalmente sobre os conteúdos doutrinais dos
Livro I e III. Visou, deste modo, indagar principalmente as doutrinas sobre a natureza e
lugar da Scientia de anima (Livro I) e sobre a imortalidade da alma (Livro III). Deste
modo, não se transcreveu o Livro II deste códice durante o período de vigência do Projeto
(Julho 2013-Dez2014). Esta tarefa está em curso e prevemos poder publicar em breve
uma versão completa da transcrição do comentário ao De anima contido no códice 2399
BGUC.
A transcrição do códice deve-se ao labor minucioso do Dr. Mário Correia,
Licenciado em Filosofia pela Universidade do Porto, que possuiu um domínio excelente
do Latim clássico e escolástico e que possuiu também formação específica no domínio da
paleografia, esta adquirida em curso ministrado na Universidade do Porto, em regime
livre, pela Doutora Lídia Lanza. Com Mário Correia discuti algumas dificuldades de
interpretação, quase sempre para confirmar a sua leitura e fiz também uma revisão da
2
transcrição que aqui se publica, insitimos, numa versão ainda provisória. Dada a
dificuldade deste trabalho, a sua morosidade até fixar uma versão definitiva e o caráter
totalmente inovador do mesmo, decidimos publicar uma versão electrónica do texto
transcrito, a qual pode ser facilmente revista. Preparamos agora uma versão em formato
tradicional da tradução portuguesa deste mesmo texto. Mário Correia realizou também
uma exaustiva indagação das fontes citadas pelo autor deste comentário, ficando ainda
por identificar algumas delas, investigação que a equipa prossegue nesta fase.
Atualmente, a equipa prepara a edição portuguesa destes dois Livros do
comentário ao De anima contido no códice 2399 BGUC, juntamente com a edição
portuguesa dos mesmos lugares de outros códices estudados no Projeto.
Paula Oliveira e Silva
15 de Dezembro de 2014
3
/f1r/In primum Aristotelis de Anima, scholia
scribi caepta quarto Nonas Nouembris
Anno Domini 1559
Da Liuraria do Nouiciado de Santa Cruz de Coimbra
Quanquam omnia Aristotelis scripta, quemadmodum testatur Temistius, eiusmodi
sumet ut demirari praestantiam ipsius facile possimus, nulla tamen commentatio est in
qua ille perinde ingenii1 sui vim ac sublimitatem ostenderit, atque in ea quae rationem
animae continet. Sive enim multitudinem quaestionum quaeros, sive copiam rerum
pulcherrimarum, sive doctrinae sublimitatem et ubertatem, eiusmodi sunt eius libri De
Anima ut uni illi homini, omnia quae ad hoc genus pertinent in numerato fuisse,
constitisseque videantur id quod in corpore explicatione perspicuum erit. Postque ergo ab
Aristotele declarata est universa natura corporum concretorum quae sunt animae
expertior, ut meteorologica, et ea quae effodiuntur ex terra, quale /f1v/ est omne genus
metallorum, aggreditur hoc loco tractationem de corporibus animatis; et quoniam non
potest ad propriam perueniri qui antea explicata fuit communia, maxime si haec rationem
habeant principiorum ad ea quae sequuntur, propterea Aristotelis disputationem de
corporibus animatis incepit ab explicatione animae quae est principium et formale et
finale et efficiens omnium animantium2, teste eodem Aristoteles, capitulum 4, librum II
De Anima3. Itaque, institutum Aristotelis tribus his libris est agere de anima et partibus
eius atque facultatibus per quos tam varias actiones exercet in animantibus. Considerantur
autem hic communia consequentia animantium quatenus ad suam causam referuntur et
ab ipsa anima originem habent; quae rursus alio modo spectantur in libris de Paruis
Naturalibus, ubi seorsum singulae proprietates animarum per se ac primo considerantur,
ut diximus ad initium Phisicorum. Ex quo fit ut non contineatur his libris4 ultima pars
naturalis philosophiae, nec particula quaedam unius tractationis, quae ex libris De Plantis
et De Animalibus atque De Anima constet, cuius videlicet subiectum sit animans. Nec
enim hoc loco agitur de anima qua ratione pars est animantis sed quatenus commune
1 Nota marginal: In tractatione de anima, Aristotelis sapientia maxime enitet. 2 Vide Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 3 (402a5-10) 3 Vide Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. II, cap. 4, pp. 38-39 (415b7-27) 4 Nota marginal: Haec opinio est Nipho merito respicienda.
4
quoddam principium est omnium animantium. Praeterea multo latius patet haec disputatio
quam tractatio De Plantis aut De Animalibus. Quod si obijciatur [hoc loco] non esse
proprium subiectum hoc loco animam ipsam, quia de subiecto accipitur ‘quid est’; in hac
autem tractatione id potissimum quaeritur. Deinde subiectum illud non videtur esse cuius
non sunt propriae affectiones quae in aliqua5 scientia quaeruntur, atqui multae quaeruntur
in his libris proprietates quae non sunt propriae ipsius animae, sed totius compositi. Erit
igitur potius ipsum totum compositum subiectum quam animam. Ad quae ita est
occurrendum: quando dicimus de subiecto supponendum esse ‘quid est’, vera est haec
propositio /f2r/ in eo subiecto de quo demonstrandae sunt proprietates6. Necesse est enim
ut de subiecto intelligatur quid sit priusque aliquae proprietates de eo demonstrentur. At
si iam inde a principio dubium est quid sit subiectum illud, non ita supponi debet ut nullo
modo explicetur, sed potius ea via et ratione quae commodissima videtur, ante
exquirendum est. Ad alteram objectionem hoc modo occurendum est: licet aliquae sint
proprietates quae totius compositi, hoc est, corporis animati potius propriae sunt quam
animae, quare tamen ratione animae toti conveniunt id satis est ut subiectum primum
huius scientiae dicatur esse anima, secundarium autem corpus animatum. Ut enim
quidque dicatur esse subiectum scientiae non oportet omnes proprietates illi eodem modo
convenire, sed satis est ut aliquo modo ad illud ipsum referantur. Sed an ista disputatio
de anima sit naturalis, et utrum ad omnem animam pertineat, magna est apud interpraetes
controversia. Nos autem reiecta communi illorum sententia, quid Aristoteles de hac
quaestione sentiat, ex aliquot locis ipsius ostendere facile possumus. Primum enim 1º
capitulo, I De Partibus Animalibus7, loquitur Aristoteles his ferme verbis. Existit autem
hoc loco quaestio, adversus ea quae dicta sunt utrum ad phisicum8 pertineat de omni
anima agere, an de aliqua tantum; nam, si de omni agat, nulla9 relinquitur praeter
phisicum10 alia philosophia, intellectus enim est intelligibilium, quare nihil relinquetur
quod sub phisicis considerationem non cadat, si modo scilicet intelligibile sit. Etenim
eiusdem est de intellectu et intelligibilibus agere, siquidem haec inter se conferuntur, et
sit semper eorum quae inter se illo modo affecta sunt11 una et eadem consideratio, sicuti
5 Scripsit qua, sed antea addidit ali. 6 Nota marginal: Quid est, de subjecto supponitur, tamen si ignotum fuit explicari possit et debeat initio statim. 7 ARISTOTELES, De Partibus Animalibus, lib. I, cap. 1, 641a17-641b10. 8 Scripsit phisicem. 9 Nota marginal: quare sic non erit methaphisica. 10 Scripsit phisicem. 11 Nota marginal: Quia oppositorum est eadem disciplina.
5
una est quae de sensu et sensibilibus tractat. An non est omnis anima motus principium
nec omnes partes? Sed accretionis quidem idem illud principium est quod in plantis,
alterationis12 /f2v/ autem13 sensitivum, lationis autem aliud quidpiam ab intellectivus:
reliquis enim animalibus latio inest, intellectus non inest.14 Perspicuum ergo est non esse
de omni anima disserendum naturali philosopho, nec enim omnis anima est natura sed
quaedam pars ipsius aut una aut plures. Ex his Aristotelis verbis facile intelligi potest aut
naturalem non esse hanc tractationem, aut non de omni anima hoc loco agi, sed de ea
tantum cui nomen naturae convenit, quae forma quaedam naturalis est addicta corpori, a
quo omnino quoad rem inseparabilis est. Idem videtur indicare Aristoteles, 1º capitulo,
VI Metaphysicae15, cum in hanc fere sententiam scribit. Ex his quoque perspicuum est,
quamobrem ad naturalem philosophum pertinet de aliqua anima agere. De ea videlibet
quae non est a materia separabilis. Et paulo ante in eodem capitulo inquit naturalem
philosophiam maxime versari circa eam substantiam quae ad rationem accommodatur, et
est inseparabilis solum16. Per quam substantiam interprete Alexander atque adeo ipso
Aristoteles formam materialem intelligit. Errant igitur plane qui sentiunt hanc doctrinam
aut mathematicam aut intermediam esse inter mathematicam et naturalem, quod agat de
re partim separabili, partim inseparabili. Etenim Aristoteles17 tantum agit his libris De
Anima illa quae reipsa inseparabilis est a materia. Testatur hoc etiam Temistius, capitulo
39º, in III librum De Anima, cum dicit: ‘Querere quid quisque de anima humana senserit,
et loci et curae alterius est’. Symplicius etiam in capitulo 1, I De Anima, ita scribit: ‘Media
inter vere intelligibilia atque ea quae naturali sunt anima est, et contemplatio de ea ad
extremos philosophiae partes spectare valet’. Ad primamque in primis, philosophiam
propter similitudinem animae, cum ijs de quibus in ea agitur. Ex his namque quae in
medio collocata sunt faci/f3r/lius ad maiora ascendere possumus. Postremo ex ipso
Aristotele, ostendemus definitionem illam communiorem animae quam traddit initio
secundi libri, plane non posse in mentem ipsam convenire, ex quo efficietur non fuisse
institutum Aristotelis de omni anima hoc loco per se agere.
12 Nota marginal: Anima vegetativa est principium accretionis. 13 Nota marginal: Hoc vero anima est vim habens appetendi quae a sensitiva re non distinguitur, sed rationem tantum. 14 Scripsit pres sed delevit. 15 ARISTOTELES, Metaphysica, lib. VI, cap. 1, 1026a5 16 Idem, 1025b25-30 17 Nota marginal: Anima solum ea qua natura est et ab corpore inseparabilis est subiectum horum librorum.
6
Sed obijciet nobis quispiam Aristotelis III De Anima, a capitulo 218, in finem usquem
de intellectu disserere, qui ad animam humanam tamen pertinet. Ex quo sequi videtur
Aristoteles his libris ex instituto ac per se est disputare de mente. Cui respondendum est
Aristoteles19 non agere hic de mente nisi per accidens, nec enim de ea explicat secundum
suam substantiam aut secundum proprium ipsius actum, quem Aristoteles appelat
intellectum agentem et divinum quippiam. Sed tantum de ea agit ratione intellectus
possibilis ac mortalis qui inseparabilis est a corpore. Quod autem Aristoteles duos
intellectus20 posuerit, unum mortalem et alium immortalem, ex his facile intelligemus.
Primum enim Aristoteles capitulo 1º, I libri, ita scribit: ‘Maxime autem ipsum intelligere
proprio animae simile est’21. Quod si hoc etiam imaginatio sit quaedam aut sine
imaginationem non sit, nec istud esse sine corpore potest. Deinde capitulo 4 eiusdem libri
hoc modo loquitur22. Raciotinari, inquam, amare aut odisse non sunt affectus intellectus,
sed huiusce quod illud habet ea ratione qua illud habet. Quapropter et hoc corrupto nec
recordatur nec amat. Cum quibus verbis illa etiam conveniunt quae capitulo 5, libri III23,
continetur. Quo loco Aristoteles asserit intellectum passivum corruptibilem esse. Ex
quibus locis, atque ex Platonis et Theophrasti24 sententia, colligit Temistius, capitulis 37
et 38 et 39, in III De Anima, praeter intel/f3v/lectum agentem qui immortalis est, esse in
quoque hominum mortalem quendam intellectum. Is scillicet qui ita se cum corpore
coniungit ut nullas edat operationes absque communione rerum sensibilium quae per suas
imagines in fantasia insunt. Ita ut intellectus ille reipsa ab imaginatione non differat, sed
hoc ipso quod in homine inest ac25 se rationi subijcit diversus26 ab imaginatione tantum
existat. Quia igitur actus recordationis, cum discretione unius temporis ab alio et
preceptione recordationis ipsius, est hominis proprius, videtur huiusmodi actus proprius
esse animae humanae quatenus scilicet est hominis anima. Quare tamen hunc actum et
18 Vide Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, pp. 69-70 (426b29-427a15). 19 Nota marginal: De mente per accidens ait Aristoteles. 20 Nota marginal: Duplicem Aristoteles intelectum constituit in homine: alterum immortalem, alterum caducum. 21 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 5 (403a7). 22 Vide Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 4, p. 20 (408b). 23 Vide Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 5, pp. 77-78 (430a10-25). 24 Scripsit Thofrasti. 25 Scripsit hac sed correxit. 26 Scripsit diversum sed correxit.
7
similes non potest homo exercere, quin necesse sit intellectum se referre ad sensibilia;
propterea non dicitur is actus esse operatio illius mentis separatae suapte naturalia, sed
alicuius potentiae quae coniuncta sit cum corpore et nullomodo separabilis, quam
propterea necesse est simul cum corpore interire. Etenim vinculum id quo27 pura et
immortalis natura colligatur cum impura et mortali, ipsum quoque mortale esse oportuit,
ut ait Plato28. Symplicius etiam in illud locum, 1i capituli, I De Anima29, fere eandem
sententiam defendit. Non omnis inquit imaginatio est intellectus, sed quaedam. Nec
simpliciter imaginatio est intellectus, sed totum id intellectus qui pati potest et effingi. At
nec omne intelligere in ea actione quae est particeps rationis, non sine imaginatione
existit, sed quatenus non pura est actio nec in se ipsa permanens, sed passio quaedem
quam per imaginationem habet divinum animae naturae vehiculum. Ex his etiam vetus
illa quaestio et in Scholis, tum philosophicae, tum theologicae, satis agitata, dissolui
potest./f4r/
Quid scilicet senserit Aristotelis de animis nostris. An videlicet illos mortales, an
immortales, quemadmodum fides catholica docet esse existimauerit. Partim enim in una,
partim in altera videtur fuisse sententia. Nam libro III Phisicorum30 non admittit numerum
aliquem rerum infinitum, qualis necessario futurus erat nostrorum animorum numerus, si
ex Aristotele sententia immortalis esset humanus animus. Deinde ad calcem I De Caelo,
vult omne perpetuum ex parte posteriori sempiternum etiam esse ex parte priori, quasi
velit illud tantum semper fore quod semper fuit. Item capitulo penultimo, XII
Metaphysicae31, asserit solius Dei felicitatem perpetuam esse. Item in libris Ethicorum
tantum egit de hominis beatitudine quam in hac vita habere potest adeo ut de statu hominis
eiusque animi post mortem ne verum quidem fecerit. Item capitulo 5, III De Anima32,
docet ad intelligendum opus esse imaginationem ac intellectum possibilem mortalem
esse, sine quo, ut docet Divus Thomas, homo intelligere nulla ratione potest, et ex
consequenti frustra ab Aristotele animus separatus a corpore poneretur. Idem atribuit
Aristoteli Alexander Afrodisias, libro III De Anima; et Justinus Martyr, apud Budeum, I
27 Scripsit quod sed correxit. 28 Timeu? 29 SYMPLICIUS, Simplicii commentarii in libros De anima Aristotelis, quos Ioannes Faseolus Patauinos ex graecis latinos fecit, Venetiis, apud Octauianum Scotum, 1543, lib. I, VII particula, f. 3. 30 ARISTOTELES, Physica, lib. III, cap. 5-6, 204a8-207a30. 31 ARISTOTELES, Metaphysica, lib. XII, cap. 9, 1074b24-1075a4 32 ARISTOTELES, De Anima, lib. III, cap. 5, 430a15-25.
8
De Asse33; et Theodoricus, libro V De Curatione Graecorum Affectionum; et Caietanus,
in III De Anima. Partim vero in eo fuisse, videtur ut putaverit animos nostros immortales
fuisse34, natura saepe ait intellectum esse quidpiam divinum et mentem nostram
extrinsecus venire. Itemque intellectum35 agentem incorruptibilem esse, ut testatur
capitulo 4, libri I36, et capitulo 5, libri III, De Anima37. Quam sententiam Aristotelis
fuisse, ait Themistius, Philoponus, Symplicius, in libris De Anima. Itaque Divus Thomas,
et fere omnes alii latini interpretes. Hanc quidem controversiam ex Themistio facile
dirimemus, si dicamus Aristoteles duos intellectus in homine posuisse, alterum mortalem
et alterum immortalem. Voluisse autem mentem immortalem esse ex se ipsa, /f4v/ atque
adeo ratione intellectus agentis; mortalem tamen per accidens, hoc est, ratione intellectus
possibilis ac mortalis, quem inseparabilem esse a materiale existimavit, et cuius tantum
ratione de mente egit in his libris, et ex consequenti per accidens, non autem per se, de
illa disputauit. Objectiones autem illae quae videntur persuadere ex sententia Aristotelis
animos nostros mortales esse, partim a nobis, suis in locis dissolutae sunt, partim
disoluentur, partim nihil necessario concludunt. Nec enim Aristoteles philosophus
maxime naturalis (cuius cognitio a sensibus ducitur) ac splendore fidei destitutus potuit
de anima separata quicque accurate et plane discrere; presertim, cum de animis nostris
separatis eorumque actione et beatitudine implicatas tantum haberet notiones.
Proculdubio tamen existimavit mentem quod attinet ad suam essentiam et propriam
actionem aeternum esse quippiam et immortale; licet secundum actum cognitionis nullam
aeternitatem in mente agnoverit nisi quatenus est intellectus agens. Intellectus enim
potentiae seu possibilis ex sententia Aristotelis38 perit quatenus est potentia, non tamen
secundum substantiam. Ac propterea mentis humanae foelicitatem perpetuam esse
negauit in39 methaphisica. Intellectus autem agens nunquam perit ob idque cum mens
separata est adhuc proprium actum qui permanens, non autem intercisus dicitur, retinebit.
Mens enim, quatenus separata est, nihil habere potentiae intelligitur. Et ita secundum id
quod est esse potentia, mortalis est, at secundum id quod est actu esse, ipsa intelligibilia,
33 GULIELMUS BUDAEUS, De asse et partibus eius, libri quinque, Gulielmi Budaei Parisiensis a secretis regis Franciae, nuper recogniti et ampliores facti a furto que uindicati, Coloniae, Opera et imprensa Ioanis Soteris, 1528. 34 Lectio incerta. 35 Nota marginal: ut in libro De Generatione Animalium. 36 ARISTOTELES, De Anima, lib. I, cap. 4, 408b18-30. 37 Idem, lib. III, cap. 5, 430a15-20. 38 Scripsit quaerit sed delevit. 39 Scripsit im sed correxit.
9
immortalis est, et perpetuo foelix esse potest. Siquidem nunquam fuit, ut existimat
Aristoteles, nec futurus est unquam, ut mens humana separata non intelligat. /f5r/
Capitulum Primum
Ingressurus, Aristoteles ad disputationem De Anima hoc primo capitulo docet quam sit
excellentis, quam utilis de anima scientia. Ut sic benevolum, attentum et docilem reddat
lectorem. Nam, ut ipse Aristoteles ait in libris Rethoricorum, difficultas proposito
attentum, utilitas docilem, excellentia ac nobilitas, benevolum auditorem facit. Ac deinde
quid et quomodo in tractatione de anima explicandum sit, multis verbis exponit.
‘Nimirum ob haec’40 et caetera.
Duobus modis scientae aliae aliis dicuntur praestantiores. Unus est ex subiecto, ut ex
hoc loco41 perspicuum est. Alter ex modo cognitionis, accommodato ad unamquamque
scientiam; qualescumque enim scientae sint quae comparamus, si unius subiectum
praestantius est et perfectius, illa ratione subiecti dicatur alteri praestare: licet fortasse
reliqua non sint paria, aliaque ratione evenire possit, ut ea sit praestantia quae superabatur.
Veluti Astrologia: si subiectum spectes praestat geometriae, at si modum cognitionis
consideres, longe videbitur Geometria antecedere Astrologiam. Item, qualiscumque
scientia sit cuius modus cognitionis praestantior est, ea in comparatione ad aliam hoc
nomine erit perfectior. Dicitur autem una scientia praestare alteri secundum modum
cognitionis, vel quare considerat causas earum rerum quae in alia scientia tantum sciuntur
quod sint, vel quare unius cognitio magis accedit ad simplicium principiorum
intelligentiam quam alterius cognitio. Quanto enim magis intelligibilia sunt ea quae docet
aliqua scientia, tanto a materia et iuditio sensuum ex quibus oritur incertitudo42 et varietas
rerum, magis abstracta et disiuncta esse dicitur. Docet ergo Aristoteles utraque ratione
merito inter primas, id est, excelentissimas et dignissimas, posse nu/f5v/merari scientiam
de anima. Nam, si subiectum spectes paucae omnino res sunt praestantiores anima. Nec
enim tam admirabiles operationes quam sint corporum animatorum actiones, possunt
proficisci a causa non maxime admirabili. Si etiam spectes modum cognitionis, non
40 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 3. (402a1-5) 41 Nota marginal a indicar a que passagem se refere: Et capitulum 23, I De Demonstratione. (De Demonstratione = Analytica posteriora)
42 Scripsit incerirtudo.
10
multae scientiae repacientur quae subtiliores ac perfectiores sint. Est enim haec scientia
quasi principiorum quaedam cognitio. Ex qua omnis animatorum corporum scientia
pendet. Versatum est in re quaedam simplici, siquidem natura animae simplex est, unde
efficitur ut utraque ratione inter accuratissimas et praestantissimas merito scientia de
anima censeri debeat. Non dixit autem Aristoteles praestare hanc scientiam omnibus aliis
partibus philosophiae utroque modo, sed tantum dixit merito inter primas numerari posse.
Nec enim negari potest methaphisica utraque ratione, mathematica propter accuratas
demonstrationes, et scientiam de caelo ratione praestantissimi subiecti, ex Aristotelis
sententia prestantiorem esse hac scientia de anima. Caelestia enim corpora, ut proxima
prima causa et communissima principia, praestantissima esse, ob idque immortalia, vult
Aristoteles. Licet qua ratione anima cognitionis est particeps caelestibus corporibus per
se sine intelligentia sumptis praestare quodammodo videatur. Quod tamen attinet ad
modum cognitionis, superatur scientia de caelo a scientia de anima. Est enim cognitio de
caelo ut speciei cuiusdam infimae cognitio quae non habet rationem principii ad multas
alias scientias, sicut scientia de anima habet ad maximam partem philosophiae naturalis,
ac propterea subtilior est quam scientia de caelo. Pars tamen illa quae de principiis est
naturalis philosophiae et in libris Phisicorum continetur, hoc ipso praeter scientiae de
anima, quod modus cognitionis, ut universalior est, ita longe subtilior existit. Atamen
simul cum illa praestantia non adest tanta praestantia subiecti quanta est in scientia de
anima. Itaque, nulla pars philosophiae naturalis simul utroque modo praestat scientiae de
anima. Quod idem intelligendum est de partibus mathematicae, licet melius et potissimum
conferatur hoc loco scientia de anima cum aliis partibus eiusdem /f6r/ philosophiae
naturalis quam cum partibus alterius philosophiae, hoc est, mathematicae aut
methaphisicae.
‘Et ad veritatem’43 et caetera.
Causa est quod ipsa veritas propria quaedam operatio sit intellectus, ob idque cum
omnium scientiarum subiectum sit anima in qua inest veritas, ex eo fit ut peculiari quadam
ratione scientia de anima ad comparationem aliarum cum anima afferat adiumentum.
Cum enim scientia posita sit in veri cognitione, et veritas ac44 falsitas quaedam affectiones
43 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 3. (402a5) 44 Nota marginal: ratio cur scientia de anima sit utilis ad omnium aliorum cognitionum.
11
animae sint, non potest scientia de anima non esse valde utilis ad omnem in universum
cognitionem veritatis.
‘Quorum quaedam affectus’45 et catera.
Haec dixit Aristoteles ne quis verba superiora ita acciperet ut proprietates animae his
libris explicandas omnes eodem modo convenire animae existimet. Nam quaedam
propriae ipsi animae, quaedam proprie ipsi animali conveniunt. Attamen hoc ipso quod
ab anima proficiscuntur et ratione animae insunt in toto, recte appelantur accidentia
animae. Appellantur autem hic propria animae accidentiae quae ita animae conuenire
cernuntur, ut nulla aut minima in corpore mutatio percipiatur, qualia sunt cogitare,
imaginari, ratiocinari, et multae communis sensus operationes. Illa vero totius esse
dicuntur quae non sine quadam passione et perturbatione corporis animalibus insunt, ut
irasci, metuere, amare, nutrire, augeri et similes aliae operationes.
‘Primum autem fortasse’46
Hactenus proposuit Aristoteles praestantiam utilitatem et difficultatem rei de qua
quaeritur. Difficultatem inquam inquirendae definitionis animae ex qua oriri debat
cognitio animae. Quam difficultatem dixit in eo esse, quod sit unus modus exquirendae
definitionis cuiusque rei ut quidam voluerunt ex veteribus, siue plures, ut Aristoteles
existimat. /f6v/ Utrinque difficultas oritur, ut intelligatur quis modus sit sequendus in
pervestiganda definitione rei de qua agitur, quin etiam inuento modo accommodato ad
eam definiendam alia suboritur difficultas in perquirendis principiis quibus secundum
illum modum ad rei cognitionem tandem perveniatur. Proposita igitur difficultate, nunc
paucis subijcit modum quo in hac pervestigatione naturae animae effugere illam
difficultatem poterimus. Itaque singulatim et ordine suo proponit ea quae de anima sunt
inquirenda, ut tandem illius cognitionem consequi possimus.
‘At cavendum est’47 et caetera
45 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 3. (402a5-10) 46 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 4. (402a20-25) 47 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 4. (402b5-10)
12
Proxime quaestiones de definito erant: haec vero quaestio ad ipsam definitionem
pertinet. In qua Aristotelis sententia est posse dari unam communem definitionem animae
praeter singulas uniuscuiusque animae definitiones. Sed ne quis existimaret quare est una
quaedam ratio communis ipsius animae, propterea ideam aliquam esse animae, quae illa
generali definitione explicaretur; idcirco subiecit haec verba: ‘Animal autem universale,
aut nihil est, aut posterius est’48. Quorum verborum hic est sensus. Animal universale
cuius dari communem definitionem dixi, aut plane nihil est, quod per se diversum sit a
rebus singulis, aut, si quidpiam est praeter singula animalia, est aliquid ipsis posterius. Ac
propterea non est existimandum illam quam dixi dari communem definitionem animae
aut animalis esse cuisdam rei diversae a singulis. Nihil 49 enim in universalibus reperitur
praeter singularia, nisi communis quaedam notio quae per operationem intelectus ex
rerum singularum similitudine conformata est. Perspicuum est autem ante res esse
oportere quam intellectus possit ex eorum similitudine notionem sibi conformare. Qua
igitur ex parte universalia quippiam sunt praeter singularia, ea ex parte posteriora sunt
singularibus. Nec his repugnat quod alijs in locis Aristoteles ait universalia posteriora
esse natura singularibus. Nam si seorsum sumantur singularia, universale prius est natura
quovis eorum ut diximus /f7r/ capitulo de substantia, in Praedicamentorum50. At si simul
sumantur51 universalia singularia nec priora nec posteriora sunt universalibus sumptis
secundum rem. Quod si sumantur universalia secundum rationem et in sua notione,
posteriora sunt singularibus ex quibus intelligitur definitiones universalium, ut hominis
animalis, et caeterorum non cadere in ipsa quatenus notiones sunt, sed quatenus in rebus
singulis cernuntur. Itaque possumus utroque modo recte dicere, scilicet, definitiones non
esse nisi singularium, quatenus tamen sub notione communis intelliguntur, aut
definitiones non esse nisi universalium pro rebus tamen singulis sumptorum.
‘Non solum autem ipsius’52 et caetera.
Subiungit aliam quandam rationem qua ad cognitionem naturae et definitionis animae
pervenire poterimus, quae est ut accidentia ipsius rei cuius definitionem querimus,
48 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 4. (402b5-10) 49 Nota marginal: Quid dicam universalia praeter singularia. 50 ARISTOTELES, Categoriae, cap. 5 (2a12-4b19) 51 Nota marginal: Adverte universalia singularibus dici priora item ijsdem posteriora demum simul cum ipsis nec priora nec posteriora, omnia tamen diversa ratione 52 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 5 (402b15-20)
13
manifesta saltem colligamus, et omnino qualia sint collustremus, hac enim ratione fiet, ut
ex illa rudi informatione rei per accidentia, noscatur tandem perfecta naturae53 ipsius rei
cognitio. Est autem54 haec via sequenda maxime in naturalium rerum definitionibus
exquirendis, quare accidentia rerum naturalium non sunt abstracta a natura ob idque magis
nobis cognita sunt quam ipsae substantiae. Minus autem locum haberet haec via in
mathematicis, quare eorum accidentia fere occulta sunt et sensum effugiunt, ac propterea
mathematici prius proponunt definitiones subiectorum55 quam de accidentibus
demonstrandis quicque loquantur. Illa autem ratione exquirendae definitionis per
accidentia usus est Aristoteles in definitione loci et temporis, libro IV Phisicorum, et
uterum in explicatione animae. Nam toto fere hoc primo libro aduersus veteres disputat
de accidentibus quibusdam animae quae illi a veteribus falso tribuabantur, et tandem in
principio secundi libri definitionem animae subiungit. Non est autem incommodum ut
accidentia quae sunt nobis manifesta inducant56 nos in cognitionem definitionis, et contra
definitio cognita inducat nos in cognitionem accidentium. Propterea quod accidentia qua
ante57 cognitionem definitionis tantummodo /f7v/ intelligebantur quod essent, post
cognitionem definitionis intelligantur cur sint. Quin etiam fieri potest ut alia per multa
accidentia cognitione intelligantur, quae ante nobis incognita erant. Itaque vitio caret hic
circulus cognoscendi per accidentia definitionem, et contra per definitionem accidentia.
‘Nam ipsum quid est’58 et caetera.
Tacite respondet Aristoteles his verbis ei qui rationem quereret cur tantopere nobis
elaborandum sit in querenda definitione rei subiectae, et cur non simus contenti
accidentius cognitione. Ratio autem est quare scilicet absque definitione rei subicantae
non habeatur scientia. Omnis enim scientia per demonstrationem habetur;
demonstrationis autem primum principium est definitio ipsius rei subjectae, non quod illa
solum sit principium, sed quod semper sit inter principia totius cuiusdam scientiae, qualis
est de anima scientia. Aut quod illa sit potissimum demostrationis medium, non qua
53 Nota marginal: Naturalis, ex cognitione accidentium in substantiae venit cognitionem, non sic tamen mathematicus. 54 Scripsit aut. 55 Scripsit subicetorum 56 Nota marginal: Definitio confert ad accidentium cognitionem et accidentia vice versa ad definitionis notionem. 57 Scripsit antea sed correxit. 58 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 5. (402b25)
14
ratione59 definitio est subiecti, sed quatenus simul est definitio causalis attributi,
quemadmodum dictum est capitulo penultimo, II De Demonstratione. Ac propterea non
pugnat cum ijs quod Aristoteles ait loco citato, scilicet, omnem scientiam oriri ex
definitione praedicati.
‘Diserendi modo vaneque’60 et caetera
Conexionem verborum istorum cum superioribus facilius intelliges ex versione
Perionij61. Nam ex eo quod dixerat Aristoteles, principium demonstrationis esse
definitionem subiecti cuius proprietates quaeruntur, hanc veluti conclusionem induxit.
Dicens omnes definitiones dialecticae62 ac vanem positos esse ex quibus accidentia, quae
per se insunt in re subiecta, non intelligantur. Dicuntur autem hic definitiones dialecticae
quibus notio rei ita explicatur, ut non spectando rei naturam id recte declaretur, quod
appellatione verbi omnes accipiunt. Dialectici enim est ea quae communia sunt et in
opinione posita persequi. /f8r/ Itaque, quantum sibi satis est, bene definiuit rem
dialecticus63 quando oratione expressit eam quam quisque habet de re notionem. Asserit
autem Aristoteles vane positas esse definitiones dialecticas non simpliciter, sed respectu
perfectae scientiae. Cum enim definitio cognoscendi definiti causa quaeratur, tales autem
definitiones quae rei notionem quodammodo circunferibunt, adhuc locum relinquant
quaestioni qua perfecta rei cognitio quaeritur; hinc fit ut tales definitiones inanes
appellentur hoc loco. Non sunt tamen verba Aristotelis: ita accipienda, quasi nulla sit
definitio illa qua utitur dialecticus. Potest enim evenire ut ea definitio quae notionem
tantum explicat sit vera rei definitio et qua nulla traddi possit melior in ea scientia ad
quam illius notionis tractatio pertinet. Tamen igitur vult Aristoteles, eiusmodi definitiones
more dialectico traditas esse, siquidem opinionem verius quam perfectam de re scientiam
gignant, et ad accuratas demonstrationes non sint accommodata principia. Sunt autem
istae definitiones potissimum accidentium, ut diximus libro II De Demonstratione. In
quibus etiam, si formale significatum et propria notio exponatur, illud tamen restat
explicandum quomodo, scilicet, in subiecto insint in quo maxime consistit natura
59 Nota marginal: potissimum medium demonstrationis. 60 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 5. (403a1) 61 Ver Joachim Périon. A sua versão emendada dos analíticos posteriores: http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=ucm.5326807968;view=1up;seq=6 62 Addidit quibus nobis rei ita explicatur sed delevit. 63 Nota marginal: Quid in definiendo praestare debeat dialecticus.
15
accidentis, obidque nisi causa exponatur, tradi non potest accidentis definitio perfecta.
Quando autem causa exponitur, iam definitio causalis efficitur quae accommodatissima
est ad rei accidentia demonstranda, quemadmodum dictum est in libris De
Demonstratione. Intelligi autem hoc loco per definitionem notionis, non quamcunque
tantum significationis vocabuli explicationem, sed etiam64 omnes alias definitiones
praeter causales. Sic enim accipitur apud Aristotelem definitio notionis seu nominis, id
quod recentiores dialectici minime advertunt.
‘Si igitur operationum’65 et caetera
Aduersus hunc locum obijci primum, potest vitiosa esse huiusmodi argumentationem,
quandoquidem ex euersione antecedentis concludat euersionem consequentis, cum tamen
contra /f8v/ argumentadum esse dixerit Aristoteles, ad finem secundi libri Posteriorum.
Huic obiectioni occurens, Themistius ait in argumentationibus coniunctis et hipotheticis
in quibus conexio consequentis cum antecedente non est necessaria, sed contingens,
valere consecutionem ex destructione antecedentis ad destructione consequentis. Recte
enim sequitur, si animal est id quod procul est, contingere potest ut sit equus66, si igitur
animal non est, nec equus ut sit euenire potest. Causa autem est quare antecedens huius
argumentationis est velut totum quippiam in comparatione ad consequens, ex negatione
autem totius recte consequitur negatio partis. Huiusmodi tamen responsio Caietano non
placet. Non enim inquit est in contingenti conexione valet semper argumentatio a
destructione antecedentis ad destructionem consequentis siquidem non recte sequatur. Si
homo est quod procul apparet, evenire potest ut sit album; si igitur homo non est, nec
album ut sit potest evenire. Cuius consecutionis antecedens est verum et consequens
falsum. Quocirca potius respondendum est ex sententia Symplicij et Philoponi - nullam
hoc loco ab Aristotele fieri argumentationem, sed duas tantum suppositiones anteponi -,
vel ex sententia Egidij - dicemus rationem illam argumentandi vitiosam esse, ratione
formae valere, tamen hoc loco ratione materiae, proptereaque constet ex67 terminis
convertibilibus. Ista enim reciprocantur propria operatio animae et ipsius possibilis
separatio a materia; anima enim quae propriam aliquam operationem habet separabilis est
64 Nota marginal: Secundum Aristotelem eadem definitio notionis quae non est causalis, scilicet, quae non explicat causam extrinsecam. 65 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 5. (403a10-15) 66 Scripsit equs. 67 Nota marginal: propria operatio animae et separatio possibilis eiusdem animae a materia convertitur.
16
a materia et contra. Quod si aliquis urgeat id minime necessarium esse obijciens, quare
oculus, manus et alia68 huius generis organa proprias habeant functiones, nec tamen a
corpore separari possint, teste Aristoteles, capitulo ultimo, IV Metheorologica, quo loco
ita scribit perinde ergo mortui hominis manus aequivoce manus dicitur atque si lapideae
tibiae, tibiae dicantur. Igitur etiam, si sit proprium aliquod animae munus, non inde
efficitur eam separabilem esse. Respondebis ex Philoponi sententia, duobus modis dici
operationem aliquam propriam69 esse alicuius rei; vel quod propria sit unius /f9r/ partis
in toto cohaerentis in comparatione ad alias partes. Et hoc modo solemus dicere proprium
esse oculi aspicere interim dum est in corpore. Alio modo dicitur propria operatio illa
quam exercere quidpiam potest sine alterius adiumento. Quomodo si detur aliqua operatio
propria animae, necesse est ut anima separari possit. Sic etiam dicimus in meliorato
propriam esse ipsius malis dulcedinem, quod permanere possit in melle seorsum sumpto.
Quapropter dubium non est quin ex Aristotelis sententia mens nostra separabilis sit cum
propriam et permanentem operationem quandam habeat quae intellectus agens ab
Aristotele appellatur. Anima enim separata perpetuo intelligit, licet quamdiu est in
corpore eo indigeat veluti obiecto ad intelligendum. Etenim oportet intelligentem in
corpore fantasmata speculari70. Quod si paulo ante Aristoteles in uniuersum visus fuit
negare propriam animae operationem, cum dixit actum intelligendi, aut esse
imaginationem, aut sine imaginatione esse non posse. Id accipiendum est de intellectu
mortali aut de eo qui potentia dicitur: nam intellectus agens sine corpore intelligere potest
esse.
‘Diuerso autem modo’71 et caetera
Dixerat affectus animae materiales esse ob idque definitiones eorum materiales esse
oporteret; nunc ut intelligeretur de quibus definitionibus, illud esset accipiendum et
nequis existimaret non posse alio modo definiri a quocumque artifice illa eadem
accidentia. Haec subiecit Aristoteles, quibus indicat de naturalibus definitionibus id
accipiendum esse quod dixerat, non negans posse alias quasdam dialecticas definitiones
68 Nota marginal: habent quidem proprias operationes respectu aliarum partium; non tamen eas possunt nisi in coniuncto exercere, locus autem de anima dicendum est. 69 Nota marginal: duplex operatio propria alicuius rei. 70 Nota marginal: Anima nostra dum est in corpore eo indiget, ut intelligat non quidem ut instrumento, sed ut obiecto. 71 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 6. (403a25-30)
17
de ijsdem illis rebus tradi. Simulque ex hac occasione72 varios artifices inter se distinguit
ut naturales philosophi distinctio ab alijs cognoscatur.
‘At enim constat’73 et caetera
Quaestio proposita erat huiusmodi: Si phisicus est qui simul formam cum materia
complectitur, qui non igitur sunt illi artifices quorum unus formam solam, alius /f9v/
solam materiam definitione complectitur? Cui quaestioni nunc pro una tantum parte
respondet Aristoteles, quare ex superioribus iam constat dialecticum esse cum qui per
solam formam definit. Pro altera vero parte, respondet nullum esse artificem qui solam
materiam considerat. Idem enim est dicere neminem esse qui versetur circa affectus
materiae non separabiles et ut non separabilis sunt; atque si diceret, neminem esse qui
solam materiam contemplatur. Quamque enim sumantur accidentia quae plane sint
materialia, ita ut nec re, nec consideratione abstracta sint a materia, nemo tamen illa
considerat quatenus materiae sunt solum. Quod ex eo fit quare nullus sit artifex qui solam
materiam per se spectet, sed semper per affectionem quandam et relationem ad
compositum. Itaque inquit Aristoteles accidentia quae sunt omnino materialia
considerantur a phisico quatenus sunt talis corporis, id est, naturalis compositi accidentia.
Quae tamen quare composito non possunt inesse absque eo quod in certa quandam
materia insint, ideo fit ut cogatur phisicus in eorum explicatione materiae rationem
habere. Ex his constat non esse accuratam causam definitionem quae sola materia constat,
quemadmodum diximus libro II De Demonstratione.
Capitulum Secundum
Totius reliqui libri haec summa est. Postque Aristoteles ea proposuit quae de anima his
libris explicanda sunt, docuitque viam quandam qua pervenire poterimus in cognitionem
naturae animae: deinceps toto reliquo hoc libro, veterum philosophorum opiniones de
anima persequitur. Ex qua disputatione rudis quaedam imago naturae animae elicessit74,
atque adeo intelligitur non esse animam reponendam in genere substantiae corporeae, aut
in genere quantitatis vel qualitatis, in quibus a veteribus reposita est, sed esse substantiam
quandam incorpoream. Simul etiam alia tractat ex quibus oritur adumbrata quaedam
72 Scripsit de sed delevit. 73 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. I, cap. 1, p. 7. (403b9-11) 74 Lectio incerta.
18
cognitio facultatum et functionum animae. Ad extremum denique libri, tractat illam
quaestionem de divisione animae. An scilicet sit una tantum uniuscuiusque, an vero
multae possint eiusdem rei esse animae. Habet autem eam utilitatem /f10r/ disputatio
huius primi libri De Anima, ut adumbrata et rudis prius nobis subijciatur universa fere
tractatio animae, quam ut reliquis libris subtilius et accuratius declaretur.
17 kalendas Decembris vesperi hora quarta.
19
IN TERTIUM
DE ANIMA
Quia, priori his capituli huius libri adhuc Aristoteles de vi sentiendi agit, ideo multi
merito existimant haec duo capitulis cum secundo libro esse coniungenda, ita ut III liber
De Anima incipiat a principio 3i capituli. Alij vero, ut Divus Thomas et quidam ex Graecis
interpretibus in contraria sunt sententia. Sed quod ad Aristotelem attinet parum interest
ubi incipiat librus III. Nec enim ab Aristotele ita divisi sunt eius libri ut nunc
circunferuntur. Presertim, cum apud Diogenem, in vita Aristotelis, enim ex professo de
sensibus agit his duobus capitulis nec ad alium finem quam ad eum quem proposuit libro
superiori, ut constat ex ultimis verbis 2i capituli libri III. Finis propositus Aristotele loco
citato non erat potissimum distinguere sensum ab intellectu, sed explicare potentiam
sensitiuam. Probat itaque Aristoteles, hoc primo capitulo, nullum esse alium sensum
praeter illos quinque de quibus disputavit. Utitur autem hac ratiotinatione. Si omnes
sensus habemus quibus tam communia quam propria sensibilia per se sentiuntur, nullus
sensus invenire potest quem non habeamus, atqui nos quinque tantum habemus quibus
illa omnia percipiuntur. Igitur nullus alius est sensus. Deinde quod nullus alius sit sensus
ita probat: si ali/59v/quis sensus nobis deficit, ut et instrumentum illius nobis deficiat,
atqui nullus sensus ad percipienda sensibilia nobis deficit ; ergo. Assumptionem huius
sillogismi ita confirmat Aristoteles. Omne sensus instrumentum debet certa quadam
proportione respondere medio per quod species sensibilium ad sensum transmittuntur;
igitur, si nos habeamus omnia instrumenta quae respondent omnibus medijs, necesse est
ut omnino instrumenta sensuum habeamus; est autem illud igitur et hoc. Deinde probat
huius assumptionis rationem: omnia media per quae sentiri quidque potest, uel sunt cum
ipsis animalibus coniuncta, uel ab ipsis separata; sed nos habemus instrumenta utrisque
medijs respondentia; habemus igitur omnia instrumenta. Assumptionem ita confirmat:
medium coniunctum est illud per quod transmittuntur omnia quae tangendo sentiuntur;
atqui nos habemus intrumentum quo omnia quae tangendo percipi possunt sentimus, hoc
est, carnem cui respondet tactus et gustus instrumentum; nos igitur habemus
instrumentum quod respondet medio coniunctum. Praeterea, medium separatum ab
animali est per quod non tangendo res sentiuntur; nos autem habemus instrumenta quae
respondent omnibus huiusmodi medijs; igitur nullum nobis intrumentum deest. Probatur
assumptio corpora quae non impediunt delationem specierum est longinquo ad ipsa
animalia, sunt aer et aqua et omnia quae aut aerea sunt aquea; atqui nos habemus omnia
20
instrumenta quae naturam aquae aut aeris immitantur; igitur. Habemus enim pupillam
aqueam, ut Aristoteles etiam asserit, II De Partibus Animalium, capitulo 10o, et III De
Generatione Animalium, capitulo 1o, eiusdamque rei causam reddit, capitulo 2º De Sensu
et Sensibilibus; et habemus instrumentum audiendi aerum, ratione aeris nobis ingeniti in
timpano aurium; et olfaciendi instrumentum partim /60r/ aereum partim aqueum, ita ut in
terrenis animalibus magis aereum sit et in aquatilibus magis aqueum. Habent igitur
perfecta animalia omnia instrumenta conuenientia cum corporibus per quae e longinquo
transmittuntur species sensibilium.
‘Ignis aut75 nullius est’76 et caetera
Ne videatur Aristoteles sibi repugnare hoc loco et capitulo 2º De Sensu et Sensibilibus
(ubi asserit olfactum ex igne constare) dicendum est in librum De Sensu, nomine ignis
intellexisse id quod hic aerem appellat. Tenuis enim substantia aerea quae habet humoris
habet cum calore, quare facile incendatur interdum appellari solet, ut Aristoteles testatur,
capitulo 3º, I Metheorologicorum. Proprie autem ignis caloris exuperantia ac veluti fervor
existit. Revera igitur instrumentum olfactus constat tenui quadam substantia qualis est
exhalatio, quaedam calida et sicca, in terrestribus animalibus, scilicet; in aquatilibus
autem constat tenui quadam substantia humida et calida, qualis est ea quae vapor appellari
solet. Illa autem quae exhalatio dicitur, licet aerea sit, tamen ratione caloris et siccitatis
saepe ignis vocatur. Itaque, cum Aristoteles negat hoc loco ignem esse alicuius
instrumenti, debet ignis proprie accipi et quatenus summum aliquem fervorem significat.
Cum vero ultimo capitulo, III De Anima, asserit omnia elementa praeter terram
instrumenta fieri posse, atque adeo libro De Sensu, cum ait olfactum ex igne constare,
debet nomen ignis non proprie accipi, sed pro exhalatione quae verius aer quidam est
quam ignis.
‘Etenim et talpa’77 et caetera
Obijci poterat non omnia perfecta animalia habere omnes sensus, qualia sunt illa quibus
natura ingressum concessit /60v/ talpa enim cum gradiatur perfectum est animal, et tamen
75 Scripsit autem. 76 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 1, p. 64. (425a5-10) 77 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 1, p. 64. (425a10)
21
visis carere videtur. Huic igitur obiectioni occurrens, Aristoteles ait talpam esse quidem
de genere perfectorum animalium, obidque etiam tributos esse illi oculos a natura, quos
tamen natura sub cute occuluit, quare si extra autem oculi talpae fuissent, nihil profuturi
erant animali perpetuo in cavernis terrae degenti; nec tamen frustra natura oculos tribuit
talpae siquidem, ut sunt occultati sub cute propter raritatem cutis obductae, satis magnum
usum praestant talpae. Potest enim talpa, cum ad summas partes terrae pervenerit obscure
lucem a tenebris digno scire, quod satis est ad sui conseruationem.
‘At vero nec sensus’78 et caetera
Huius rationis hac forma esse potest. Si esse posset aliquod instrumentum proprium
sensibilium communium a reliquis sensibus quos habemus, per accidens tantum sensibilia
communia sentirentur; atqui illa non per accidens sed per se cadunt sub illos sensus quos
habemus; nullum igitur potest esse instrumentum proprium ad percipienda sensibilia
communia. Propositionem similitudine confirmat Aristoteles. Nam visus dicitur percipere
dulce per accidens tantum, quare sit alius sensus proprius saporum; igitur, pari ratione
fatendum, erit visum per accidens tantum sensibilia communia percipere si eorum aliquis
proprius sensus a visu diuersus ponatur. Quod autem sensibilia communia per se talia
sint, satis ostendimus capitulo 6º superioris libri. Dicitur autem numerus numeratus
sensibile quoddam commune quatenus numerus est sensibilium communium. Etenim,
quatenus est sensibilium propriorum, efficitur sensibile proprium, et quatenus est
sensibilium per accidens, efficitur sensibile per accidens. Licet etiam quies, quae privatio
est motus, ratione ipsius motus sentiatur, adhuc tamen sensibile per se /61r/ dici potest.
Nec enim percipitur per rem alicuae naturae, aqua per naturam aliquam positiuam
distinguatur, sed per suum habitum ad quem priuatio reuocari solet. Deinde quies est ipse
mit motus absens quemadmodum priuatio reipsa non distinguitur a forma.79
Capitulum Secundum
Hoc capitulo exquirit Aristoteles sensum communem, qui a singulis sensibus
exterioribus diuersus est. Superiori enim capitulo tantum demonstrauit nullum esse alium
sensum proprium praeter illos quinque quos exposuerat. Quoniam autem duo sunt ex
78 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 1, 64. (425a25-30) 79 Addidit cap sed delevit.
22
quibus videtur necessitas communis sensus colligi posse: unum ut suas operationes
singuli sensus percipiant, et nos ea quae sentimus sentire sentiamus; alterum ut iudicemus
de obiectis singulorum sensuum, id quod singuli sensus per se facere non possunt;
propterea Aristoteles loco hoc capitulo de duabus illis rebus disputat. Ac primum dubie
inquirit an singuli sensus seipsos sentiant, an potius constituendus sit sensus aliquis
diuersus a singulis quo cuiusque sensus operatio percipiatur. In qua quaestione Aristoteles
probare videtur eam partem quae ait ipso visu ei non alio sensu nos sentire quod
videamus, et auditu quod audiamus. Eademque modo in alijs sensibus. Id quod Aristoteles
dupliciter ostendit, quibus addi potest tertia ratio quae talis est: sensus sunt oppositorum,
ut dictum est II De Anima; visus enim est luminis et tenebrarum, auditus soni et sylentij,
et simuli de aliis; igitur, necesse est ut sensus ipsi cognoscant oppositas priuationes, hoc
est, ut visus cognoscat tenebras et auditus sylentium; et caetera. Priuationes autem non
producunt proprias species quibus sentiantur; igitur sensus ex ipsis habitibus veniunt in
cognitionem priuationum, /61v/ hoc est, cum visus non percipit lumen, iudicat esse
tenebras, et cum auditus non percipit sonum, iudicat esse sylentium. Id quod fieri non
potest nisi oculus sentiat se non videre, et auditus se non audire; fieri igitur non potest
quoniam sensus proprias operationes sentiant. Quod autem hanc potius partem
existimauerit Aristoteles veram esse. Ex eo intelligitur quod accurate dissoluerit rationes
quae videbamus ostendere singulos sensus non posse seipsos sentire. Ita tamen
existimandum est Aristoteles/m sensisse singulos sensus seipsos sentire ut id intelligatur,
non absque auxilio sensus communis. Aristoteles enim, capitulo 2º, libri De Somno et
Vigilia, asserit per sensum communem fieri ut sentiamus nos videre, audire, et denique
per sensus exteriores operari. Sed quare id a sensu communi non proficiscitur quatenus
communis est, sed quatenus cum singulis sensibus communicat, idcirco fit ut Aristoteles
hic dicat, non alio sensu percipi operationem visus quam visu. Cum enim sensus
communis non sit alius diuersus quidam sensus ab exterioribus simul sumptis, iuxta
rationem efficitur ut sensus communis coniunctus cum visu nihil aliud sit quam visus, et
accommodatus auditui nihil sit quam auditus, quamobrem vere dici potest si non esset
communis sensus in quo primum principium sentiendi inest, non posse exteriores sensus
suas operationes agnoscere. Quare tamen sensus communis non est autor illius iuditij
quatenus communis est, sed qua ad hunc uel ad illum sensum proprie accomodatur, ideo
etiam vere dici potest operationem visus non percipi alio sensu quam visu. Attamen
sensus per huiusmodi reflexionem suam operationem tantum cognoscit; intellectus vero
non modo suam operationem, sed etiam potentiam atque essentiam intelligit. Quod autem
23
aliquid in se ipsum agat eiusmodi actione quae iudicatiua dicitur, absurdum non est.
Symplicius tamen aliter conciliat hunc locum Aristotelis cum loco citato ex libri De
Somno et Vigilia. /62r/ Inquit enim proprium esse humani sensus ut sentiant se sentire,
quare sint virtutes animae immaterialis ac proinde in se ipsi reflecti possint. Quod autem
Aristoteles alio in loco scribit, ita accipit, quasi tantum intelligendum sit de sensibus
animalium quatenus animalia sunt, et non animalium quatenus homines sunt. Revera
tamen Aristoteles utroque in loco de sensibus agit in genera et non qua humani sunt. Illud
tamen negandum non est, probabiles tantum esse rationes quibus Aristoteles hoc loco
utitur ut ostendat sensus exteriores seipsos sentire. Prima enim ratio tantum concludit
duos sensus esse eiusdem proprij obiecti, id quod absurdum non est si unus sit interior et
alter exterior illi subiectus. Secunda autem ratio non necessario concludit progressum in
infinitum, quare in belluis perueniemus tandem ad vim aestimatiuam; in hominibus autem
ad intellectum. Altera autem sensus communis operatio quae est in dijundicando et
percipiendo simul diuersorum sensuum obiecta; propria est illius quatenus est communis
multorum sensuum. Proptereaque ex illa operatione potissimum collegit Aristoteles
naturam sensus communis, quae in eo est posita ut sit potentia quaedam animalis quae
simul et una manens omnia sensibilia, quae ab exterioribus sensibus separatim
percipiuntur, sentire ac discernere potest. Ex qua ratione intelligitur idem esse obiectum
sensus communis et sensuum80 exteriorum; ita ut nihil differat ab illis simul sumptis.
Quod si separatim sumantur, perinde distinguitur ab illis, ac tunica ab hac vesta cum in
universum idem sit tunica et vestis. Sedes autem sensus communis ponitur vero medicis
in substantia cerebri. Ex qua manifeste videntur deduci nerui ad sensus exteriores.
Aristoteles autem vult instrumentum illius esse cor, ut constat ex capitulo 10º De Partibus
Animalium, libri II, et ex capitulo 4º, libri III. Id quod intelligendum est de potissimo et
ultimo instrumento. Nec enim negaret Aristoteles huius sensus organum manifestationis
/62v/ esse primum cerebri ventriculum ubi maxime viget. Cum autem sensus communis
unum sit organum unumque temperamentum, necesse est ut ipse etiam sensus unus sit
quantumvis immuttetur a diuersis obiectis. Obiectorum enim distinctio arguit
diuersitatem in sensibus exterioribus a quibus illa immediate percipiuntur, non autem in
sensu communi qui illis intermedijs operatur.
80 Scripsit sesuum.
24
‘At hinc oritur dubitatio’81
Obijcit hoc modo: videre est percipere colorem aut id quod colore praeditum est; atqui
visu dicis te visum videre; igitur necesse est ut, cum visu percipis visum, percipias id
quod color sit aut colorem habeat. Et ita ipse visus aut color erit aut colorem habebit.
Hanc obiectionem duobus modis dissoluit Aristoteles primum negando maiorem. Visu
enim percipimus et lumen et tenebras, cum tamen non percipiamus aliquid quod habeat
colorem. Secunda veriorem solutionem subijcit per quam admissa tota argumentatione
distinguit conclusionem. Cum enim visu seipsum sentire nihil sit aliud quam ipsum visum
agnoscere receptum in instrumento speciem ab obiecto, ratione illius speciei quae in
instrumento recipitur, non male dicemus visum ipsum, quodammodo coloratum esse, hoc
est, intentionaliter, non realiter. Idemque alijs sensibus dicendum est.
‘At ea quae dicuntur potentia’82 et caetera
Hoc intelligendum est de ipsis rebus quibus accidit appelatio sensibilium, ut de albo
quatenus album est, de calido quatenus calidum est, et non quatenus ijs rebus accidit
appellari sensibilia. Nam si sensibile quatenus sensibile est consideratur, semper ita
comparatur cum sensu, ut siue actu siue potentia sumantur se mutuo et ponant et tollant.
Dummodo sensibile potentia dicatur respectu cuiuscumque potentiae, siue proximae siue
remotae, ut dictum est capitulo de ad aliquid.
‘Quod si vox quaedam’83 et caetera /63r/
Haec ratio ne infirma esse videatur ita est accipienda, ut intelligamus eius vim pendere
ex quadam proportione ab Aristotele supresse quae huiusmodi est. Auditus et visus
cuiusque sensus natura quod in eo potissimum actu consistit, qui maxime conservatiuus
est naturae illius. Ille autem actus est maxime conservatiuus naturae ipsius sensus qui
simul cum voluptate in sensum illabitur. Atqui nullus omnium actiuum qui auditum
afficiunt, tantum voluptatem adfert, quantum symphonia; erit ergo natura auditus
potissimum posita in tali actu qualis est actus simphonyae. Eodemque modo
81 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 66. (425b15-20) 82 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 67. (426a18-20) 83 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 67. (426a25-30)
25
transferendum est argumentum ad reliquos sensus. Alij autem aliter ratione hanc
intelligunt, qui ita concludunt: omnis vox quatenus actu est, idem est cum auditu;
simphonya autem vox est; igitur simphonya quatenus actu est, idem est cum auditu. Atqui
simphonia est proportio quaedam simpliciter, igitur auditus proportio quaedam est.
Verum hoc modo tantum necessario concluditur auditum quatenus fit idem cum
simphonya esse proportionem quandam.
‘Quo patet carnem’84 et caetera
Aristotelis sententia est instrumentum sensus communis esse maxime coniunctum cum
instrumento tactus, et idcirco obiter hic ostendit carnem non esse proprium instrumentum
sensus communis, sicut nec ipsius tactus. Ratio autem eius talis est. Si caro esset proprium
instrumentum sensus communis, nihil sensicet85 sensus communis nisi tangendo veluti et
ipsa caro; atqui sensus communis percipit obiecta visus, auditus et odoratus quae non
tangendo, sed e longinquo sentiuntur; instrumentum igitur sensus communis non est caro.
‘Fieri vero non potest’86 et caetera
Hoc loco Aristoteles, quasi reuertens ad rem propositam, probat necessario unam esse
potentiam et non duos inter se diuersos, id quod discernit et distinguit obiecta diuersorum
sensuum exteriorum. Nunquam enim iuditium de rebus diuersis /63v/ ferri potest nisi ab
ea potentia cui utraque res sit cogntia. Cum igitur haec potentia de qua agimus iudicat
diuersas res esse obiecta diuersorum sensuum, necesse est ut ipsa87 una sit et ei utraque
res sit cognita. Dicitur autem haec potentia sensus communis, quare ab omnibus obiectis
sensuum exteriorum mouetur; et dicitur interior, quare exteriora obiecta percipit
intermediis aliis sensibus. Sensus vero proprii dicuntur exteriores, sed quod percipiant
sensibilia exteriora, nullo alio sensu interueniente.
‘At hinc patet’88 et caetera
84 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 68. (426b15) 85 Lectio incerta 86 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 68. (426b20-22) 87 Scripsit cum sed delevit. 88 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 69. (426b23-25)
26
Postquam ostendit necessario unam esse numero potentiam quae sensus communis
appellatur, nunc demonstrat eandem illam potentiam simul concipere diuersa obiecta, et
non uno tempore unum, et altero alterum. Id quod ita probat: sic sensus communis
cognoscit diuersa obiecta, ut de eorum diuersitate iudicat; atqui sensus communis ita de
diuersitate obiectorum discernit, ut dictet nobis nunc illa inter se esse diuersa; igitur et
nunc cognoscit illa esse diuersa, et in eodem instanti utrumque cognoscit.
‘An id minime fieri potest?’89
Refutat hoc loco Aristoteles priorem solutionem qua dissolvebatur obiectio concludens
sensum communem simul moueri motibus contrarijs, ex eo quod simul diuersa obiecta
exteriorum sensuum90 conciperet. Erat autem prior solutio sensum communem re ipsa
esse unum numero, obidque actu indiuisibilem esse; potentia tamen et ratione diuisibilem.
Quare autem diuisibilis est, id circo fit ut res diuersas atque adeo contrarias possit ipse
percipere. Hanc ergo solutionem refutat Aristoteles, quare licet verum sit unum idemque
posse esse diuisibile et indiuisibile, nunquam tamen fieri potest ut actu in eodem subiecto
utrumque insit. Quod si indiuisibilis manens sensus communis, non possit actu esse
diuisus; et contraria non /64r/ percipiat nisi quatenus diuisus est; necessario fatendum erit
nunquam actu percipere contraria, quod aptissime falsum est.
‘Quare nec formas’91 et caetera
Cum Aristotele adiecit illam conditionem (si talia sint ut patiantur) obscure significauit
solutionem quae omnibus argumentis adhiberi potest. Si enim essent proprie motus et
passiones quibus aut sensus, aut intellectus, aut omnino animae actiones appellantur,
revera absurdum esset idem moveri simul motibus contrarijs. Quoniam autem illae
perfectiuae quaedam passiones sunt, et non veri motus; propterea fit ut non sit absurdum
duas motiones perfectivas contrarias simul in eodem inesse, ratione tamen diuersa, ut
Aristoteles ait ultimo capitulo libri De Sensu et Sensibilibus. Nihil enim vetat duo
contraria, non realiter, sed intentionaliter in eodem subiecto simul inesse, quare in
receptione intentionis non fiat contraij expulsio, sed habitus potius in actum reducatur.
89 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 69. (427a5-7) 90 Scripsit seorsuum. 91 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 69. (427a8-10)
27
Itaque si quis ita obijciat: sensus exteriores percipiunt sua obiecta per unum organum;
atqui eorum obiecta differentias habent contrarias; igitur unus idemque sensus non modo
secundum diuersa organa, veluti sensus communis, sed etiam secundum idem organum
simul mouetur motibus contrarijs, ut verbi gratia visus motu albedinis et nigredinis.
Respondendum est sensum exteriorem moueri ad albedine et nigredine secundum
diuersas partes sui organi. Siquidem immutatio albedinis et immutatio nigredinis fiunt per
lineas quasdam rectas inter se distinctas, et aliam ac aliam partem oculi pertingunt. Aut
dicendum est huiusmodi immutationes non esse contrarias proprie. Terminantur enim ad
species, hoc est, ad formas intentionales quae vere contrariae non sunt, esto in eadem
parte oculi reciperentur, quemadmodum in eodem medio recipi possunt, non modo in
gradibus remissis, ut vult Clitoneus, sed etiam in intensis. Id quod constat cum e
re/64v/gione ponantur duo corpora quorum alterum est album, alterum nigrum. Tunc
enim id quod interiectum est secundum eandem sui partem, simul habet species albedinis
et nigredinis intensas. Quandoquidem ex contrarij obiecti presentia visio alterius contrarij
non remittatur aut debilitetur.
‘At enim perinde’92 et caetera
Haec vera est solutio ad superiorem obiectionem, hinc scilicet fieri ut sensus communis
unus idemque numero manens simul concipiat diuersa obiecta, quare scilicet non sit ipse
natura quaedam diuersa ab exterioribus sensibus, sed velut omnibus communis terminus.
Quemadmodum punctum quod est centrum circuli unum quippiam est si ut medium ex
aequo distans a partibus circunferentiae spectetur. Cum tamen diuersum quippiam sit
quatenus terminus est diuersarum linearum a circunferentia ad centrum proficiscentium.
Sic etiam sensus communis quatenus communis unus est, et centro assimilatur, respectu
sensuum exteriorum qui se habent veluti circunferentia circuli. Diuersitas autem sensus
communis oritur ex diuersitate singulorum sensuum qui in ipsum quasi in terminum
communem tendunt. Itaque sensus communis quatenus per plura organa a diuersis
obiectis immutatur quodammodo multiplex est.
Capitulum Tertium
92 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 2, p. 69. (427a10-12)
28
Explicata potentia sensitiva incipit agere de intellectiva. Quia autem videretur haec
disputatio superflua si, quemadmodum veteres existimabant, idem esset sentire ac
intelligere; ideo hoc toto capitulo docet quommodo differat sensus ab intellectu. Et
quoniam idem vi/65r/detur intellectus esse cum sensu, propter imaginationem93 quae
bestiis cum hominibus communis est; ideo immoratur valde circa explicationem
imaginationis, docens et quid ipsa sit, et quid ab aliis rebus, cum quibus maxime videtur
conuenire, differat.
‘Videtur autem deceptio’94 et caetera
Haec ratio talis est: si ut vera rei cognitio est contactus rei simiis cum re simili, ita error
et deceptio sit contactus dissimilis cum dissimili; non esset una eademque vera cognitio
rerum contrariarum, nec item eadem deceptio; atqui utrumque falsum est, et id ergo unde
hoc sequitur falsum erit, id est, propositio sic confirmari potest. Si unius contrarij
contactus est similis cum simili contactus, necesse est ut alterius contrarij contactus sit
dissimilis cum dissimii contactus. Omne enim contrarium suo contrario dissimile est. Si
igitur vera cognitio posita esset tantum in contactu similis cum simili, nunquam esset vera
cognitio de utroque contrario. Eodemque modo concludenduum est in deceptione.
‘Imaginatio namque’95 et caetera
Ex antedictis captat occasionem disputandi de imaginatione, ob idque quasi rationem
reddens eius quod proxime dixerat egreditur96 disputationem de imaginatione. Dixerat
enim in superiori ratione, vim ratiocinandi ei cogitandi solis inesse hominibus. Ut autem
id magis perspicuum fieret, docet nunc vim illam quae in belluis inest et maxime similis
videtur facultati cogitandi, longe diuersam esse ab intellectu, atque adeo diferre a sensu
exteriori. Id quod ille paulo post multis probat.
‘Hic enim affectus’97 et caetera
93 Nota marginal: Imaginatio communis beluis et hominibus. 94 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 70. (427b5-10) 95 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 71. (427b14-16) 96 Scripsit eorditur. Forsitan voluerit scribere ‘egreditur’. 97 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 71. (427b17-20)
29
Imaginatio in materia potestate est eo posito ut aut sentamus aut senserimus. Revera
enim qui nec sentit nec sensit non habet in sua potestate quiduis fingere, /65v/ veluti qui
nec hominem nec equum senserit non poterit sibi fingere senthaurum, sed illo posito ut
dixi, statim in sua potestate habet aut eo inuito naturaliter sequitur, ut secundum illas
imagines sensibiles quos recepit quiduis fingat. Quod tamen in opinione verum esse98 non
potest. Nec enim positis imaginibus statim situm est in nobis autem naturaliter sequitur,
ut quodvis opinemur; sed opus est discursu quodam mentis ex quo ponderatis tandem
rationum momentis nascetur in una potius partem quam in alteram opinio. Itaque cum
opinio quae sequitur intellectum et imaginatio, quae sequitur sensum, immediate
distinguantur inter se, necesse etiam est ut aliud sit sentire, aliud intelligere.
‘At vero cum diversum sit’99 et caetera
Hactenus Aristoteles probauit intelligere et sentire diuersi100 esse inter se; nunc facta
diuisione intellectus in imaginationem et existimationem, inquirit primum quid natura sit
imaginatio, acturus existimatione sequenti101 capitulo. Accipit autem ex veterum
sententia latius nomen intellectus quando illum in existimationem et imaginationem
diuidit, ita ut sumatur intelligere pro omni animae interiori cognitione.
‘Ut api aut formicae’102 et caetera
Averrois putat in his exemplis nec inesse nec requirendam esse veritatem; Albertus vero
Magnus vult in graeco alia exempla legi quae vitiose fuerit a nostro interpraete traducta.
Nam cum imaginatio proprie103 accipitur significat operationem quandam animae
sensitivae quae exercetur circa species rerum sensibilium in animo permanentes
postquam desijt sensus exterior circa obiectum versari. Quodnam104 quidem
imaginationem tantum habent illa animalia quae memoria praedita sunt /66r/ hoc est, vi
quadam retinendarum specierum etiam cum sensus105 exterior non operatur. Atqui certum
98 Nota marginal: ex distinctione imaginationis et opinionis concludit distinctionem sensus et intellectus. 99 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 71. (427b25-30) 100 Scripsit diuer. 101 Nota marginal: Intelligere late sumptum imaginari etiam includit. 102 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 72. (428a10-15) 103 Nota marginal: Quid propria imaginatio scilicet. 104
Lectio incerta 105 Nota marginal: solis animalibus memoria praeditis propria inesse imaginatio.
30
est apes et formicas memoriam habere, cum provideant in futurum106 et in sua domicillia
e longinquo revertantur; igitur haec exempla vitiose sunt. Themistius respondet satis esse
in distinctione ut altera pars sit vera; verum autem est in vermibus non inesse
imaginatione perfectam. Philoponus vero unam facit imaginationem perfectam, alteram
imperfectam, atque imperfectum dicit eam esse, quae recordatiua est tantum, non etiam
disciplinae capax; perfectam autem eam appellat quae praeter id quod recordatiua est
etiam doceri potest, qualis inest canibus, equis, et permultis anibus. Vult itaque
Aristoteles hic locutum esse de perfecta imaginatione, quae nec apibus nec formicis inest.
Inteligendum est tamen quam ille appellat imperfectam imaginationem, perfectam
appellari posse respectu alterius imperfectioris quae in omnibus animalibus reperitur,
quemadmodum dictum est capitulo 2º, libri II.
‘Imaginatio his motus’107 et caetera
Definitur hic imaginatio non pro actu proficiscente ex potentia. Potentia enim
imaginandi est facultas animi per quam anima seorsum a sensibus exterioribus potest
receptas imagines tractare et quodammodo contemplari. Differt autem haec potentia a
sensu communi, quod tamen maxime sensus communis operatio intelligitur quando
exteriores sensus agunt; quippe qui discernat ea quae exterioribus obijciuntur quatenus et
quandiu ipsis obijciuntur. Sed vis imaginandi ex eo maxime intelligitur quod,
circunscriptis operationibus exteriorum sensuum in species intus receptas, incumbit
easque modo singulatim spectat et modo conectit ac componit. Ita ut potentia interior
quatenus in exteriora incumbit sit sensus communis; quatenus vero in interiora,
imaginatio dicatur; huius autem potentiae operatio hae/c definitione ex/66v/ita ut sensus
huius definitionis sit talis. Imaginatio est motus quaedam sensitiuae potentiae, facta a
speciebus rerum sensibilium quae in exterioribus sensibus receptae sunt. Nam siue dicas
sensum actu operantem, siue rerum sensibilium species in ipso sensu receptas, idem dicis.
Est autem actus imaginationis hic definitus, non imaginationis omnino imperfectae ut
constat; quique semper sequitur sensum exteriorem vel actu operantem vel cum qui actu
jam fuit. Ita ut saltem per partes antecesserit perceptio ipsius fantasmatis in sensu
exteriori. Fingimus enim montem aureum quem nunquam vidimus, quare imaginatio
106 Nota marginal: Memoriam quidem quae rememorativa dicitur, non autem d...cibilis [legi non potuit] scilicet 107 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 73. (428b10-15)
31
potest illa componere quae sensus exterior separatim percepit. Obijci tamen potest hoc
modo: melanchonici fingunt res tetras et horrendas quae timorem incutiunt; idque ratione
melanchoniae qua in cerebo continetur, aut ratione ocultae proprietatis quae intercedit
inter melancholiam et fantasmata res horribiles indicantia; igitur sensus interior operatur
non antecedente exteriori. Quemadmodum enim aspectus rei rubrae et tetrae ac cogitatio
quae in illis versatur commouet sanguinem, ita ratione alicuius proprietatis sanguis etiam
causa est cur melancholici sibi fingant res rubras et nigras, ita ut humor qui in cerebro est
minime sentiatur. Respondeo ea quae raro eveniunt sub scientiam non cadunt, fere autem
semper operationes sensuum exteriorum antecedunt operationum interiorum, licet aliter
evenire aliquando possit. Quod si urgeas ita, operatio etiam sensus communis est motus
factus ab speciebus rerum sensibilium, itemque operatio aliorum sensuum interiorum;
omnes igitur sensus interiores confunduntur. Respondeo sensum communem animalibus
datum esse ut de sensibilibus diuersorum sensuum exteriorum perfectum iudicium
ferrent. Nam, ut ait Themistius capitulo 8º, III De Anima, nec visus in pupilla prius nec
auditus in auribus, sed sensus communis in prima sentiendi vi, sedem habet. Itaque /67r/
per sensus particulares imperfectum iuidicium habetur de sensibilibus, per communionem
autem perfectum fit. Nec operatio sensus communis motio est facta a sensu actu, quin
potius, ut ait Caietanus, confirmatio est motus qui fit a sensu actu. Et ita distinguitur
sensus communis ab imaginatione. Cum autem Aristoteles non distinguat hic
imaginationem ab aestimatiua et alijs omnibus sensibus interioribus, nullum erit
absurdum si concedamus hanc definitionem alijs sensibus interioribus conuenire
praeterque sensui communi, a quo tantum visus est Aristotele distinguere imaginationem.
Aut ita accipienda est imaginationis definitio. Est motio proxime facta a sensu actu.
‘Atque multa’108 et caetera
Hoc non est ita accipiendum quasi imaginatio immediate moveat appetitum sensitiuum,
sed quod ea interveniente immutetur virtus aestimativa in belluis, et cogitativa in
hominibus, quae inter sensitiuas potentias prima sunt principia actionis. Ita tamen locutus
est Aristoteles, quare non distinxit hoc loco imaginationem ab aestimativa potentia.
Dicitur autem imaginatio et falsa iuxta motionem sensus quam sequitur. Si enim sequatur
immutationem sensus a proprio sensibili, vera erit quemadmodum et illas; quod si
108 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 73. (428b15-20)
32
consequatur immutationem sensus a sensibili communi aut a sensibili per accidens, falsa
esse potest quemadmodum et huiusmodi immutatio aliqum falax est.
‘Cum autem visus’109 et caetera
Nomen phantasiae, si originem verbi Graeci consulamus, nihil significat nisi quandam
lucis apparentiam factum est autem, ut luces apparentia quae proprie ad visum pertinet
transferitur ad operationes aliorum sensuum, quare sensus visus omnium est
manifestissimus et nobilissimus. Sed ut interiores sensus accuratius intelligamus,
facendum est eas distingui ex proprijs officijs atque sedibus inquibus collocantur. Sensus
enim communis operatio in esposita est /67v/ ut simul cum sensibus exterioribus obiecta
exteriora et percipiat et iudicat. Cuius locus est in prima parte primum ventriculi ipsius
cerebri. Quoniam autem haec potentia conseruare non potest species illas quibus
immutatur propterea quod eius organum ratione abundantis humoris id non patiatur;
adijciendus est secundo sensus interior fantasia seu imaginatio dictus, qui et species illas
conseruat et absente obiecto sensibili operatur. Haec autem potentia sedem habet in
postrema parte primi ventriculi ipsius cerebri in qua non adeo redundat humor. Rursus
cum videamus animalia simulatque exteriora obiecta apprehendant ea persequi aut
refugere, quasi illa percipiant tanquam sibi conuenientia aut nociva. Adiungenda est tertia
quaedam potentia quae adiuta alijs ex speciebus sensatis (ut dici solet), species quasdam
non sensatas, hoc est, non representantes obiectum sensibile, elliciat. Haec autem potentia
est quae affirmat aut negat atque iudicat aliquid conueniens esse uel non conueniens,
quaeque in belluis cognoscit universalia potentia. Hanc etiam consequitur appetitus
sensitiuus. Videmus enim agnum simulat lupum, comprehendit ellicere speciem quandam
inimicitiarum, et iudicare obiectum sibi insensum esse, cum tamen inimicitias sensu non
perceperit aspectus. Haec autem operatio pertinet ad eam potentiam quae aestimativa
dicitur in belluis, cui respondet in hominibus cogitativa. Hoc tamen interest inter
cogitatiuam et aestimatiuam, quod haec non iudicet de rebus apprehensis ex comparatione
unius ad aliam, per deliberationem, sed tantum natura duce et ex ipsius instinctu. Illa vero
iudicat de rebus per comparationem unius cum altera ex proposito et deliberatione.
Deinde aestimatiua non reminiscitur, cogitatiua autem maxime. Sedes autem huius
potentiae est intermedius cerebri ventriculus. Cum autem haec /68r/ ipsa potentia non
109 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 3, p. 74. (429a1-5)
33
possit conservare110 species tam sensatas quam non sensatas; additur alia interior potentia
quae appelatur Thesaurus illarum specierum a quibus aestimatiua immutabatur, quae
passiva sit et non activa. Eius enim munus est tantum species conseruare. Recordari vero
hoc est rursus in cognitionem rei praeteritae venire per species reseruatas, ad stimativam
et cogitatiuam attinet. Itaque potentia cogitativa in hominibus est quae recordatur per
species in memoria conseruatas, atque adeo per easdem reminiscitur. Est autem discrimen
inter actum recordandi et reminiscendi, quare ille efficitur cum rursus anima ad species
in memoria seruatas se conuertit. Ita ut per eas rursus actu cognoscat praeterita. Actus
vero reminiscendi fit cum rei priores cognitae species quadam ex parte ita sunt a memoria
deletae, ut cum rursus volumus rem cognoscere non possimus, nisi per vestigium aliquod
in memoria relictum, hoc est, per speciem aliquam reseruatam et per comparationem
unius rei cum altera, illius cognitionem comparemus, ut verbi gratia, cum non recordamur
loci in quo librum deposuimus, et ex comparatione locorum in quibus fuimus, rursus in
illius loci cognitionem venimus. Hoc enim est reminisci proprie. Qui quidem actus in
belluis non reperitur siquidem in illis deliberatio locum non habeat. Tantum enim operatur
per stimativam sine ulla comparatione specierum ex proposito aut ex naturali quadam
inclinatione stimativae indita, ut verbi gratia cum primum aues nidos suos construunt
quos prius minime constructos perceperunt. Quapropter cum Aristoteles initio
Metaphysicae ait, belluas sole imaginatione vivere et regi, nomine imaginationis
complexus est stimativam. /68v/
Capitulum Quartum
Fecerat Aristoteles superiori capitulo duas partes illius virtutis interiores per quam
cognoscimus. Unam imaginationem de qua hactenus egit, alteram existimationem de qua
nun explicat. Ac primum hoc capitulo duo declarat quae ad potentiam rationalem
pertinent. Unum est quomodo intellectus differat a sensu et reliquis potentijs, atque adeo
a seipso. Alterum est quomodo operationem suam exerceat intellectus.
‘Alienum namque’111
110 Scripsit conservares sed correxit. 111 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 75. (429a20-25)
34
Reddit rationem cur intellectus non sit mixtus, nullamque in se habeat a natura forma
rerum intelligibilium. Quoniam inquit aliter non posset percipere formas alias
quemadmodum amaror in lingua facit ne lingua sapores alios percipiat. Unde desumpta
est communis haec propositio. Recipiens debet esse desnudatum a natura recepti. Quae
intelligenda est de primo recepto. Intellectus enim se ipsum cognoscit, et tamen a se ipso
non denudatur, quare se ipsum primum non intelligit, sed per reflexionem. Deinde ita
intelligenda est ex sententia Caietanus. Recipiens debet denudari ab omni forma et actu,
quae per formam recipiendam terminari et coartari non potest. Id enim quod recipiens est,
in potentia est respectu illius quod recipiendum est, cuius actus est id ipsum quod
recipiendum est. Ille igitur actus qui terminari potest per alium ad quem potentia
ordinatur, non repugnat potentiae, sed solus ille qui per actum ad quem dirigitur potentia
definiri non potest. Etenim, cum oculus in potentia sit ad colores, perspicuitas quae actus
est et per colores terminari potest illi non repugnat; nigror tamen repugnabit, quare non
possit terminari per candorem. Ac propterea oculus qui in potentia est ad candorem, niger
esse /69r/ non potest. Eodem pacto cum intellectus in potentia sit ad omnes formas
corporeas intelligendas, et nulla forma corporea totallis per aliam terminari possit; fit ut
nulla huiusmodi forma fuerit intellectui a natura concessa. Impediret enim reliquarum
comprehensionem. Recte igitur Aristoteles hac ratione concludit intellectum non esse
mixtum. Ex ea tamen non efficitur in instrumento tactus reperiri non posse qualitatum
tangibilium quandam mediocritatem. Mediocritas enim ista in potentia est ad qualitates
extremas, per easque terminari potest.
‘Nihil est actu’112 et caetera.
Hoc adversus Platonem dictum, qui in Phedone intellectui humano tribuit omnem
cognitionem priusque in corpus immergatur. Unde etiam colligit scire nostrum nihil aliud
esse quam reminisci eorum quae prius anima sciebat quam in corpus ingrederetur, et
obliterata quodammodo erant propter mortalis corporis contagionem. Aristoteles enim
contra existimat nudum omni cognitione intellectum in corpus ingredi. Ac propterea quod
attinet ad actum intelligendi meram esse potentiam, siquidem nullius rei intelligibilis
speciem habeat actu, cum in corpus ingreditur.
112 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 75. (429a26-27)
35
‘Atqui passionis’113 et caetera.
Obijcies hoc modo ex capitulo 5º, II De Anima: id proprie patitur quod recipit unam
formam cum alterius contrariae expulsione; atqui interdum intellectus ubi errore aliquo
est imbutus, deinde vera opinione informatur cum expulsione falsae; igitur intellectus
proprie patitur. Respondeo: intellectum non pati proprie nisi per accidens. Illud enim
proprie per se patitur quod non potest recipere unam formam quin ab eodem expollatur
con/69v/traria; intellectus autem nulla falsa opinione antecedente, vera imbui potest.
Deinde expers est alterationi corruptiuae quae propria passio est. Potius autem passio
cadit in sensum siquidem sensus ex immutatione obiecti corrumpitur, non quidem
potentia ipsa, quare si senex oculis inuenis praeditus esset, uti inuenis cerneret; sed ratione
ipsius organi quod ab excellenti sensibili labefactari potest.
‘Sed non perinde’114 et caetera.
Ex hoc loco triplex differentia intellectus a se ipso intelligitur. Primum enim intellectus
est mera potentia quae nihil omnino earum rerum quae sub intellectum cadunt in se habet.
Postea enim, aut discendo ab alio, aut inueniendo per se ipse, aliquarum rerum
cognitionem accipit per quam dicitur esse in habitu. Et quemadmodum habitus respectu
sui actus potentia quaedam appellatur, non tamen mera, ita cum intellectus in habitu est
respectu actus consequentis ex habitu, appellatur quodammodo potentia, alio tamen modo
quam appellaretur ante acquisitionem habitus cum ad huc nullius rei habebat speciem.
Tertia autem differentia intellectus est actus proficiscens ex habitu.
‘Cum autem aliud’115 et caetera.
Incipit hoc loco Aristoteles agere de modo intelligendi et de obiecto a quo potentia
intellectiua reducitur in actum ac primum quaerit an intellectus materialia et immaterialia
intelligat, et si utraque intelligit an eodem modo intelligat. In qua quaestione Aristotelis
sententia est: materialia atque immaterialia diuersis animae potentijs concipi; materialia
inquam sensu immaterialia autem intellectu; et si utraque intellectu percipiantur id alio
113 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 75. (429a28-29) 114 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, pp. 75-76. (429b5-10) 115 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 76. (429b10-12)
36
modo fieri. Quibus enim /70r/ in rebus non differt res ab essentia rei, haec proprie sunt
intellectus at quibus in rebus differt res et essentia rei eas si tum sensus, tum intellectus
percipit. Sensus quidem rem materialem quatenus materialis est, hoc est, qualitates
tantum sensibiles et non veram essentiam rei percipiendo. Intellectus autem proprie
quidem ac per se essentias rerum percipit, atque adeo ipsas etiam res si cum sensu
coniungatur. Nunquam enim percipitur inter duo aliqua diuersitas nisi unum quippiam sit
a quo utrumque cognoscatur; atqui nos inter essentiam rei et rem ipsam interesse aliquid
intelligimus; igitur necesse est ut intellectus qui rerum essentias concipit res etiam ipsas
concipiat. Diuerso tamen modo utraque percipit. Nam rerum essentias suapte vi ac per se
concipit siquidem cuiusque rei essentia est id quod proprie intelligibile est; atque adeo ita
intelligibile ut non sit etiam sensibile; res vero ipsas intellectus concipit quatenus se cum
sensu coniungit, et quodammodo ex sua dignitate deffectit. Obidque Aristoteles lineae
rectae comparat intellectum concipientem rerum essentias; eundem autem concipientem
res ipsas comparat lineae curuae quae ex eadem illa recta facta sit. Quod autem Aristoteles
accipit aliud esse rem et aliud esse rei, id verum est tam in rebus naturalibus quam in
artefactis atque adeo mathematicis et omnino materialibus. Etenim esse rei et quidditas
est ipsa forma; res autem materialis compositum est ex materia et forma alijsque
proprietatibus. Cum igitur forma diuersa sit ab huiusmodi compositione, necesse est ut
esse rei distinguatur ab ipsa re, saltem in rebus materialibus, ut dictum est capitulo 5º, III
Phisicorum. Obijcies tamen ita.
Etiam in rebus simplicibus, hoc est, intelligentijs distinguitur res ab esse rei; nam in
intelligentijs reperitur compositio ex essentia et existentia, quae distinguitur ab essentia
in rebus creatis. Nec enim intelligentia /70v/ sunt omnino símplices quemadmodum
dicitur optimus maxime in quo existentia non distinguitur ab essentia; deinde, in
intelligentijs reperiuntur virtutes quae ab ipsa essentia distinguntur; si igitur res
complectitur omnem huiusmodi compositionem et rei essentia nudam quidditatem quae
ab illa compositione distinguitur, necesse est ut etiam in intelligentijs distinguatur res ab
esse rei. Huic obiectioni dicendum est saltem in intelligentijs non distingui rem ab esse
rei respectu potentiae cognoscentis. Una enim et eadem potentia est quae in rebus
immaterialibus cognoscit rem et esse rei primum ac per se. Individuatio enim quae
reperitur in intelligentijs, et quaecumque alia accidentia ex ipsa forma emanant. Ac
propterea eadem potentia quae formam cognoscit, illa etiam percipit. In rebus autem
materialibus in quibus proprietates affluunt a forma, et accidentia a materia, non necesse
est ut potentia quae cognoscit formam directe etiam cognoscat ipsa accidentia, aut
37
dicendum est in rebus materialibus suppositum includere quidditatem et principia
indiuiduationis intrinsice, et deinde extrinsice includere esse existentiae; in rebus autem
immaterialibus suppositum tantum includere quidditatem intrinsecus et esse existentiae
extrinsecus (in his enim principia indiuidationis non sunt diuersa a quidditate rei), ob
idque saltem ratione eorum quae intrinsecus includuntur in rebus immaterialibus non
distingui rem ab esse rei.
‘Caro namque non est sine materia’116 et caetera
Hinc intelligi potest solas formas rerum naturalium esse earum essentias. Nam si caro
est forma in materia perinde atque simum; de essentia autem simi est sola simitas, necesse
est ut de essentia carnis sola sit forma. /71r/ Est autem forma rerum naturalium earum
actus sola ratione tantum ab ipsis distinctus si animo abstrahamur. Quemadmodum enim
album ab albedine tantum ratione differt, quare scilicet albedo tantum est actus ex quo
appellatur album; cum117 dicimus album eundem actum significamus simul cum ad
significatione materiae, eodem modo homo et humanitas affecta sunt inter se. Homo enim
est quasi album, humanitas autem ut albedo. Et quemadmodum albedo nihil addit albo,
ita humanitas nihil addit homini, sed est ipse actus per quem album est. Et quemadmodum
album non est aggregatum quoddam aut compositum per accidens, sed tantum albedo
significa in concreto, ita compositum naturale forma est in materia. Omnino autem in
rebus naturalibus, cum quaeritur propria cuiusque rei forma, ea non est querenda extra res
ipsas ac si aliunde adueniat; sed statim appellato unoquoque verba, forma rei inuenitur si
abstracta intelligatur, ut lapidis forma est lapiditas, hominis humanitas, et ita in omnibus
alijs. Ilud etiam sciendum est pauca esse inuenta nomina quibus formae substantatiales in
abstracto appellantur; ita ut vix aliud nomen sit quam anima, cuius concretum nomen non
extat nisi fingas animatum. Revera enim animatum est ipsum compositum ex anima ut
forma, et ex corpore organico ut ex materia. Cumque apud Aristotelem videmus nomen
substantiae diuidi in materiam, formam et compositum, ita accipienda est diuisio ut
intelligamus verborum quibus aliqua substantia appellatur, alia materiam quandam, alia
formam, alia compositum significare, ut verbi gratia cum os aut carnem aut neruum
appellas, substantiam quidam dicis, sed quae rationem materiae habet, quippe quae /71v/
constare non possit absque alia forma cui naturalia haec omnia quasi instrumenta subiecit.
116 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 76. (429b13-15) 117 Scripsit albutem sed delevit.
38
Item cum appellas animam dicis quandam substantiam a qua res quae proprie substantia
est habet ut sit id ipsum quod est. Cum autem anima dicitur substantia, ita accipiendum
est nomen substantiae ut non dicat quippiam compositum sed ipsam entitatem. Ita ut
tantum intersit inter has duas propositiones – ‘viuens est substantia’, ‘anima est sustantia’
–, quantum inter illas duas – ‘album est quale’, ‘albedo est qualitas’; sed hoc interest quod
nomine substantiae et abstractum et concretum appellatur, quae distincta sunt in quali et
qualitate, non autem in substantia. Quod si illa de illis distinguere unum appellabis ipsum
ens, alterum appellabis ipsam entitatem. Nec enim aliud vult Aristoteles quando capitulo
3º, VIII Metaphisicae, alijsque in locis, ait animam et esse animae nihil differre. Id quod
in omnibus formis separatis verum est. Appellari enim illas entia aut entitates nihil
interest. Unde etiam est ut formae separatae ab Aristotele actus quidam appellatur. Ex
quo efficitur tam veram esse propositionem humanitas est animalitas quam si dicas
hominem esse animal. Nam si perinde albedo ad colorem et album ad coloratum affecta
sunt, ut humanitas ab animalitate et homo ad animal, necesse est utroque vera sit utraque
propositio; deinde si nomen substantiae ut dicitur de anima et de viuente tam diverso
modo accipiendum est ut cum dicitur de anima sumatur quasi ens; et cum dicitur de anima
sumatur quasi entitas, necesse est ut id quod in summo genere verum est, in inferioribus
etiam eodem modo affectis verum sit; igitur tam verum erit humanitas est animalitas quam
anima est entitas.
‘Nam aut caeteris’118 et caetera /72r/
Proponit secundam dubitationem quae talis est: si intellectus se ipsum intelligat,
omnium autem intelligibilium eadem sit ratio quatenus intelligibilia sunt, necesse est ut
intellectus se ipsum eodem modo et reliqua omnia intelligat. Et ita necesse est ut alterum
horum fateantur, scilicet aut caeteras res intelligibiles habere intellectum, aut in ipso
intellectu quipiam inesse a se ipso diversum, per quod fiat intelligibile. Nam si omnia
intelligibilia sunt eodem modo intelligibilia; intellectus autem ipso eadem ratione qua
intellectus est intelligibilis sit; necesse erit ut caeterae etiam res intelligibiles sint qua
ratione intellectus quidem sunt, et ita intellligere poterunt. Aut si nolimus a principio
concedere intellectum esse intelligibilem qua ratione intellectus est, fantendum erit
quemadmodum in alijs rebus intelligibilibus aliquid est coniunctum per quod alia ratione
118 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 76. (429b25-30)
39
sunt intelligibiles et alia ratione sunt id ipsum quod sunt; ita in ipso intellectu aliquid
inesse fatendum erit quod sit diuersum ab ipso intellectu, ita ut alia ratione sit intellectus
et alia ratione sit intelligibilis.
‘Est etiam intelligibilis’119 et caetera.
Haec solutio secundae dubitationes in qua Aristoteles plane admittit illam
propositionem quae sumebat intelligibilium omnium. Eandem esse rationem, si modo
accipiatur de intelligibilibus actu et quatenus talia sunt sicut enim sensus actu et sensibile
actu idem sunt, et tantum respectu quodam differunt; ita intelligibile actu et intellectus
actu. Omne enim intelligibile actu est forma a materia abstracta, si tamen sumatur
intelligibile potentia, non concedendum est eandem esse rationem /72v/ esse in omnibus
intelligibilibus. Ex eo autem quod conceditur intelligibile actu idem esse cum intellectu,
non recte concluditur caeteras habentes essentias actu intelligibiles intellectum etiam
habere simpliciter, nisi quatenus reipsa idem sunt intellectus actu et intelligibile actu.
Primum enim haec ipsa duo ratione differunt. Deinde res ipsae quarum essentiae sunt
intelligibiles non habent ipsas essentias quatenus sunt actu intelligibiles, subiectiue, sed
obiectiue tantum. Ut autem probatur re habere intellectum, necesse est ut probatur per id
quod subiectiue in ea sit, essentiae autem rerum ut actu intelligibilis120 sunt in anima
subiectiue, sicut species actu sensibiles in sensu. Sciendum autem est intelllectum non
comprehendi a se ipso per propriam speciem, sed per species aliarum rerum
intelligibilium, quibus et seipsium et alia cognoscit. Primum enim intellectus per speciem
lapidis lapidem intelligit, deinde ex eo quod cognoscit lapidem intelligit se intelligere et
tandem se facultatem intelligendi habere. Itaque cognoscit actum per obiectum, et
potentiam per actum. Cum enim intellectus possibilis in genere entium121, et nihil
intelligatur nisi quatenus est in actu, teste Aristoteles, IX Metaphisicae; ex eo fit ut nec
intellectus se intelligat, nisi postque est actu per species rerum intelligibilium.
Capitulum Quintum
Superiori capitulo egit Aristoteles de intellectu possibili et qua ratione potentia quaedam
est; nunc vero ostendit primum necessarium esse ut ponatur alius intellectus qui actus sit,
119 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 4, p. 77. (430a1-5) 120 Scripsit ut sed delevit. 121 Lectio incerta.
40
a quo potentia ilius intellectus ad actum redigatur. Nec enim eadem ratio est in sensu et
in intellectu. /73r/ Satis enim sunt sensibilia ipsa quae materialia sunt, ut sensum potentia
in actum relinquant, obidque non requiritur sensus actu ut sensus potentia redigatur ad
actum. At intelligibilia quae expertia sunt omnis materiae, non satis habent in se causae
ut possint ex intellectu potentia intellectum actu facere; sed necesse est ut ab aliquo facta
sint intelligibilia priusque possint ex intellectu potentia facere intellectum actu. Ob idque
necessarius est alius intellectus qui agens dicitur. Sicut enim in coloribus nisi lumen
accedat a quo colores qui potentia erant actu fiant, nunquam immutabitur visus ex potentia
in actum: ita nisi intellectus quispiam actu ponatur a quo ipsa intelligibilia actu fiant, fieri
nunquam poterit ut ex intellectu potentia fiat intellectus actu. Controversum tamen est
valda quid Aristoteles intellexerit per intellectum potentia et per [in] intellectum agentem.
Ac primum Divi Thomae sententia quae communis est, intellectus agens et patiens duae
sunt facultates animae humana per quas absoluitur122 operatio intelligendi. Ita ut munus123
intellectus agentis species suo lumine ex fantasmatibus facere, abstrahendo a sensibilibus
conditionibus quae insunt in phantasmatibus propter contagionem sensuum exteriorum
cum quibus adiungitur imaginatio. Officium autem intellectus patientis est species
intelligibiles statim ubi factae sunt recipere ita ut habitus quidam scientiae sit factus.
Itaque sicut presente lumine pomum suum colorem ostendit producendo species sui; non
autem saporem aut odorem quem utra cum colorem coniunctum habet; ita in
phantasmatibus quae similitudines sunt rerum sensibilium, intellectus agens ea illustrando
facit ut appareant rerum naturae, quasi eas abstrahendo a materia, /73v/ ita ut reluceant,
obscuratis tamen conditionibus indiuidualibus sicut contingebat in pomum. Huiusmodi
autem naturae sic apparentes transmittant suas species ad intellectum possibilem qui
tandem intelligit. Hactenus sententia communis, quam quasi probabilem supposuimus
apud Porphirium cum de uniuersalibus actu disputaremus. Attamen quare Aristoteles ait
in eodem homine intellectum possibilem tempore priorem esse intellectu agente. Idque
verum esse non videtur si nomina haec sint facultatum, non minus probabile est et forte
probabilius intellectum agentem non esse potentiam distinctam ab intellectu possibili. Aut
enim nomine facultatum istarum intelligimus potentias remotas ipsius animae, et hoc
modo omnes facultates ipsius animae sunt simul tempore, aut intelligimus potentias iam
actu operantes, et isto modo dici non potest intellectum possibilem tempore priorem
122 Scripsit faculta sed delevit. 123 Scripsit null sed delevit.
41
intellectu agente si vera est Divi Thomae sententia. Nam necesse est ut ipsum asserit
intellectum agentem prius tempore exercere suam operationem intellectu ipso possibili,
siquidem necesse sit prius factam esse speciem intelligibilem quam recipiatur. Obidque
commodior videtur interpraetatio Themistij et Philoponi, ita ut nomine intellectus
possibilis intelligatur potentia quaedam naturae humanae qua recipit cognitionem rerum
quam a principio non habet et intellectus agens sui ipsa cognitio actu acquisita, et sic in
homine erit prior possibilis agente. Omnis enim homo prius versatur in ignorantia quam
cognoscat aliquid inueniendo vel discendo; facit autem agens intellectus ex intellectu
potentia intellectum actu, quare quemadmodum videmus solum esse intelligentem qui
possit ex ignorante facere doctum, ita nunquam intellectus potentia fit actu nisi aliquid
iam habens speciem intelligibilem faciat ex possibili intellectu, intellectum actu. /74r/
Itaque anima ignorans quatenus talis est habet intellectum potentiae; anima vero praedita
speciebus rerum intelligibilium habet intellectum agentem, id est, enim quin actu est
intellectus. Existimat autem Aristoteles mentem quidem hominis quod attinet ad suam
essentiam esse divinam quandam substantiam quae non educatur de potentia materiae,
sed extrinsecus adueniat in corpus. Itemque huius substantiae naturam positam esse
maxime in cognitione quadam, potius quam in potentia cognoscendi, ut enim praestantius
est actu tale esse quam potentia; ita mentis natura et vis potius statuenda est in actu
cognitionis quam in potentia. Et quamque verum sit mentem secundum suam essentiam
iam inde a principio ortus in homine inesse, quantum tamen attinet ad actum cognitionis
non semper nec a principio inest in homine. Itemque secundum actum cognitionis non est
mens aeterna et immortalis, nisi quatenus est intellectus agens, hoc est intellectum actu
habet; perit enim intellectus possibilis non secundum substantiam sed quatenus potentia
est; sed secundum actum intelligendi non perit siquidem separatus intellectus aliquem
actum habeat necesse est. Quod si quaeras si intellectus agens non sit distincta potentia
ab intellectu possibili, a qua potentia fient universalia actu, respondeo. Esto intellectus
agens sit alia potentia ab intellectu possibili, ad huc non facit per se et sine operatione
intellectus posibilis ipsum universale actu, ut dictum est apud Porphyrium. Quod si
negemus ponendum esse intellectum agentem, tanquam potentiam distinctam a patiente,
dicendum nobis erit ex sententia Durandi, in 3am distinctionem, I Sententiarum,
quaestione 5, universale actu fieri per abstractionem quae est secundum considerationem,
quae quidem abstractio ad eam potentiam pertinere debet cuius considerare et intelligere.
Ac proinde idem intellectus est qui abstrahit universale et qui intelligit. /74v/
42
‘Cum sit substantia actus’124 et caetera
Intellectus agens ex eo est passionis expers quare natura ipsius in eo posita sit ut actus
sit quidam. Ex quo fit ut multo magis sit expers passionis quam intellectus possibilis. Hic
enim licet non patiatur corruptive, quatenus tamen ex potentia mutatur in actum, catenus
passionem aliquam recipit, at intellectus agens ne illam quidem passionem recipere potest
quae fit ad perfectionem siquidem essentia ipsius est ut sit ipsa perfectio et actus rerum
intelligibilium.
‘Scientia autem ea’125 et caetera
Comparat intellectum agentem et intellectum potentia cum scientia actu et scientia
potentia. Ut enim scientia actu re ipsa nihil aliud est quam res sub scientiam cadens, ita
intellectus actu nihil est aliud quam ipse intelligibilia, et sicut scientia potentia in isto aut
illo homine tempore antecedit scientiam actu; ita intellectus potentia in hoc vel illo
homine tempore antecedit intellectum actu. Homo enim a principio res tantum intelligit
potentia, postea vero successu temporis fit intelligens actu. Et quemadmodum scientia
actu in universam considerata potest, est et ratione et perfectione quam scientia potentiae
quae respectu illius dicitur (omnis enim perfectio potentiae est ab actu quem respicit) ita
intellectus, si in universum consideretur abstrahendo ad hoc vel illo homine potest, est
ratione et perfectione quam intellectus potentia.
‘Atque id solum est’126 et caetera
Haec non sunt intelligenda de mente secundum suam substantiam. Nec enim Aristoteles
in tota hac disputatione quicque de /75r/ substantia animae intelectiuae dixit, sed tantum
de ipsa operatione per quam ita appellata est, et secundum id quod est particeps
cognitionis. Hac enim ratione mens, quatenus separata est, nihil habet potentiae. Obidque
quatenus potentia est, mortalis dicitur ac corruptibilis; attamen secundum id quod actu est
intelligibilia127 ipse esse, immortalis est. Siquidem nunquam fuit nec unque futurum est
124 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 5, p. 77. (430a15-20) 125 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 5, p. 77. (430a18-22) 126 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 5, p. 78. (430a22-25) 127 Scripsit intlligibilia.
43
ut mens humana non intelligat. De dupplici autem intellectu quem Aristoteles in calec128
huius capitulo significat satis multa diximus initio horum librorum.
Capitulum Sextum
Hactenus Aristoteles descripsit intellectum patientem et agente; nunc explicat quae nam
et quales sint operationes intellectus. Facit autem duas operationes ipsius, unam qua
aprehendit símplices rerum notiones et conceptus, alteram qua componit símplices illas
notiones ita ut ex illa compositione veritas et falsitas oriatur, quae reperitur in affirmatione
et negatione.
‘Quod si eorum’129
Compositio intellectus in qua veritas vel falsitas consistit, in eo primum posita est ut
absque ulla animadversione differentiarum temporis preteriti aut futuri, esse quidpiam aut
non esse dicatur. Nihilominus ipsius quoque intellectus proprium est presertim cum
versatur circa res tempori obnoxias, ut simul cum rerum compositione cognoscat temporis
differentias. Huiusmodi enim res non semper sunt.
‘Cum autem dupliciter’130
Exposuit utramque operationem intellectus, nunc explicat utriusque operationis modum.
Ac primum ostendit quomodo /75v/ et quam varie intellectus concipit res ipsas prima
operatione. Hoc enim dubium videbatur quomodo scilicet notiones símplices sint
indivisibilia quaedam, cum res quae intelliguntur et quarum illae sunt notiones, plurimae
sint divisibiles. Obijcies ita: quemadmodum oculus non videt colorem nisi similitudinem
ipsius habeat, ita intellectus non intelligit longitudinem nisi primus speciem ipsius
recipiat; intellectus autem, cum sit quippiam indivisibile, non potest in se recipere
similitudinem rei divisibilis, hoc est, longitudinis, veluti nec punctus potest; igitur non
potest intellectus simplici apprehensione intelligere longitudinem. Huic obiectioni
occurrens Egidius dicit: intellectum quidam intelligere longitudinem per speciem quae
indivisibilis est. Cum enim intellectus directe fertur in cognitionem longitudinis, eius
128 Lectio incerta
129 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 78. (430b1-2) 130 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 78. (430b5-10)
44
naturam specificam percipit. Directe enim tantum intelligit rerum essentias ut dictum est.
Cum igitur intelligat longitudinem in ratione specifica et non in particulari; ratio autem et
essentia rei in indivisibili consistat, ex eo fit ut per speciem indivisibilem intelligat
longitudinem. Quod sic demus intelligi ab intellectu duas lineas quarum altera sit maior
et altera minor, adhuc dicemus intellectum nunquam distincte intelligere res duas eiusdem
speciei directe, sed tantum indirecte, hoc est, dum conuertitur ad phantasmata, quae sunt
rerum sensibilium imagines. Itaque non potest intellectus distincte intelligere singulas
lineas et quaevis alia singularia nisi indirecte.
‘Per accidens autem’131 et caetera
Horum verborum hic est sensus. Intellectum simplici apprehensione ea quae secundum
quantitatem diuisa sunt et habent partes loco et magnitudine distinctas, per accidens
tantum concipere. Quare scilicet huiusmodi res divisas /76r/ non concipiat quatenus
divisas, sed potius quatenus non divisae sunt. Apprehendit enim ipse intellectus primum
formam unam quae multitudini partium distinctarum inducitur.
‘Punctum autem’132 et caetera
Hoc est tertium genus indiuisibilis quod etiam simplex est obiectum intellectus,
quemadmodum quod actu aut potentia est indiuisibile. Id quod intellectus intelligit per
comparationem ad diuisibile propterea quod se habeat veluti priuatio. Cognoscitur autem
huiusmodi indiuisibile tanquam privati, quare nostri intellectus cognitio pendeat ex
sensu133. Sensus enim diuisibilia, non autem indiuisibilia ista cognoscit, et ita per haec
intellectus venit in cognitionem indiuisibilium.
‘Id autem quod’134
Ut autem Aristoteles ostenderet qualem intellectum esse oporteat qui priuationes
concipiat, docet necessarium esse ut participet actu et potentia, ita ut interdum actu sit
interdum potentia, eaque rationem participet quodammodo contraria, ut possit actus et
131 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 79. (430b15-20) 132 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 79. (430b20-22) 133 Scripsit sensus sed correxit. 134 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 79. (430b23-25)
45
privationes concipire135. Sicut enim oculus, si semper esset actu ac reciperet species
visibilium, non possit agnoscere tenebras, ita intellectus, si semper esset actu non
perciperet priuationes rerum intelligibilium. Ex quo Aristoteles concludit si quis sit
intellectus actu tantum qui non sit particeps contrariorum ratione potentiae, necessarium
esse ut talis intellectus se ipsum intelligat, nec privationes post habitus concipiat, qualis
quidem est intellectus divinus, qui priuationes nec per habitus nec post habitus cognoscit,
sed intuendo se, omnia intelligit.
‘Sed qui est’136 et caetera
Ex eo quod verum dicit Aristoteles esse intellectum notionem simplicium, /76v/
intelligere possumus veritatem duobus modis accipi. Vero modo in compositione, et ita
habet oppositam falsitatem. Alio modo in simplicibus ubi veritas significat receptionem
imaginis in sensu vel intelectu a ratio obiecta. Necesse est enim ut intellectus vel rem
concipiat vel non concipiat, et si concipiat verum appellatur; si non concipiat falsus dici
non potest, quare falsitas rei conceptionem supponit licet depravatam. In intellectu autem
composito, quare supponitur simplicium notionum conceptio, falsitas inesse potest,
maxime in perceptione earum propositionum quae nec sunt principia nec ex principijs
apertissime efficiuntur. Quod si obijcias hoc modo: viso orichalcho, intellectus fallor
iudicans aurum esse per speciem auri quam produxit oricalchum; igitur etiam intellectus
simplicium potest etiam esse falsus. Respondeo: cum ita concipitur aurum res quae aurum
est ut quae auri speciem produxit, non concipitur. Quoniam oricalchum movens sensum
propter similitudine quam habet cum auro simul excitat speciem auri quae erat in memoria
siue in imaginatione, non tamen ipsum orichalchum producit speciem auri. Nec enim in
eo qui nunquam percepit aurum produceret oricalchum speciem auri.
Capitulum Septimum
Ut magis explicaret Aristoteles operationes intellectus, comparat intellectum cum sensu,
ut ex ijs quae nobis iam cognita sunt de sensu, innotescat ratio intellectus. Simulque
ostendit quantum et quatenus coniunctus sit cum sensu intellectus, ut inde intelligamus
135 Scripsit concipiret sed correxit. 136 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 6, p. 79. (430b25-30)
46
ex tribus generibus rerum naturalium, scilicet, et mathematicarum et diuinarum, quae nam
sint quae a nobis magis intelligi possint. /77r/
‘Sunt enim universa’137 et caetera
In quocunque intelligatur scientia potentia, necesse est ut possit ille actu esse sciens;
atqui non potest is qui potentia tantum est sciens, fieri aliquum sciens actu, nisi
constituamus aliquam scientiam actu, a qua illa potentia reuocetur ad actum. Ex quo fit
ut cum scientia absolute consideratur et non in hoc vel in illo, prior tempore sit scientia
actu quam scientia potentia.
‘Nam motus actus est imperfecti’138 et cetera
Hoc constat ex III Phisicorum. Dicitur autem motus actus imperfecti hoc est rei quae in
potentia est; tum quare per motum ita una forma recipitur ut altera expellatur respectu
cuius subiectum in potentia manet; tum quare forma introducenda acquiritur in tempore,
ob idque quamdiu durat motus, mobile in potentia est respectu illius, qua ex parte non
dum est acquisita. Haec autem non reperiuntur in operatione sensus vel intellectus quippe
qui cum percipiunt sua obiecta iam sint perfecti, nec in potentia maneant, obidque non
dicuntur proprie moueri.
‘Sentire igitur’139 et caetera
Particula (igitur) non concludit sed emectit140 ea quae modo dicta sunt cum sequentibus.
Dixerat enim Aristoteles conuenire in quadam re sensum cum intellectu; nunc autem
adiungit aliam conuenientam quae cum priori coniuncta est. Est enim hoc etiam commune
sensui cum intellectui, ut sicuti primum in sensu fit receptio formarum sensibilium cum
delectatione aut141 dolore; deinde iucundi aut molesti iudicium, cum quo copullata est
declinatio vel persecutio obiecti per appetitum sensitiuum qui concupiscentia aut
desiderium dicitur; /77v/ ita in intellectu primum recipiuntur notiones simplices, deinde
137 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 80. (431a1-5) 138 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 80. (431a5-7) 139 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 80. (431a8-9) 140
Lectio incerta 141 Scripsit autem sed correxit.
47
per compositionem affirmatur quidque sub ratione boni aut negatur sub ratione mali, et
tandem sequitur persecuto aut declinatio per appetitum intellectiuum qui voluntas
appellatur.
‘Quasi affirmaverit’142 et caetera
Merito adiecit illud (quasi) siquidem affirmatio et negatio proprie reperiuntur in
intellectu, non autem in sensu. In sensu tamen sunt simplices appprehensiones quarum
una consequitur alteram, ita ut videatur esse in sensu compositio quaedam et affirmatio
vel negatio.
‘Quid enim interest’143 et caetera
Ut ex similitudine sensus ostenderet Aristoteles quomodo intellectus unus idemque
manens res diuersas atque adeo contrarias concipit, induxit mentionem sensus communis.
Quem docuit esse sicut centrum in circulo a quo multae lineae ad circunferentiam
ducuntur. Sicut enim diuersae lineae desinunt in unum centrum, ita diuersa sensibilia uno
sensu communi iudicantur. Et sicut respectu multarum linearum illud centrum habet
ratione multorum, ita sensus communis quatenus respicit diuersos sensus et diuersa
sensibilia subit rationem multorum. Quod etiam verum est, non modo in obiectis
diversorum sensuum, videlibet in calido atque dulci sed etiam in obiectis contrarijs eius
de sensus. Sicut enim unus sensus contrarias formas recipit diuersa ratione, ita sensus
communis, obiecta diversorum sensuum, diuersa ratione percipit. Hoc autem quod in
sensu communi reperitur transfert Aristoteles ad intellectum ita ut eodem modo unum sit,
quatenus tamen diuersa intelligit, subeat rationem diuersorum. /78r/
‘Si igitur ut est’144 et caetera
Sententia horum verborum haec est: si verae sunt omnes istae commutatae proportiones,
scilicet, ut se habet album ad rationem albi, ita nigrum ad rationem nigri. Igitur145, ut se
habet album ad nigrum ita ratio albi ad rationem nigri; itemque contra ut se habet album
142 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 80. (431a9-10) 143 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 81. (431a20-25) 144 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 7, p. 81. (431a25-29) 145 Scripsit Itemque contra sed delevit.
48
ad nigrum, ita ratio [ratio] album ad rationem nigri; ergo per commutatam proportionem
sicut se habet album ad rationem albi ita nigrum ad rationem nigri. Si inque haec omnia
inter se conuerti possunt, verum erit album et nigrum parem rationem obscruare inter se,
cum ea quae est inter rationem albi et nigri ad sensum, ut licet unum fiant in sensu, diuersa
tamen sint semper. Igitur et rationes albi et nigri ad intellectum ita se habebunt ut
quanquam uno intellectu concipiantur diuersa tamen inter se sint, ut alia atque ratione
percipiantur.
Capitulum Octavum
Postquam egit Aristoteles de principio intelligendi et priusquam aggrediatur ad
explicationem principij progrediendi inquirit quam verum sit id quod a veteribus de anima
dicebatur. Dicebat enim animam esse res ipsas quas concipit. Id quod Aristotelem ita
accipit, non ut dicatur anima secundum materiam esse omnis res quas intelligit, sed
tantum secundum species tam sensibiles quam intelligibiles. Simul autem explicat ubi
sint res intelligibiles et unde eas accipit intellectus. Diuiserat enim prius res in sensibiles
et intelligibiles; obidque ne quis existimaret res intelligibiles seorsum existere a
sensibilibus, docet hic in ipsis sensibilibus formas intelligibiles inesse, siue /78v/ de
naturalibus siue de mathematicis rebus loquamur. In quo Aristoteles aliter respondet
quaestioni quam attigit in fine superioris capituli, videlibet an intellectus separatas
substantias re ipsa a sensibilibus, ipse non separatus a magnitudine intelligere possit. Cum
enim intellectus nihil sine phantasmate agat, phantasmata autem ex rebus omnino
separatis a sensu educi non possint, necesse est ut cognitio quam habemus de rebus diuinis
sit obliqua quaedam et imperfecta intelligentia.
Capitulum Nonum
Ad extremum agit de potentia loco motiva, tum quare intellectus a veteribus
existimabatur esse sensus, et ita post tractationem sensus explicandus fuit tum quare licet
potentia loco motiva latius pateat quam intellectiua, opinione tamen Aristotelis natura
illius potentiae quodammodo mixta est quippe quae partim ab intellectiua partim a
sensitiua dependeat. In explicatione autem huiusmodi potentiae, primum exquirit
Aristoteles hoc capitulo utrum aliqua ex illis potentijs quae supra explicatae sunt, sit
principium progressionis in animalibus, et tandem concludit nec vegetandi, nec sentiendi,
nec intelligendi facultatem, atque adeo nec solam appetitiuam potentiam, esse principium
49
motus progressiui. Intellectus enim in hominibus principium etiam est quodammmodo
ingrediendi.
‘Atque hic existit’146 et caetera /79r/
Tractat dubitationem de distinctione partium animae ut reprehensa Platonis diuisione,
eamque potius rationem sequantur in diuidenda anima quam ipse supra sequutus est.
Reuera enim [enim] infinitae futurae essent partes animae si tot constituerentur, quot
reperiuntur effectus animae inter se diversi. Ut igitur recte distinguantur partes animae in
prima ipsius diuisione ea tantum genera constituenda sunt quae omnes facultates
particulares complectantur, ad unum genus scilicet pertinentes quoquomodo. Ac
propterea imaginatiua et appetitiua ad sensitiuam referuntur, quare statim consequuntur
sensum et illius sunt quodammodo affectus. Quod si genera vitae diuersa in viuentibus
spectemus, tunc in genere quatuor erunt facultates animae: vegetatiua, scilicet, sensitiua,
loco motiua et intellectiua. Videtur enim animalium genus aliud esse id quod progrediendi
facultatem habet. Non enim quemadmodum sequitur si sensitiuum est loco motiuum esse.
Et ita quatuor videntur esse gradus vitae in animalibus.
‘De respiratione’147 et caetera
Inspiratio et expiratio videtur partim fieri si praescripto voluntatis ut in dormientibus:
partim ex praescripto voluntatis ut in cohibentibus anhelitu148. Ob idque ab Averroe
appellatur motus non omnino naturales nec omnino voluntarij, sed quodammodo mixto.
Gallenus tamen, libro VIII De Placitis, et alijs in locis, existimat huiusmodi motus esse
voluntarios. Propterea quod acelerari et retardari atque adeo cohiberi possint etiam in
dormientibus. Nec enim inter dormiendum ita anima intenta est imaginationi ut non
recordemur motionis brachorum quae voluntaria est. Itaque voluntarij motus dici possunt.
/79v/
Capitulum Decimum
146 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 9, p. 83. (432a20-25) 147 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 9, p. 84. (432b10-15) 148
Lectio valde incerta
50
Probauerat superiori capituli principium progrediendi diuersum esse a vegetatiuo,
sensitiuo, appetitiuo et intellectiuo. Nunc tandem quod sit illud principium ostendit, in
qua disputatione summa est, principium mouendi esse appetitiuum principium, si modo
tam late sumatur appetitus, et voluntatem et cupiditatem complectatur.
‘Intellectus igitur rectus’149
Intellectus omnis rectus est si versetur in primis principijs rerum agendarum quae sunt
prima obiecta intellectus actiui, qualia sunt haec, nulli nocendum est, nihil iniuste
agendum est [...]150 huius generis. Potest etiam hoc accipi de intelecto in universum.
Intellectus enim quatenus talis est suapte natura rectus est, siquidem ex si ad id quod
bonum est inclinet; appetitus autem sensitiuus quare respicit ad quod bonum apparet,
interdum rectus non est.
‘Quod quidem fit tunc’151 et caetera
Obijci ita potest. Saepe numero in belluis appetitus irascibilis et concupiscibilis contrarij
sunt, quod animam incitent ad diuersa obiecta et152 contrarios153 motus; ergo non tantum
reperiuntur contrariae appetitiones in his animalibus quae per se tempus cognoscunt,
quales sunt soli homines; belluae enim per accidens cognoscunt tempus, scilicet, ex
comparatione rerum ad diuersa tempora. Antecedens ostendi potest ex eo quod canis
cibum percipiens simul adpetat cibum capere simulque ab eo refugiat, propterea quod
baculum sublatum videat. Huic obiectioni occurrendum est ita ut dicamus Aristoteles esse
accipiendum de appetitionibus quae respiciunt presens et futurum. Huiusmodi enim
appetitiones contrariae esse possunt in hominibus, non autem in belluis, in quibus tantum
respectu presentis reperiuntur contrariae appetitiones.
‘Nunc ut in summa’154 et caetera
149 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 10, p. 86. (433a25-30) 150
Legi non potuit 151 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 10, p. 87. (433b5-10) 152 Scripsit at sed delevit. 153 Scripsit contrariorum sed correxit. 154 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 10, p. 88. (433b20-25)
51
Instrumentum primum quo adpetitus motus a re appetibili mo/80r/uet ipsum animal est
cor, ut Aristoteles scribit in libro De Motu Animalium. Cum enim sit principium
spirituum ubi incipiunt et definunt ita ut per quandam motionem cordis a spiritibus
moueantur nerui qui ex corde originem habent, ut vult Aristoteles, a neruis autem et
musculi et ossa moueantur, et quoniam huiusmodi moti fit a corde per quandam
dilatationem et contractionem cordis a spiritibus tum exeuntibus tum replicatis in cor
ipsum, propterea Aristoteles primum instrumentum illius motus principij ac finis
rationem habere dicit. Medici autem existimant in ea parte cerebri situm esse principium
motus a quo primum nerui originem habet conspiciuntur nerui inque mouentes qui nullo
sunt duriores quam sentientes; quando autem spiritus animalis qui in cerebro situs est
recipit speciem rei appetibilis, statim a principio nerui qui sunt per musculos diffusi
mouetur. Et quoniam musculi maxime ex parte definunt in tendones qui tendones sunt
liganda ossium, hinc fit ut contractione aut dilatatione musculorum facta a spiritu
animalium per neruos delato in musculos, statim tota membra moueantur. Motus itaque
progressiui principium est appetitus siue intellectiuus siue sensitiuus. Quod quidem
principium voluntarium est obidque motus ab eo effectus voluntarius dicitur. Etenim
voluntas hominis libera est, ita ut velit et nolit, moueat et non moueat. Quod si aliquando
manus hominis retrahatur ex igne, etiam si homo nolit retrahere, id ex eo fit quod voluntas
suas vires omnes non expromat. Si enim totis viribus conetur voluntas poterit manum
retirare vel inuito appetitu sensitiuo, id quod apparuit in Scaeuola Romano. Est enim
voluntas suapte natura superior ipso appetitu sensitiuo, licet in incontinentibus dominetur
appetitus sensitiuus, quippe qui neglecto intellectu quasi ex fragilitate sensu ducantur.
Motus etiam qui sequitur appetitum sensitiuum animalis, quodammodo voluntarius est.
Dixi autem quoddamodo, quoniam non est libertas /80v/ in appetitu sensitiuo belluarum
ut moueat et non moueat; imo eo excitato nisi quid vetet et nisi excitetur alius appetitus
contrarius multo fortior, necesse est ut bellua moueatur. Ac propterea diximus, II
Phisicorum, belluas potius agi quam agere. Dixi autem (nisi excitetur fortior appetitus
contrarius) quare etiam si canis iucundum sibi cibum percipiat, non tamen persequetur si
simul videat baculum erectum. Tunc enim fortior est appetitio fugae quam persecutionis;
nihilominus appetitus sensitiuus in homine refrenatur a voluntate, quoad secundos motus
non autem quoad primos, hoc est, quoad progressiones et consequentes motiones, non
autem quoad appetitiones. Duo enim sunt actus ipsius apetitus. Unus est appetitio quae
sequitur obiecti comprehensionem; alius est motus appetitionem ipsam consequens.
Voluntas igitur cohibet appetitum sensitiuum ne obiectum persequatur, non tamen
52
cohibere potest ne appetat alimentum iucundum quod iam sensum perceptum est.
Constituitur autem in homine preter intellectiuum appetitum memoria quaedam quae
intellectualis dicitur et a memoria sensitiua veluti perpetuum a corruptibili differt;
quemadmodum etiam voluntas differt ab appetitu sensitiuo, in qua memoria reseruantur
species quae representant rerum essentias modo quidem imperfecto quandiu anima
coniuncta est cum corpore. Ita ut necesse sit ad phantasmata semper aduertere sicuti paulo
ante dictum est.
Capitulum Undecimum
Concluserat Aristoteles superiori capituli principium progressionis esse facultatem
appetendi, quae facultas actionem suam producit aut per imaginationem, aut per /81r/
intellectum. Nunc autem quare videbatur illa ratione effici ut multis animalibus non
conueniat motus ad locum quibus tamen conuenit (multa enim sunt animantia quae
imaginationem non habent, ut supra Aristoteles concessit, quae tamen loco mouentur) id
circo Aristoteles, ut huic obiectioni occurreret, docet dupplicem esse imaginationem,
unam definitam et terminatam, alteram indefinitam et incertam. Itaque concedit omnia
animalia habere imaginationem aut hanc aut illam, quae autem indefinitam habent
imaginationem mouetur indeterminate, hoc est, temere, et quasi non apprehenso aliquo
certo fine. Imaginatio enim indefinita non consistit aliquando in una specie, sed statim
oblata quacumque specie mutatur et in rem presentem semper pertransit, ut dictum est
capitulo 2º, libri II. Quod si obijcias: si facultas appetendi principium esset progressionis,
omnia animalia progrederetur siquidem omnibus inest appetitus. Huic obiectioni ex his
quae dicta sunt respondebimus appetitiuum non esse principium progressionis, nisi qua
ratione aut imaginationi aut rationi coniunctum est. Unde efficitur ut omnia quae habent
appetitiuum cum imaginatione aut ratione, sint loco mobilia, nisi forte laesa sint
instrumenta illius motus. Quemadmodum autem omnia animalia quandam habent
imaginationem aut perfectam aut imperfectam, ita etiam omnia habent quendam motum
de loco ad locum, saltem enim mouetur155 motu dilatationis et contractionis ab ipsis rebus
appetibilibus animalia imperfecta. In alijs autem perfectioribus ex imaginatione cum
appetitu sequitur perfectior motus, quo de loco in locum156 tota transeunt. Itaque licet in
omnibus animalibus insit perfecta facultas appetendi, non tamen omnibus conuenit
155 Scripsit lo sed delevit. 156 Scripsit perfecta sed delevit.
53
perfecta migratio de loco in locum, /81v/ quare non in omnibus insit perfecta imaginatio
cuius ratione appetitiua facultas principium dicitur progressionis. Non differt autem re
appetitiuum a loco motiuo, sed ratione tantum diversum est. Id quod ex eo intelligitur
quod interdum inest nobis appetitus et voluntas ut moueantur, quare tamen ea pars cerebri
morbo afecta est. Ex qua primum oriuntur nerui mouentes, nullo modo moueri possumus.
Item sicuti diuersa sunt appetere aliquid et loco moueri, ita etiam diuersae sunt157
potentiae quae illos actus respiciunt.
Capitulum Duodecimum
Postque exposuit singulas animae potentias conferit illas inter se ut doceat quae priores
quae ne posteriores sint et cur aliae ita antecedunt alias ut nunquam posteriores sine
prioribus esse possint. Pollicitus enim fuerat, capitulo 2º, libri II158, postea se
explicaturum cur illae potentiae quas ibi enumerat ita sint affectae inter se ut priores sine
posterioribus sint, posteriores autem sine prioribus esse non possint.
Probat igitur hoc capitulo necessario omnibus viuentibus inesse potentiam nutriendi.
Deinde ostendit animalibus quidem necessario inesse sensum tactus qui primus omnium
est sine quo animal esse non potest, et quo posito statim ponitur animal.
‘Fieri autem nequit’159 et caetera
Haec subiecit Aristoteles quasi occurrens obiectioni. Posset enim quispiam dicere
animalibus quidem quae locum de loco mutant necessario inesse potentiam aliquam
iudicaitiuam eorum quae ingredientibus se offerunt, ut non videatur natura frustra /82r/
tribuisse illis ingressum. Nec tamen necessarium esse ut illa potentia sit sensus cum per
mentem animal finem ingressus consegui possit.
Capitulum Tertium Decimum
Refellit Aristoteles veterum philosophorum sententiam qui faciebant animalia quaedam
aerea, et quaedam ignea et quaedam aquea. Ducitque argumentum ex eo quod superiori
capituli demonstratum est, videlibet omnibus animalibus necessario tactum inesse, non
157 Scripsit fu sed delevit. 158 159 Aristotelis De Anima libri tres, ad Cosmam medicem, Interprete Ioanne Argyropylo Byzantio, Lyon, apud Haeredes Simonis Vincentii, c. 1535-1540, lib. III, cap. 12, p. 90. (434b1-5)