46

Allegro

1

2

Хотима

Оњанги халќїНавои халќї

47

Мусиќии “Найрез” аз љињати техникаи навозиш мураккаб аст. Онро

ансамблњои навозандагони касбї ва њаваскорони ќобилиятдор навохта метавонанд. Бо созњое, ки имконияти навозиши техникиашон васеъ аст, ба монанди

чанг, най, ѓиљак оњангро бо суръати тез навохтан мумкин аст. Шояд оњанг дар мавриди омўзиш ба техникаи навозиши най мутобиќ карда шуда бошад, ки онро “Найрез” номидаанд.

48

Allegretto (хушњолона)

А -

ё То - љи-кис - то - ни

о - зо - ди ман, У -

ме - ди ди - лу хо - ти -

ри шо - ди ман. Чу

фар - зан - ди ту њо - зи -

рам бар ди - фо, Ба

њиф - зи ту љон - ро на -

1

мо - ям фи - до! на -

2

мо - ям фи - до! Ва -

тан маб - да - и иф - ти -

хо - рам ту - ї, Ва -

тан маб - да - и эь - ти -

Шеъри К. Олимов Мусиќии С. Билолов

49

бо - рам ту - ї, Ва -

тан то - ру пу - ди ву -

љу - дам ту -ї, Ва -

тан ќиб - ла - го - њи су-

љу - дам ту-ї, Ва -

тан ќиб - ла - го - њи су -

Такрор

љу - дам ту - ї,

љу - дам ту - ї, Ва -

тан ќиб - ла - го - њи су -

љу - дам ту - ї,

Аё, Тољикистони озоди ман,

Умеди дилу хотири шоди ман.

Чу фарзанди ту њозирам бар дифо,

Ба њифзи ту љонро намоям фидо. - 2 бор

Наќарот:

Ватан, боиси ифтихорам туї.

Ватан, мабдаи эьтиборам туї.

Ватан, тору пуди вуљудам туї.

Ватан, ќиблагоњи суљудам туї! -2 бор

2.

Манам вориси Рустами Дастон,

Чу Восеи размовари пањлавон,

Чу сарбози Темурмалики замон,

Наёбад зи ман душмани ту амон! - 2 бор

Наќарот:

Ватан, боиси ифтихорам туї.

Ватан, мабдаи эьтиборам туї.

Ватан, тору пуди вуљудам туї.

Ватан, ќиблагоњи суљудам туї! -2 бор

3.

Ба софии оби зулолат ќасам,

Ба покии хоку љалолат ќасам,

Зи кўњсору водї њама тољикем,

Њама як тану љон ба ту содиќем! - 2 бор

Наќарот:

50

Суруд дар он даврае эљод шудааст, ки ќуввањои мусаллањи љумњурї дар репертуари худ теъдоди ками суруди роњпаймої (маршї) доштанд ва суруди мутантани «Садоќат» мањз барои онњо навишта шудааст. Он њамчун суруди миллии афсарон ќабул карда шуд ва зуд дар байни онњо мањбубият пайдо кард. Ин суруд бо мазмуни худ афсаронро ба ватандўстї њидоят намуда, эътиќодашонро ба шикастнопазирии ќуввањои мусаллањ пурќувват мекунад. Матн ва оњанги суруд барои ќадамзании низомии афсарон басо мувофиќ аст. Њар як мисраи шеър афсаронро ба тарбияи низоми њарбї ва ифтихор аз Ватани озод рањнамун месозад. Ќасамёдкунии афсарон низ тањти садои њамин суруд оѓоз ва анљом меёбад.Матн ва оњанги суруд бояд табиї ва озод садо дињад. Зарбу суръати

маршии оњанг ба ин мусоидат менамояд. Нотањои њаштякии нуќтадор ва бурро хондани нотањои шонздањякиро омўхта, онро ба талаффузи якхелаи њиљоњои шеър баробар кардан лозим аст.

Allegretto (хушњолона)

А -

ё То - љи - кис - то - ни

о - зо - ди ман У -

ме - ди ди - лу хо - ти -

ри шо - ди ман,

Чу

фар - зан - ди хеш ќо - ди-

рем бар ди - фо

Ва -

тан маб - да - и иф - ти -

хо - рам ту - и Ва -

Овозњоро дар як сатњи муайян, тоза нигоњ доштан мушкил аст, бинобар ин нуќтањоро бо суръати суст такрор карда, ба тоза садо додани он муваффаќ шудан мумкин аст.Дар хондани калимаи «Чу фарзанд» фосилаи секстаи хурдро алоњида

машќ кунед.

Ду љумлаи аввали наќарот дуовоза садо медињад. Овозњоро алоњида омўхта, ба тоза садо додани онњо муваффаќ шуда, онро якљоя сароед.

51

Дар љумлаи хотимавии суруд нафаси давомдор гирифта, ба тоза садо до дани фосилаи октава гўш карда хондан лозим аст. Барои он ки фосила бароятон баландї накунад, нотаи он терсия дар поён навишта шудааст.

Сурудњо метавонанд бо садоњои гуногун иљро карда шаванд, вале бо ин роњ шакли суруд ва оњанги он дигаргун намешавад. Вале њама садоњо дар пардањои паст ё баланд иљро ва навишта мешаванд. Пардаи суруд ва пардаи сеовозаи он дигар мешавад. Барои тасдиќи ин гуфтањо љумлаи мусиќии зерин мисол шуда метавонад.

Љумлаи мусиќї дар пардаи сол тамом мешавад. Агар ин љумларо як парда

поён нависем, пардаи садои нота фа мешавад.

Чунон ки дидем, як парда поёнтар садо додани он дигар шуд. Номи парда ё соз ба он вобаста аст, ки он дар кадом садои асосї љой дорад. Мисол: садои пардаи аввал сол-мажор буд. Дар сеовозии сол-си-ре-садои сол пардаи асосї њисоб мегардад. Ваќте ки оњангро як парда поён (паст) навиштем, садои пардаи асосї фа-мажор мешавад.Дар сеовозагии ре-фа-ля садои ре пардаи асосї ба шумор меравад.Муайянкунандаи пардањои суруду навоњо садои асосии он, садои асосии

сеовоза, усули (лањни) оњанг ва аломатњои диезу-бемоли назди калид аст. Ин оњангро шумо бисёр шунидаед. Онро ба хотир оред ва бо нота хонда, сози мажорї будани онро муайян кунед.

тан маб - да - и эъ - ти -

бо - рам ту - ї Ва -

52

Суруди навбатиро аз оњангњои халќї бо нота хонед ва дар кадом сози мажорї навишта шудани онро муайян намоед.

Пардаи сози мусиќиро аз мисоли навбатї муайян кунед.

Мўътадил

Оњанги К.Њалимов

Мусиќии К. Њалимов

53

Шеъри Алї Муњаммадии Хуросонї Мусиќии К. Њалимов

Allegretto (хушњолона)

О - ѓуш

пур аз

ё - су-ман

хуш о - ма -

ди Нав -

рў - зи

ман,

О - рос -

та бо -

ѓу ча-ман

хуш о - ма -

ди Нав -

рў - зи

ман.

Мўњ - ри ља -

во - ни

ме - за -

ни

ан - дар за -

ми - ри

ќалб - - -

њо,

Бо иш - ва-њо

бе

як су - хан

4 нафар духтарон

Њама:

54

хуш о - ма -

ди Нав

зи

ман.

Им - сол

аз њар -

со - ла -

и

зе - бо - та -

ру љаз -

зоб - - -

тар,

Гул - чех - ра-ву

гул -

пе - ра -

њан

хуш о - ма

ди Нав

рў - зи

ман.

Гул - чех - ра-ву

гул -

пе - ра-њан

хуш о - ма

ди Нав

рў - зи

ман,

Писарњо:

Духтарњо:

Њама:

- чењ

чењ

- рў -

55

Но - зи ту -

ро бар -

дош - - -

тан

фарз ас - ту

сун - нат

бањ - ри

мо,

Но - зук - а -

до,

но - зук - ба -

дан,

хуш о - ма -

ди Нав -

рў - зи

ман.

Аз ос -

тон то

ос - - -

мон

гул ме - ку -

над о -

лам ња -

ма,

Вас - фи - тудар

њар

ан - љу -

ман

хуш о - ма -

ди Нав -

рў - - - зи

ман.

хуш о - ма -

ди Нав -

рў - - - зи

ман.

Духтарњо:

4 нафар:

Њама:

Писарњо:

56

Бањор фасли зеботарини сол аст. Хусусан бошукўњ истиќбол гирифтани иди Наврўз барои њар фард хурсандии нотакрор мебахшад. Чашмањо љўш мезананд, табиат аз нав эњё мешавад, гулњои рангоранг мешукуфанд. Хуллас дар фасли бањор њама оламу одам гўё аз нав тавлид мешавад. Мардум Наврўзро бо хурсан-дї истиќбол мегиранд. Эљодкорон аз Наврўз илњом гирифта, шеъру сурудњои навбанав эљод мекунанд. Дар мусиќї шеъру оњанг ба њамдигар

омезиш ёфтаанд. Суруд дар се банд иљро карда мешавад. Њар банди суруд гуногун буда, фароварди онњо ба њамдигар алоќамандї доранд.

Оѓўш пур аз ёсуман хуш омадї, Наврўзи ман,Ороста боѓу чаман хуш омадї, Наврўзи ман.

Мўњри љавонї мезанї андар замири ќалбњо,Бо ишвањо бе як сухан хуш омадї, Наврўзи ман.

Имсол аз њарсолаи зеботару љаззобтар,Гулчењраву гулперањан хуш омадї, Наврўзи ман.

Нози туро бардоштан фарз асту суннат бањри мо,Нозукадо, нозукбадан, хуш омадї, Наврўзи ман.

Аз остон то осмон гул мекунад олам њама,Васфи ту дар њар анљуман хуш омадї, Наврўзи ман.

57

1. 2. 3. 1. 2. 3. 1. 2. 3. 1. 2. 3.

Барои муайян кардани њаракати раќс саршавии њар як таќтеъ бо њиссаи шиддатдор ќарсак зада мешавад. Сурудро 3-4 духтарњо месароянд, љавоби дуовозаро њама иљро мекунад.

Гурўњи духтарон њамчун «яккахон» оњанги худро тоза месароянд ва ба навбат оњанги якум ва дуюм омўхта мешавад.Ба он ањамият дињед, ки овозхонњои якум баъди иљрои яккахонон аз нотаи

ре ба нотаи ля (фосилаи квинта) пурра њамоњанг шуда наметавонанд, дар натиља фосилаи квинта тоза садо намедињад.

О - ѓуш

пур аз

ё - су - ман

Хуш о - ма -

ди, Нав -

рў - - зи

ман.

Мусиќии он дар сози си-минор буда, бо суръати раќси анъанавї иљро карда мешавад. Пеш аз он ки ба омўзиши ин асар шурўъ кунем, андоза ва суръати онро бо ќарсак задан ифода карданамон зарур аст. Дар њар як таќтеъ як ќарсак зада мешавад, зеро андозаи 3/8 њаминро талаб мекунад. Давоми омўзиш бо талаффузи њиљоњои суруд сурат мегирад. Шумо бояд эњсос кунед, ки усули њаракати раќсро аз худ намудаед.

Барои њамин аз нотаи ре-фа#-ля сеовозаи мажорї сохта, якчанд маротиба машќ кунед. Баъд садои фа#-ро нахонда, садои ре-ля-ро такрор намоед. Дар ин сурат фосилаи квинта тоза садо медињад. Дар ваќти омўзиши банди

-

-

58

но - зи ту -

ро бар -

дош - - -

тан

фарз ас - ту

сун - нат

бањ - ри

мо.

Њар як љумлаи мусиќиро алоњида такрор карда, баъд якљоя ба сурудхонї гузаред. Ављи суруд дар банди сеюм иљро карда мешавад. Њар таќтеи онро алоњида омўхтан лозим аст.

но - зук а -

до

но - зук ба -

дан

хуш о - ма -

ди нав -

рў - - зи

ман

Суруд бо кашиши овозхонњо хотима меёбад. Бинобар ин то ба охир расидани навозиши мусиќї бояд нафаси чуќур гирифтанро давом дод.

дуюми суруд иљро кардани оњанг дар талаффузи калимањои «љаззобтар» ва «Гулчењраву» мењнатталаб аст. Аз ин рў, таќтеи мусиќиро алоњида такрор кардан ба маќсад мувофиќ мебошад. Банди сеюми суруд дар дигар лањн садо медињад, ки он хушоњангии сурудро таъмин менамояд.

59

60

«Шашмаќом» мусиќии классикии тољик буда, дар тўли асрњо такмилу густариш ёфта, бо номи тољикиаш то даврони мо омада расидааст ва ќуллаи баландтарини мусиќии классикии профессионалии халќи тољик њисоб меёбад.Аз љињати иљроиш, навозиш ва усул “Шашмаќом” шакли мураккаби

сарояндагиро дар худ таљассум кардааст. “Шашмаќом” аз тарафи овозхонон ва навозандагон иљро карда мешавад. Ќисми алоњидаи онро бо њамовозии танбўр яккахонон иљро мекунанд.Шашмаќом аз маќомњои 1.Бузрук. 2.Рост. 3.Наво. 4.Дугоњ. 5.Сегоњ. 6.Ироќ

таркиб ёфтааст.Боз њар як маќом ба се ќисм: яъне ба мушкилот (навозиш), наср (овозхонї)

ва уфар (сурудњои раќсї) људо мешавад.Навозиш ва иљрои њар як маќом 3-4 соат давом мекунад.“Шашмаќом” мусиќии љомеъ (монументалї)-и тољик мањсуб ёфта, моро

ба дарк намудани фалсафаи зиндагї њидоят мекунад. “Шашмаќом”-ро бе устод аз худ кардани ромишгарону овозхонњо ѓайриимкон аст, чунки он нозукињо ва сирру асрори зиёде дорад. Устодони машњури “Шашмаќом” Ота Љалолиддин Носиров, Ота Ѓиёс Абдулѓанї, Левї Бобохонов, Домулло Њалим Ибодов, Њољї Абдулазиз Абдурасулов, Содирхон, Барно Исњоќова, Шоњназар Соњибов, Фазлиддин Шањобов, Нериё Аминов ва дигарон мебошанд, ки њар кадомашон соњиби мактаби худ њастанд.

“Шашамќом” дар 6 љилд нотанависї шудааст, ки барои наслњои ояндаи сарояндагону навозандагон њамчун хазинаи бебањо хидмат мекунад.

61

Мак - та - би

ном - - -

до - ри

мо.

О - ла - ми

иф - ти -

хо - ри

мо.

Ну - ри у -

мед

ме - ди -

њад.

Бар ди - ли

бе - ѓу -

бо - ри

1 мо.

2

бо - ри

мо.

Бар ди - ли

бе - ѓу -

бо - ри

мо.

Мак - та - би

мо на -

кў - та -

рин

Мак - та - би

дўст - - -

Оњанги Љ.ОбидпурШеъри А.БобољонVals

Наќарот:

-

Шеъри А. Бобољон Мусиќии Љ. Обидпур

62

до ри

мо

1

2

Љум - ла му -

ра - би -

ё - ни

ў

Му - ни - су

ѓам - гу -

1

со - ри

мо.

2

со - ри

мо.

Мак - та - би

ном - - -

до - ри

мо.

Хотима:

-

-

1.Мактаби номдори мо,Олами ифтихори мо,Нури умед медињад,Бар дили беѓубори мо. Наќарот:Мактаби мо накўтаринМактаби дўстдори мо. Љумла мураббиёни ўМўнису ѓамгусори мо.

2.Мактаби маърифат бувадМактаби эътибори мо.Аз самари шарофаташГул бикунад диёри мо. Наќарот:Мактаби мо накўтаринМактаби дўстдори мо. Љумла мураббиёни ўМўнису ѓамгусори мо

63

Суруд дар лањни ре минор эљод шудааст. Бо суръати тез ва дар њавои раќси анъанавї иљро карда мешавад. Матни суруд бо оњанг омезиш ёфта, њамдигарро пурра мекунанд. То оѓози суруд навозиши оњанг диќќати њамаро барои овозхонї љалб мекунад. Се садои асосии нотаи ре дар аввали навозиш шунавандагонро ба ќабули њамин соз омода месозад. Ду таќтеи охири оњанг њам дар сози суруд садо медињад. Барои суръати раќсро муайян кардан шумо метавонед ба рўи миз ё парта ангуштзанон таќтеъ ва зарби онро њисоб кунед: 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 ва ѓайра.Раќами якро баландтар, раќами ду-серо пасттар зада, суръати оњанг-

ро муайян мекунем.Дар љумлаи дуюми оњанг ба дуруст хондани нимпардањои сол-фа ањамият

дињед. Дар љумлаи «Бар дили беѓубори мо» нафаси пурќувват ги рифта шавад, чунки оњанг ба ављ меравад. Дар сози ре-минори зинаи VI ду маротиба аломати си-(бекар) во мехўрад, ки онро тоза сурудан лозим аст.Калимаи «Накўтарин» ва ибораи «Маскани дўст»-ро якчанд маротиба бо

оњанг такрор карда, тоза хондани аломати си-(бекар)-ро машќ кунед.

Мак - та - би

мо на -

кў - та -

рин

Мас - ки - ни

дўст - - -

до - - ри

мо.

Суруд бо се таќтеи кашиши овоз хотима меёбад. Мо бояд нафаси чуќур гирифта, се таќтеи кашиши овозро пурра ва бардавом иљро карда тавонем.

Масофаи байни њар як зинањои ќаторовозаро фосила меноманд. Фосилањо њар хел мешаванд ва њар кадоме бо забони лотинї номи алоњида дорад. Такрори зинаи якум прима ном дорад. Онро бо раќами 1 ишора мекунем.Секунда фосилаи дуюми байни ду садо мебошад, ки онро бо раќами II

ифода мекунанд. Терсия маънии сеюмро дорад, фосилаи байни ду садо аст. Он баъди як зина љойгир шудааст.Кварта (чорум). Фосилаи байни зинаи якум ва чорумро кварта (IV)

меноманд.

Мак - та - би

64

Квинта (панљум). Фосилаи байни зинаи якум ва (V) панљумро квинта мегўянд.Садои охирини сеовоза фосилаи квинтаро ташкил медињад. Масофаи

байни зинаи якум ва шашум (VI) секста ва масофаи байни зинаи якум ва њафтум (VII) септима ном дорад. Онњо бо аломати VI ва VII ифода карда мешавад. Такрор шудани њамон садо баъди зинаи њафтум (VII) октаваро (VIII) ташкил медињад.

а - на хо - нед

при - ма се -

кун - да

тер - си - я

квар - та

квин - та

секс - та

сеп - ти - ма ок -

та - - -

ва

Барои дарки фосилаи пардањо машќњои зеринро иљро намудан лозим аст:

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я,

ми - я.

прима

секунда терсия кварта квинта секста септима октава

65

Сатторов Талабхўља соли 1953 дар дењаи Гулзори Кўлоб таваллуд шудааст. Аз даврони хурдсолї ба мусиќї шавќу раѓбати зиёде дошт. Њамчун њаваскор якчанд асбобњои мусиќиро менавохт. Ў соли 1973 ба омўзиш-гоњи мусиќии шањри Душанбе дохил шуда, дар назди бастакор Д.В. Дўстмуњаммадов ва А. Солиев њунари оњангсозиро омўхтааст. Соли 1978 пас аз хатми омўзишгоњ ба кон-серваторияи Давлатии шањри Маскав ба номи П.И. Чайковский дохил мешавад. Баъд аз хат-ми он соли 1984 ўро ба шўъбаи ассистентураи (коромўзии) консерватория пазируфтанд. Со-ли 1986 пас аз анљоми ассистентура дар Донишкадаи давлатии санъати Тољикистон ба номи М. Турсунзода дар вазифаи декани факулта ва баътар њамчун ректори Донишкада кор мекунад. Аз соли 2003 ректори Консерваторияи миллии Тољикистон интихоб шуда, то дами охирини њаёт дар ин вазифа кор кард. Соли 2007 риштаи њаёташ канда шуд.Профессор Талаб Сатторов барандаи мукофоти љумњуриявии ба но ми

Борбад буда, дорандаи ордени «Дустї» ва профессори фахрии кон-серваторияи миллии Ќирѓизистон мебошад.Эљодиёти композитор Талаб Сатторов серпањлу буда, дар тамоми жанрњои

мусиќї асарњо офаридааст. Дар асоси достони «Шоњнома»-и А.Фирдавсї операи «Рустам ва Сўњроб»-ро навиштааст. Барои хори профессионалї асарњои зиёде ба монанди Оратория-балети «Фарёди дурињо», кантатаи «Љањони тољикон», «Самои бахт», «Душанбе», «Бўи љўи мулиён»-ро эљод кардааст.Мусиќии сањнањои драмавии «Фишор», «Антигона», «Дар чорсў», «Заволи

Чамбули мастон» ва ѓайра ба ќалами Т. Сатторов тааллуќ дорад. Барои кинофилмњою асарњои камеравї мусиќї офарида, дар такмили сурудњои халќї ва сурудњои бачагонаи зиёде сањм гирифтааст.

66

Allegretto

(хушњолона)

Дух - та - ри дой -

ра - дас - там,

До - и - ра - ам

ба дас - там.

Хур - да - ка-кам

ва - ле - кин,

О - ши - ќи санъ -

ат ас - там.

Allegretto

Ѓун -Ин

ча -љо

ида -

бо -вед

ѓиба -

санъ -ча -

ат,њо

Ну -Тай -

риёр

ча -ша -

ро -вед

ѓиба -

санъ -ча -

ат.њо

Љо - и ман аст

фар - до,

Сањ - на фа - ро -

1.2.

Шеъри Н. Боњирї Мусиќии Т. Саттор

67

њи

санъ - ат.

Дух - та - ри дой -

ра - дас - там,

До - и - ра - ам

ба дас - там.

Хур - да - ка - кам

ва - ле - кин,

О - ши - ќи санъ -

ат ас - там.

хотима:

Дух - та - ри дой -

ра - дас - там,

Наќарот:Духтари дойрадастам,Доираам ба дастам.Хурдакакам, валекинОшиќи санъат астам.

1Ѓунчаи боѓи санъат,Нури чароѓи санъат,Љои ман аст фардо,Сањна фароњи санъат

2Ин љо давед бачањо,Тайёр шавед бачањо.Ман машќро навозам,Бозї равед, бачањо.

Наќарот:Духтари дойрадастам,Доираам ба дастам.Хурдакакам, валекинОшиќи санъат астам.

68

Мо њоло яке аз сурудњои бачагонаи ўро, ки «Духтари дойрадаст» ном дорад, барои омўзиш пешнињод менамоем. Аз номи суруд пай бурдан душвор нест, ки духтар хурдсол бошад њам, ба дойразанї завќи зиёде дошта, дилбохтаи санъат будааст. Тањти дойразании ў бачањо мераќсанд ва шодї мекунанд. Духтарак бо ин њунараш дар оянда мумкин санъаткори хуб шавад. Ба њамин шеър оњангсоз Т. Сатторов мусиќї эљод кардааст. Аз таваќќуфи мусиќї ва суръати навозиши он характери суруд њис карда мешавад. Хусусан симои навозиши дойрадаст пеши назар меояд. Оњангсоз онро бо аломатњои ороиши мусиќї хеле хуб тасвир кардааст.

Барои аз худ намудани мавзунияти суруд дар як таќтеъ ду ќарсак задан

лозим аст. Усули сурудро аз суръати нишондодашуда сусттар задан даркор аст. Дар љараёни омўзиш мумкин аст хондани матни шеър бо задани ќарсак якљоя иљро карда шавад. Барои шинос шудан бо суруди нав онро як-ду маротиба хондан ва навохтан лозим аст. Акнун бо шумо њар як љумлаи онро алоњида меомўзем. Ба тоза хондани мисраи дуюми оњанг ањамият дињед: якбора дар як таќтеъ ду фосилаи кварта иљро карда мешавад. Хусусан иљрои фосилаи квартаи дуюм мушкилтар аст. Бинобар онро бо суръати суст, бо нота хонда-навохтан зарур мебошад, ки ба маќсад мувофиќ аст.

кварта кварта

Иљрои љумлаи сеюм њам мењнатталаб аст. Аз ин рў, таќтеи якум ва дуюм алоњида омўхта мешавад. Хусусан нотаи ля, сол# ва хондани сол(бекар) якчанд маротиба бояд такрор гардад.

хур - да - ка - кам

ва - ле - кин

69

Дар ёд доред, ки барои равон хондани суруд њар мисраи шеър таќтеъбандї ва ба вазни мусиќї мутобиќ гардонида шудааст.Охири иљрои суруд ба задани дойра хотима меёбад. Чун итминон њосил

кардед, ки сурудро тоза иљро карда метавонед, дар њавои он 2-3 нафар метавонанд раќс кунанд.

70

думбра

Адворбардор Ф.Одина

Љон,

Glissando

фа - ла - ка бу - бин, ки ас - пи бод - по до - рад,

Эй,

3

Љон, бар шиш - та - ну гаш - та -

71

та - мо - шо до - рад, эй

Љон, гуф - там би - ра - вам

пе - ши фа - лак гир - я ку - нам, эй.

Љон, аз ги ря - и ман

фа - лак чї пар - во до - рад, эй,

чї пар - во

до-рад, эй эй.

72

Фалаксарої таърихи зиёда аз њазорсола дорад. Бо тамоми хусусиятњояш аз сурудњои ноњияњои дигари Тољикистон фарќ мекунад. Сарчашмаи ин суруди мардумї аз асри IX-X ибтидо мегирад. Фалак ин мунољоти инсон бо олами кайњонї мебошад. Фалаксарої, тарзи хониш ва ифодаи он новобаста ба давру замон инкишофу таѓйир ёфт. Инро дар панљ навъи фалак мушоњида кардан мумкин аст.

1. Фалаки даштї суруде аст, ки бе њамовозии сози мусиќї аз љониби як нафар овозхон иљро карда мешавад.

2. Фалаки роѓї як навъи сурудест, ки бо иштироки созњои мусиќї садо медињад. Љойи пайдоиши он вилояти Роѓи Афѓонистон мебошад.

3. Фалаки дарвозї ба фалаки роѓї алоќаи бевосита дорад. Аммо дар ин тарзи фалакхонї аввал оњанг навохта шуда, баъд садои гўянда ба гўш мерасад. Ин тарзи хониш дар Дарвоз ва Дашти Љум маъмул аст.

4. Фалаки афѓонї, ки онро гоње фалаки Бадахшонї низ гўянд. Дар ин љо навозиши сози торї фаъолтар буда, силсилаи навозиши мусиќї бештар ба гўш мерасад.

5. Фалаки кўњистонї тарзи хониши умумї дошта, дар њама ноњияњои љануби љумњурї ва як ќисми ноњияи шимол шунида мешавад. Дар ноњияњои Файзобод, Ѓарм, Рашт, водии Њисор ва як ќисми Хатлонзамин фалаксарої хусусиятњои хоси мардумї пайдо кардааст. Дар ин навъи фалак гурўњи калони овозхонон ширкат меварзанд. Шариф Љўраев, Сайдалї Вализода (шоир), Одина Њошимов, Гулчењра Содиќова, Њаким Мањмудов, Давлатманд Холов, Муродов Сафар ва дигарон гўяндагон ва машшоќони машњури фалаксаро њисоб меёбанд, ки дар тарѓибу равнаќи ин жанри мусиќї наќши бузурге бозидаанд.

73

Зан -

гу - ла - за-нон

гу-зашт бо -

рон.

чо -

бу - ку ља-вон,

Бо

сил - си - ла - њо

гу-зашт бо -

рон.

бо

сил - си - ла - њо

Мо -

нан - ди за -нон

гу-зашт бо -

рон.

АзО -

о -њан -

ла -ги

миса -

ши -фе -

ша -ди

ги -ши -

иша -

бо -бо -

рон,рон,

о -аз

8

Шеъри Бозор Собир Мусиќии К. Њалимов

74

њан -шо -

гиха -

са-ифедбед

ме - та - ро -

1

вид. о -

2

вид чун

хо - би са - фед

ме - та - ро -

вид

Ту -Мў

реяш

баба

са-ќа-рашдаш

ка-ха-ши -ми -

да-да

меме -

рафтрафт.

рон.

МўНо -

яшзаш

баба

ќаќадашдаш

ха-ча-ми -ки -

дадаме -ме -

1 рафт.рафт

МўМў

2 Аб -

рон.

рў - и ка-мо -

ни Рус-та-маш -

ро

Бо

иш - ва ќа-лам

ка -ши - да ме -

рафт.

Зан -

гу - ла - за -нон

--

75

гу-зашт бо -

рон Зан -

гу - ла - за -нон

гу-зашт бо -

рон рон.

А

-

Зангўлазанон гузашт борон.Бо силсилањо гузашт борон, яъне бо садои раъду барќ якљоя борон мере-

зад. Њар ќадаре ки раъду барќ кам шудан гирад, њамон андоза борон њам оњиста-оњиста гузашта меравад. Шоир ин манзараи резаборонро ба торњои мўи борики занњо ташбењ медињад. Дар пеши назари шумо гўё резиши борон оњиста-оњиста паст ва дар охир ќатъ мешавад ва ќувваи раъду барќ њам дигар ба гўш намерасад. Бо баромадани офтоб аз як тарафи осмон рангинкамон намудор мегардад, ки он ба камони Рустами “Шоњнома”-и А.Фирдавсї шабоњат дорад. Чунин гумон мекунед, ки рангинкамонро бо мўќалами сењрнок дар осмон кашида бошанд.

зан- -рон.

Зангўлазанон гузашт борон, чобуку љавон,Бо силсилањо гузашт борон, бо силсилањо

Монанди занон гузашт борон.Аз олами шишагии борон

Оњанги сафед метаровид. Оњанги сафеди шишаборон

Аз шохи бед метаровид.Чун хоби сафед метаровид

Тўре ба сараш кашида мерафт,Мўяш ба ќадаш хамида мерафт. – 2 бор

Нозаш ба ќадаш чакида мерафт.Абрўи камони Рустамашро

Бо ишва ќалам кашида мерафт.Зангўлазанон гузашт борон – 3 бор

76

Мусиќї дар суръати миёна навохта мешавад. Баъди хондани мисраи якум давоми онро овозхони дуюм мехонад. Оњанги сурудро гўш карда, шумо дар бораи он тасаввуроти умумї бояд пайдо кунед. Иљрои суруд нафасгирии зиёдро талаб менамояд. Хусусан дар кашиши овозњои давомдор нафаси чу ќур гирифтан лозим аст.

Дар оѓози суруд ба тоза садо додани фосилаи секстаи хурд (до-ля-бемол) ањамият дињед. Барои тоза садо додани он якчанд маротиба ин порчаро такрор кунед. Иљрои банди сеюми суруд аз хорсароён кўшиши зиёдро талаб мекунад. Овозхонњои якумро зарур аст, ки дар як баландии муайян ва тоза иљро кардани оњангро омўзанд.

Барои пеш аз худ кардани оњанг онро як октава поён машќ карда, баъд мувофиќи нотањои сабтшуда сурудан ба маќсад мувофиќ аст. Овозхонњои дуюм оњангро бо тарзи вокализ (бе матн) мехонанд, то ин ваќт навозиши ансамбл дар садои до-ќарор мегирад. Кўшиш кунед, ки овози шумо дар нотаи фа тоза афтад.

То хотимаи як љумлаи оњанг овозхонњо бояд нафаси чуќур гиранд.Давоми сурудро хорсароён дар фосилаи октава меомўзанд. Оњанги якум

ва дуюм алоњида мешавад. Чор нотаи фосилаи октава тоза иљро карда шавад.

ту -

ре ба -са-раш

ка-ши-да ме -

рафт

мў -

яш ба ќа -даш

А - - - А - - -

октава

кварта

До - - до - - до -до - си-бимол

77

Овозњо бо нота дар суръати суст хонда шаванд. Ќисми хотимавии суруд чун борони гузаранда оњиста-оњиста ва паст иљро карда мешавад. Паст иљро кардани оњанг нафаси пурќувватро талаб мекунад. Баъди такрори љумлаи оњанг чунон нафас гиред, ки сомеъ онро нашунавад. Дар њамсарої ин тарзи овозхонї бењад мушкил аст, вале аз худ кардани ин тарзи сурудхонї боиси ифтихори шумо хоњад буд.

Бо ин андоза шумо борњо суруд хондаед, вале њисоби таќтеи он бароятон номаълум буд. Њиссањои асосии андоза нотањои хаштякї мебошанд, ки он ба ду гурўњи сењаштякї људо мешавад.

Як таќтеъ ду њиссаи заданок дорад - њиссаи якум ва њиссаи чорум. Њиссаи

заданоки чорум назар ба њиссаи якум он ќадар ќувватнок нест.

Сурудњои дар ин андоза навишташуда равон ва њамвор садо медињанд.

1. 2. 3. 4. 5. 6.

+

78

Мўътадил

Гул

пе - ши ту о -

мўхт но -

зук - ба - да - нe -

ро бул -

бул зи ту о -

мўхт ши -

рин - су - ха - нe -

ро

Оњанги халќї

Бештари рубоиёти халќї ва шеъру ѓазалњо дар андозаи 6/8 иљро карда мешаванд. Аз ин сабаб оњангњои халќї ва касбї њам дар њамин андоза бештар садо медињанд.Мисоли зерин гувоњи ин гуфтањост.

Шеъри Бедил Оњанги халќ, такмили К. Њалимов

Moderato (Мўътадил)

Муж - да - и ба - њор

о - мад

о - ра - зи гу - лис -

то - не

Дар сурудњои раќсї андозаи 6/8 васеъ истифода карда мешаванд. Табиати мусиќии тољик аз азал бо њамин усул асос ёфтааст. Ќисми асарњои калонњаљми мусиќї низ дар њамин андоза навишта шудаанд.

Оњанги халќ

79

Шеъри М. Ѓоибов Мусиќии К. Њалимов

Allegro (Хушњолона)

Нест аз

но - ми ту хуш -

тар су - ха - не

дар да - њо-нам

То - љи-кис -

тон ва - та - нам,

эй Ва - та -нам,

эй Ва - та - нам

А) САВОЛЊО:1. Суруди «Наврўзи ман» - ро ба хотир биёред.2. Суруди «Мактаби мо» - ро такрор кунед.3. Фосилаи мусиќї чист? Онњоро номбар кунед.4. Дар бораи Талаб Сатторов чї медонед? Оњангњои ўро номбар кунед.5. Суруди «Духтари дойрадаст»- ро такрор кунед.6. Дар кадом андозаи мусиќї сурудњои раќсї бештар садо медињанд?7. Ќисмњои «Шашамќом» чї ном доранд?8. Намудњои «Фалак» - ро ба хотир биёред ва устодони фалаксароёни номиро номбар кунед.9. Банди якуми суруди «Борон» -ро иљро кунед.

Б) БАРНОМАИ КОНСЕРТЇ (10-15 даќиќа):1. «Наврўзи ман». Мусиќии К. Њалимов.2. «Мактаби мо». Мусиќии Љ. Обидпур.3. «Духтари дойрадаст». Мусиќии Т. Сатторов.4. «Борон». Мусиќии К. Њалимов.

80

Conmoto (бо њаракат)

О - чам гў - яд

ваќ - там нест,

ваќ - там нест,

мо - мам гў - яд

ваќ - там нест,

мо - мам гў - яд

ваќ - там нест,

да - дом гў - яд

ваќ - там нест

(вой, - вой

а - ком гў - яд

ваќ - там нест.

ваќ - там нест.

ваќт ху - даш

чи бо - шад?

о - чам гў - яд ваќ - там нест

А -

( )

)

ваќ -там нест ваќт ху - даш чи бо шад

Наќарот:

Шеъри Н. Алиева Мусиќии Љ. Обидпур

81

ме - љў - ям аз

па - го - њї

ме - ё - бам то

бе - го - њї

ме - о - ра - маш

ме - о - ра - маш

як то - на

як то - на

ба - ро - и Ањ -

Ањ - ли

ли хо - на.

хо - на.

ме - о - ра - маш

ме - о - ра - маш

як то - на

ба - ро - и Ањ -

Ањ - ли

ли хо - на.

хо - на.

1 2

со њи - би вай ки бо - шад

ањ

а

а

а

1Очам гўяд ваќтам нест,Момам гўяд ваќтам нест,Дадом гўяд ваќтам нест(вой, вой),Аком гўяд ваќтам нест. Наќарот: Ваќт худаш чї бошад?Соњиби вай кї бошад?Мељўям аз пагоњї.Меёбам то бегоњї.Меорамаш як тонаБарои ањли хона.

2Пас ќисса гўяд момам,Шинам баѓали очам.Бозї кунам бо аком (вой, вой),Савол дињам ба додом (ба додом). Наќарот: 3Бегоњї-ку серкорам,Канї ваќте-сар хорам?Барои кофтани ваќт (вой, вой),Афсўс ки ваќт надорам (надорам).

Наќарот:

82

Moderato(мўътадил)

1

2

Под - шо - њи

ман,

Нек - хо - њи

ман.

Ну - ри ро - њи

ман,

Ќиб - ла - го - њи

ман.

Љон па -дар -љо -

нам

1

2

Бах - ти хан - до -

нат,

Зў - ру дар - мо -

нам.

машь - а-ли љо -

нам,

ну - ри чаш - мо -

нам.

Шеъри С. Аюбзодаи Мањзун Мусиќии А. Мўсоев

83

1Подшоњи ман, Некхоњи ман, Нури роњи ман, Ќиблагоњи ман, Љон падарљонам!

Бахти хандонам, Зўру дармонам, Машьали љонам, Нури чашмонам, Љон падарљонам!

2 Андар ин олам, То набошам кам, То шавам одам,Љон падарљонам!

Ман адои ту, Хоки пои ту. Дар вафои ту, Љон фидои ту. Љон падарљонам!

машь - а - ли љо -

нам,

ну - ри чаш - мо -

нам.

љон па-дар - љо -

нам

Ман а - дл - и

ту,

Хо - ки по - и

ту.

Дар ва-фо - и

ту,

љон фи - до - и

ту.

љон па - дар - љо -

нам

љон па -дар - љо -

нам

до

ъ

84

Шеъри Н. Баќозода Мусиќии Х.Абдуллоев

Allegretto

Сул - њу ри - зо

гар ша - вад,

Сул - њу ри - зо

гар ша-вад.

Аз ди - ли мо

сар ша - вад.

Аз ди -ли мо

сар ша-вад.

Аз ди -ли хуш -

љў - и мо

Ни - я - ти не -

кў - и мо

Сул - њу ри-зо

бањ - ри мо

Њаст чу о -

1.2 бу њаво.

хотима

-бу ња-во.

( )( )

( )

Сулњу ризо гар шавад, - 2 бор.Аз дили мо сар шавад. -2 бор.Аз дили хушљўи моНияти некўи мо Наќарот:Сулњу ризо бањри моЊаст чу обу њаво.

Сулњу ризо њукмрон, - 2 бор.Даст ба кор одамон. - 2 бор.Бачањакон шодмонЉониби мактаб равон. Наќарот:Сулњу ризо бањри моЊаст чу обу њаво.

(Хушњолона)

85

Allegro moderato (тези мўътадил)

Уш -

тур ба - ча монд

дар ба -лан

ди - е лаб -

њо - и шу - тур

хо - ра - кан -

ди - е. Уш -

тур ба - ча монд

дар ба -лан

ди - е лаб -

њо - и шу-тур

хо - ра - кан -

ди - е.

Хо - ра -кан - ди,

бо-ра -кан - ди

Мех-ча-бан - ди,

фиш, фи -шан - ди -

е. Би -

ни - е шу-тур

фиш, фи-шан -

ди - е Уш -

тур ба - ча монд

дар ба-лан

Би -

ни - е шу-тур

фиш, фи -шан -

ди - е

Оњанги халќии тољикїхор:

писарон:

яккахон:

хор:

ба ча - ман

ба ча - ман

ба ча - ман

Оњанги халќ

--

-

86

Наќарот:Уштур ба чаман дар баландие. Лабњои шутур хоракандие. 1 Хоракандї, боракандї, Мехчабандї, фиш, фишандие. Биние шутур фиш, фишандие. Наќарот: 2 Хоракандї, боракандї,Мехчабандї, фиш, фишандие Гўшњои шутур пилтабандие. Наќарот:

3 Каллаи шутур калаќандие. Наќарот: 4 Гардани шутур каљкаландие. Наќарот: 5 Ишками шутур табли љангие. Наќарот:

87

Шеъри Мањзун Мусиќии А.Мўсоев

Allegro(шўх)

Мак - та-бам љо -ни

ман,

Бах - ту ар - мо-ни

ман.

Аз ту до - рад фу -

рўѓ,

Ну - ричаш - мо-ни

ман.

о

о

о

о

Дўс - тон ёф -

там.

Дар ка -но - ри ту

ман.

Бањ - ра дод ус -

тод,

Бар ман аз ил - му

88

фан.

Мак - та-бам љо-ни

ман

Бах - ту ар - мо-ни

ман.

Аз ту до - рад фу -

рўѓ,

Ну - ри чаш - мо-ни

ман.

Ну - ри чаш - мо - ни

ман.

1 Мактабам, љони ман, Бахту армони ман. Аз ту дорад фурўѓ Нури чашмони ман. Дўстон ёфтамДар канори ту ман. Бањра дод устод Бар ман аз илму фан.

Наќарот: Мактабам, љони ман, Бахту армони ман. Аз ту дорад фурўѓ Нури чашмони ман.

2 Дар рањи илму фан Дида бикшо маро. Баски бе љабри ту Нест фардо маро.Дўстон ёфтамДар канори ту ман. Бањра дод устод Бар ман аз илму фан.

Наќарот: Мактабам, љони ман, Бахту армони ман. Аз ту дорад фурўѓ Нури чашмони ман.

89

(Сабук ва бо шавќу завќ)

Птич -Once

каa

се -

bird -лаie

наcome

вет -fly -

куing,

иand

де -he

ти -perched

шекon

зо -a

вёт,tree,

птич -when

каhe'd

крыль -

set -я

tledсло -his

жи -feath -

лаers,

иchirp-

ще -ing

бе -gai -

читly

по -said

ёт:he

"тра-Tra -

лаla

ла,la -

ла -la

лаla

ла -la

лаtra

тра-la

ла -la

ла,la

ла -la

лаla

ла"Oh,

ЯIпо -

love

ю,to

рас -be

пе -sing -

ва -ing,

ю"tra -

"тра -la

ла -la

ла,la

ла -la

лаla

ла!"ла!"la!"

Птичка села на ветку и детишек зовёт,птичка крылья сложила и щебечит поёт:

"тра-ла ла, ла-ла ла-ла тра-ла-ла, ла-ла ла"Я пою, распеваю "тра-ла-ла, ла-ла ла!"

Once f birdit come flying, and he perched on a tree, when he'd settled his feathers, chirping gaily said he Tra-la la-la la la tra la la la la la Oh, I love to be singing, "tra-la la la la la!"

90

МУНДАРИЉА

Ба нашриёт супорида шуд 04.06.2007. Ба чоп имзо шуд 10.08.2007.

Формат 84х108 1/16. Ќоѓази офсетї.

Љузъи њисоби нашриёт 9,24. Љузъи чопии нашр 11.

Адади нашр 129.500. Заказ №2.

Љамъияти мањдудмасъулияти «Собириён»

734025, Душанбе, хиёбони Рўдакї, 37; e-mail: sobiriyon@yandex.ru

Карим Њалимов

“СУРУД ВА МУСИЌЇ“

Китоби дарсї барои синфи 6

Муњаррир: С. Аминов

Рассом: И. Ѓаниев

Дизайн ва ороиш: В. Казберович

Суруди Миллии Љумњурии ТољикистонШеъри Г.Келдї, мусиќии С.Юдаков (дарси такрорї) …………………………. 7Мо дар ињотаи мусиќї ……………………………………………………………… 10Овози худро эњтиёт кунед ………………………………………………………….. 10Ќоидањои сурудхониро ба ёд оред ………………………………………………. 11Нимсолаи якум:Машќи сурудњои яковоза ………………………………………………………….. 12Машќи сурудњои дуовоза ………………………………………………………….. 16Сохти лањнњо ………………………………………………………………………… 19Тарљумаи њол ва эљодиёти композитор Фаттоњ Одина ………………………... 21Суруд мехонем: «Мо тољиконем», шеъри Л.Шералї, мусиќии Ф.Одина …… 23Зарбу усул ……………………………………………………………………………. 28Мусиќї мешунавем «Сад-доѓ», оњанги халќ …………………………………..... 27Суруд мехонем: «Кабўтарак», шеъри О.Исматї, мусиќии Ќ.Яњёзода ……… 29Суруд мехонем: «Шањри ман»,шеъри С.Давлатзода, мусиќии К.Њалимов ……………………………………… 31Парда ва нимпарда …………………………………………………………………. 36Мусиќї мешунавем: «Ташниз», оњанги халќ ……………………………………. 38Суруд мехонем: «Ватан», Шеъри Б.Собир, мусиќии К.Њалимов …………….. 40Нимсолаи дуюм:Сохти ќаторовозаи мажорї ……………………………………………………….. 44Мусиќї мешунавем: «Найрез», оњанги халќ …………………………………….. 46Суруд мехонем «Суруди Садоќат»,шеъри К.Олимов, мусиќии С. Билолов ………………………………………….. 48Парда (соз) …………………………………………………………………………… 51Суруд мехонем: «Наврўзи ман», шеъри Алї Муњаммадї, мусиќии К.Њалимов …………………………………. 53«Шашмаќом» мусиќии классикии тољик ………………………………………… 59Суруд мехонем: «Мактаби мо», шеъри А.Бобољон, мусиќии Љ.Обидпур …... 61Фосилањо ……………………………………………………………………………... 63Тарљумаи њол ва эљодиёти композитор Талабхўља Сатторов ………………… 65Суруд мехонем: «Духтари дойрадаст»,шеъри Н.Боњирї, мусиќии Т.Сатторов …………………………………………. 66Суруд мехонем: «Борон», шеъри Б.Собир, мусиќии К.Њалимов …………….. 73Андозаи 6/8 аз назарияи мусиќї …………………………………………………... 77«Ваќт», шеъри Н. Алиева, мусиќии Љ. Обидпур ……………………………… 80«Падарљон» шеъри С. Аюбзодаи Мањзун, мусиќии А. Мусоев ……………… 82«Сулњу ризо», шеъри Н. Баќозода, мусиќии Х.Абдуллоев …………………… 84«Уштур ба чаман», оњанги халќии тољикї ………………………………………. 85«Мактабам», шеъри Мањзун, мусиќии А. Мўсоев ……………………………… 87«Однажды птичка прилетела» …………………………………………………….. 89