presente de branco: a perspectiva indígena dos “brindes ... · é interpretado como uma...
TRANSCRIPT
PPrreesseennttee ddee bbrraannccoo:: aa ppeerrssppeeccttiivvaa iinnddííggeennaa ddooss ““bbrriinnddeess”” ddaa cciivviilliizzaaççããoo ((AAmmaazzôônniiaa,,
ssééccuulloo XXIIXX))
MMÁÁRRCCIIOO CCOOUUTTOO HHEENNRRIIQQUUEE∗∗∗∗∗∗∗∗
EEmm 11884477,, dduuaass aauuttoorriiddaaddeess ddaa pprroovvíínncciiaa ddoo PPaarráá ssee rreeuunniirraamm ppaarraa jjaannttaarr nnuummaa aallddeeiiaa
ddee íínnddiiooss MMuunndduurruukkuu cchhaammaaddaa CCuurríí,, ààss mmaarrggeennss ddoo rriioo ttaappaajjóóss.. DDee uumm llaaddoo,, oo bbiissppoo DD.. JJoosséé
AAffoonnssoo ddee MMoorraaiiss TToorrrreess,, qquuee eessttaavvaa eemm vviissiittaa ppaassttoorraall ppeellaass ppaarróóqquuiiaass ee ffrreegguueessiiaass ddee sseeuu
aammpplloo bbiissppaaddoo.. DDoo oouuttrroo,, oo ““ttuuxxaauuaa”” ddaa aallddeeiiaa CCuurríí,, qquuee hhaavviiaa ssiiddoo ccoonnvviiddaaddoo ppeelloo rreelliiggiioossoo
ppaarraa oo jjaannttaarr.. CCoommoo nnooss ddiiaass aanntteerriioorreess,, ddiiaannttee ddoo bbiissppoo qquuee nnããoo aabbrriiaa mmããoo ddee uussaarr aa bbaattiinnaa,, oo
““ttuuxxaauuaa”” pprrooccuurroouu oosstteennttaarr ssuuaa ddiissttiinnççããoo ee aappaarreecceeuu vveessttiiddoo ccoomm aa ffaarrddaa qquuee oo ddiissttiinngguuiiaa ddooss
ddeemmaaiiss íínnddiiooss aa eellee ssuubboorrddiinnaaddooss..11
DDiiaannttee ddaa mmeessaa ppoossttaa,, eennttrreettaannttoo,, aa ssiittuuaaççããoo ssee mmooddiiffiiccoouu aa ffaavvoorr ddoo bbiissppoo:: oo ““ttuuxxaauuaa””
nnããoo ccoonnsseegguuiiuu mmaanntteerr aa mmeessmmaa ddiissttiinnççããoo ddiiaannttee ddoo rreelliiggiioossoo,, ppooiiss ““vviiuu--ssee eemm aappeerrttoo sseemm
ssaabbeerr mmaanneejjaarr oo ggaarrffoo ee aa ffaaccaa””.. CCoonnssttrraannggiiddoo ppeelloo mmaauu ddeesseemmppeennhhoo ccoomm ggaarrffoo ee ffaaccaa ààss
mmããooss,, oo ““ttuuxxaauuaa”” pprrooccuurroouu nnããoo ddeessppeerrddiiççaarr ooss oouuttrrooss rreeccuurrssooss ppeerrffoorrmmááttiiccooss qquuee llhhee rreessttaarraamm
nnaaqquueellaa nnooiittee eemm qquuee jjaannttaavvaa ccoomm aa mmaaiioorr aauuttoorriiddaaddee rreelliiggiioossaa ddaa pprroovvíínncciiaa.. NNoo pprriimmeeiirroo,,
ddeeddiiccoouu--ssee ccoomm ttaall eemmppeennhhoo àà bbeebbiiddaa qquuee aaccoommppaannhhaavvaa oo jjaannttaarr qquuee aa ggaarrrraaffaa ddee vviinnhhoo
““ssooffrreeuu uumm aattaaqquuee qquuee eeuu nnããoo eessppeerraavvaa””,, llaammeennttoouu--ssee,, ddeessggoossttoossoo,, oo bbiissppoo.. NNoo sseegguunnddoo,, aaoo
rreecceebbeerr ddee pprreesseennttee ddoo bbiissppoo uumm rroossáárriioo,, oo ““ttuuxxaauuaa”” MMuunndduurruukkuu,, ““bbllaassoonnaannddoo--ssee ddee bboomm
ccrriissttããoo,, ddiissssee qquuee [[oo rroossáárriioo]] eerraa ppeeqquueennoo ee qquuee qquueerriiaa uumm ggrraannddee,, ppoorrqquuee nnããoo rreezzaavvaa ppoouuccoo
ccoommoo ccrriiaannççaa”” ((CCAARRTTAASS,, 11997788:: 33))..
EEssssee eeppiissóóddiioo nnooss ppeerrmmiittee rreefflleettiirr ssoobbrree aa aapprroopprriiaaççããoo qquuee oo ““ttuuxxaauuaa”” MMuunndduurruukkuu ffeezz
ddooss oobbjjeettooss eexxtteerriioorreess àà ccuullttuurraa ttrraaddiicciioonnaall ddee sseeuu ggrruuppoo:: ffaarrddaammeennttoo,, ggaarrffoo ee ffaaccaa,, vviinnhhoo ee
rroossáárriioo ffoorraamm ttrraadduuzziiddooss ppeelloo íínnddiioo eemm sseeuuss pprróópprriiooss tteerrmmooss,, rreevveellaannddoo aapprrooxxiimmaaççããoo bbaassttaannttee
ppeeccuulliiaarr ddeesssseess ííccoonneess ddaa cciivviilliizzaaççããoo qquuee oo ggoovveerrnnoo iimmppeerriiaall pprrooccuurraavvaa iimmppoorr aaooss íínnddiiooss nnoo
BBrraassiill ddoo ssééccuulloo XXIIXX..
∗∗ DDoouuttoorr eemm CCiiêênncciiaass SSoocciiaaiiss,, pprrooffeessssoorr ddaa FFaaccuullddaaddee ddee HHiissttóórriiaa ee ddoo PPrrooggrraammaa ddee PPóóss--GGrraadduuaaççããoo eemm HHiissttóórriiaa SSoocciiaall ddaa AAmmaazzôônniiaa ddaa UUnniivveerrssiiddaaddee FFeeddeerraall ddoo PPaarráá.. AArrttiiggoo rreessuullttaannttee ddoo pprroojjeettoo ddee ppeessqquuiissaa iinnttiittuullaaddoo ““OO ssoollddaaddoo ddaa fféé:: FFrreeii PPeelliinnoo ee aa ccaatteeqquueessee ddooss MMuunndduurruukkuu ((11887711--11888844))””,, aattuuaallmmeennttee ddeesseennvvoollvviiddoo jjuunnttoo àà PPrróó--RReeiittoorriiaa ddee PPeessqquuiissaa ddaa UUnniivveerrssiiddaaddee FFeeddeerraall ddoo PPaarráá ((PPRROOPPEESSPP//UUFFPPAA)).. 11 AAppeessaarr ddee nnããoo sseerr pprreevviissttaa nnoo DDeeccrreettoo ddee 2244 ddee jjuullhhoo ddee 11884455,, aa pprrááttiiccaa ddee ffoorrnneecceerr ffaarrddaammeennttoo aaooss ““ttuuxxaauuaass”” oouu ““pprriinncciippaaiiss”” ddaass aallddeeiiaass ssee ttoorrnnoouu ccoommuumm nnaa AAmmaazzôônniiaa ddoo ssééccuulloo XXIIXX.. SSuuaa mmoottiivvaaççããoo eessttaavvaa aassssoocciiaaddaa aa ffaattoorreess ttaaiiss ccoommoo ddiissttiinngguuiirr ssiimmbboolliiccaammeennttee ooss ““pprriinncciippaaiiss”” ddaass aallddeeiiaass,, aa nneecceessssiiddaaddee ddee rreeccoommppeennssáá--llooss ppeellooss sseerrvviiççooss pprreessttaaddooss aaoo pprroojjeettoo ddee ccaatteeqquueessee ee cciivviilliizzaaççããoo ddooss íínnddiiooss ee aa iiddeeiiaa ddee oorrddeemm ssoocciiaall qquuee ssee ppeennssaavvaa eessttaarr aassssoocciiaaddaa aaoo ffaarrddaammeennttoo..
22
DDee aaccoorrddoo ccoomm oo DDeeccrreettoo ddee 2244 ddee jjuullhhoo ddee 11884455,, úúnniiccaa lleeggiissllaaççããoo iinnddiiggeenniissttaa ddee
ccaarráátteerr mmaaiiss ggeerraall nnoo iimmppéérriioo bbrraassiilleeiirroo,, ccaabbeerriiaa aaoo DDiirreettoorr GGeerraall ddiissttrriibbuuiirr aaooss DDiirreettoorreess
PPaarrcciiaaiiss ee mmiissssiioonnáárriiooss ooss oobbjjeettooss ddeessttiinnaaddooss aaooss íínnddiiooss ppeelloo ggoovveerrnnoo ee qquuee ppooddeemm sseerr
ccaarraacctteerriizzaaddooss ddaa sseegguuiinnttee mmaanneeiirraa:: 11ºº.. OObbjjeettooss ddeessttiinnaaddooss aaoo sseerrvviiççoo nnaa aaggrriiccuullttuurraa;; 22ºº..
OObbjjeettooss ppaarraa uussoo ppeessssooaall ddooss íínnddiiooss,, ttaaiiss ccoommoo mmaannttiimmeennttooss,, rroouuppaass ee mmeeddiiccaammeennttooss.. 33ºº..
OObbjjeettooss ““qquuee ffoorreemm pprróópprriiooss ppaarraa aattrraaiirr--llhheess aa aatteennççããoo,, eexxcciittaarr--llhheess aa ccuurriioossiiddaaddee,, ee ddeessppeerrttaarr--
llhheess oo ddeesseejjoo ddoo ttrraattoo ssoocciiaall”” ((aarrtt.. 11ºº,, §§1100))..22 DDee mmooddoo ggeerraall,, ttaaiiss oobbjjeettooss ssããoo rreeffeerriiddooss nnaa
ddooccuummeennttaaççããoo ssoobbrree aa ccaatteeqquueessee ee cciivviilliizzaaççããoo ddooss íínnddiiooss nnoo ssééccuulloo XXIIXX ccoommoo ““bbrriinnddeess”” oouu
““mmiimmooss”” ee ccoonnssttiittuuííaamm eelleemmeennttoo ffuunnddaammeennttaall nnaa ppoollííttiiccaa ddee aattrraaççããoo ee mmaannuutteennççããoo ddooss
iinnddííggeennaass nnooss aallddeeaammeennttooss..
DDeeffiinniiddooss ppeellaass aauuttoorriiddaaddeess ddaa pprroovvíínncciiaa ccoommoo iinnssttrruummeennttooss ddee aattrraaççããoo ddooss íínnddiiooss àà
cciivviilliizzaaççããoo,, eemm mmuuiittaass ssiittuuaaççõõeess éé ppoossssíívveell iiddeennttiiffiiccaarr ccoommoo ddeetteerrmmiinnaaddooss ppoovvooss iinnddííggeennaass
ffaazziiaamm lleeiittuurraa ddeesssseess ““bbrriinnddeess”” eemm sseeuuss pprróópprriiooss tteerrmmooss,, aapprroopprriiaannddoo--ssee ddooss ““pprreesseenntteess”” qquuee
llhheess eerraamm ddaaddooss sseemm,, nnoo eennttaannttoo aabbaannddoonnaarr sseeuuss ccoossttuummeess ttrraaddiicciioonnaaiiss..
SSaabbiiaamm ooss pprreessiiddeenntteess ddaa pprroovvíínncciiaa oo qquuaannttoo sseerriiaa ddiiffíícciill ccoonnvveenncceerr ooss íínnddiiooss aa
aabbrriirreemm mmããoo ddaa ““vviiddaa aammbbuullaannttee””,, mmaarrccaaddaa ppeellaa ““mmaaiiss aabbssoolluuttaa iinnddeeppeennddêênncciiaa”” eemm ttrrooccaa ddaa
vviiddaa sseeddeennttáárriiaa nnooss aallddeeaammeennttooss,, ccoomm ttrraabbaallhhoo rreegguullaarr ee ddiiáárriioo,, oobbeeddeecceennddoo aauuttoorriiddaaddeess ppoorr
eelleess ddeessccoonnhheecciiddaass.. VVeejjaammooss oo qquuee ddiissssee JJeerrôônniimmoo FFrraanncciissccoo CCooeellhhoo,, pprreessiiddeennttee ddaa pprroovvíínncciiaa
ddoo PPaarráá,, aa rreessppeeiittoo ddooss bbrriinnddeess uuttiilliizzaaddooss ppaarraa aattrraaiirr ooss íínnddiiooss::
AA ffiimm ddee aattrraaiirr ooss íínnddiiooss éé pprreecciissoo,, pprriimmeeiirraammeennttee,, bbrriinnddáá--llooss ccoomm mmiimmooss ee pprreesseenntteess,, ee,, ddeeppooiiss ddee aallddeeáá--llooss,, ffaazz--ssee mmiisstteerr ppaaggaarr aa uumm mmiissssiioonnáárriioo,, qquuee ooss aassssiissttaa,, ddaarr--llhheess rroouuppaa,, ffeerrrraammeennttaass ee nnoovvooss bbrriinnddeess;; ee ppaarraa ppooddeerr eemmpprreeggaarr ttooddooss eesstteess mmeeiiooss eemm ttooddaass aass mmiissssõõeess pprroojjeettaaddaass oouu pprriinncciippiiaaddaass,, ggrraannddeess ssoommaass ssee ffaazzeemm pprreecciissaass,, ddeevveennddoo aaiinnddaa ddaarr--ssee ddeessccoonnttoo aaooss eexxttrraavviiooss iinnffaallíívveeiiss ppeellaa iimmppoossssiibbiilliiddaaddee qquuaassee aabbssoolluuttaa ddee ccoonnhheecceerr--ssee ddaa eexxaattaa ddiissttrriibbuuiiççããoo ddooss aarrttiiggooss ddeessttiinnaaddooss aaooss íínnddiiooss.. ((PPAARRÁÁ,, 11884488:: 110022))
DDeessssaa ffoorrmmaa,, oo pprroojjeettoo ddee ccaatteeqquueessee ee cciivviilliizzaaççããoo ddooss íínnddiiooss,, ttaall ccoommoo pprroojjeettaaddoo ppeellaa
ppoollííttiiccaa iimmppeerriiaall,, ddeeppeennddiiaa aammppllaammeennttee ddee rreeccuurrssooss ffiinnaanncceeiirrooss qquuee vviiaabbiilliizzaasssseemm aa ooffeerrttaa
ppeerrmmaanneennttee ddee bbrriinnddeess ee qquuee nnuunnccaa cchheeggaarraamm aa sseerr ssaattiissffaattóórriiooss,, ddaaddaa aa eexxtteennssããoo ddoo tteerrrriittóórriioo
ee aa ggrraannddee qquuaannttiiddaaddee ddee iinnddííggeennaass aa sseerreemm aattrraaííddooss.. OOss bbrriinnddeess eerraamm nneecceessssáárriiooss nnããoo aappeennaass
ppaarraa aattrraaíí--llooss,, eeiiss qquuee ddeevveerriiaamm ccoonnttiinnuuaarr sseennddoo ooffeerrttaaddooss mmeessmmoo ddeeppooiiss ddee ccoonnssttiittuuííddoo oo 22 CCóóppiiaass ddoo rreeffeerriiddoo ddeeccrreettoo ppooddeemm sseerr eennccoonnttrraaddaass eemm BBEEOOZZZZOO,, 11998833;; MMOORREEIIRRAA NNEETTOO,, 11998888;; SSAAMMPPAAIIOO && EERRTTHHAALL,, 22000066..
33
aallddeeaammeennttoo,, vviissiivveellmmeennttee ppaarraa mmaanntteerr ooss íínnddiiooss ssaattiissffeeiittooss ee ddiissppoossttooss aa ccoonnttiinnuuaarreemm
ssuubbmmeettiiddooss aaoo mmiissssiioonnáárriioo oouu aaoo ddiirreettoorr ppaarrcciiaall..
JJeerrôônniimmoo FFrraanncciissccoo CCooeellhhoo rreevveellaa ppeennssaammeennttoo ccoommuumm ààqquueellaa ééppooccaa,, nnoo sseennttiiddoo ddee
qquuee,, eemm pprriimmeeiirroo lluuggaarr,, ooss mmiissssiioonnáárriiooss ddeevveerriiaamm aattrraaiirr ooss íínnddiiooss ccoomm ppaallaavvrraass ppeerrssuuaassiivvaass,,
ccoomm bbrraanndduurraa ee mmuuiittooss bbrriinnddeess.. ““EE aassssiimm””,, ccoonnttiinnuuaa eellee,, ““ddeeppooiiss qquuee eesssseess ccoorraaççõõeess ee eessssaass
aallmmaass ssããoo ccoonnqquuiissttaaddaass ppeellooss mmiinniissttrrooss ddoo eevvaannggeellhhoo ppaarraa aa rreelliiggiiããoo ee ppaarraa aa fféé,, éé qquuee aa
ssoocciieeddaaddee llhheess ccoonnqquuiissttaa ooss ccoorrppooss,, ee ooss bbrraaççooss ppaarraa aa cciivviilliizzaaççããoo ee ppaarraa aa iinnddúússttrriiaa”” ((PPAARRÁÁ,,
11884488:: 110033)).. EEssssee ddeevveerriiaa sseerr oo sseennttiiddoo ddaa mmaarrcchhaa ddaa ccoonnqquuiissttaa,, qquuee nnããoo ddeevveerriiaa sseerr iinnvveerrttiiddoo::
pprriimmeeiirroo,, aa ccoonnqquuiissttaa ddee ccoorraaççõõeess ee aallmmaass,, ddeeppooiiss,, aa ccoonnqquuiissttaa ddee ccoorrppooss ee bbrraaççooss ppaarraa oo
ttrraabbaallhhoo..
EEssqquueecceerraamm ooss pprreessiiddeenntteess ddaa pprroovvíínncciiaa ddee ccoommbbiinnaarr eessttee rreessuullttaaddoo pprreevviiaammeennttee ccoomm
ooss íínnddiiooss.. AA nnoottíícciiaa ddee qquuee oo ggoovveerrnnoo ddoo PPaarráá ddooaavvaa bbrriinnddeess ssee eessppaallhhoouu ppoorr ttooddooss ooss ccaannttooss
ddaa pprroovvíínncciiaa ee aa ddooccuummeennttaaççããoo rreevveellaa aammppllaa mmoovviimmeennttaaççããoo ddee íínnddiiooss ddiirriiggiinnddoo--ssee àà ccaappiittaall
ppaarraa ffaallaarr ddiirreettaammeennttee ccoomm oo pprreessiiddeennttee.. NNaa vveerrddaaddee,, oo DDeeccrreettoo ddee 2244 ddee jjuullhhoo ddee 11884455
iinntteennssiiffiiccoouu pprrááttiiccaa qquuee jjáá eerraa ccoommuumm mmeessmmoo aanntteess ddee ssuuaa ppuubblliiccaaççããoo..
RReeffeerriinnddoo--ssee aa mmiissssããoo ddoo TTaabbaayyoo,, ssiittuuaaddaa nnoo RRiioo BBrraannccoo,, oo pprreessiiddeennttee ddaa pprroovvíínncciiaa ddoo
PPaarráá,, MMaannooeell ddaa SSiillvvaa PPaarraannhhooss VVeelloozzoo,, eemm sseeuu rreellaattóórriioo ddee 1155 ddee aaggoossttoo ddee 11884444,, aaffiirrmmaavvaa
qquuee
ÉÉ ccoonnssttaanntteemmeennttee vvaarriiaa ee iinncceerrttaa aa qquuaannttiiddaaddee ddooss iinnddííggeennaass qquuee ssóó ccoonnccoorrrreemm áá MMiissssããoo ppoorr vviissiittaa ee eessppíírriittoo ddee ccuurriioossiiddaaddee ee aattrraaííddooss ppeelloo ddeesseejjoo ddee rreecceebbeerreemm aallgguumm pprreesseennttee,, oo qquuee ccoonnsseegguuiiddoo rreettiirraamm--ssee nnoovvaammeennttee ppaarraa ooss sseeuuss aalloojjaammeennttooss,, ffiiccaannddoo oo MMiissssiioonnáárriioo rreedduuzziiddoo ààss ppeessssooaass ddoo sseeuu ssééqquuiittoo”” ((PPAARRÁÁ,, 11884444:: 1166))..
QQuuaannddoo ooss mmiissssiioonnáárriiooss oouu ddiirreettoorreess ppaarrcciiaaiiss nnããoo ssaattiissffaazziiaamm eessssee ““eessppíírriittoo ddee
ccuurriioossiiddaaddee””,, ooss íínnddiiooss sseegguuiiaamm lloonnggoo ccaammiinnhhoo aattéé oo pprreessiiddeennttee ddaa pprroovvíínncciiaa..33 AAssssiimm ffaazziiaamm
ooss AAppiinnaayyéé,, ppoorr eexxeemmpplloo,, ccoonnssiiddeerraaddooss ““ddee ttooddooss ooss mmaaiiss ppaaccííffiiccooss,, ooss mmaaiiss cciivviilliizzaaddooss ee ddee
mmaaiiss aannttiiggoo ttrraattoo””,, mmuuiittoo uuttiilliizzaaddooss nnaa ppiilloottaaggeemm ddaass ccaannooaass ddee ccoomméérrcciioo qquuee nnaavveeggaavvaamm
33 SSeegguunnddoo JJeeaann--BBaappttiissttee DDeebbrreett,, mmuuiittooss íínnddiiooss ssee ddiirriiggiiaamm ddiirreettaammeennttee aaoo IImmppeerraaddoorr.. TTããoo llooggoo pprrooccllaammaaddaa aa iinnddeeppeennddêênncciiaa ddoo BBrraassiill vviiaa--ssee nnoo RRiioo ddee JJaanneeiirroo ““ffrreeqquueenntteess ddeeppuuttaaççõõeess ddee íínnddiiooss sseellvvaaggeennss qquuee vviinnhhaamm ssoolliicciittaarr,, ddoo ssoobbeerraannoo,, iinnssttrruummeennttooss ddee ttrraabbaallhhoo,, nnaa qquuaalliiddaaddee ddee ccuullttiivvaaddoorreess,, oouu aarrmmaass,, ppaarraa sseerrvviirreemm nnooss ccoorrppooss aauuxxiilliiaarreess”” ((DDEEBBRREETT aappuudd HHEEMMMMIINNGG,, 22000099:: 119966)).. PPaarrttiiddáárriioo ddaa iiddeeiiaa ddee qquuee ooss íínnddiiooss ffoorraamm ““ddeerrrroottaaddooss””,, HHeemmmmiinngg aaffiirrmmaa qquuee ““ffeerrrraammeennttaass ddee mmeettaall eerraamm ee aaiinnddaa ssããoo oo mmeeiioo mmaaiiss eeffiicciieennttee ddee ggaannhhaarr aa aammiizzaaddee ddee ttrriibbooss hhoossttiiss oouu aaiinnddaa nnããoo--ccoonnttaattaaddaass”” ((22000099:: 119966)).. EEmm ttooddoo ccaassoo,, oo aauuttoorr rreeccoonnhheeccee qquuee ““ooss íínnddiiooss ttiinnhhaamm iinntteelliiggêênncciiaa bbaassttaannttee ppaarraa aaddqquuiirriirr aass ffeerrrraammeennttaass ddee qquuee nneecceessssiittaavvaamm ee sseemm tteerr ddee ttrraabbaallhhaarr ppaarraa oobbtteerr mmaaiiss”” ((22000099:: 119977))..
44
ppeellooss rriiooss TTooccaannttiinnss ee AArraagguuaaiiaa ee qquuee ffrreeqquueenntteemmeennttee eessttaavvaamm eemm BBeelléémm.. DDoo ppoonnttoo ddee vviissttaa
ddaa ffrroonntteeiirraa ddooss bbrraannccooss,, ooss AAppiinnaayyéé ppeerrtteenncciiaamm aaoo tteerrrriittóórriioo ddee GGooiiááss,, mmaass ddiizziiaa oo pprreessiiddeennttee
JJeerrôônniimmoo FFrraanncciissccoo CCooeellhhoo
ÉÉ ssóó oo PPaarráá qquuee eelleess pprrooccuurraamm ee ssoommeennttee ddaaqquuii ttêêmm eelleess rreecceebbiiddoo mmuuiittaass ffeerrrraammeennttaass,, aarrmmaass,, bbrriinnddeess ee ffaazzeennddaass;; ee ssee nnããoo ffoorraa aa ddiiffiiccuullddaaddee ddee ppeerrddeerreemm eelleess ooss sseeuuss eessttaabbeelleecciimmeennttooss ee llaavvoouurraass jjáá aallgguummaass ddaass aallddeeiiaass ssee tteerriiaa ppaassssaaddoo ppaarraa tteerrrraass ddoo PPaarráá,, qquuee ffiiccaamm ffrroonntteeiirraass ((PPAARRÁÁ,, 11884499:: 8844))..
CChhaammoo aatteennççããoo ppaarraa aa ppeerrssppeeccttiivvaa iinnddííggeennaa ppeerrcceeppttíívveell nnaa eessccoollhhaa ddoo eessttaabbeelleecciimmeennttoo,,
ssee nnããoo ddee aalliiaannççaa,, ppeelloo mmeennooss ddee ccoonnttaattoo ddee ccaarráátteerr rreellaacciioonnaall ee ccoonntteexxttuuaall ccoomm oo ggoovveerrnnoo ddoo
PPaarráá,, qquuee nnaa lleeiittuurraa iinnddííggeennaa ppooddeerriiaa llhheess pprrooppoorrcciioonnaarr mmaaiiss vvaannttaaggeennss ddoo qquuee oo ggoovveerrnnoo ddee
GGooiiááss.. AAssssiimm ccoommoo EElliissaa GGaarrcciiaa ((22000088)) oobbsseerrvvoouu ccoomm rreellaaççããoo aaooss MMiinnuuaannooss nnoo RRiioo GGrraannddee
ddoo SSuull ddoo ssééccuulloo XXVVIIIIII,, oobbsseerrvvaa--ssee aa mmeessmmaa aattiittuuddee ppoorr ppaarrttee ddooss AAppiinnaayyéé nnoo sseennttiiddoo ddee
sseelleecciioonnaarreemm nnaa ttrraajjeettóórriiaa ddee sseeuuss rreellaacciioonnaammeennttooss ccoomm ooss nnããoo--íínnddiiooss,, ooss aassppeeccttooss qquuee llhheess
eerraamm mmaaiiss ffaavvoorráávveeiiss,, ccoomm ccllaarroo pprrooppóóssiittoo ddee oobbtteerreemm ddeetteerrmmiinnaaddooss bbeenneeffíícciiooss eemm mmoommeennttoo
eessppeeccííffiiccooss..
SSeegguunnddoo MMaarrttaa AAmmoorroossoo,, aass ppooppuullaaççõõeess aallddeeaaddaass ““ppaassssaamm aa ffrreeqquueennttaarr ooss eessppaaççooss
ppúúbblliiccooss eemm vviiaaggeennss qquuee bbuussccaamm aa nneeggoocciiaaççããoo ddiirreettaa ccoomm aass aauuttoorriiddaaddeess ddaass pprroovvíínncciiaass ee ddoo
GGoovveerrnnoo ddoo IImmppéérriioo,, sseemm ooss ccoonnssttrraannggiimmeennttooss iimmppoossttooss ppeellooss iinntteerrmmeeddiiáárriiooss,, sseejjaamm eelleess aa
DDiirreettoorriiaa ddooss ÍÍnnddiiooss oouu ooss mmiissssiioonnáárriiooss”” ((22000066:: 112211))..
EEmm 11885544,, aalléémm ddooss AAppiinnaayyéé,, íínnddiiooss XXaavvaannttee ddee GGooiiááss ttaammbbéémm eessttiivveerraamm nnoo PPaalláácciioo
ddoo GGoovveerrnnoo ddoo PPaarráá eemm bbuussccaa ddee bbrriinnddeess.. OOss íínnddiiooss ccoossttuummaavvaamm rreecceebbeerr mmiiççaannggaass,, rroouuppaass ee
ffeerrrraammeennttaass ppaarraa oo ttrraabbaallhhoo.. NNeessssee mmeessmmoo aannoo,, uumm ggrruuppoo ddee mmaaiiss ddee 6600 TTeemmbbéé ddeesscceeuu ddaass
ccaabbeecceeiirraass ddoo rriioo GGuurruuppii,, ffrroonntteeiirraa ddoo PPaarráá ccoomm oo MMaarraannhhããoo,, ppaarraa uumm bbrraaççoo ddoo rriioo CCaappiimm,, ddee
oonnddee ssee ddiirriiggiirraamm aaoo pprreessiiddeennttee ddaa pprroovvíínncciiaa.. ““FFiizz bbaattiizzaarr aass ccrriiaannççaass””,, ddiizz oo pprreessiiddeennttee
SSeebbaassttiiããoo ddoo RReeggoo BBaarrrrooss,, ““bbrriinnddeeii--ooss ee ccoonnvviiddeeii--ooss aa aapprrooxxiimmaarreemm--ssee”” ((PPAARRÁÁ,, 11885544:: 3377))..
RReeggoo BBaarrrrooss eerraa bbaassttaannttee ccoonnsscciieennttee ddee qquuee nnaaddaa ddiissssoo ssiiggnniiffiiccaavvaa qquuee ooss TTeemmbbéé ffoosssseemm ssee
ffiixxaarr eemm aallddeeaammeennttooss rreegguullaarreess::
eessssaass mmaallooccaass nnããoo ffoorrmmaamm aaiinnddaa aallddeeaammeennttooss,, nneemm ssee ppooddee ccoonnttaarr ccoomm aa ssuuaa ppeerrmmaannêênncciiaa nneesstteess lluuggaarreess,, ppaarraa oonnddee tteemm bbaaiixxaaddoo,, ppooiiss jjáá ppoorr vveezzeess tteemm aaccoonntteecciiddoo ffaazzeerreemm iigguuiiss ddeesscciiddaass ee ddeessaappaarreecceerreemm ppoouuccoo ddeeppooiiss,, iinntteerrnnaannddoo--ssee ddee nnoovvoo nnaass bbrreennhhaass ((PPAARRÁÁ,, 11885544::3377))..
55
PPeessqquuiissaass aannttrrooppoollóóggiiccaass ttêêmm rreevveellaaddoo qquuee mmuuiittooss ggrruuppooss iinnddííggeennaass pprraattiiccaamm aa
cchhaammaaddaa ““rreecciipprroocciiddaaddee pprrootteellaaddaa””,, ccoonnssiiddeerraannddoo qquuee éé iimmppoorrttaannttee mmaanntteerr ddíívviiddaass eemm aabbeerrttoo,,
ddee mmooddoo aa nneeuuttrraalliizzaarr ddiissttâânncciiaass ssoocciiaaiiss,, tteemmppoorraaiiss ee eessppaacciiaaiiss ee ffoorrjjaarr ccoommpplleexxooss ssiisstteemmaass ddee
rreellaaççõõeess.. IIssssoo ffaazz ccoomm qquuee oo rriittmmoo ddaass ccoonnttrraapprreessttaaççõõeess ppoossssaa ssee eesstteennddeerr ppoorr aannooss.. CCoonnffoorrmmee
oobbsseerrvvoouu CCaatthheerriinnee HHoowwaarrdd ccoomm rreellaaççããoo aaooss íínnddiiooss WWaaiiwwaaii,, ““[[qq]]uuiittaarr aa ddíívviiddaa ddee uummaa ssóó vveezz
éé iinntteerrpprreettaaddoo ccoommoo uummaa mmaanniiffeessttaaççããoo ddee rraaiivvaa ee uumm ssiinnaall ddee qquuee ssee qquueerr ‘‘eessqquueecceerr’’ aa
rreellaaççããoo”” ((HHOOWWAARRDD,, 22000022,, pp.. 4444)).. NNoo ddiissccuurrssoo ddooss pprreessiiddeenntteess ddaa pprroovvíínncciiaa ddoo PPaarráá,, eerraa
ccoommuumm aa qquueeiixxaa ddee qquuee ooss íínnddiiooss rreeccuussaavvaamm aa ““ppeerrmmaannêênncciiaa”” nnooss aallddeeaammeennttooss rreegguullaarreess ppaarraa
eelleess ccrriiaaddooss.. NNeesstteess aallddeeaammeennttooss,, ooss íínnddiiooss eessttaarriiaamm ssuubbmmeettiiddooss àà pprreessttaaççããoo ddee sseerrvviiççooss qquuee,,
ppeelloo mmeennooss eemm tteessee,, tteerriiaamm uummaa ccoonnttrraapprreessttaaççããoo oouu rreecciipprroocciiddaaddee iimmeeddiiaattaa..
DDoo ppoonnttoo ddee vviissttaa iinnddííggeennaa,, mmaanntteerr--ssee iinntteerrnnaaddoo nnaass bbrreennhhaass ee aappaarreecceerr eemm ooccaassiiõõeess
eessppeeccííffiiccaass,, ppooddeerriiaa sseerr uummaa ffoorrmmaa ddee mmaanntteerr aa rreellaaççããoo eemm aabbeerrttoo,, ttoorrnnaannddoo--aa mmaaiiss
dduurraaddoouurraa..44 OO ddeesseennccoonnttrroo ssee ddaavvaa ppoorrqquuee oo ““eessppíírriittoo ddee ccuurriioossiiddaaddee”” ddooss íínnddiiooss,, qquuee oo
DDeeccrreettoo ddee 2244 ddee jjuullhhoo ddee 11884455 ddiizziiaa qquuee ddeevveerriiaa sseerr eessttiimmuullaaddoo,, ppaarreecciiaa nnuunnccaa ddaarr--ssee ppoorr
ssaattiissffeeiittoo.. NNaa vveerrddaaddee,, ssee oo rreeffeerriiddoo ddeeccrreettoo vviiaa nnaa ddooaaççããoo ddee bbrriinnddeess uummaa ffoorrmmaa ddee ddeessppeerrttaarr
nnooss íínnddiiooss oo ““ddeesseejjoo ddoo ttrraattoo ssoocciiaall””,, aa nnooççããoo ddee rreecciipprroocciiddaaddee pprrootteellaaddaa ccaarraacctteerrííssttiiccaa ddaass
ccuullttuurraass iinnddííggeennaass rreevveellaa ffoorrmmaass ddiissttiinnttaass ddee ssee ppeennssaarr oo eessttaabbeelleecciimmeennttoo ddee aalliiaannççaass oouu ddee
““ttrraattoo ssoocciiaall””.. TTuuddoo iinnddiiccaa qquuee,, ddoo ppoonnttoo ddee vviissttaa ddooss íínnddiiooss,, ccaaddaa ddeettaallhhee ddaass ttrraannssaaççõõeess eerraa
ffiixxaaddoo ee rreegguullaaddoo ppoorr sséérriiee ddee rreeggrraass ee ccoonnvveennççõõeess ttrraaddiicciioonnaaiiss nnaass qquuaaiiss eelleess pprrooccuurraavvaamm
iinnsseerriirr ooss nnããoo--íínnddiiooss..
AAss aauuttoorriiddaaddeess ddaa pprroovvíínncciiaa ffiiccaavvaamm rreefféénnss ddoo ““eessppíírriittoo ddee ccuurriioossiiddaaddee”” ee ddoo ddeesseejjoo
ddooss íínnddiiooss ppoorr ““bbrriinnddeess””.. OO ddeesseejjoo ddee ffiixxáá--llooss eemm aallddeeiiaass ee ppooddeerr uussuuffrruuiirr ddee ssuuaa ffoorrççaa ddee
ttrraabbaallhhoo eerraa mmaaiiss ffoorrttee ddoo qquuee aa iinncceerrtteezzaa qquuaannttoo ààss ssuuaass ddiissppoossiiççõõeess ffuuttuurraass,, rraazzããoo ppeellaa qquuaall
ooss ““bbrriinnddeess”” ccoonnttiinnuuaavvaamm sseennddoo ddiissttrriibbuuííddooss.. AAlléémm ddiissssoo,, aa ddooccuummeennttaaççããoo ddiissppoonníívveell lleevvaa aa
ccrreerr qquuee,, nneessssaass ooccaassiiõõeess,, ooss íínnddiiooss ccoossttuummaavvaamm ddiizzeerr aaqquuiilloo qquuee ooss pprreessiiddeenntteess ddaa pprroovvíínncciiaa
qquueerriiaamm oouuvviirr.. FFaauussttoo AAuugguussttoo ddee AAgguuiiaarr,, ddeeppooiiss ddee bbrriinnddaarr ooss mmaaiiss ddee ttrriinnttaa íínnddiiooss
44 MMaalliinnoowwsskkii,, ccoonnssiiddeerraaddoo uumm ddooss ffuunnddaaddoorreess ddaa ppeessqquuiissaa ddee ccaammppoo aannttrrooppoollóóggiiccaa,, oobbsseerrvvoouu qquuee eennttrree ooss hhaabbiittaanntteess ddee TTrroobbrriiaanndd ““aa ppaarrcceerriiaa eennttrree ddooiiss iinnddiivvíídduuooss nnoo kkuullaa éé ppaarraa sseemmpprree”” ((11997788:: 7766)).. EEllee ttaammbbéémm oobbsseerrvvoouu qquuee ““oo kkuullaa nnããoo ssee rreeaalliizzaa ssoobb aa pprreessssããoo ddee qquuaaiissqquueerr nneecceessssiiddaaddeess,, vviissttoo qquuee sseeuu oobbjjeettiivvoo pprriinncciippaall éé oo ddee ppeerrmmuuttaa ddee aarrttiiggooss qquuee nnããoo ttêêmm nneennhhuummaa uuttiilliiddaaddee pprrááttiiccaa”” ((11997788:: 7777)).. TTooddoo oo mmoovviimmeennttoo ddaass ttrrooccaass ggiirraavvaa eemm ttoorrnnoo ddaa nnooççããoo ddee rreecciipprroocciiddaaddee pprrootteellaaddaa,, ppooiiss ppaarraa ooss nnaattiivvooss ddoo KKuullaa,, ““ppoossssuuiirr éé ddaarr”” ee nneessssee aassppeeccttoo,, MMaalliinnoowwsskkii oobbsseerrvvaa qquuee ““eelleess ssããoo nnoottaavveellmmeennttee ddiiffeerreenntteess ddee nnóóss”” ((11997788:: 8855))..
66
MMuunndduurruukkuu hhaabbiittaanntteess ddee aallddeeiiaass ddoo rriioo TTaappaajjóóss,, qquuee oo vviissiittaarraamm nnoo ppaalláácciioo ddoo ggoovveerrnnoo,, tteevvee
aa iimmpprreessssããoo ddee qquuee eelleess ssaaíírraamm ““ppeennhhoorraaddooss ddoo aaccoollhhiimmeennttoo qquuee llhheess ffiizz ee ddooss bbrriinnddeess qquuee
llhheess ddeeii””.. DDiipplloommááttiiccooss,, ooss MMuunndduurruukkuu
rraattiiffiiccaarraamm,, nneessssaa ooccaassiiããoo,, aass mmaanniiffeessttaaççõõeess qquuee ttiinnhhaamm ffeeiittoo aaoo mmiissssiioonnáárriioo,, ddee ddeesseejjaarreemm rreeuunniirr--ssee ccoomm aass ssuuaass ttrriibbooss eemm aallddeeiiaass ssoobb ssuuaa ddiirreeççããoo,, ddeeiixxaannddoo iinntteeiirraammeennttee aa vviiddaa sseellvvaaggeemm;; ee vvoollttaarraamm mmuuiittoo aanniimmaaddooss ppeellaass pprroommeessssaass,, qquuee llhheess ffiizz,, ddee llhheess sseerreemm ddaaddooss ssooccoorrrrooss ee pprrootteeççããoo ((PPAARRÁÁ,, 11885511:: 5566--5577))..
BBooaa aaccoollhhiiddaa nnoo ppaalláácciioo ddoo ggoovveerrnnoo,, bbrriinnddeess,, pprroommeessssaass ddee ssooccoorrrrooss ee pprrootteeççããoo,, eeiiss
qquuee ooss MMuunndduurruukkuu ttiinnhhaamm rraazzõõeess ddee ssoobbrraa ppaarraa ccoommeemmoorraarr aa vviissiittaa aaoo pprreessiiddeennttee ddaa
pprroovvíínncciiaa.. DDeeiixxaarr iinntteeiirraammeennttee aa ““vviiddaa sseellvvaaggeemm””,, ppoorréémm,, ffiiccoouu aappeennaass nnoo ccaammppoo ddaa
pprroommeessssaa.. MMuuiittaass vveezzeess oo ppeeddiiddoo ddee pprrootteeççããoo qquuee ooss íínnddiiooss ffaazziiaamm aaoo ggoovveerrnnoo ddaa pprroovvíínncciiaa
ttiinnhhaa ccoommoo oobbjjeettiivvoo ddeeffeennddêê--llooss ccoonnttrraa iinniimmiiggooss ttrraaddiicciioonnaaiiss,, ccoommoo oo ffiizzeerraamm ooss PPaarriiqquuiiss ddaa
ccoommaarrccaa ddee MMaaccaappáá,, hhaabbiittaanntteess ddaass ccaabbeecceeiirraass ddoo rriioo AArraagguuaarrii,, qquuee mmaanniiffeessttaarraamm iinntteennççããoo ddee
eessttaabbeelleecceerreemm--ssee nnaa CCaacchhooeeiirraa ddoo rriioo VViillaa NNoovvaa,, aa 44 lléégguuaass ddaa cciiddaaddee ddee MMaaccaappáá,, ddeeccllaarraannddoo aaqquueelleess íínnddiiooss qquuee ssee oo GGoovveerrnnoo llhheess ddeessssee aa lliicceennççaa qquuee ppeeddiiaamm,, eelleess ee ttooddaa aa ssuuaa TTrriibboo,, qquuee aannddaavvaa aaccoossssaaddaa ppoorr uummaa oouuttrraa ffeerroozz ee aannttrrooppóóffaaggaa,, ffiixxaarriiaamm nnoo ddiittoo lluuggaarr aa ssuuaa rreessiiddêênncciiaa ((PPAARRÁÁ,, 11885599:: 6600))..
VVaallee rreessssaallttaarr,, nneessttee ccaassoo,, qquuee aa ddeecciissããoo ddee ffiixxaarr--ssee eemm aallddeeaammeennttoo rreegguullaarr ppaarrttiiuu ddooss
pprróópprriiooss íínnddiiooss,, mmaass aa mmoottiivvaaççããoo ttiinnhhaa mmaaiiss aa vveerr ccoomm ddiissppuuttaass ttrraaddiicciioonnaaiiss iinnddííggeennaass ddoo qquuee
ccoomm oo ddeesseejjoo ddee ssee ttoorrnnaarr ““cciivviilliizzaaddoo””.. CCeerrttaammeennttee qquuee ooss íínnddiiooss rreeiivviinnddiiccaavvaamm ppaarraa ssii aa
iinniicciiaattiivvaa ddoo ccoonnttaattoo ee,, ttaallvveezz,, ddaa ““ppaacciiffiiccaaççããoo ddooss bbrraannccooss”” ((AALLBBEERRTT:: 22000022)),, rreeffoorrççaannddoo ssuuaa
ccoonnddiiççããoo ddee ssuujjeeiittoo hhiissttóórriiccoo..
EEmm aabbrriill ddee 11885522,, dduuaass ccaannooaass ddee íínnddiiooss,, ddee lluuggaarreess ddiiffeerreenntteess,, aappaarreecceerraamm aaoo FFrreeii
EEggiiddiioo ddee GGaarreessiioo,, qquuee aaccuummuullaavvaa aass ffuunnççõõeess ddee mmiissssiioonnáárriioo ee DDiirreettoorr IInntteerriinnoo ddoo eennttããoo
cchhaammaaddoo RRiioo PPrreettoo ((TTaappaajjóóss)).. OOss íínnddiiooss pprrooccuurraavvaamm rreecceebbeerr ffeerrrraammeennttaass,, tteecciiddooss ee
oorrnnaammeennttooss ee aarrgguummeennttaavvaamm qquuee ttaaiiss oobbjjeettooss tteerriiaamm ssiiddoo pprroommeettiiddooss ppeelloo pprreessiiddeennttee ddaa
pprroovvíínncciiaa qquuaannddoo eelleess eessttiivveerraamm eemm vviissiittaa àà ccaappiittaall.. FFrreeii EEggiiddiioo ddee GGaarreessiioo eexxpplliiccoouu aaooss
íínnddiiooss qquuee oo pprreessiiddeennttee ddaa pprroovvíínncciiaa llhheess hhaavviiaa pprroommeettiiddoo ffeerrrraammeennttaass ee bbrriinnddeess ccoomm aa
ccoonnddiiççããoo ddee qquuee eelleess ccuummpprriisssseemm aa pprroommeessssaa qquuee hhaavviiaamm ffeeiittoo nnoo sseennttiiddoo ddee ssee ffiixxaarreemm nnoo
aallddeeaammeennttoo ee ccoomm ppeerrssppiiccáácciiaa aalleerrttaavvaa--ooss qquuee aaggiinnddoo ““ddeessttaa mmaanneeiirraa eessttaavvaamm eennggaannaannddoo oo
GGoovveerrnnoo””.. OOss íínnddiiooss rreellaattaarraamm ssuuppoossttaass ddiiffiiccuullddaaddeess ppaarraa ccuummpprriirr aa pprroommeessssaa,, rreennoovvaaddaa
ddiiaannttee ddaa pprreessssããoo ddoo mmiissssiioonnáárriioo:: ““ee nnoo ffiimm mmee pprroommeetteerraamm qquuee hhaavviiaamm ddee ddeesscceerr nnoo mmêêss ddee
77
jjuullhhoo””.. NNaa ooccaassiiããoo,, ooss qquuee eessttaavvaamm ccoommpplleettaammeennttee nnuuss ggaannhhaarraamm ccaallççaass ee ttooddooss rreecceebbeerraamm
tteerrççaaddooss,, mmaacchhaaddooss,, ffooiicceess,, eennxxaaddaass,, pprreeggooss,, ssaall,, aannzzooiiss,, ““aa ffiimm ddee ooss ccoonnssoollaarr””.. FFrreeii EEggiiddiioo
ddee GGaarreessiioo rreellaattaa,, aaiinnddaa,, qquuee ooss íínnddiiooss llhhee hhaavviiaamm ddiittoo ““qquuee mmuuiittooss [[íínnddiiooss]] ddaass ccaammppiinnaass ssee
aapprreesseennttaavvaamm aa ffiimm ddee vviirr rreecceebbeerr ooss mmeessmmooss oobbjjeettooss”” ee qquuee ““nnããoo éé ppoossssíívveell iirr nnaaqquueelleess
lluuggaarreess sseemm ooss mmiimmoosseeaarr,, ee uumm ppaaddrree lleevvaarr ffaazzeennddaa aa ffiimm ddee ffaazzeerr ccoobbrriirr aass ppaarrtteess
vveerrggoonnhhoossaass aaoo mmeennooss ààss mmuullhheerreess””.. ((OOFFÍÍCCIIOO......,, 55 aabbrr.. 11885522,, pp.. 22))..
NNoo mmeessmmoo aannoo,, oo vviiccee--pprreessiiddeennttee ddaa pprroovvíínncciiaa ddoo AAmmaazzoonnaass,, MMaannooeell GGoommeess CCoorrrrêêaa
ddee MMiirraannddaa,, iinnffoorrmmaavvaa qquuee
““GGrraannddee nnúúmmeerroo ddee pprriinncciippaaiiss ttêêmm vviinnddoo ssee aapprreesseennttaarr aaoo GGoovveerrnnoo ee pprreessttaarr pprreeiittoo ee hhoommeennaaggeemm aannttee oo rreettrraattoo ddee SS.. MM.. II..,, ee ccoomm aaggrraaddooss,, ee aallgguunnss bbrriinnddeess eelleess ttêêmm pprroommeettiiddoo qquuee vvããoo ffaazzeerr ddeesscceerr aass ssuuaass ttrriibbooss ee ffuunnddaarr ssuuaass aallddeeiiaass”” ((AAMMAAZZOONNAASS,, 11885522:: 1133))..
OO ffaattoo ddee qquuee eerraamm ooss ““pprriinncciippaaiiss”” oouu ““ttuuxxaauuaass”” qquuee ssee ddiirriiggiiaamm aaoo pprreessiiddeennttee ddaa
pprroovvíínncciiaa ppooddee sseerr iinnddiiccaattiivvoo ddaa ppeerrssppiiccáácciiaa iinnddííggeennaa eemm ppeerrcceebbeerr qquuee aa vvoozz ddee ssuuaass
lliiddeerraannççaass tteerriiaa mmaaiioorr ppeessoo nnaa hhoorraa ddee nneeggoocciiaarr bbrriinnddeess eemm ttrrooccaa ddaa ““pprroommeessssaa”” ddee
““ddeesscciimmeennttoo”” ddee ttooddooss ooss hhaabbiittaanntteess ddaass aallddeeiiaass.. QQuuaannddoo iissssoo ooccoorrrriiaa,, ooss pprreessiiddeenntteess ddaa
pprroovvíínncciiaa aaccrreeddiittaavvaamm qquuee aass ““pprroommeessssaass”” ddooss íínnddiiooss ttiinnhhaamm mmaaiiss cchhaanncceess ddee sseerreemm
ccoonnccrreettiizzaaddaass.. PPoorr oouuttrroo llaaddoo,, nnoottee--ssee qquuee aa pprroovvíínncciiaa ddoo AAmmaazzoonnaass ttiinnhhaa aaccaabbaaddoo ddee sseerr
eessttaabbeelleecciiddaa,, ddee cceerrttaa ffoorrmmaa ffaacciilliittaannddoo oo aacceessssoo ddee mmuuiittooss ggrruuppooss iinnddííggeennaass,, qquuee aanntteess
pprreecciissaavvaamm ssee ddeessllooccaarr aattéé BBeelléémm..
OOss íínnddiiooss qquuee vviissiittaarraamm oo ppaalláácciioo ddoo ggoovveerrnnoo mmoossttrraarraamm--ssee aattuuaalliizzaaddooss ddaass aalltteerraaççõõeess
ppoollííttiiccaass pprroovviinncciiaaiiss,, aalléémm ddee iinnsseerriirreemm nnoo rriittuuaall ddee nneeggoocciiaaççããoo ddee bbrriinnddeess uummaa pprrááttiiccaa qquuee,,
aaooss oollhhooss ddaass aauuttoorriiddaaddeess pprroovviinncciiaaiiss,, eerraa iinnddiiccaattiivvaa ddaa vvoonnttaaddee ddee ssee ““cciivviilliizzaarr””:: pprreessttaarr
pprreeiittoo ee hhoommeennaaggeemm aannttee oo rreettrraattoo ddoo IImmppeerraaddoorr DD.. PPeeddrroo IIII.. EEssssaa aattiittuuddee ddooss íínnddiiooss
ddeemmoonnssttrraa ccoommoo eelleess ““llaannççaavvaamm mmããoo ddee rreeccuurrssooss ppeerrffoorrmmááttiiccooss”” ((AAMMOORROOSSOO,, 22000066:: 113388)) aa
ffiimm ddee ccoonnsseegguuiirr sseeuuss oobbjjeettiivvooss,, mmaanniippuullaannddoo aa sseeuu ffaavvoorr aass ddiirreettrriizzeess ddaa ppoollííttiiccaa iinnddiiggeenniissttaa..
EExxeemmpplloo bbaassttaannttee ssiiggnniiffiiccaattiivvoo ddeessssaa aattiittuuddee nnooss ffooii rreellaattaaddoo ppoorr PPeeddrroo VViicceennttee ddee
AAzzeevveeddoo,, pprreessiiddeennttee ddaa pprroovvíínncciiaa ddoo PPaarráá,, eemm 11887755.. SSeegguunnddoo AAzzeevveeddoo,, oo íínnddiioo sseerriiaa ccoommoo
uumm ““ppaappaaggaaiioo”” qquuee ““ffaazz aauuttoommaattiiccaammeennttee oo qquuee oo ppaaddrree mmaannddaa”” sseemm ccoommpprreeeennddeerr oo
““sseennttiiddoo”” ddaa rreezzaa qquuee llhhee éé eennssiinnaaddaa.. BBaattiizzaaddoo jjáá eemm iiddaaddee aadduullttaa,, oo íínnddiioo ““sseemmii--cciivviilliizzaaddoo””
ppeeddee nnoovvaammeennttee oo bbaattiissmmoo aa ccaaddaa aannoo qquuee ppaassssaa,, eessccoollhheennddoo ccoomm aanntteecceeddêênncciiaa uumm ppaaddrriinnhhoo..
88
QQuuaannddoo nnuummaa ffrreegguueessiiaa eellee nnããoo ccoonnsseegguuee mmaaiiss ppaaddrriinnhhooss,, qquuee ssee rreeccuussaamm ppoorr eellee jjáá tteerr ssiiddoo
bbaattiizzaaddoo,, oo íínnddiioo ppaarrttee ppaarraa oouuttrraass ffrreegguueessiiaass eemm bbuussccaa ddee nnoovvooss ppaaddrriinnhhooss,, qquuee llhhee
pprrooppoorrcciioonnaarrããoo nnoovvooss pprreesseenntteess ((PPAARRÁÁ,, 11887755:: 5566))..
MMuuiittaass vveezzeess,, aattiittuuddeess ccoommoo eessttaa eerraamm uuttiilliizzaaddaass ppaarraa rreeffoorrççaarr oo rreeccoorrrreennttee tteemmaa ddaa
““iinnccoonnssttâânncciiaa”” ddooss íínnddiiooss,, qquuee aaoo lloonnggoo ddaa hhiissttóórriiaa ddoo BBrraassiill ssee ccoonnssoolliiddoouu ccoommoo ““ttrraaççoo
ddeeffiinniiddoorr ddoo ccaarráátteerr aammeerríínnddiioo”” nnoo iimmaaggiinnáárriioo nnaacciioonnaall ((VVIIVVEEIIRROOSS DDEE CCAASSTTRROO,, 11999922:: 2233))..
PPaarraa aallgguunnss,, aa iinnccoommpprreeeennssããoo ddoo sseennttiiddoo ddoo ssaaccrraammeennttoo ccrriissttããoo rreecceebbiiddoo sseerriiaa jjuussttiiffiiccaaddaa ppoorr
uummaa eessppéécciiee ddee aattaavviissmmoo,, ddaaíí aa iinnccoonnssttâânncciiaa ddoo íínnddiioo ddiiaannttee ddoo bbaattiissmmoo.. PPaarraa oouuttrrooss,, aa
iinnccoonnssttâânncciiaa ddoo íínnddiioo sseerriiaa rreevveellaaddoorraa ddaa ssuuppoossttaa iinnccaappaacciiddaaddee iinnddííggeennaa ddee aapprreennddeerr,, sseennddoo
ccaappaazz aappeennaass ddee iimmiittaarr,, ((AAMMOORROOSSOO,, 11999988)) ddaaíí aa ddeeffiinniiççããoo ddee ““íínnddiioo ppaappaaggaaiioo””,, ccoonnffoorrmmee
vviimmooss nnoo rreellaattoo ddee PPeeddrroo VViicceennttee ddee AAzzeevveeddoo.. NNoo ccoonntteexxttoo ddoo ssééccuulloo XXIIXX,, eerraa rreeccoorrrreennttee
ttaammbbéémm aa iiddeeiiaa ddee qquuee ooss íínnddiiooss ccoommpprreeeennddiiaamm mmaall ooss eelleemmeennttooss ddoo ccaattoolliicciissmmoo ppoorr tteerreemm
ssiiddoo vvííttiimmaass ddaa ““ffaallssaa ccaatteeqquueessee”” mmiinniissttrraaddaa ppeellooss jjeessuuííttaass ((VVEERRÍÍSSSSIIMMOO,, 11997700;; RRAAYYOOLL,,
11996688))..
AA ppaarrttiirr ddoo ddiiáállooggoo mmaaiiss pprróóxxiimmoo ccoomm aa AAnnttrrooppoollooggiiaa,, ooss hhiissttoorriiaaddoorreess ttêêmm ccoonnssttrruuííddoo
oouuttrraass lleeiittuurraass ddooss ““rreeccuurrssooss ppeerrffoorrmmááttiiccooss”” uuttiilliizzaaddooss ppeellooss íínnddiiooss.. AAoo aannaalliissaarr aa ssiittuuaaççããoo ddooss
cchhaammaaddooss BBoottooccuuddooss nnaa pprroovvíínncciiaa ddee MMiinnaass GGeerraaiiss nnoo ssééccuulloo XXIIXX,, MMiissssaaggiiaa ddee MMaattooss ffaallaa
eemm ““ttrraannssiittiivviiddaaddee llóóggiiccaa ddaa mmaaggiiaa””,, ppeerrcceebbiiddaa eemm ssiittuuaaççõõeess eemm qquuee,, ppoorr eexxeemmpplloo,, ooss íínnddiiooss
““...... aaoo mmeessmmoo tteemmppoo rreeccuussaavvaamm oo aallddeeaammeennttoo mmiissssiioonnáárriioo ee iinnccoorrppoorraavvaamm ssíímmbboollooss ddaa
ccrriissttaannddaaddee ccoommoo oo ssiinnaall ddaa ccrruuzz”” ((22000044:: 118899)).. AA aauuttoorraa ttaammbbéémm ssee rreeffeerree àà áágguuaa bbeennttaa,, qquuee
““...... eerraa ccoonnssiiddeerraaddaa ppeellooss bboottooccuuddooss aallddeeaaddooss ccoommoo iinnssttrruummeennttoo ssiimmbbóólliiccoo ppaarraa aa
nneeuuttrraalliizzaaççããoo ddoo ‘‘ccaappeettaa’’ eessccoonnddiiddoo nnaa eessccoollaa iinnddííggeennaa”” ((22000044:: 440099))..
AAssssiimm,, aalléémm ddaa ppoossssiibbiilliiddaaddee ddee rreecceebbeerr nnoovvooss pprreesseenntteess,, ppooddeerrííaammooss ppeennssaarr ttaammbbéémm
nnaa bbuussccaa ddee nnoovvooss bbaattiizzaaddooss ppeelloo íínnddiioo ccoommoo ffoorrmmaa ddee ssee aapprroopprriiaarr ddoo ssiimmbboolliissmmoo ddaa áágguuaa
pprreesseennttee nnoo rriittoo ddoo bbaattiissmmoo,, nnoo sseennttiiddoo ddee iinnssttrruummeennttoo ssiimmbbóólliiccoo qquuee ppuurriiffiiccaa ee nneeuuttrraalliizzaa oo
ppooddeerr ddooss iinniimmiiggooss.. SSeegguunnddoo PPaauullaa MMoonntteerroo,, ““...... ooss ppoovvooss iinnddííggeennaass ttaammbbéémm pprraattiiccaamm aa
ttrraadduuççããoo aapprroopprriiaannddoo--ssee ddooss mmooddooss ccoommoo ooss rreelliiggiioossooss oorrggaanniizzaamm ooss ssiisstteemmaass ddee ddiiffeerreennççaass
nnoo pprroocceessssoo mmeessmmoo ddee ttrraadduuççããoo ddooss ‘‘ccoossttuummeess’’”” ((22000066:: 2200)).. IIssssoo ssiiggnniiffiiccaa qquuee ooss ppoovvooss
iinnddííggeennaass rreeaalliizzaarraamm aa lleeiittuurraa ddaa aalltteerriiddaaddee ddooss aarraauuttooss ddaa cciivviilliizzaaççããoo nnooss tteerrmmooss ooffeerreecciiddooss
99
ppoorr ssuuaa pprróópprriiaa ccuullttuurraa.. ÉÉ nneecceessssáárriioo ppeennssaarr,, ppoorrttaannttoo,, oo pprroocceessssoo ddee ccrriissttiiaanniizzaaççããoo ddoo íínnddiiooss
jjuunnttaammeennttee ccoomm aa iinnddiiaanniizzaaççããoo ddoo ccrriissttiiaanniissmmoo..
NNeessssee sseennttiiddoo,, aa aattiittuuddee ddoo ““íínnddiioo ppaappaaggaaiioo”” ccoonnffiigguurraarriiaa oo qquuee CCrriissttiinnaa PPoommppaa
cchhaammoouu ddee ““ssuupprreeeennddeennttee ccoonnvveerrggêênncciiaa ddee hhoorriizzoonntteess ssiimmbbóólliiccooss””,, eemm qquuee ssee ppeerrcceebbee aa
aattuuaalliizzaaççããoo hhiissttóórriiccaa qquuee ooss íínnddiiooss ffaazzeemm ddoo iimmppaaccttoo ddaa ccoolloonniizzaaççããoo ee ddaa ccaatteeqquueessee.. TTrraattaa--ssee,,
eennttããoo,, ddaa ppoossssiibbiilliiddaaddee ddee rreeaalliizzaarr ““aa rreeccoonnssttiittuuiiççããoo ddaa ddiinnââmmiiccaa ppeellaa qquuaall oo eevveennttoo hhiissttóórriiccoo
ddaa ‘‘eevvaannggeelliizzaaççããoo’’ ffooii aabbssoorrvviiddoo ee ttrraannssffoorrmmaaddoo ppeellaass ccuullttuurraass nnaattiivvaass aa ppaarrttiirr ddee ssuuaass
pprróópprriiaass rreepprreesseennttaaççõõeess”” ((PPOOMMPPAA,, 22000066:: 112244))..
OOuuttrroo iinntteerreessssaannttee eexxeemmpplloo eennvvoollvveennddoo ffoorrmmaass ddee aapprroopprriiaaççããoo ee ttrraadduuççããoo ddoo bbaattiissmmoo
nnooss ffooii ffoorrnneecciiddoo ppeelloo bbiissppoo DD.. JJoosséé AAffoonnssoo ddee MMoorraaiiss TToorrrreess,, eemm sseeuuss rreellaattooss ddaass vviissiittaass
ppaassttoorraaiiss ppeellaa pprroovvíínncciiaa ddoo PPaarráá,, nnaa pprriimmeeiirraa mmeettaaddee ddoo ssééccuulloo XXIIXX.. AAoo ddeessccrreevveerr ssuuaa vviissiittaa àà
IIttaaiittuubbaa,, nnoo ooeessttee ddoo PPaarráá,, eemm 11884477,, ddiizz oo bbiissppoo::
BBaattiizzaarraamm--ssee 110066 ccrriiaannççaass,, sseennddoo nnoottáávveell nnããoo qquueerreerreemm ooss MMuunndduurruukkuu ddaa aallddeeiiaa qquuee ffiiccaa eemm ffrreennttee qquuee ooss ppaaddrriinnhhooss ppaarraa sseeuuss ffiillhhooss ffoosssseemm bbrraannccooss.. UUmm qquuee ssee ooffeerreecceeuu ppaarraa iissssoo ffooii ppoorr eelleess rreeccuussaaddoo.. NNããoo qquueerriiaamm ttaammbbéémm qquuee ooss ffiillhhooss ffoosssseemm bbaattiizzaaddooss ffoorraa ddaa iiggrreejjaa qquuee ttiinnhhaamm nnaa ssuuaa aallddeeiiaa,, ppaarraa oonnddee mmaannddeeii uumm ccaappuucchhiinnhhoo ((CCAARRTTAASS,, 11997788:: 33))..
OOss MMuunndduurruukkuu ddee IIttaaiittuubbaa nnããoo ppaarreecciiaamm eessttaarr mmuuiittoo iinntteerreessssaaddooss nnooss pprreesseenntteess qquuee
ppooddeerriiaamm rreecceebbeerr ddee ppaaddrriinnhhooss bbrraannccooss,, ccoommoo oo íínnddiioo ddoo eeppiissóóddiioo nnaarrrraaddoo ppoorr PPeeddrroo VViicceennttee
ddee AAzzeevveeddoo.. TTuuddoo iinnddiiccaa qquuee llhheess ccoonnvviinnhhaa mmuuiittoo mmaaiiss mmaanntteerr cceerrttoo ccoonnttrroollee ssoobbrree aass
rreellaaççõõeess ddee ccoommppaaddrriioo eessttaabbeelleecciiddaass vviiaa bbaattiissmmoo,, gguuaarrddaannddoo cceerrttaa ddiissttâânncciiaa ddooss nnããoo--íínnddiiooss..
EEssssee eeppiissóóddiioo iinnddiiccaa aa nneecceessssiiddaaddee ddee ssee rreellaattiivviizzaarr aa iiddeeiiaa rreeccoorrrreennttee nnoo ssééccuulloo XXIIXX ddee qquuee ooss
MMuunndduurruukkuu eerraamm ooss íínnddiiooss ““aammiiggooss ddooss bbrraannccooss””.. OO vviiaajjaannttee iinnggllêêss,, HHeennrryy WWaalltteerr BBaatteess,, ppoorr
eexxeemmpplloo,, ddeeffiinniiuu--ooss ccoommoo ““ffiiééiiss aammiiggooss ddooss bbrraannccooss”” ee rreeffeerree aa eexxiissttêênncciiaa ddee vveerrddaaddeeiirroo
““sseennttiimmeennttoo ddee aammiizzaaddee”” ee ““aalliiaannççaa”” eennttrree MMuunndduurruukkuu ee bbrraannccooss ((BBAATTEESS,, 11997799:: 118811)).. AA
ddiissttâânncciiaa pprruuddeennttee rreeiivviinnddiiccaaddaa ppeellooss MMuunndduurruukkuu ddee IIttaaiittuubbaa rreevveellaa aattiittuuddee ccoonnsscciieennttee ddee
pprreesseerrvvaaççããoo ddee ddeetteerrmmiinnaaddoo eessppaaççoo ddee aauuttoonnoommiiaa,, iinnddiiccaaddoorraa ddee qquuee ooss iinntteerreesssseess ddooss íínnddiiooss
nnããoo ssee ddiilluuííaamm nneesssseess ssuuppoossttooss llaaççooss ddee aammiizzaaddee..
AAllgguunnss rreellaattooss ddee DD.. JJoosséé AAffoonnssoo ddee MMoorraaiiss TToorrrreess sseerrvveemm ddee eexxeemmpplloo ddaa mmaanneeiirraa
ccoommoo ooss íínnddiiooss ffiizzeerraamm aa ttrraadduuççããoo ddooss pprróópprriiooss bbrriinnddeess pprreeccoonniizzaaddooss ppeellaa ppoollííttiiccaa iinnddiiggeenniissttaa
nnaa AAmmaazzôônniiaa ddoo ssééccuulloo XXIIXX.. AAoo ffaazzeerr uumm bbaallaannççoo ddaa vviissiittaa ppaassttoorraall qquuee ffeezz ppeellaa pprroovvíínncciiaa ddoo
1100
PPaarráá,, eemm 11884466,, DD.. JJoosséé AAffoonnssoo rreellaattoouu qquuee ““uumm ttuuxxaauuaa ((pprriinncciippaall ddaa nnaaççããoo)) ddiissssee aa uumm ddooss
ddiirreettoorreess ddee uummaa aallddeeiiaa qquuee vviirriiaa aa ccaappiittaall ccoomm bbaassttaannttee ffaarriinnhhaa ee gguuaarraannáá ppaarraa ‘‘ccoommpprraarr--mmee
uumm ppaaddrree’’ ttaall eerraa oo ddeesseejjoo ddee ppoossssuuíí--lloo”” ((CCAARRTTAASS,, 11997788:: 33)).. CCuurriioossoo ppeerrcceebbeerr ccoommoo oo
pprróópprriioo mmiissssiioonnáárriioo ffooii iinnsseerriiddoo ppeelloo íínnddiioo nnoo ssiisstteemmaa ddee ttrrooccaass ccoossttuummeeiirraammeennttee aaggeenncciiaaddoo
ppoorr iinntteerrmmééddiioo ddooss bbrriinnddeess.. DDaaddaa aa ppeerrcceeppççããoo ddoo vvaalloorr qquuee ooss nnããoo--íínnddiiooss aattrriibbuuííaamm aa ffaarriinnhhaa ee
aaoo gguuaarraannáá,, eelleemmeennttooss ffuunnddaammeennttaaiiss nnaass ttrrooccaass ccoommeerrcciiaaiiss ddaa rreeggiiããoo aammaazzôônniiccaa,, nnaaddaa mmaaiiss
nnaattuurraall ddoo qquuee aavvaalliiaarr qquuee ttaaiiss pprroodduuttooss hhaavveerriiaamm ddee ppaaggaarr oo pprreeççoo ddee uumm ppaaddrree!!
EEmm 11886600,, 1155 aannooss aappóóss aa pprroommuullggaaççããoo ddoo DDeeccrreettoo ddee 2244 ddee jjuullhhoo ddee 11884455,, AAnnttoonniioo ddee
SSáá ee AAllbbuuqquueerrqquuee ssee ddiizziiaa ccoonnvveenncciiddoo ddee qquuee oo ggoovveerrnnoo eessttaavvaa ccrriiaannddoo,, ““uummaa ccllaassssee ddee
ppeennssiioonniissttaass,, qquuee rreecceebbaamm aalliimmeennttaaççããoo,, vveessttuuáárriioo,, ee pprreesseenntteess ddooss ccooffrreess ppúúbblliiccooss,, aaiinnddaa aassssiimm
eesssseess mmeeiiooss ssããoo ppeerrddiiddooss;; aa ddeesseerrççããoo éé cceerrttaa sseemm qquuee ffiiqquuee uumm ssóó ttrraaççoo ddee uuttiilliiddaaddee ppaarraa oo
ppaaííss”” ((PPAARRÁÁ,, 11886600:: 3311))..
DDoo ppoonnttoo ddee vviissttaa ddooss nnããoo--íínnddiiooss,, oo ““ttrraaççoo ddee uuttiilliiddaaddee”” vviissttoo nnooss íínnddiiooss sseerriiaa aa ffiixxaaççããoo
ddeesstteess eemm aallddeeaammeennttooss rreegguullaarreess,, aa ppaarrttiirr ddooss qquuaaiiss sseerriiaamm uuttiilliizzaaddooss ccoommoo mmããoo--ddee--oobbrraa.. DDoo
ppoonnttoo ddee vviissttaa ddooss íínnddiiooss,, oo ““ttrraaççoo ddee uuttiilliiddaaddee”” vviissttoo nnooss ““nnããoo--íínnddiiooss”” eerraa aa mmaannuutteennççããoo ddee
aalliiaannççaass ccoonntteexxttuuaaiiss,, rreeggaaddaass aa bbrriinnddeess qquuee ddeevveerriiaamm sseerr ppeerrmmaanneenntteemmeennttee ooffeerreecciiddooss ee ccuujjaa
rreecciipprroocciiddaaddee ddeevveerriiaa sseerr mmaaiiss ee mmaaiiss ppoosstteerrggaaddaa.. CCaaddaa ggrruuppoo iinnddííggeennaa qquuee aaddeennttrraavvaa oo
ppaalláácciioo ddoo ggoovveerrnnoo,, pprriinncciippaallmmeennttee qquuaannddoo lliiddeerraaddooss ppeellooss ““ttuuxxaauuaass””,, rreennoovvaavvaa aa eessppeerraannççaa
ddee qquuee,, eennffiimm,, aaqquueellee ggrruuppoo iirriiaa ssee ffiixxaarr nnuumm aallddeeaammeennttoo ppeerrmmaanneennttee.. MMaass ooss ggrruuppooss
iinnddííggeennaass nnããoo mmaanneejjaavvaamm aa sseeuu ffaavvoorr aappeennaass aass ddiiffeerreennççaass eennttrree ooss ggoovveerrnnooss pprroovviinncciiaaiiss.. EElleess
ttaammbbéémm aapprreennddeerraamm aa uuttiilliizzaarr aa sseeuu ffaavvoorr aass rriivvaalliiddaaddeess eennttrree oo BBrraassiill ee aass ppoosssseessssõõeess
eeuurrooppeeiiaass ddaass ffrroonntteeiirraass bbrraassiilleeiirraass.. ÉÉ oo qquuee ssee ddeepprreeeennddee ddoo ooffíícciioo eennccaammiinnhhaaddoo ppoorr JJooããoo
LLoouurreennççoo PPaaeess ddee SSoouuzzaa,, DDiirreettoorr GGeerraall ddooss íínnddiiooss,, aaoo pprreessiiddeennttee ddaa PPrroovvíínncciiaa ddoo PPaarráá,, BBaarrããoo
ddee SSaannttaarréémm,, eemm 1166 ddee nnoovveemmbbrroo ddee 11887722::
EExxmmºº SSeennhhoorr,, IInncclluussaa rreemmeettoo áá VV.. EExxªª aa rreellaaççããoo ddooss oobbjjeettooss qquuee jjuullggoo nneecceessssáárriiooss ffoorrnneecceerr aaooss íínnddiiooss qquuee hhaabbiittaamm aass ccaabbeecceeiirraass ddoo rriioo PPaarrúú,, ee qquuee vviieerraamm ppeellaa pprriimmeeiirraa vveezz aapprreesseennttaarr--ssee aaoo GGoovveerrnnoo,, ccoomm oo ffiimm ttaallvveezz ddee ccoonnttiinnuuaarreemm áá ssee ccoommuunniiccaarr ccoonnoossccoo,, aabbaannddoonnaannddoo ooss CCaaiieenneesseess ccoomm qquueemm eennttrreettiinnhhaamm nneeggóócciiooss.. ((OOFFÍÍCCIIOO,, 1166 nnoovv.. 11887722,, pp..11 ))
NNaa rreellaaççããoo ddee oobbjjeettooss qquuee oo ddiirreettoorr jjuullggoouu nneecceessssáárriiooss aaooss íínnddiiooss qquuee oo vviissiittaarraamm,,
ccoonnssttaamm eessppiinnggaarrddaass ddee ffuuzziill,, tteerrççaaddooss,, ffaaccaass,, mmiiççaannggaass,, mmaacchhaaddooss,, vváárriiooss ttiippooss ddee tteecciiddoo ee,,
1111
ppaarraa oo ““ccaappiittããoo”” ddooss íínnddiiooss,, ffaarrddaa,, ccaallççaa,, bboonnéé ee ssaappaattooss.. NNoottee--ssee qquuee oo DDiirreettoorr GGeerraall nnããoo
eessttaavvaa pplleennaammeennttee ccoonnvviiccttoo ddee qquuee ooss íínnddiiooss aabbaannddoonnaarriiaamm ooss nneeggóócciiooss qquuee ccoossttuummeeiirraammeennttee
ffaazziiaamm ccoomm aa GGuuiiaannaa FFrraanncceessaa,, mmaass mmeessmmoo aassssiimm ssoolliicciittaa ooss bbrriinnddeess.. CCoonnffoorrmmee
ddeemmoonnssttrraarraamm NNááddiiaa FFaarraaggee ((11999911)) ee EElliissaa GGaarrcciiaa ((22000088)),, ooss íínnddiiooss aapprreennddeerraamm aa eexxpplloorraarr aass
rriivvaalliiddaaddeess eennttrree aass nnaaççõõeess ffrroonntteeiirriiççaass,, aacciioonnaannddoo ooss iinnssttrruummeennttooss,, oo vvooccaabbuulláárriioo ee aa rreettóórriiccaa
aaddeeqquuaaddooss ppaarraa,, nnuummaa ssiittuuaaççããoo eessppeeccííffiiccaa,, uuttiilliizzaarr ssuuaa ppoossiiççããoo nnaa ffrroonntteeiirraa ddaass nnaaççõõeess ppaarraa
aauuffeerriirr bbeenneeffíícciiooss..
PPoorr mmuuiittoo tteemmppoo aa pprreesseennççaa ddee oobbjjeettooss mmaannuuffaattuurraaddooss nnaass aallddeeiiaass ffooii uuttiilliizzaaddaa ccoommoo
ppaarrââmmeettrroo ddee aavvaalliiaaççããoo ddoo ggrraauu ddee aaccuullttuurraaççããoo ddaass ccuullttuurraass iinnddííggeennaass,, ccoommoo ssee aa pprreesseennççaa ddee
ttaaiiss oobbjjeettooss ddeennuunncciiaassssee oo qquuaannttoo eesstteess ppoovvooss eessttaarriiaamm ddiissttaanntteess ddee uumm mmooddeelloo iiddeeaall ddee
ccuullttuurraa iinnddííggeennaa.. PPeessqquuiissaass mmaaiiss rreecceenntteess ttêêmm ddeemmoonnssttrraaddoo ccoommoo,, eemm mmuuiittooss ccaassooss,, ppoossssuuiirr aass
ffeerrrraammeennttaass ddooss ““bbrraannccooss”” ccoonnssttiittuuii ppaarraa ooss ppoovvooss iinnddííggeennaass uummaa ffoorrmmaa ddee ““ppaacciiffiiccaaççããoo ddooss
bbrraannccooss””.. NNeessssee sseennttiiddoo,, tteerr,, mmaass nneemm sseemmpprree mmaanntteerr oobbjjeettooss ddooss bbrraannccooss ffaazz ppaarrttee ddoo
pprroocceessssoo ddee ddoommeessttiiccaaççããoo,, ddee eessvvaazziiaammeennttoo ddee ssuuaa aaggrreessssiivviiddaaddee ((AALLBBEERRTT:: 22000022))..
MMuuiittooss eessttuuddooss ttêêmm ddeemmoonnssttrraaddoo qquuee ppaarrttee ssiiggnniiffiiccaattiivvaa ddooss oobbjjeettooss mmaannuuffaattuurraaddooss
rreecceebbiiddooss ppeellooss íínnddiiooss nnããoo ffiiccaamm eemm ssuuaass aallddeeiiaass,, sseennddoo rree--iinnsseerriiddooss nnaa ddiinnââmmiiccaa ttrraaddiicciioonnaall
ddoo ccoomméérrcciioo iinntteerr--ééttnniiccoo ((FFAARRAAGGEE,, 11999911;; PPOORRRROO,, 11999955;; HHOOWWAARRDD,, 22000022)).. AAoo ccoommeennttaarr aa
pprreesseennççaa ddee oobbjjeettooss nnaass aallddeeiiaass WWaaii WWaaii ddee ffiinnss ddoo ssééccuulloo XXIIXX,, CCaatthheerriinnee HHoowwaarrdd oobbsseerrvvoouu
qquuee ““ssee aa qquuaannttiiddaaddee ddee mmaannuuffaattuurraaddooss eennccoonnttrraaddaa eemm ccaaddaa uumm ddooss lluuggaarreess vviissiittaaddooss ppaarreecciiaa
ppeeqquueennaa,, eerraa ppoorrqquuee eelleess eerraamm iimmeeddiiaattaammeennttee ppaassssaaddooss aaddiiaannttee ppaarraa ggrruuppooss mmaaiiss rreemmoottooss””
((22000022:: 3344))..
PPoorr oouuttrroo llaaddoo,, nnããoo ddeevveemmooss iimmaaggiinnaarr qquuee ooss oobbjjeettooss mmaannuuffaattuurraaddooss ssããoo aabbssoorrvviiddooss
oouu iinnttrroodduuzziiddooss nnaass ccuullttuurraass iinnddííggeennaass ccoomm ooss mmeessmmooss ssiiggnniiffiiccaaddooss qquuee eelleess ttêêmm eemm nnoossssaa
ccuullttuurraa.. CCiitteemm--ssee ooss ttrraabbaallhhooss ddee CCaatthheerriinnee HHoowwaarrdd ((22000022)) ccoomm rreellaaççããoo aaooss WWaaiiwwaaii ee LLúúcciiaa
VVaann VVeelltthheemm ((22000022)) ccoomm rreellaaççããoo aaooss WWaayyaannaa,, eemm qquuee aammbbaass
aannaalliissaamm ffoorrmmaass ddee aapprroopprriiaaççããoo ddooss oobbjjeettooss ddooss bbrraannccooss ppoorr mmeeiioo ddee ssuuaa rreeccoonntteexxttuuaalliizzaaççããoo eemm ttrrooccaass rriittuuaalliizzaaddaass ee ddee ssuuaa rreeddeeffiinniiççããoo eessttééttiiccoo--ccoossmmoollóóggiiccaa,, aa sseerrvviiççoo ddee pprroojjeettooss pprróópprriiooss ddee rreepprroodduuççããoo ssoocciiaall ee ddee rreeaaffiirrmmaaççããoo ccuullttuurraall.. EEmm aammbbaass aass ssiittuuaaççõõeess eettnnooggrrááffiiccaass,, ttaall eessttrraattééggiiaa ddee ‘‘ccaappttuurraa’’ ssóócciioo--ssiimmbbóólliiccaa rreeqquuaalliiffiiccaa eesssseess bbeennss eexxóóttiiccooss,, qquuee ppooddeemm aattéé sseerr ffiissiiccaammeennttee ‘‘rreepprroocceessssaaddooss’’,, mmuuiittoo aalléémm ddoo eevveennttuuaall vvaalloorr ddee uussoo qquuee llhheess éé aattrriibbuuííddoo.. ((AALLBBEERRTT,, 22000022:: 1122))
1122
MMoossttrraamm aass aauuttoorraass ccoommoo ooss oobbjjeettooss ppooddeemm sseerr ddeessvviinnccuullaaddooss ddee qquueemm ooss pprroodduuzziiuu,,
cciirrccuullaannddoo iinnddeeppeennddeenntteemmeennttee ddeesstteess ee sseennddoo ssuubbmmeettiiddooss aa ccoommpplleexxaass ttrraannssffoorrmmaaççõõeess ddee
ssiiggnniiffiiccaaddoo ee vvaalloorr.. ÉÉ oo qquuee CCaatthheerriinnee HHoowwaarrdd cchhaammaa ddee ““ddeess--ccoonnssttrruuççããoo ddoo ccaappiittaall ssiimmbbóólliiccoo
ddoo ccoolloonniizzaaddoorr ee ssuuaa rreeccoonnssttrruuççããoo àà iimmaaggeemm ddaa ssoocciieeddaaddee iinnddííggeennaa”” ((HHOOWWAARRDD,, 22000022:: 2299))..
EExxeemmpplloo ddiissssoo éé oo rreellaattoo ddoo mmaajjoorr MMaannooeell RRiibbeeiirroo ddee VVaassccoonncceellooss,, qquuee eemm vviiaaggeemm ppeelloo rriioo
JJaauuaappeerrii,, eemm 11885566,, nnaa pprroovvíínncciiaa ddoo AAmmaazzoonnaass,, eennccoonnttrroouu nnoo iinntteerriioorr ddaass mmaallooccaass ddooss íínnddiiooss
WWaaiimmiirrii ““ppeeççaass ffoorrmmaaddaass ppaarraa ddiivveerrssooss uussooss ee ccoonnssttrruuííddaass ccoomm pprreeggooss,, ppeeddaaççooss ddee ttaacchhooss ddee
ccoobbrree,, ddee ffaaccaass,, eettcc..,, qquuee ppeellaa vveennttuurraa ooss ggeennttiiooss ppuuddeerraamm aappaannhhaarr nnaass ssuuaass ssoorrttiiddaass””
((AAMMAAZZOONNAASS,, 11885566:: pp.. 22)).. DDee aaccoorrddoo ccoomm HHoowwaarrdd,, ttaaiiss mmeettaammoorrffoosseess ddooss oobbjjeettooss,,
ooccoorrrreennddoo ddee ffoorrmmaa ssuuttiill,, mmaass eeffiiccaazz,, éé ccoonnssiiddeerraaddaa ttããoo ppoollííttiiccaa eemm ssuuaa nnaattuurreezzaa qquuaannttoo aass
ffoorrmmaass mmaaiiss eexxppllíícciittaass ddee pprrootteessttoo..
HHoowwaarrdd cciittaa oo rreellaattoo ffeeiittoo ppoorr SScchhoommbbuurrggkk ((11884400))55,, ssoobbrree uumm íínnddiioo BBaarrookkoottoo ddoo rriioo
EEsssseeqquuiibboo,, nnaa ffrroonntteeiirraa nnoorrttee ddoo BBrraassiill,, qquuee ffooii iinnssttaaddoo aa aabbrriirr aass sseeppuullttuurraass oonnddee eessttaavvaamm
eenntteerrrraaddaass ssuuaass dduuaass mmuullhheerreess,, aa ssooggrraa ee uummaa ccrriiaannççaa.. DDeennttrree ooss ddeessppoojjooss eennccoonnttrraaddooss jjuunnttoo
aaoo ccoorrppoo ddee ssuuaa eessppoossaa mmaaiiss vveellhhaa ffoorraamm ddeeppoossiittaaddaass uummaa ggaarrrraaffaa ee uummaa ccaanneeccaa.. OO íínnddiioo
aaffiirrmmoouu qquuee aa pprróópprriiaa mmuullhheerr hhaavviiaa llhhee ppeeddiiddoo iissssoo,, ppaarraa nnããoo sseennttiirr sseeddee aa ccaammiinnhhoo ddoo oouuttrroo
mmuunnddoo.. NNoo ttúúmmuulloo ddaa mmaaiiss nnoovvaa hhaavviiaa aallgguummaass mmiiççaannggaass ddee vviiddrroo ee ppeeççaass ddee vveessttuuáárriioo.. JJuunnttoo
aaooss rreessttooss ddaa ccrriiaannççaa hhaavviiaa uumm eessppeellhhoo ee uumm tteerrççaaddoo qquueebbrraaddoo ee jjuunnttoo aaoo ttúúmmuulloo ddaa mmuullhheerr
mmaaiiss vveellhhaa hhaavviiaa aallgguummaass mmiiççaannggaass ddee vviiddrroo.. NNeessttee ccaassoo,, nnoottee--ssee qquuee ooss oobbjjeettooss ddooss bbrraannccooss
ffoorraamm iinnccoorrppoorraaddooss àà ccoossmmoollooggiiaa iinnddííggeennaa,, mmaass aa ppaarrttiirr ddee ssiiggnniiffiiccaaddooss bbaassttaannttee ddiissttiinnttooss
ddaaqquueelleess qquuee ppoossssuuííaamm eemm ssuuaa ccuullttuurraa oorriiggiinnáárriiaa.. OOss oobbjjeettooss ssããoo ““pprroocceessssaaddooss”” ppeellaa ttrraammaa
ssoocciiaall,, ssuuaa iinnsseerrççããoo nnaass ccuullttuurraass iinnddííggeennaass éé mmeeddiiaaddaa ppeellooss vvaalloorreess ddeessttaa,, nnuumm eessffoorrççoo
ccoonnssttaannttee ddee iimmpprriimmiirr nneesstteess oobbjjeettooss ssuuaa mmaarrccaa ddiissttiinnttiivvaa..
SSããoo iinnúúmmeerrooss ooss eexxeemmppllooss qquuee ddeemmoonnssttrraamm aa ppeerrssppeeccttiivvaa iinnddííggeennaa ddiiaannttee ddooss bbrriinnddeess
qquuee llhheess eerraamm ooffeerreecciiddooss.. CCrreeiioo qquuee ooss qquuee aapprreesseenntteeii ssããoo ssuuffiicciieenntteess ppaarraa eevviiddeenncciiaarr aa
ppoossssiibbiilliiddaaddee ddee ppeerrcceebbeerr aa ppeerrssppeeccttiivvaa iinnddííggeennaa nnaa ddooccuummeennttaaççããoo ooffiicciiaall,, bbeemm ccoommoo rreevveerr aa
iiddeeiiaa ddee qquuee ooss íínnddiiooss eerraamm iinnggêênnuuooss ee sseemmpprree vvííttiimmaass ddooss ccoolloonniizzaaddoorreess.. TTaannttaass vveezzeess
55 EExxpplloorraaddoorr bbrriittâânniiccoo qquuee ffeezz vváárriiaass iinnccuurrssõõeess aa GGuuiiaannaa iinngglleessaa,, ttrraabbaallhhaannddoo nnoo mmaappeeaammeennttoo ee ffiixxaaççããoo ddaass ffrroonntteeiirraass iinngglleessaass ccoomm aa VVeenneezzuueellaa,, SSuurriinnaammee ee BBrraassiill.. CCoonnffeerriirr SSCCHHOOMMBBUURRGGKK,, RRoobbeerrtt HHeerrmmaann.. AA DDeessccrriippttiioonn ooff BBrriittiisshh GGuuiiaannaa,, GGeeooggrraapphhiiccaall aanndd SSttaattiissttiiccaall:: eexxhhiibbiittiinngg IIttss RReessoouurrcceess aanndd CCaappaabbiilliittiieess,, TTooggeetthheerr wwiitthh tthhee PPrreesseenntt aanndd FFuuttuurree CCoonnddiittiioonn aanndd PPrroossppeeccttss ooff tthhee CCoolloonnyy.. LLoonnddrreess:: SSiimmppkkiinn,, MMaarrsshhaallll ee CCiiaa,, 11884400..
1133
ddeeffiinniiddooss ccoommoo bbuuggiiggaannggaass,, qquuiinnqquuiillhhaarriiaass,, oobbjjeettooss sseemm nneennhhuumm vvaalloorr,, ooss ““bbrriinnddeess”” ddaaddooss
aaooss íínnddiiooss eexxiiggeemm ddoo hhiissttoorriiaaddoorr lleeiittuurraa qquuee vváá aalléémm ddee sseeuu vvaalloorr mmeerraammeennttee ccoommeerrcciiaall..66 HHáá
ttooddaa uummaa ddiimmeennssããoo ssiimmbbóólliiccaa eennvvoollvviiddaa nnaa aapprroopprriiaaççããoo qquuee ooss íínnddiiooss ffaazziiaamm ddee ttaaiiss
““bbrriinnddeess””,, aalléémm ddaa eevviiddeennttee ccaappaacciiddaaddee iinnddííggeennaa ddee aarrttiiccuullaarr uummaa pprrááttiiccaa ee uumm ddiissccuurrssoo ccaappaazz
ddee ggaarraannttiirr jjuunnttoo àà mmaaiioorr aauuttoorriiddaaddee ddaa pprroovvíínncciiaa,, ddoo IImmppéérriioo oouu ddaa IIggrreejjaa aa ssaattiissffaaççããoo ddee sseeuu
ddeesseejjoo ppoorr mmeerrccaaddoorriiaass.. AAffiinnaall,, eelleess ssaabbiiaamm eexxaattaammeennttee aa qquueemm ssee ddiirriiggiirr,, oonnddee sseerriiaa mmaaiiss
ffáácciill ccoonnsseegguuiirr mmeerrccaaddoorriiaass ee qquuaall ddiissccuurrssoo ddeevveerriiaamm uuttiilliizzaarr ppaarraa eessssee ffiimm..
BBiibblliiooggrraaffiiaa
AALLBBEERRTT,, BBrruuccee.. ““IInnttrroodduuççããoo,, CCoossmmoollooggiiaass ddoo ccoonnttaattoo nnoo NNoorrttee--AAmmaazzôônniiccoo””.. IInn:: AALLBBEERRTT,,
BBrruuccee ee RRAAMMOOSS,, AAllcciiddaa RRiittaa.. PPaacciiffiiccaannddoo oo bbrraannccoo:: ccoossmmoollooggiiaass ddoo ccoonnttaattoo nnoo nnoorrttee--
aammaazzôônniiccoo.. SSããoo PPaauulloo:: EEddiittoorraa UUNNEESSPP:: IImmpprreennssaa ooffiicciiaall ddoo EEssttaaddoo,, 22000022,, pp.. 99--2211..
AAMMAAZZOONNAASS.. FFaallllaa ddiirriiggiiddaa áá AAsssseemmbblleeaa LLeeggiissllaattiivvaa ddaa pprroovviinncciiaa ddoo AAmmaazzoonnaass,, nnaa aabbeerrttuurraa
ddaa pprriimmeeiirraa sseessssããoo oorrddiinnaarriiaa ddaa pprriimmeeiirraa lleeggiissllaattuurraa,, ppeelloo EExxmm..oo vviiccee--pprreezziiddeennttee ddaa mmeessmmaa
pprroovviinncciiaa,, oo ddrr.. MMaannooeell GGoommeess CCoorrrreeaa ddee MMiirraannddaa,, eemm 55 ddee sseetteemmbbrroo ddee 11885522.. CCaappiittaall ddoo
AAmmaazzoonnaass,, TTyypp.. ddee MM.. ddaa SS.. RRaammooss,, 11885522..
AAMMAAZZOONNAASS.. RReellaattoorriioo aapprreesseennttaaddoo àà AAsssseemmbbllééaa LLeeggiissllaattiivvaa PPrroovviinncciiaall,, ppeelloo
EExxcceelllleennttiissssiimmoo SSeennhhoorr,, DDoouuttoorr JJooããoo PPeeddrroo DDiiaass VViieeiirraa,, ddiiggnnííssssiimmoo pprreessiiddeennttee ddeessttaa
pprroovvíínncciiaa,, nnoo ddiiaa 88 ddee jjuullhhoo ddee 11885566,, ppoorr ooccccaassiiããoo ddaa pprriimmeeiirraa sseessssããoo oorrddiinnáárriiaa ddaa tteerrcceeiirraa
lleeggiissllaattuurraa ddaa mmeessmmaa AAsssseemmbbllééaa.. BBaarrrraa ddoo RRiioo NNeeggrroo,, 11885566.. TTyypp.. ddee FF.. JJ.. SS.. RRaammooss..
AAMMOORROOSSOO,, MMaarrttaa.. ““MMuuddaannççaa ddee hháábbiittoo:: CCaatteeqquueessee ee eedduuccaaççããoo ppaarraa íínnddiiooss nnooss aallddeeaammeennttooss
ccaappuucchhiinnhhooss””.. IInn:: RReevviissttaa BBrraassiilleeiirraa ddee CCiiêênncciiaass SSoocciiaaiiss,, vvooll.. 1133,, nn.. 3377,, SSããoo PPaauulloo,, jjuunnhhoo
11999988,, pp.. 110011--111144..
AAMMOORROOSSOO,, MMaarrttaa.. CCrrâânniiooss ee ccaacchhaaççaa:: ccoolleeççõõeess aammeerríínnddiiaass ee eexxppoossiiççõõeess nnoo ssééccuulloo XXIIXX.. IInn::
RReevviissttaa ddee HHiissttóórriiaa 115544 ((11ºº 22000066)),, pp.. 111199--115500..
BBAATTEESS,, HHeennrryy WWaalltteerr.. OO NNaattuurraalliissttaa nnoo RRiioo AAmmaazzoonnaass.. SSããoo PPaauulloo:: IIttaattiiaaiiaa,, 11997799..
66 EEmm ssuuaa aannáálliissee ssoobbrree aass rreellaaççõõeess eennttrree íínnddiiooss ee bbaannddeeiirraanntteess eemm SSããoo PPaauulloo ccoolloonniiaall,, JJoohhnn MMoonntteeiirroo oobbsseerrvvoouu qquuee ““ttaannttoo aa aaqquuiissiiççããoo qquuaannttoo aa ooffeerrttaa ddee ‘‘mmeerrccaaddoorriiaass’’ ddeevveemm sseerr ccoommpprreeeennddiiddaass mmaaiiss eemm tteerrmmooss ddee ssuuaa ccaarrggaa ssiimmbbóólliiccaa ddoo qquuee ppoorr sseeuu ssiiggnniiffiiccaaddoo ccoommeerrcciiaall”” ((11999955,, pp.. 3322))..
1144
BBEEOOZZZZOO,, JJoosséé OOssccaarr.. LLeeiiss ee rreeggiimmeennttooss ddaass mmiissssõõeess:: ppoollííttiiccaa iinnddiiggeenniissttaa nnoo BBrraassiill.. SSããoo
PPaauulloo:: LLooyyoollaa,, 11998833..
CCAARRTTAASS...... VVoozz ddee NNaazzaarréé,, BBeelléémm,, 2211 ddee mmaaiioo ddee 11997788,, pp.. 33..
CCAARRTTAASS...... VVoozz ddee NNaazzaarréé,, BBeelléémm,, 2233 ddee jjuullhhoo ddee 11997788,, pp.. 33..
CCAARRTTAASS...... VVoozz ddee NNaazzaarréé,, BBeelléémm,, 3300 ddee jjuullhhoo ddee 11997788,, pp.. 33..
FFAARRAAGGEE,, NNááddiiaa.. AAss mmuurraallhhaass ddooss sseerrttõõeess:: ooss ppoovvooss iinnddííggeennaass nnoo rriioo BBrraannccoo ee aa ccoolloonniizzaaççããoo..
RRiioo ddee JJaanneeiirroo:: PPaazz ee TTeerrrraa,, AANNPPOOCCSS,, 11999911..
GGAARRCCIIAA,, EElliissaa FFrrüühhaauuff.. QQuuaannddoo ooss íínnddiiooss eessccoollhheemm sseeuuss aalliiaaddooss:: aass rreellaaççõõeess ddee ‘‘aammiizzaaddee’’
eennttrree ooss mmiinnuuaannooss ee ooss lluussiittaannooss nnoo ssuull ddaa AAmméérriiccaa ppoorrttuugguueessaa ((cc.. 11775500--11880000)).. VVAARRIIAA
HHIISSTTOORRIIAA,, BBeelloo HHoorriizzoonnttee,, vvooll.. 2244,, nnºº 4400,, pp.. 661133--663322,, jjuull//ddeezz 22000088..
HHEEMMMMIINNGG,, JJoohhnn.. FFrroonntteeiirraa aammaazzôônniiccaa:: aa ddeerrrroottaa ddooss íínnddiiooss bbrraassiilleeiirrooss.. SSããoo PPaauulloo:: EEddiittoorraa
ddaa UUnniivveerrssiiddaaddee ddee SSããoo PPaauulloo,, 22000099..
HHOOWWAARRDD,, CCaatthheerriinnee VV.. ““AA ddoommeessttiiccaaççããoo ddaass mmeerrccaaddoorriiaass:: eessttrraattééggiiaass WWaaiiwwaaii””.. IInn::
AALLBBEERRTT,, BBrruuccee ee RRAAMMOOSS,, AAllcciiddaa RRiittaa.. PPaacciiffiiccaannddoo oo bbrraannccoo:: ccoossmmoollooggiiaass ddoo ccoonnttaattoo nnoo
nnoorrttee--aammaazzôônniiccoo.. SSããoo PPaauulloo:: EEddiittoorraa UUNNEESSPP:: IImmpprreennssaa ooffiicciiaall ddoo EEssttaaddoo,, 22000022,, pp.. 2255--5555..
MMAALLIINNOOWWSSKKII,, BBrroonniissllaaww.. AArrggoonnaauuttaass ddoo PPaaccííffiiccoo OOcciiddeennttaall.. SSããoo PPaauulloo:: AAbbrriill,, CCoolleeççããoo
""OOss PPeennssaaddoorreess"",, 11997788..
MMIISSSSAAGGIIAA DDEE MMAATTTTOOSS,, IIssaabbeell.. CCiivviilliizzaaççããoo ee rreevvoollttaa:: ooss BBoottooccuuddooss ee aa ccaatteeqquueessee nnaa
PPrroovvíínncciiaa ddee MMiinnaass.. BBaauurruu,, SSPP:: EEDDUUSSCC,, 22000044..
MMOONNTTEERROO,, PPaauullaa.. DDeeuuss nnaa aallddeeiiaa:: mmiissssiioonnáárriiooss,, íínnddiiooss ee mmeeddiiaaççããoo ccuullttuurraall.. SSããoo PPaauulloo::
GGlloobboo,, 22000066..
MMOONNTTEEIIRROO,, JJoohhnn MMaannuueell.. NNeeggrrooss ddaa tteerrrraa:: íínnddiiooss ee bbaannddeeiirraanntteess nnaass oorriiggeennss ddee SSããoo PPaauulloo..
SSããoo PPaauulloo:: CCiiaa.. ddaass LLeettrraass,, 11999955..
MMOORREEIIRRAA NNEETTOO,, CCaarrllooss ddee AArraaúújjoo.. ÍÍnnddiiooss ddaa AAmmaazzôônniiaa:: ddee mmaaiioorriiaa àà mmiinnoorriiaa ((11775500--
11885500)).. RRiioo ddee JJaanneeiirroo:: PPeettrróóppoolliiss,, 11998888..
OOFFÍÍCCIIOO......,, AArrqquuiivvoo PPúúbblliiccoo ddoo PPaarráá,, SSéérriiee:: 1133,, ooffíícciiooss.. SSeeccrreettaarriiaa ddaa PPrreessiiddêênncciiaa ddaa
PPrroovvíínncciiaa,, ccaaiixxaa 115544,, ooffíícciioo ddee 55 ddee aabbrriill ddee 11885522..
OOFFÍÍCCIIOO......,, AArrqquuiivvoo PPúúbblliiccoo ddoo PPaarráá,, SSéérriiee:: 1133,, ooffíícciiooss.. SSeeccrreettaarriiaa ddaa PPrreessiiddêênncciiaa ddaa
PPrroovvíínncciiaa,, ccaaiixxaa 115544,, ooffíícciioo ddee 1166 ddee nnoovveemmbbrroo ddee 11887722..
1155
PPAARRÁÁ.. DDiissccuurrssoo rreecciittaaddoo ppeelloo EExxmm.. SSrr.. DDeesseemmbbaarrggaaddoorr MMaannooeell PPaarraannhhooss ddaa SSiillvvaa VVeelllloozzoo,,
pprreessiiddeennttee ddaa PPrroovvíínncciiaa ddoo PPaarráá,, nnaa aabbeerrttuurraa ddaa pprriimmeeiirraa sseessssããoo ddaa qquuaarrttaa lleeggiissllaattuurraa ddaa
AAsssseemmbblleeaa PPrroovviinncciiaall,, nnoo ddiiaa 1155 ddee aaggoossttoo ddee 11884444.. PPaarráá:: TTyyppooggrraapphhiiaa ddee SSaannttooss && MMeennoorreess,,
11884444..
PPAARRÁÁ.. FFaallllaa ddiirriiggiiddaa ppeelloo EExxmmºº SSnnrr.. CCoonnsseellhheeiirroo JJeerrôônniimmoo FFrraanncciissccoo CCooeellhhoo,, PPrreezziiddeennttee ddaa
PPrroovvíínncciiaa ddoo GGrraamm--PPaarráá,, àà AAsssseemmbblleeaa LLeeggiissllaattiivvaa PPrroovviinncciiaall,, nnaa aabbeerrttuurraa ddaa sseessssããoo oorrddiinnáárriiaa
ddaa sseexxttaa lleeggiissllaattuurraa,, nnoo ddiiaa 11oo ddee oouuttuubbrroo ddee 11884488.. PPaarráá:: TTyyppooggrraapphhiiaa ddee SSaannttooss ee FFiillhhooss,,
11884488..
PPAARRÁÁ.. FFaallllaa ddiirriiggiiddaa ppeelloo EExxmm.. SSrr.. CCoonnsseellhheeiirroo JJeerrôônniimmoo FFrraanncciissccoo CCooeellhhoo,, pprreessiiddeennttee ddaa
PPrroovvíínncciiaa ddoo GGrraamm PPaarráá aa AAsssseemmbblleeaa LLeeggiissllaattiivvaa PPrroovviinncciiaall nnaa aabbeerrttuurraa ddaa sseegguunnddaa sseessssããoo
oorrddiinnáárriiaa ddaa sseexxttaa lleeggiissllaattuurraa,, nnoo ddiiaa 11oo ddee oouuttuubbrroo ddee 11884499.. PPaarráá:: TTyyppooggrraapphhiiaa ddee SSaannttooss &&
FFiillhhooss,, 11884499..
PPAARRÁÁ.. RReellaattóórriioo ddoo PPrreessiiddeennttee ddaa PPrroovvíínncciiaa ddoo GGrraamm PPaarráá,, oo EExxmm.. SSrr.. DDoouuttoorr FFaauussttoo
AAuugguussttoo dd''AAgguuiiaarr,, nnaa aabbeerrttuurraa ddaa sseegguunnddaa sseessssããoo oorrddiinnáárriiaa,, ddaa ssééttiimmaa lleeggiissllaattuurraa ddaa
AAsssseemmbblleeaa PPrroovviinncciiaall,, nnoo ddiiaa 1155 ddee aaggoossttoo ddee 11885511.. PPaarráá:: TTyyppooggrraapphhiiaa ddee SSaannttooss && FFiillhhooss,,
11885511..
PPAARRÁÁ.. FFaallllaa qquuee oo SSnnrr.. CCoonnsseellhheeiirroo SSeebbaassttiiããoo ddoo RReeggoo BBaarrrrooss,, pprreezziiddeennttee ddeessttaa PPrroovviinncciiaa
ddiirriiggiiuu àà AAsssseemmbblleeaa LLeeggiissllaattiivvaa PPrroovviinncciiaall nnaa aabbeerrttuurraa ddaa mmeessmmaa aasssseemmbblleeaa nnoo ddiiaa 1155 ddee
aaggoossttoo ddee 11885544.. PPaarráá:: TTyyppooggrraapphhiiaa ddaa AAuurroorraa PPaarraaeennssee,, 11885544..
PPAARRÁÁ.. FFaallllaa ddiirriiggiiddaa àà AAsssseemmbbllééaa LLeeggiissllaattiivvaa ddaa PPrroovvíínncciiaa ddoo PPaarráá nnaa sseegguunnddaa sseessssããoo ddaa XXII
LLeeggiissllaattuurraa ppeelloo EExxmmºº SSrr.. TTeenneennttee--ccoorroonneell MMaannooeell ddee FFrriiaass ee VVaassccoonncceellooss,, pprreessiiddeennttee ddaa
mmeessmmaa pprroovvíínncciiaa eemm 11ºº ddee oouuttuubbrroo ddee 11885599.. PPaarráá,, TTyypp.. CCoommmmeerrcciiaall ddee AA.. JJ.. RR.. GGuuiimmaarrããeess,,
11885599..
PPAARRÁÁ.. RReellaattóórriioo qquuee oo EExxmm.. SSrr.. DDrr.. AAnnttoonniioo CCooeellhhoo ddee SSáá ee AAllbbuuqquueerrqquuee,, pprreessiiddeennttee ddaa
pprroovvíínncciiaa ddoo PPaarráá,, aapprreesseennttoouu aaoo EExxmm.. SSrr.. VViiccee--pprreessiiddeennttee,, DDrr.. FFaabbiioo AAlleexxaannddrriinnoo ddee
CCaarrvvaallhhoo RReeiiss,, aaoo ppaassssaarr--llhhee aa aaddmmiinniissttrraaççããoo ddaa mmeessmmaa pprroovvíínncciiaa,, eemm 1122 ddee mmaaiioo ddee 11886600..
PPaarráá:: TTyyppooggrraapphhiiaa CCoommmmeerrcciiaall ddee AA.. JJ.. RRaabbeelllloo GGuuiimmaarrããeess,, 11886600..
PPAARRÁÁ.. RReellaattóórriioo aapprreesseennttaaddoo aaoo EExxmm.. SSrr.. DDrr.. FFrraanncciissccoo MMaarriiaa CCoorrrrêêaa ddee SSáá ee BBeenneevviiddeess,,
ppeelloo EExxmm.. SSrr.. DDrr.. VViicceennttee PPeeddrroo ddee AAzzeevveeddoo,, ppoorr ooccccaassiiããoo ddee ppaassssaarr--llhhee aa aaddmmiinniissttrraaççããoo ddaa
1166
PPrroovvíínncciiaa ddoo PPaarráá,, nnoo ddiiaa 1177 ddee jjaanneeiirroo ddee 11887755.. PPaarráá:: TTyyppooggrraapphhiiaa ddoo DDiiáárriioo ddoo GGrraamm--PPaarráá,,
11887755..
PPOOMMPPAA,, CCrriissttiinnaa.. ““PPaarraa uummaa aannttrrooppoollooggiiaa hhiissttóórriiccaa ddaass mmiissssõõeess””.. IInn:: MMOONNTTEERROO,, PPaauullaa..
DDeeuuss nnaa aallddeeiiaa:: mmiissssiioonnáárriiooss,, íínnddiiooss ee mmeeddiiaaççããoo ccuullttuurraall.. SSããoo PPaauulloo:: GGlloobboo,, 22000066,, pp.. 111111--
114422..
PPOORRRROO,, AAnnttoonniioo.. OO ppoovvoo ddaass áágguuaass:: eennssaaiiooss ddee eettnnoo--hhiissttóórriiaa aammaazzôônniiccaa.. RRiioo ddee JJaanneeiirroo::
VVoozzeess,, 11999955..
RRAAYYOOLL,, DDoommiinnggooss AAnnttoonniioo.. ““CCaatteeqquueessee ddee íínnddiiooss nnoo PPaarráá””.. IInn:: AAnnnnaaeess ddaa BBiibblliiootthheeccaa ee
AArrcchhiivvoo PPúúbblliiccoo ddoo PPaarráá.. TToommoo IIII.. BBeelléémm:: 11996688,, pppp.. 111177--118833..
SSAAMMPPAAIIOO,, PPaattrríícciiaa MMeelloo ee EERRTTHHAALL,, RReeggiinnaa ddee CCaarrvvaallhhoo.. RRaassttrrooss ddaa mmeemmóórriiaa:: hhiissttóórriiaass ee
ttrraajjeettóórriiaass ddaass ppooppuullaaççõõeess iinnddííggeennaass nnaa AAmmaazzôônniiaa.. MMaannaauuss:: EEDDUUAA,, 22000066..
SSCCHHOOMMBBUURRGGKK,, RRoobbeerrtt HHeerrmmaann.. AA DDeessccrriippttiioonn ooff BBrriittiisshh GGuuiiaannaa,, GGeeooggrraapphhiiccaall aanndd
SSttaattiissttiiccaall:: eexxhhiibbiittiinngg IIttss RReessoouurrcceess aanndd CCaappaabbiilliittiieess,, TTooggeetthheerr wwiitthh tthhee PPrreesseenntt aanndd FFuuttuurree
CCoonnddiittiioonn aanndd PPrroossppeeccttss ooff tthhee CCoolloonnyy.. LLoonnddrreess:: SSiimmppkkiinn,, MMaarrsshhaallll ee CCiiaa,, 11884400..
VVEELLTTHHEEMM,, LLúúcciiaa HHuussssaakk vvaann.. ““FFeeiittoo ppoorr iinniimmiiggooss””.. OOss bbrraannccooss ee sseeuuss bbeennss nnaass
rreepprreesseennttaaççõõeess WWaayyaannaa ddoo ccoonnttaattoo.. IInn:: AALLBBEERRTT,, BBrruuccee ee RRAAMMOOSS,, AAllcciiddaa RRiittaa.. PPaacciiffiiccaannddoo
oo bbrraannccoo:: ccoossmmoollooggiiaass ddoo ccoonnttaattoo nnoo nnoorrttee--aammaazzôônniiccoo.. SSããoo PPaauulloo:: EEddiittoorraa UUNNEESSPP:: IImmpprreennssaa
ooffiicciiaall ddoo EEssttaaddoo,, 22000022,, pp.. 6611--8833..
VVEERRÍÍSSSSIIMMOO,, JJoosséé.. EEssttuuddooss AAmmaazzôônniiccooss.. BBeelléémm:: UUFFPPAA,, 11997700..
VVIIVVEEIIRROOSS DDEE CCAASSTTRROO,, EEdduuaarrddoo.. OO mmáárrmmoorree ee aa mmuurrttaa:: ssoobbrree aa iinnccoonnssttâânncciiaa ddaa aallmmaa
sseellvvaaggeemm.. IInn:: RReevviissttaa ddee AAnnttrrooppoollooggiiaa,, SSããoo PPaauulloo,, UUSSPP,, 11999922,, vv.. 3355..