matadalan ba advokasia no publisidade -...

15
1 Se nsus Husi Povo b a P ovo: Hola Parte b a! Matadalan ba Advokasia no Publisidade SENSUS POPULASAUN NO UMA-KAIN TIMOR-LESTE 2015

Upload: buidiep

Post on 10-Mar-2018

498 views

Category:

Documents


11 download

TRANSCRIPT

Page 1: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

1

S ensus Hus i Povo b a Povo : Hola Par te ba !

Matadalan ba Advokasia no Publisidade

SENSUS POPULASAUN NO UMA-KAIN TIMOR-LESTE 2015

Page 2: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

2

SENSUS POPULASAUN NO UMA-KAIN TIMOR-LESTE 2015

“SA IDA MAK ITA PRESIZA HATENE”

1. INTRODUSAUN

7

3

4

5

7

8

8

9

9

10

11

11

12

13

14

2. SA IDA MAK SENSUS POPULASAIONAL?

3. INFORMASAUN SA IDA MAK SENSUS SEI FÓ

4. ATIVIDADES PREPARASAUN SENSUS

5. SEI SURA SE DEIT?

6. MÉTODU ENUMERASAUN NIAN

7. LEI SENSUS

8. ITA-NIA KNAAR NUDAR LIDER KOMUNIDADE NO INDIVIDUAL

9. KNAAR MEDIA NIAN NO OIN SA ATU ENFRENTA JORNALISTA SIRA

11. HAFOIN SENSUS: PESKIZA POSTU-ENUMERASAUN

KONKLUZAUN

NUMERUS IMPORTANTE

Lista kontaktu ba Gabinete Sensus iha Dili

IDEIA XAVE SIRA ATU REALSA BAINHIRA ITA KOALIA BA EMA SIRA KA MEDIA KONA-BA SENSUS

10. PERGUNTAS NE’EBÉ HATAMA TIHA IHA SENSUS POPULASAUN UMA-KAIN TIMOR-LESTE 2015

Page 3: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

3

SENSUS POPULASAUN NO UMA-KAIN TIMOR-LESTE 2015

“SA IDA MAK ITA PRESIZA HATENE”

1. INTRODUSAUN

Governu Timor-Leste sei halo ni-nia sensus nasional populasaun no uma-kain ba dala tolu entre 11-25 Jullu 2015. Timor-Leste halo ona ni-nia sensus dahuluk no daruak; (nudar nasaun independente ida) iha 2004 no daruak iha tinan 2010. Nasoens Unidas rekomenda atu nasoens hot-hotu halo sensus populasaun ida tinan sanulu dala ida atu sukat dezenvolvimentu no kresimentu populasaun nian. Tuir rekomendasaun ne’e, Timor-Leste bele hein to’o 2020 atu halo ni-nia sensus tuir mai, maibé iha razoens forte balun atu halo ona sensus ne’e iha 2015. Karateristika sosial, ekonomiku no demográfiku sira muda lalais tebes iha nasaun nurak ida ne’e. Governu, sosiedade sivil no parseiru dezenvolvimentu sira presiza atu hetan informasaun detaillu, atual atu dezenvolve politika no programas populasaun no dezenvolvimentu nian ne’ebé adekuadu. Tanba mudansa populasaun no sósiu-ekonómiku boot ne’ebé akontese ona desde identifika iha sensus 2004 no sensus 2010, sasukat hirak ne’e nudar konsidera importante ou nesesáriu atu avalia situasaun populasaun no uma-kain atual iha 2015.

TBele sukat susesu sensus hot-hotu nian liu husi akuradu análize ba dadus ne’ebé kolekta ka rekolla ona. Atu hetan dadus sensus akurat, informasaun ne’ebé kolekta husi respondente sira durante enumerasaun sensus tenki kompletu no loos. Resposta kompletu no loos foin bele hetan bainhira públiku hatene no mos suporta prosesu sensus ne’e. Atu halo públiku em jeral suporta sensus ne’e, ema hot-hotu tenki informadu didiak kona-ba benefisius sensus nian no mos kona-ba papel importante ka vital ne’ebé sira halao ba ni-nia susesu,tanba ne’e importante teb-tebes atu monta kampaña publisidade no advokasia ida ne’ebé planeadu no koordenadu didiak atu sensibiliza públiku no halo sensus ne’e popular durante prosesu diseminasao informasao sensus. Tanba ne’e, intervensoens publisidade no advokasia nian sei halao knar ida importante teb-tebes iha durante prosesu sensus Timor-Leste 2015 nian.

Page 4: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

4

2. SA IDA MAK SENSUS POPULASAIONAL?

Sensus populasaun ida define tiha nudar prosesu halibur, kompila, avalia, analiza no disemina informasaun sósiu-ekonómiku no demográfiku kona-ba populasaun tomak nasaun ida nian. Atu halo simples, ne’e signifika sura ema hot-hotu ne’ebé moris iha nasaun ida iha tempu partikular. Durante sensus ne’e, intervistador sira (ne’ebé hanaran mos enumeradores) halibur informasaun kona-ba kuantidade, distribuisaun, kompozisaun no karateristikas sósiu-ekonómiku no demográfiku sira seluk populasaun nian. Sensus sira ne’e halo ho forma periódiku atu fo informasaun kona-ba mudansa sira ne’ebé akontese ona iha populasaun (ni-nia kresimentu no karateristika sira) no dezenvolvimentu sósiu-ekonómiku seluk desde sensus ida ikus liu. Informasaun ne’e sei uza atu avalia nesesidades bem-estar oras ne’e populasaun nian no mos atu halo estimativa ida ba nesesidades iha loron aban-bainrua. Dadus ne’ebé halibur ona sei tulun governu no parseirus dezenvolvimentu Timor nian iha planeamentu no implementasaun polítika públiku no iha konstrusaun infraestrutura ne’ebé konsidera nesesáriu. Ezemplu konkretu ida: se governu hatene númeru atual labarik sira ho idade eskolar no mos númeru labarik sira ne’ebé sei presiza edukasaun tinan sanulu husi agora, nia mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores hira mak atu treinu.

Métodu de-facto Sensus Populasaun no Uma-kain Timor-Leste 2015 nian

Ba Sensus Populasaun no Uma-kain Timor-Leste 2015, sei uza métodu enumerasaun de-facto ida. Utilizasaun métodu ida ne’e signifika sura ema tuir fatin ne’ebé sira hela ba iha tempu partikular ida. Ba Sensus 2015, tempu partikular ne’e mak Kalan Sensus, kalan entre 11 no 12 Jullu (haree tan informasaun iha kraik). Se Domingos toba iha ni-nia belun Silvino nia uma durante Kalan Sensus, sei sura Domingos bainhira intervistador sensus (enumerador) mai Silvino nia uma no husu kona-ba see deit mak toba iha Kalan Sensus iha nebá.

Nune’e mos, sei sura deit ema ne’ebé toba Kalan Sensus iha territóriu Timor-Leste laran (se Domingos toba Kalan Sensus iha Kupang nia sei la inkluidu iha Sensus 2015). Importante atu hatene katak labele sura kosok-oan sira ne’ebé moris hafoin Kalan Sensus. Hodi tuir lójika hanesan, tenki sura ema ne’ebé mate hafoin Kalan Sensus (maibee sei moris hela iha momentu Kalan Sensus).

Nota katak nasionalidade Timor-Leste ho estranjeiru sira mós sei hetan sura ka konta durante Sensus.

Durasaun Sensus Populasaun no Uma-kain Timor-Leste 2015 Sensus Populasaun no Uma-kain Timor-Leste 2015 sei akontese durante periodu loron 14. Sensus ne’e sei hahuu iha 11 Jullu no remata iha 25 Jullu.

Kalan Sensus – kalan importante idaAtu evita omisaun ka la sura ema/buat ruma, sura dala rua no duplikasaun sira, karateristika ida husi karateristika sira sensus de-facto nian mak periodu referénsia. Ne’e dehan katak informasaun sensus nian ne’ebé halibur ona sei refere ba pontu partikular ida iha tempu – iha kazu ne’e defini tiha nudar Kalan Sensus. Kalan Sensus ba Sensus Poupulasaun no Uma-kain Timor-Leste 2015 mak kalan entre 11 no 12 Jullu. Enumerasaun (sura) sei engloba ema moris hot-hotu ne’ebé toba kalan iha uma-kain determinadu ida, la hare’e ba iha ne’ebé mak sira bai-bain hela ba. Uma-kain ida kompostu ho ema ida ka grupu ema ida ne’ebé hela hamutuk iha unit uma ida deit no fahe ba malu buat moris nian balun ka tomak, (hanesan hahaan no/ka eletrisidade).

Kalan Sensus mak entre kalan boot dia 11/12 fulan Jullu 2015, Keta haluhan hola parte iha kontajen.

Page 5: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

5

3. INFORMASAUN SA IDA MAK SENSUS SEI FÓ?

Informasaun balun ne’ebé Sensus Populasaun no Umakain Timor-Leste 2015 sei fó mak:

1. Númeru ema moris iha Timor-Leste (kuantidade populasaun nian)

2. Distribuisaun populasaun nian tuir unidade administrativa

3. Númeru mane no feto sira 4. Kompozisaun idade populasaun nian 5. Taxa literasia nian (proporsaun populasaun

nian ne’ebé bele lee no hakerek) 6. Nivel empregu/dezempregu/sub-empregu

no tipu okutobaun/ profesaun servisu oi-oin populasaun nian

7. Ai-han/plantasaun ne’ebé uma-kain sira kuda

8. Númeru balada sira (ternak) ne’ebé umakain sira hakiak

9. Númeru fasilidades uma nian no sira-nia kondisaun

10. Proporsaun populasaun ne’ebé iha asesu ba bee, eletrisidade no servisu/komodidade sosial sira seluk

11. Taxa fertilidade no mortalidade nian12. Volume migrasaun/ema muda ba mai iha

rai-laran

Sensus Poupulasaun no Umakain Timor-Leste 2015 sei fasilita governu no parseirus dezenvolvimentu atu halo no implementa politikas iha area prinsipal sira hanesan tuir mai:

Edukasaun:

Dadus husi Sensus sei tulun governu atu sukat nivel literasia no halo planu ba edukasaun hodi fo informasaun kona-ba:

a. Númeru ema sira ne’ebé bele lee no hakerek (taxa literasia)

b. Nivel edukasaun nian ne’ebé ema eskola alkansa

c. Númeru labarik sira ho idade eskolar ne’ebé oras ne’e dau-daun la eskola

Informasaun ne’e importante teb-tebes ba identifikasaun áreas ne’ebé atraza iha setor edukasaun no tanba ne’e presiza esforsu extra, nudar ezemplu atu aumenta programas literasia ne’ebé governu no mos organizasaun nao-governamental sira halao.

Saúde:

Maske la iha kestaun diretu kona-ba saúde iha sensus 2015, maibee dadus husi sensus ne’e sei fo informasaun importante ne’ebé sei fasilita governu iha nivel hot-hotu atu halo planu ba saúde hodi reduz mortalidade partikular ba inan sira ne’ebé fo partus sira husi populasaun nian. Se, pur ezemplu, sensus ne’e hatudu aumentu ida iha taxa mortalidade iha area determinadu, mak ida ne’e sei sai indikador ida kona-ba nesesidade atu hadia inan isin rua no inan sira ne’ebe hahoris iha servisus saúde iha area neba.

Page 6: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

6

Empregu:Atu dezeña politikas empregu efikáz sira, governu presiza hatene númeru ema ne’ebé iha atu serbisu agora, no oin sa kondisaun forsa trabaladores/angkatan kerja ne’e aban-bainrua.Sei uza dadus husi Sensus 2015 atu sukat nivel empregu, dezempregu no sub-empregu nian no atu tulun governu iha elaborasaun programas ba kriasaun empregu hodi fo informasaun tuir mai:

a. Númeru ema sira ne’ebé iha serbisu no tipu serbisu sa ida mak sira halo

b. Númeru no distribuisaun (bazeadu ba idade, distritu, etc) ema dezempregadu ka sub-empregadu no tan sa mak sira nia razaun ba dezempregu ka sub-empregu

c. Numeru ema sira ne’ebé oras-ne’e eskola hela ka instituisaun edukasaun sira seluk no se mak presiza servisu bainhira sira remata estudus

Empoderamentu (hakbiit) ba feto sira:

Feto sira dala barak marjinalizadu no negadu asesu ba oportunidades edukasaun nian, sosial no politiku no realizasaun/pemenuhan diri. Sensus 2015 sei tulun governu iha formulasaun estratéjias intervensaun apropriadu hodi fo informasaun kona-ba:

• Númeru total feto sira• Sira nia nivel edukasaun, empregu no asesu

ba servisu/komodidade sosial sira seluk • Númeru feto sira ne’ebé xefia uma-kain sira• Númeru feto sira ne’ebé kaer pozisaun

lideransa sira

Utilizasaun sira seluk ba dadus sensus nian

Dadus ne’ebé halibur husi sensus 2015 bele mos uza ba objetivu sira tuir mai:• Avaliasaun Programas Dezenvolvimentu

nian: dadus husi sensus sei fo baze ba avaliasaun programas dezenvolvimentu.

• Produsaun, merkadoria no investimentu: Setor privadu presiza dadus sensus nian atu planeia ni-nia desizaun produsaun, marketing no investimentu iha nasaun ne’e.

Uma-kain:

Ba Governu Timor-Leste atu halo politikas uma-kain efikáz no atu hadia disponibilidade uma no merkadoria, presiza determina kondisoens uma-kain/uma nian oras-ne’e no merkadoria hanesan:

• Eletrisidade: Sensus 2015 sei fó dadus konaba:

a. Númeru uma-kain sira ho asesu ba eletrisidade

b. Númeru ema ne’ebé sei presiza asesu ba eletrisidade

• Abastesimentu bee: Sensus 2015 sei fó dadus kona-ba disponibilidade bee hemu seguru hodi halibur informasaun kona-ba fonte bee sira ne’ebé populasaun uza.

• Saneamentu: Sensus ne’e sei halibur dadus kona-ba kondisoens sanitáriu ne’ebé iha, hodi nune’e fo informasaun ne’ebé presiza ba melloria aban-bainrua.

Page 7: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

7

Enumerasaun (kontajen/sura) sei halo hafoin kadeia atividade preparatóriu sira ne’ebé loke dalan ba susesu implementasaun sensus ida nian. Atividades prinsipal balun husi atividades sira ne’ebé halo ona molok Sensus 2015 mak hanesan tuir mai:

Demarkasaun Área Enumerasaun (mapeamentu):Demarkasaun Área Enumerasaun ka Enumerasaun Area Demarcation (EAD): Ne’e dehan katak nasaun ne’e mapeadu no fahe ba areas rai kikoan, Áreas Enumerasaun ka Enumerasaun Areas (EAs) ne’ebé enumerador ida bele halo kobertura ho forma konveniente durante periodu sensus. EAD prevene enumerador sira halo kazus omisaun ka dublo ba areas rai nian.

Sensus Pilotu: Atu asegura katak lojistika bele fó rezultadu ne’ebé benefesio ba respondentes hodi kompriende no mos aseita perguntas kestionáriu nian, hanoin hirak ne’e mak presiza halo sensus pilotu ida iha áreas balun ne’ebé hili ona. Em jeral sensus pilotu ne’e akontese tinan ida antes sensus atual. Sensus pilotu ne’e halo ona entre 11 no 25 Jullu tinan kotuk no fo informasaun ba planeamentu sensus ne’ebé atu halo tinan ne’e.

Husu suporte lider sira no públiku em jeral nian (Advokasia/publisidade):

Atu halo sensus populasaun ida ne’ebé kredivel no bele fiar, lider sira iha nivel hot-hotu no públiku em jeral tenki hatene kona-ba inforsaun sensus, no fó apoiu tomak ba eventu importante ida ne’e. Apoiu ne’e sei hamoris liu husi advokasia ida ne’ebé planeia didiak no kampaña sensibilizasaun públika ne’ebé sei:

• sensitiza ema sira ne’ebé halo polítika, lider sira no públiku em jeral kona-ba importánsia sensus nian

• realsa sira-nia knar diferente iha fasilitasaun no intermediasaun ba susesu sensus nian iha Timor tomak

• husu sira-nia kooperasaun no partisipasaun maximu iha eventu importante ida ne’e

• Sei sura ema hot-hotu ne’ebé toba iha Kalan Sensus (kalan entre 11 no 12 Jullu 2015) iha fronteira Timor-Leste nia laran. Sei sura sidadaun Timor sira no mos ema estranjeiru sira. Favor nota katak sei la sura sidadaun Timor sira ne’ebé hela iha estranjeiru, ka bai-bain hela iha Timor-Leste maibee la hela iha nasaun laran durante Kalan Sensus, inklui mos ba ema ne’ebé serbisu ba misaun diplomátika Timor nian sira (embaixadas no konsuladus) iha tasi-balun (embaixada no konsuladu sira iha tasi-balun sura nudar territóriu Timor nian).

• Ema hot-hotu ne’ebé toba Kalan Sensus iha uma-kain partikular ida atu sira nudar membrus uma-kain ne’e nian ka lae, sei sura iha uma-kain ne’e.

• Membrus uma-kain sira ne’ebé toba kalan sensus iha fatin sira iha ne’ebé labele enumera sira (ema sira mak serbisu kalan, peskador sira, pasajeirus iha tránzitu etc.) tenki sura no hatama iha uma-kain ne’ebé sira bai-bain hela ba.

Tipus uma-kain no grupu populasaun espesial:

• Uma-kain bai-bain sira: Uma-kain bai-bain ida konsisti ho ema ida ka grupu ema ida ne’ebé hela hamutuk iha uma-kain hanesan no fahe ba malu preparativus balun ka hot-hotu (hahaan, eletrisidade, bee, sst).

• Uma-kain hamutuk Institusional sira: Umakain koletivu institusional mak konjuntu uma sira ne’ebé uza atu akomoda ema barak ne’ebé la iha relasaun raan ka kazamentu, ezemplus uma-kain sira ne’e mak hotel sira, kamps no dadur fatin sira.

• Grupus Populasaun Espesial: Sira ne’e inklui ema sira ne’ebé la iha uma, nomadas, ema sira iha tránzitu iha aeroportu/ portus, pontus travessia fronteira, ema deslokadus iha rai-laran no refujiadus.

4. ATIVIDADES

PREPARASAUN SENSUS5. SEI SURA SE DEIT?

Page 8: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

8

• Pesoal diplomátiku: Ema sira ne’ebé serbisu ba misaun diplomátiku sira Timor nian (embaixadas no konsuladus) iha tasi-balun (embaixadas no konsuladus sura nudar territóriu Timor nian).

Sei halo preparasaun adekuadu ba enumerasaun kategorias uma-kain hot-hotu iha leten no Grupus Populasaun Espesial.

Hodi uza mapa área nian, enumerador ida sei lao husi uma ida ba uma seluk durante periodu sensus nian. Enumerador ne’e sei entrevista Xefi uma-kain sira no, iha kazus balun, membrus seluk uma-kain ne’e nian mos. Maske sei halo entrevista ba Xefi uma-kain ka ema bo’ot responsável ida hodi naran uma-kain nian, maibe iha perguntas balun relasionadu ho fertilidade no mortalidade ne’ebé feto sira ho idade tinan 15 ba leten mak tenki responde. Tanba razaun ida ne’e, importante atu feto sira (ho idade tinan 15 ba leten) iha uma-kain hela bainhira enumerador mai vizita. Se la iha ema elijivel ida atu entrevisa iha momentu vizita enumerador nian, maka enumerador sei rai hela kartaun ba segunda vizita no vizita hikas uma-kain ne’e iha tempu/data ikus mai.

Dala ida tan, favor keta haluha katak sei sura deit ema sira ne’ebé toba Kalan Sensus ne’ebé determina ona iha uma-kain espesifiku ida, la’os membrus seluk uma-kain nian ne’ebé la hela iha uma durante Kalan Sensus.

Konfidensialidade

Informasaun ne’ebé halibur tiha husi respondentes durante enumerasaun sensus nudar konfidensial no labele uza ba objetivus seluk alein de sensus ne’e rasik. Ne’e dehan katak informasaun ne’ebé uma-kain sira fo LABELE uza ba objetivu taxasaun ka autoridades imigrasaun, polísia ka autoridade seluk. Ofisiais/funsionarius sensus sira tenki halo juramentu hodi promete kaer metin segredu molok hahu’u sira-nia knar no violasaun konfidensialidade hot-hotu sei hetan kastigu tuir lei ne’ebé vigura. Tebes duni katak sei rejistu naran sira membru uma-kain nian, maibee sei uza deit naran sira ne’e atu garante katak la iha membru umakain ida mak sura liu dala ida. Naran sira ne’e bele mos utiliza/berguna atu verifika ema sira ne’ebé enumera ona, se no bainhira nesesidade hanesan ne’e mosu karik, pur-ezemplu durante Estudu Pos-Enumerasaun/Post Enumerasaun Survey (PES), haree informasaun iha kraik.

Partisipasaun iha sensus nudar dever síviku ida

Ne’e nudar dever síviku ema hot-hotu nian atu submete ba kontajen no fo informasaun loos. Importante atu hatene katak hahalok sira tuir mai ne’e ilegal:

• Lakohi atu ofisial/funsionarius sensus sura • (Finjidu) halo ofisial sensus sura ema ida liu

dala ida • Fo informasaun falsu ba intervistador sira

(enumeradors)• Impede enumerador sira halao sira knaar

6. MÉTODU ENUMERASAUN NIAN

7. LEI SENSUS

Page 9: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

9

Ema hot-hotu iha knar importante atu halao Sensus Populasaun no Uma-kain Timor-Leste 2015 hetan susesu. Knaar lider komunidade sira (Administrador Municipiu, Administrador Postu Administrativu, Xefi suku no Xefi aldeia, membrus konsellu de suku, lider tradisional sira no sst) nian espesialmente importante. Ita hot-hotu sei hetan benefisiu husi sensus akurat ida,tanba razaun ne’e, ofisial/funsionarius sensus sira no mos lider komunidade sira tenki kontribui ba susesu sensus nian hodi halao knar espesifiku sira tuir mai:

1. Halo ema hot-hotu hatene kona-ba sensus ne’e iha ita-nia komunidades, familia sira no belun sira

2. Halo ema sira kompriende informasaun sensus no tulun sira atu rezolve konseitu sala hot-hotu ka boatus kona-ba prosesu sensus nian

3. Hataan perguntas hot-hotu kona-ba sensus ne’ebé jornalista ka membrus públiku em jeral husu. Ita sei hetan respostas ba maioria perguntas iha gia ida ne’e.

4. Servi nudar modelu ezemplu/knaar diak sira ba akurasi, konfiabilidade, no aseitabilidae prosesu sensus nian.

Bainhira ita simu pergunta ida ne’ebé ita labele hataan, favor kontaktu Manajer Sensus Municipiu ka Gabinete Sensus nian iha Dili atu hetan klarifikasaun. Resposta atrazadu ida maibe’e loos diak liu fali resposta siik deit no bele fo resposta sala. Informasaun la loos iha tendénsia/cenderung atu namkari, tanba ne’e halo ita-nia serbisu sai difisil liu tan.

Jornalistas, Ofisial Informasaun Públiku sira no reprezentantes media sira seluk nudar ita belun. Sira bele mos intermedia bainhira koalia konaba habelar/desiminasao informasaun konaba prosesu sensus nian. Knar reprezentantes media nian mak atu fo públiku em jeral informasaun loos no relevante konaba buat hot-hotu ne’ebé kait-malu ho etapa oi-oin prosesu sensus nian.

Ita-nia serbisu mak atu kria relasaun serbisu diak teb-tebes ida ho jornalistas. Ita bele halo ida ne’e liu husi:

• informa media lokal no nasional kona-ba ita-nia atividades sensus pelu menus semana ida dala ida no dala barak liu se iha atividades barak mak lao;

• konvida media atu halo kobertura ba atividades sensus nian (no fo transporte se nesesáriu);

• ita tenki disponível ba entrevistas;• temi mensajen xave sira sensus nian iha

momentu hot-hotu jornalistas entrevista ita ka halo tipu kontaktu seluk ho reprezentantes media nian;

• tenki delikadu/sopan no pasiensia no hataan pergunta sira ne’ebé jornalistas husu, maibee keta haluha atu husu nafatin tulun ba Gabinete Sensus nian iha (haree detaillus kontaktu nian iha pájina 12-13) se ita la iha serteza kona-ba resposta ba pergunta ne’ebé jornalista husu daudaun

Ita tenki monitoriza mos informasaun sensus nian ne’ebé media (radio, TV) ka publikasaun (jornal, boletin informativu, sitiu web etc.) sira fo sai. Informasaun ne’e loos no kompletu ka lae? Se ita hetan karik informasaun ruma la loos ne’ebé bele hamosu konfuzaun no rumor falsu ita tenki halo kedas kontaktu ho estasaun radio/TV /jornal/boletin informativu/sitiu web no husu sira atu korriji sala ne’e.

8. ITA-NIA KNAAR NUDAR LIDER

KOMUNIDADE NO INDIVIDUAL

9. KNAAR MEDIA NIAN NO OIN SA

ATU ENFRENTA JORNALISTA SIRA

Page 10: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

10

Durante sensus ne’e, intervistadores sei husu perguntas oi-oin ne’ebé respondentes sira bele konsidera la relevante ka la nesesáriu. Maibee, iha razaun diak ida ba pergunta ida-ida, no tanba ne’e mak perguntas hot-hotu importante.

Tuir mai ne’e esforsu kikoan ida atu alista perguntas balun ne’ebé atu husu no razoens tan sa mak pergunta sira ne’e inkluidu iha kestionáriu sensus nian.

1. NaranNaran ema ida-idak nian la serve ba buat ida durante análize ba dadus sensus nian, maibee, iha prosesu enumerasaun, naran ne’e rejistadu atu garante katak la iha membru uma-kain nian ida mak enumeradu dala rua. Naran ne’e mos serve ba objetivu halo verifikasaun ba ema sira ne’ebé enumera ona bainhira nesesidade ne’e mosu. Nudar ezemplu iha Survey Pos Enumerasaun (PES)Post-Enumeration Survey.

2. SeksuNe’e determina persentajen mane no feto sira iha populasaun.

3. IdadeEstrutura idade nian determina nesesidades populasaun nian no poténsia ba kresimentu populasaun nian. Informasaun kona-ba nasaun ni-nia estrutura idade presiza atu halo politika kona-ba populasaun tomak no rekizitus grupu idade espesifiku nian. Ezemplu: hodi hatene númeru labarik sira ho idade tinan 5 ka kiik liu, governu bele halo estimativa/estimasi ida konaba eskola hira, sala de aulas no profesores hira mak sei presiza iha tinan lima tuir mai.

4. Lian Inan/Lingua materna (Afiliasaun Étnika)/Sidadania

Affiliasaun étnika determina kultura ema ida nian. Atu bele kompriende kresimentu populasaun nian tendénsia sósiu-ekonómiku área determinadu ida nian, ita tenki kompriende krensa/fiar no normas populasaun ne’ebé hela iha área ne’e nian. Tanba ne’e dadus kona-ba lian materna (afiliasaun étnika) no sidadania, kapta aspetu importante populasaun nian ida ne’e.

5. Municipiu orijen/Mai husi municipiu ne’ebé Resposta sira ba pergunta ida ne’e fó informasaun kona-ba extensaun migrasaun iha railaran nian.

6. DefisiénsiaFo estatístika kona-ba númeru, distribusaun (bazeadu ba idade, fatin jeográfiku etc), no nesesidades ema defisientes nian. Númeru sira ne’e importante ba planeamentu no implementasaun polítika sira ba ema defisiente sira.

7. Status Edukasaun nianInformasaun ne’e importante atu determina taxa literasia no nesesidades edukasaun populasaun tomak nian, iha municipiu sira diferentes no iha grupu idade diferente.

8. Estadu SivilEstadu sivil importante tanba nia iha relasaun forte ho nivel fertilidade nian. Bainhira koalia em jeral, nivel fertilidade tun bainhira kaben atrazadu. Estudu sira iha maioria nasoens hatudu katak feto kabe-nain sira iha taxa fertilidade aas liu bainhira kompara ho feto sira ne’ebé nunka kaben. Idade feto ida nian bainhira nia kous oan ida uluk mos iha influénsia bo’ot ba fertilidade. Se feto ida hetan ni-nia oan ida uluk ho idade tinan 30, maka nia iha probabilidade atu iha oan uitoan liu fali se nia kous oan ida uluk ho idade tinan 20.

9. Atividade ekonómika/status empregu nian Pergunta ida ne’e koko atu suka kuantidade no kompozisaun mao-de-obra/angkatan kerja nian no mos taxa empregu, dezempregu no sub-em-pregu nian iha setor formal no mos informal. Respostas ba pergunta sira ne’e mos hatudu atividade ekonómika a’as sira populasaun nian, tanba ne’e fó kontribusao dadus ba governu atu implementa knaar setor oi-oin ekonomia nian.

10. Perguntas kona-ba uma hela fatin

Resposta ba pergunta sira ne’e sei hatudu persentajen populasaun nian ne’ebé hela iha uma konvensional no mos hatudu kualidade uma nian. Pergunta sira ne’e sei hamoris dadus kona-ba fasilidades uma nian ne’ebé iha populasaun Timor-Leste no kondisaun ekonómika uma-kain Timor nian. Informasaun ne’e sei tulun governu atu sura nesesidades sosial no ekonómiku populasaun nian.

10. PERGUNTAS NE’EBÉ HATAMA TIHA IHA SENSUS POPULASAUN UMA-KAIN TIMOR-LESTE 2015

Page 11: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

11

1. Mate iha uma-kain durante fulan 12 liu baInformasaun ne’e sei fó vantagen ba governu kona-ba taxa mortalidade no mortalidade inan hafoin partus sira.

2. Relijiaun

Relijiaun halao knar importante teb-tebes ida iha determina kódigu moral no komportamentu ka hahalok membrus sosiedade nian hot-hotu nian. Krensa relijiozu sira bele iha implikasaun luan bainhira koalia kresimentu populasaun nian no aspirasaun edukasaun eskolar nian.

3. Agrikultura – ai-han no balada

Perguntas ai-han no balada hakiak hot-hotu kona-ba seguransa alimentar. Hahan sira mak agrikultor Timor-Leste sira bele produz, no hira, no ai-han ida ne’ebé, mak tenki importa atu garante katak ema hot-hotu iha hahaan natoon atu han? Iha Sensus 2015 perguntas sanulu husi perguntas sira ne’e hot-hotu sei koalia konaba agrikultura no hakiak animal. Informasaun hetan liu husi perguntas hirak nee importante hodi formula futuru ba moris diak no mos diak ba Agrikultura atu halao sensus agrikultura rasik.

Bainhira kontajen populasaun remata ona, sei halo Survey Pos-Enumerasaun (PES) iha iha Areas Enumerasaun (EAs) balun ne’ebé hili ona. Objetivu PES nian, ne’ebé sei akontese iha fulan ida laran hafoin sensus, mak atu verifika plenitude/kelengkapan informasaun ne’ebé halibur ona durante sensus. Se intervistador sira mai iha ita-nia area durante period ne’e, entaun sira nudar parte husi prosesu sensus nian.

PUBLIKASAUN REZULTADUS SENSUS NIAN Prosesamentu, análize no diseminasaun Sensus 2015 sei halo ho komputador no mao-de-obra ne’ebé iha kualifikasaun/tenaga kerja trampil. Rezultadus sensus nian sei lansa iha etapa tolu: rezultadu preliminar iha Outubru 2015, Relatóriu Báziku sira iha Abril 2016 no Relatóriu Analítiku sira husi Novembru 2017. Sei fo rezultadu sira ne’e ba Governu organizasoens sosiedade sivil, parseirus dezenvolvimentu, parte interesadu sira seluk no públiku.

11. HAFOIN SENSUS: SURVEY

POS-ENUMERASAUN

KONKLUZAUN

Nudar iha primeriu mensiona, sensus nudar ezersisiu komplikadu, bo’ot no karu ida,tanba ne’e, mak obrigatóriu atu sensus ne’e hetan susesu. Maske Governu, parseirus dezenvolvimentu no ofisial sensus sira sei serbisu didiak atu garante katak ezersísiu ne’e lao didiak la iha problemas, maibee susesu atual Sensus nian depende tomak ba populasaun rasik no entidades Timor oan tomak. Se populasaun kompriende razoens no benefisiu sira halo sensus nian, mak sira sei servisu hamutuk no fó informasaun akurat ou detaillus. Nudar organizador sensus nian ami husu atu ema hot-hotu iha fatin hot-hotu Timor-Leste nian hola parte no fasilita servisu enumeradores nian durante periodu sensus. Permiti ami halo sensus ne’e didiak nudar ami nian konpremisu fó ba nasaun ida ne’e hanesan parte instrumentu ida importante teb-tebes atu forma futuru dezenvolvimentu nasaun.

Page 12: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

12

• Sensus Populasaun no Uma-kain 2015 sei halao durante loron 14 entre kalan 11 /12 Jullu no 25 Julu 2015. Ne’e mak periodu tempu ne’ebé intervistador sira sei vizita uma-kain ida-ida iha nasaun laran tomak.

• Periodu referénsia sensus nian mak Kalan

Sensus, kalan entre 11 no 12 Jullu 2015. Ne’e mak kalan ne’ebé uma-kain ida-ida sei sura ema hot-hotu ne’ebé toba kalan partikular ne’e iha sira-nia uma.

• Uma-kain ida tenki hili membru uma-kain ida atu responsabiliza ba hakerek naran ema hot-hotu nian ne’ebé toba Kalan Sensus iha sira-nia uma-kain partikular. Tenki hatama membrus uma-kain bai-bain no mos bainaka temporáriu sira iha lista ne’e. NOTA: LABELE hatama membru umakain sira ne’ebé la toba Kalan Sensus iha umakain ne’e.

• Informasaun hot-hotu ne’ebé halibur ona husi individual sira sei konfidensial. Sei la fahe informasaun ne’e ema seluk no bele uza deit ba objetivus estatistiku sensus nian. Tanba razaun ne’e, lalika tauk atu hataan perguntas sensus nian.

• Bainhira fo informasaun akurat ba ofisial sensus nian sei lori diak ba ema hot-hotu ne’ebé moris iha Timor-Leste. Informasaun loos sei tulun Governu no parte interesadu sira seluk iha sira-nia esforsus atu halo polítikas dezenvolvimentu, planus no programas diak teb-tebes atu hadia moris populasaun Timor-Leste nian.

• Balun husi perguntas ne’ebé atu husu no tópiku sira ne’ebé atu hatama iha kestionáriu Sensus nian mak: naran, idade, relijiaun, lingua materna, fatin moris, estadu sivil, hela fatin ida uluk, durasaun rezidénsia nian, razaun migrasaun, defisiénsia sira, status moris ka mate inan-aman nian, edukasaun, mao-de-obra, partikular/khusus ba labarik feto sira ho idade tinan ba leten ne’ebé hahoris oan ona, fasilidades no kualidade material uma nian, iha ka lae amenidades no propriedade, ai-han agrikola no balada hakiak inklui ema sira mak foin mate iha uma-kain ne’e.

HAMUTUK ITA BELE HALO!

Census from People to People: Be part of it!

Sensus husi Povo ba Povo: Hola Parte ba!

IDEIA XAVE SIRA ATU REALSA BAINHIRA ITA KOALIA BA EMA

SIRA KA MEDIA KONA-BA SENSUS

Page 13: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

13

Lista kontaktu ba Gabinete Sensus iha Dili

Kestaun Administrativu nian:

Sr. Antonio Freitas, Direitor-Jeral ba Statistika: [email protected] ka +670 3311348

Sr. Elias Ferreira, Direitor Nasional ba Metodologia no Peskiza (GDS): [email protected] ka +670 3311348

Sr. Arun Kumar Singh, Espesialista Tekniku ba Sensus : [email protected] ka 78263848

Sr. Illidio Ximenes, Admin/Assosiasaun Finansas: [email protected] ka 7815-4122

Kestaun ba Media, Publisidade no Advokasia:

Sr. Silvino Lopes, Presidente ba Publisidade no Advokasia Sensus 2015: [email protected] or +670 3311348

Sr. Helder Henrique Mendes, Ofisiais Publisidade: [email protected] or 7735-4000

Sr. Januariu Gomes, Ofisiais Publisidade: [email protected] ka 7734-3927

Domingos Sebastiao Freitas, Ofisiais Publisidade: [email protected] ka 732-2687

Kestaun Rekrutamentu:

Cristino Gusmão, Koordenador Sensus Nasional (DGS): [email protected] ka 7723-0127

Sr. GeovanioMRH. Henriques, Rekursus Humanos: [email protected] ka 7857-2259

Kestaun Mappamentu no Sistema Pozisaun Global (GPS):

Sr. Alipio Moniz, GIS & Tekniku Mappamentu: [email protected] ka 7723-8368

Sr. João Gusmão, GIS & Tekniku Mappamentu: [email protected] ka 7731-4550

Kestaun Lojistiku:

Illidio Ximenes, Admin/Assosiasaun Finansas: [email protected] ka 7815-4122

Domingos Baltazar, Xefi Lojistiku: [email protected]

Anibal Cardozo, Vice Lojistiku: [email protected]

Perguntas Tekniku:

Sr. Arun Kumar Singh, Espesialista Tekniku ba Sensus: [email protected] ka 78263848

Sr. Elias Ferreira, Direitor Nasional ba Metodologia no Peskiza (GDS): [email protected] ka +670 3311348

Sr. Silvino Lopes, Direitor Nasional ba Sistema no Relatoriu: [email protected] ka +670 3311348

Sr. Cristino Gusmão, Koordenador Sensus Nasional: [email protected] ka 7723-0127

Page 14: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

14

• Totál Municipiu : 13

• Totál Postu Administrativu : 65

• Totál Suku : 442Numeru Totál Estimasaun funsionariu Sensus iha Terrenu: Estimasaun hirak nee inkluindu ho aproximasaun (por volta) 3430 Intervistadore sira, Lider ekipa sira hamutuk 700 no operador ba GPS iha operasaun terrenu ba sensus 2015 mak hamutuk 700.

• Populasaun Timor-Leste nian bazeia ba sensus 2010: 1,066,409

• Densidade husi Populasaun: 71 (Sq. Km)

• Seksu Rasiu: 104

• Labarik (tinan 0-14): 41.4 %

• Produtiva Ekonomika Populasaun (tinan 15-64): 53.9 %

• Ema Idozus (tinan 65+) : 4.7 %

• Estimasaun Populasaun Timor-Leste iha tinan 2015: 1,245,096

• Estimasaun Moris Populasaun Timor-Leste nian iha Esponensial Tinan 2015: pursentu 2.69.

• Taxa Bruta ba Natalidade 2015: 36.02

• Taxa Bruta Mortalidade 2015: 9.14

• Espetativa Moris, (Seksu rua), 2015: 63.10

• Espetativa Moris, Mane, 2015 : 62.37

• Espetativa Moris, Feto, 2015 : 63.85

• Rezultadu Sensus Preliminaria sei iha tinan 2015. Relatoriu Census principal sei hasai iha tinan

2016 no Relatoriu Tematiku Sensus sei publika iha tinan 2017.

NUMERUS IMPORTANTE

Page 15: Matadalan ba Advokasia no Publisidade - statistics.gov.tlstatistics.gov.tl/wp-content/uploads/2015/08/Tetum-Layout... · mos sei hatene eskola hira mak atu harii no profesores

15

HELP LINE OF CENSUS 2015

Hotline: +670 3311348Website: http://www.statistics.gov.tlTwiter: @StatisticsGovTL