lian redasaun - 30 -10-2012

41
Rua Sérgio Vieira de Melo, No. 7, Farol, Díli, Timor-Leste Telef. (+670) 3331329, (+670) 3331382, E-mail: [email protected], Web: www.cac.tl

Upload: lenga

Post on 01-Jan-2017

287 views

Category:

Documents


8 download

TRANSCRIPT

Page 1: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Rua Sérgio Vieira de Melo, No. 7, Farol, Díli, Timor-Leste Telef. (+670) 3331329, (+670) 3331382,

E-mail: [email protected], Web: www.cac.tl

Page 2: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

POVO

GOVERNO

SOSIEDADE SIVILIGREJAFORSA

SEGURANSA

EMPREZARIU

CAC

Utilizasaun Patrimóniu Estadu ho Responsabilidade

Ema ne'ebé utiliza sasan estadu ba benefísiu aan rasik, família, no grupu sirak hanesan korrupsaun, povu tomak tenke kondena. Ne'e hanesan traisaun ba povu nian mehi atu

ahú ho liafuan murak nakonu moris di'ak iha tempu Ukun Rasik-An. Hho mensajen edukativu: “Ita Governante no funsionáriu públiku sira

Rasik Mak Dezenvolve Ita Nian Nasaun tenke sai ezemplu di'ak hodi uza povu no

no Salva guarda Sasan Sira Ne'ebé Movel nasaun nian rikusoin ba benefísiu povu

no La Movel ba Moris Di'ak Povu Nian.” ne'ebé sei moris kiak barak iha nasaun doben

Ne'e mak tema sentrál iha semináriu CAC Timor-Leste.

nian iha distritu 13 tomak hodi fanun no Husu boot, liu husi semináriu sirak

konsiénsializa governantes, funsionáriu ne'ebé CAC hala'o no hetan partisipasaun

públiku, lider komunitáriu sira no povu iha másimu husi povu, funsionáriu públiku,

rai doben Timor-Leste (TL) kona-ba sosiedade sivil, no lideransa komunitária

disiplína servidór Estadu hodi utiliza no sira iha distritu 13 ne'e, bele loke ema nian

maneija sasan estadu nian ba povu nian konsiénsia no orizonte atu la kolen fanun

moris di'ak.governante ho funsionáriu públiku sira husi

Mensajen ne'ebé CAC liu husi nia “manu-tempu ba tempu atu halo jestaun di'ak ho

ain” sira haklekar ba públiku ne'e, atu fanun transparente ba rikusoin povu nian liu husi

governante no funsionáriu públiku sira atu governasaun di'ak. Hodi nune'e, bele lori

iha nafatin sentidu nasionálismu no prosperidade mai povu kiak, povu mukit rai

patriotísmu foun iha tempu Ukun-An hodi ida ne'e nian, atu la halerik tan kona-ba

serví povu Timor-Leste ho honestidade, estrada,be mós, ai-han no utilizasaun

integridade, akuntabilidade no transparente. patrimóniu estadu husi funsionárius públiku

Sentidu nasionálismu no patriotísmu iha sira ba interese privadu.

tempu Ukun Rasik-An ba governante ho Ba se loos mak nasaun ne'e tau

funsionárius públiku sira mak la uza kargu esperansa hodi kore-an husi hahalok

ministru, diretór jerál, diretór nasionál no korrupsaun, koluzaun, no nepotizmu (KKN)

xefe departamentu ba halo riku-an ka hariku mak oras ne'e buras daudauk iha ita nia leet?

nia grupu, wainhira povu barak sei moris iha Ami hakarak konvida ita hotu atu reflete fali

susar laran. lia fuan murak ida ne'e: “Uluk ita funu

Funsionárius públiku sira hanesan hasoru opresaun. Agora ita funu hasoru

jestor rikusoin estadu nian, iha obrigasaun korrupsaun/In the past we fought for

morál atu implementa didi'ak mehi heroes freedom from oppression. Now, we fight for

rai ne'e nian ne'ebé mout ba lia fuan lulik freedom from corruption.”

“Mate Ka Moris Ukun Rasik-An” iha Funu Libertasaun Nasionál atu salva guarda sasan estadu nian para utiliza ho didi'ak ba povu nia moris di'ak. Funsionáriu públiku sira tenke sai modelu ka hatudu ezemplu di'ak ba funsionamentu estadu no dezenvolvimentu nasionál.

Governu mós iha obrigasaun morál, polítika no legál atu kontrola no orienta pesoál sira ne'ebé servisu iha órgaun governu nian hodi halo distinsaun ba sira nia sasan privadu no estadu nia fasilidades sirak ne'ebé uza ba servi povu nia moris di'ak.

COMISSÃO ANTI-CORRUPÇÃO

Rua Sérgio Viera de Melo, Faról, Díli, Timor-Leste, No.7

Telef. (+670) 3331329, (+670) 3331382 Email: [email protected]

Website: www.cac.tl

***

1

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Responsável Máximu:Dirijente Senior CAC

Tékniku:Ekipa Redasaun

Kontributor:Gabinete KomisáriuDir. Administrasaun

& FinansasDir. PrevensaunDir. Edukasaun,

Kampañano Peskija (EKP)Dir. Investigasaun

Responsável

--

--

-

Stop CorruptionStop Corruption Stop Corruption Stop Corruption

Stop CorruptionStop Corruption

Stop Corruption Stop CorruptionStop Corruption Stop Corruption

LIDER POLÍTIKU

SeitórJustisa

Isu Importante :

Entrevista eksklusivu ho Ministra Finansas Sra. Emília Pires

Pag...24

Pag...21

Timor-Leste Sai Ezemplu ba Nasaun Seluk kona-ba Auto-Avaliasaun UNCAC

Page 3: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Estadu nia Rekursus--Jestaun, Utilizasaun no Kontrolu: Hanoin Ruma Tuir Konstituisaun RDTL (José A. J. Neves, Komisáriu Adjuntu CAC)

Rekursus Umanus

Fatór xave ne'ebé fundamental iha

rekursus hotu-hotu mak ema ne'ebé tuir konseitu

organizasaun polítika ita temi sidadaun. Sidadaun

mak elementu vivu-ativu iha rekusus hotu-hotu

nia oin no determinante ba jestaun, utilizasaun no

kontrolu rekursus hirak seluk no ba ema rasik.

Ema ne'ebé nu'udar sidadaun bele sai sujeitu ka

objetu ba jestaun rekursus Estadu nian. Ne'e duni estaun, utilizasaun no kontrolu ba

ema ne'ebé hetan autorizasaun ka podér ba jere no JEstadu nia rekursus sai preokupasaun kontrola rekursus Estadu nian presiza iha

sériu prioritáriu iha dezenvolvimentu Estadu no koñesimentu, abilidade no integridade hodi hala'o

Nasaun Timor-Leste. Iha perguntas lubuk ida mak servisu ba sidadaun/povu tomak nia moris di'ak.

ita presiza hatan molok ita ko'alia kona ba jestaun, Sidadaun ka povu mak sai asuntu sentrál

utilizasaun no kontrolu ba Estadu nia rekursus. no hetan atensaun maka'as iha KRDTL. Artigu 3

Saida de'it mak sai rekursus Estadu nian? Se mak KRDTL ne'ebé define kona ba

jere no kontrola utilizasaun se mak sidadaun Timor-

rekursus Estadu nian? Se Leste nian hateten katak

m a k f ó n o s i m u cidadaun Timor-Leste

autorizasaun hodi kaer mak ema sira ne'ebé tuir

jestaun no kontrolu ba ran no moris iha Timor-

Estadu nia rekursus? Leste ka moris iha rai-

Perguntas hirak ne'e s e l u k ( c i d a d a n i a

provoka ita atu hanoin originaria) no ema husi

kona ba asuntu ne'ebé raiseluk ne'ebé hakarak

k o m p l e k s u m a i b é sai sidadaun Timor-Leste

importante tebtebes ba (cidadania adquirida).

funsionamentu Estadu Difinisaun ne'e hatudu

tuir nia objetivus ne'ebé katak Estadu Timor-Leste

define iha KRDTL ba lakohi lakon nia sidadaun

dezenvolvimentu nasaun ne'ebé moris iha rai-seluk no fó oportunidade ba

tomak. sidadaun rai-seluk nia oan bele sai mós sidadaun

Korrupsaun iha setor públiku mosu tanba Timor-Leste. Artigu 22 KRDTL dehan katak

jestaun no kontrolu ba utilizasaun rekursus Estadu sidadaun Timor-oan ne'ebé hela dadaun iha

nian la funsiona di'ak. Jestaun no kontrolu iha area raiseluk mós hetan protesaun husi Estadu Timor-

ida ne'e e ezije hamoris sistema ne'ebé inklui Leste hodi bele hala'o sira nia direitu no devér sira

polítika, lei, regulamentu, regras ka prosedimentu, ne'ebé la inkompatível wainhira nia iha rai-seluk.

nune'e mós agente sira ne'ebé hala'o sistema ne'e. Estadu presiza rekursus umanus ba dezenvolve

Iha kontestu ida ne'e mak ita ko'alia kona ba nasaun. Karik iha perspetiva ida ne'e mak KRDTL

prevene no kombate korrupsaun no define kona ba mós loke dalan ba cidadania adquerida hodi

deklarasaun sasan (bens) no rendimentu privadu aumenta ita nia rekursus umanus ba hala'o ita nia

husi ema sira ne'ebé kaer funsaun iha Estadu nia dezenvolvimentu.

instituisaun sira hodi labele uza sala rekursus Konstituisaun mós fó atensaun ba sidadaun hotu-

Estadu nian ba interese privadu ka grupu. hotu tuir grupu idade no kondisaun fisika hanesan

Rekursus ne'ebé ita identifika iha biban ida ne'e temi iha Artigu 17 kona ba igualdade feto no

klasifika ba oin tolu: rekursus umanus, rekursus mane, Artigu 18 kona ba protesaun ba labarik sira,

naturais no rekursus adkiridu. Rekursus umanus, Artigu 19 kona ba foinsá'e sira, Artigu 20 kona ba

rekursus naturais no rekursus adkiridus balu iha ferik no katuas sira no Artigu 21 kona ba sidadaun

tiha ona molok ita hetan independensia. Ukun-an sira ne'ebé hetan difisiénsia. Iha domíniu relasaun

tiha Estadu hetan (buka) tan rekursus fíziku no sosiál, sidadaun sira agrupadu iha vida famíliar,

finanseiru lobuk ida. Oinsá KRDTL hateten kona vida kultural, vida sosiál, vida ekonómika,

ba rekursus hirak ne'e no oinsá Estadu liu husi nia polítika (Art. 17) no vida profisional (Art. 52).

instituisaun kompetente sira jere utilizasaun no

kontrolu rekursus hirak ne'e. Kontinua ba pag...3 >>>

2

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

cac.doc

ANÁLIZEFATIN

Page 4: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Iha Artigu hirak temi dadaun ne'e inklui Artigu 16, prezerva, defende no valóriza patrimoniu kultural

husu oinsá Estadu trata sidadaun sira ho fó hirak ne'e, (Nu. 5, Art. 59)”. Ema ida-idak iha

protesaun, kria kondisaun no enkoraja sira atu direitu ba sasan privadu inklui rai, maibé kona ba

hala'o sira nia devér no direitu, promove sira nia rai so sidadaun nasionál de'it mak iha direitu ba sai

inisiativa, promove edukasaun (Art. 59), saude na'in-ba-rai, (Art. 54). Katak, sidadaun estranjeiru

(Art. 57) no formasaun profisional (Art. 59) no laiha direitu atu sai na'in ba rai. Sidadaun Timor-

tulun mós sira atu hala'o sira nia vida matérial no Leste ida kaben ho ema estranjeiru ida ne'ebé la'ós

psikolojika (Art. 50, direitu ba s idadaun Timor-Les te la

servisu; Art. 54, direitu ba propriedade signifika nia iha kedas direitu ba

rasik; Art. 58, direitu ba hela-fatin sai na'in ba rai. Iha prosesu no

ne'ebé di'ak; Art. 53, direitu nu'udar prosedimentu rua mak la

konsumidor) no vida fiar (Art. 45) hanesan. Ida kona ba kazamentu

nian. Konstituisaun husu Estadu atu fó ida seluk kona ba sidadania

mós atensaun espesial, fó protesaun adkirida ne'ebé lei mak regula.

no prepara vida família, kazamentu no Wainhira ita ko'alia kona ba

inan sira ne'ebé kous/maternidade organizasaun ekonómika iha

(Art. 39) iha uma-kain ida-idak Timor-Leste (Art.138) rai

nu'udar fatin dalauluk ba ema nia nu'udar fator ida ba produsaun

dezenvolvimentu personalidade no e k o n o m i k a ( A r t . 1 4 1 ) .

nu'udar selula ka baze ba sosiedade Propriedade, uzu no pose util ba

nia moris. rai nu'udar fatór ba produsaun

ekonomika regula ho lei. Iha rai

Rekursus Naturais mak iha riku-soi hirak seluk iha

Konstituisaun temi rekursus rai-leten, rai okos, iha be midar

naturais iha parte tematika kona ba no be masin, iha sasan moris

“Organizasaun Ekonomika no hirak seluk ne'ebé Estadu atu jere

Finanseira”. Artigu 139 numeru 1 no kontrola sira nia utilizasaun

hateten katak “rekursus iha rai leten, hodi bele fó benefísiu ba povu

rai-okos, be iha ita territoriu, tomak nia moris di'ak. Sidadaun

plataforma kontinental no zona iha direitu ba propriedade rasik

ekonomika eskluziva nu'udar sasan atu garante nia moris lorloron, no

ne'ebé vital ba ekonomia ne'ebé husi parte seluk Estadu mós

Estadu nian no tenke uza ho justu no hanesan ba presiza kontrola, jere no utiliza rekursus lobuk ida

interese nasionál”. Iha artigu ne'e temi mós katak ba povu tomak nia interese. Utilizasaun sasan

utilizasaun rekusus hirak ne'e tenke orienta ba kria privadu ka sasan ne'ebé ita nian rasik labele

rezerva finanseira obrigatória, mantein eilibriu halakon nia funsaun sosiál (nu. 2, Art. 54) ka ho

ekolojiku no evita estragu ba ekosistema. “Hotu- lia-fuan seluk fó tulun mós ba ema seluk nia moris.

hotu iha direitu ba ambiente vida ema nian ne'ebé Nune'e mós sasan privadu ne'ebé Estadu hakarak

sadiu no ekolojikamente ekilibradu no iha devér foti ka hasai ba interese públiku tenke hetan

atu proteje no hadi'ak liu tan ambiente ne'e ba indemnizasaun justu tuir lei hateten (Nu.3, Art.

interese jerasaun aban-bainrua nian. 2) Estadu 54). Iha ne'e mak presiza duni armonizasaun

rekoñese nesesidade atu prezerva no valóriza ekulibradu entre prorpriedade privadu no

rekursus naturais no 3) promove hahalok ne'ebé propriedade públiku ne'ebé halis ba interese ema

orienta ba defende meiu ambiente no salvaguarda barak nian duni.

dezenvolvimentu ekonómiku ne'ebé sustentavel

(Art.61)”. Rai ho nia rekursus hotu-hotu mak Rekursus Adkiridus

forma meiu ambiente ba ema nia moris iha aspetu Rekursus adkiridus bele iha forma osan

oioin. no sasan movel no imovel. Rekursus hirak ne'e

Rai nu'udar elementu fundamental ida ne'ebé mai husi ita nia rekursus naturais rasik, husi

rekursus sira seluk, tantu iha rai okos nune'e mós atividade ekonómika hirak ne'ebé sidadaun sira

iha rai-leten, inklui ema belit ba. Ema nia moris produz, husi impostu no taxas ne'ebé Estadu kria

tomak to'o mate mós belit ba rai. Iha rai pedasuk ka atividade produtiva ne'ebé instituisaun Estadu

ruma mak ita ema harii ita moris, define no balu produz no balu mai husi doador sira.

promove ita nia kultura. Konstituisaun mós temi

buat ruma katak “hotu-hotu iha direitu ba fruisaun

no kriasaun kultural ne'ebé sira mós iha devér atu

Kontinua ba pag...4 >>>

Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>2

3

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

tl.doc

Page 5: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Konstituisaun la temi espesífiku liu kona ba Estadu nia riku-soi sira tuir kna'ar ne'ebé

rekursus adkiridu hotu-hotu maibé, fó de'it Konstituisaun no lei haruka, hodi utiliza loloos ba

prinsipius báziku ba Estadu liu husi nia órgaun ema barak nia interese. Kompetensia rasik ne'ebé

kompetente sira atu halo polítika no normas atribui ba Prezidente Repúblika atu promulga ka

reguladora ba jere no kontrola utilizasaun veto ba diploma lejislativu ruma, husu Tribunal

rekursus finanseiru ne'ebé bele hahoris rekursus halo apresiasaun no fiskalizasaun abstrata ba

moveis no inmoveis no sira nia instituisoens konstitusionalidade normas nune'e mós verifika

Artigu 142 hateten katak lei mak sei define inkonstitusionalidade ne'ebé mósu tan

estrutura sistema finanseiru hodi garante omisaun/kelalaian ( Pontu a), c) no E) husi Art. 85)

formasaun, kaptasaun no seguransa poupansa iha relasaun ho buat lobuk ida kona ba rekursus

nian, nune'e mós aplikasaun meius finanseirus Estadu nian ne'ebé Konstituisaun temi.

ne'ebé nesesariu ba dezenvolvimentu ekonómiku Parlamentu mak órgaun reprezentativu cidadaun

no sosiál. Estadu tenke kria sistema fiskal ida Timor-Leste nian hotu-hotu ne'ebé kaer podér

ne'ebé satisfaz nesesidade finanseira no kontribui lejislativu, fiskalizasaun no desizaun polítika.

ba habelar rikeza no rendimentu nasionál sira ho Tribunal iha kompetensia atu hala'o/administra

justu no kria lei ba jere impostu no taxa (Art. 144). justisa lori povu nia naran (Nu. 1, Art. 118) no

Artigu 145 hateten katak, Governu mak hakruk de'it ba Konstituisaun no

elabora Orsamentu Jerál Estadu nian Lei (Art. 119) no labele

no he tan aprovasaun hus i aplika norma ne'ebé kontra

Parlamentu Nasionál no lei fali Konstituisaun ka

ne'ebé aprova orsamentu prinsipiu hirak ne'ebé temi

nasionál tenke hatur-an iha iha Konstituisaun (Art.

efisiénsia no efikasia, 120).

hatudu distinsaun didi'ak Governu mak órgaun

kona ba reseita no despeza s o b e r a n i a n e ' e b é

sira nune'e mós atu evita responsável ba hatudu,

dotasaun ka fundu ne'ebé hala'o polítika jerál país

subar-subar (dotações ou nian no nu'udar órgaun

f u n d o s s e c r e t o s ) . superiór Administrasaun

E z e k u s a u n k o n a b a Públika nian (Art. 103).

orsamentu ne'e tenke hetan Governu nia servisu

fiskalizasaun husi Tribunal hakruk ba fiskalizasaun

Superiór Administrativu, husi Parlamentu Nasionál.

Fiskal no Kontas (oras ne'e sei Governu hatan ba Prezidente

husi Tribunal rekursus) no husi Parlamentu Repúblika no Parlamentu Nasionál kona ba nia

Nasionál. funsaun plolitika interna no esterna tuir

Konstituisaun no lei (Art. 107). Governu mak

Jestaun, utilizasaun no kontrolu rekurus órgaun ezekutor polítika Estadu nian inklui halo

Estadu nian jestaun ba rekursus Estadu nian.

Timor-leste iha tiha ona normas konstitusionais Ita hatur kompetensias husi órgaun soberania

lobuk ida ne'ebé sai nu'udar orientasaun bázika Estadu sira iha tema ida ne'e tanba funsionamentu

hodi jere uitlizasaun no kontrolu rekursus Estadu Estadu tomak hodi promove dezenvolvimentu

nian. Ita hatene katak Konstituisaun la hatur ne'ebé sustentavel, ekilibradu no habelar riku-soi

normas no prinsipius ne'ebé perfeitu kona ba no rendimentu nasionál ho justu ba povu hotu-

asuntu ida ne'e no rekoñese mós katak saida mak hotu nia moris di'ak la ketak husi jestaun,

defini iha Konstituisaun mós la fasil atu aplika iha utilizasaun no kontrolu ne'ebé di'ak ba rekursus

realidade sosio-kultural Timor-Leste nian. Iha hotu-hotu ne'ebé namkari no tama iha ita nia rain.

tempu hanesan ita halo konstrusaun ba Estadu nia Sidadaun ne'ebé de'it mak ba kaer funsaun nu'udar

sistema sira hodi asegura dezenvolvimentu no servidór Estadu iha pozisaun kiik to'o ida ne'ebé as

dezenvolvimentu mós tenke book-an dadaun ona liu iha Estadu ne'e kaer responsabilidade morál,

hodi responde no hadian povu nia moris. polítika no legál ba garante jestaun, utilizasaun no

Estadu Timor-Leste iha riin-boot (pilares) hat kontrolu rekursus Rai Timor-Leste ne'e nian ho

ne'ebé sira nia funsaun ketak-ketak maibé iha di'ak.

interdependensia ba malu (Art. 69) hodi tonka

nafatin funsionamentu Estadu ba tempu naruk.

Sira nia funsaun mós atu tau-matan lisuk ba

.

Kontinua ba pag...5 >>>

Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>3

4

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 6: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Dezenvolvimentu ezije

k o ñ e s i m e n t u n o

kapas idade po l í t ika ,

administrativa, teknika

profisional no integridade

husi servidór Estadu nian sira hodi

jere didi'ak utilizasaun rekursus

Estadu nian ba dezenvolve povu

baibain nia moris. La'ós servidór ma barak mak ko'alia ona kona-Estadu nian hotu-hotu preparadu Eba “ekonomia ne'ebé bazeia ba t e k n i k a , p o l í t i k a n o koñesimentu/matenek” (knowledge administrativamente hodi lidera economy) iha rejiaun ne'e, nomós kona-ó r g a u n s i r a n e ' e b é h a l o ba “peritu sira nia lala'ok”(rule of dezenvolvimentu no hala'o jestaun ba experts) ne'ebé mak produz ekonomia rekursus Estadu nian iha faze ne'ebé ita ne'ebé bazeia ba koñesimentu ne'e. Timor-Leste foin mak kaer rasik ita nia nasaun ne'ebé nia polítika ekonómika (political economy) kona-independente. Maibé, minimal iha integridade, ba produsaun koñesimentu mak ida ne'ebé? iha sentidu estadu no sentidu altroismu (serbi ema Koñesimentu foun saida de'it (porezemplu kona-seluk) hodi konforma-an ho povu nia nesesidade ba polítika ekonómika no governasaun finanseiru) iha funsaun ne'ebé sira kaer. La susar liu atu adkiri mak sientista Timor-oan sira, matenek kapasidade polítika, administrativa no teknika atu na'in/hanoin na'in no lideransa movimentu sosiál hala'o funsaun maibé susar tebes atu hasa'e no sira produz ona (ne'ebé mak la depende hotu ba hametin integridade étika, sentidu Estadu no paradígma no modelu Euro-Amerikanu-sentidu altroismu wanhira podér, meius Australianu nian no sosa konseilu husi asesores finanseiru, no fasilidade Estadu nian lobuk ida sira ne'ebé mak kada fulan kusta US$ 20,000)? naklekar iha sorin-sorin. Korrupsaun iha setor Signifika saida, wainhira ita hatete katak Timor-públiku akontese iha sasan hirak ne'e nia let. Podér Leste iha nia indústria peskiza estrativu ida ne'ebé politiku no podér foti desizaun la akompaña ho mak aas tebes? podér kontrolu no podér fiskalizasaun ne'ebé Durante ne'e ha'u observa katak iha forte, iha potensia ba abuzu podér husi servidór artígus no análizas krítiku barak mak mai husi

hakerek na'ain Australianu, Portugés, no Estadu nian sira. Tinan 10 ona servidór Estadu sira internasionál sira seluk mak Timor oan sira tau iha hatudu ona buat di'ak balu no mós buat lobuk ida facebook, uitoan de'it mak husi intelektuál Timor-mak mak sala no seidauk di'ak iha aspetu jestaun, oan rasik nian sira. Entaun, óras ne'e ita halo hela utilizasaun no kontrolu ba rekusus Estadu nian. Ita formasaun no produz hela sientista sosiál krítiku

kompriende situasaun ne'ebé liu tiha ona maibé no koñesimentu foun barak iha Timor-Leste? buat lobuk ida ne'ebé la'o sala ka la-la'o presiza Entaun, óras ne'e ita hanorin hela koñesimentu responsabiliza nafatin. Responsabilidade ba foun no métodu foun kona-ba aprendizajen nian? situasaun hirak ne'e seidauk hotu.(*) Ka óras ne'e ita mout hela iha métodu

aprendizajen antigu? Ezemplu ida, ita hareé ba hanesan iha fali númérus reitóres no administradóres universidade nian mak disproporsionadu aas tebes ho sira nia estilu personalidade mak autoritáriu no ditadura (estilu-komandu): hanesan-hahalok la partisipativu, la konsultativu, la inkluzivu, no la demokrátiku. Hanesan asesores estranjeiru balu, sira nia aprosimasaun mak: “Ha'u hanorin, O rona.” Ha'u hasai informasaun, O fó informasaun.” Prosesu no atitude hirak ne'e la edukativu, la konduzivu ho naran tipu kolaborativu no aprendizajen partisipatóriu ida. Maski nune'e, ita nia estudante no hanorin na'in sira halo tuir nafatin no kontinua tolera ho personalidades autoritáriu sira ne'e.

Ekonomia ne'ebé bazeia ba

koñesimentu/matenek (knowledge economy)

iha Timor-Leste(Jacqueline Aquino Siapno, Matenek

na'in, Independente )

Kontinua ba pag...6 >>>

Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>4

***

5

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

ANÁLIZEFATIN

Page 7: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Foin lalais ne'e, ha'u hasoru malu ho dosente ida uma.” Dala barak ita hatete: “Demokrásia hahú husi UNTL ne'ebé servisu hamutuk ho ha'u husi uma.” Maibé korrupsaun mós hanesan. Se hanesan asistente peskiza kona-ba ekonomia buat ne'e fasil ba lider universidade ida nian ka ne'ebé bazeia ba koñesimentu iha Timor-Leste. lider governu nian ida mak laiha akontabilidade ba Nia hatete ba ha'u katak hanorin na'in sira iha 10 sentavus, entaun fasil para atu laiha universidade halo pikete fali ona (la hatene to'o akontabilidade ba US$ tokon 3. Wainhia bainhira). Iha problema lubuk ida relasiona ho korrupsaun no laiha akontabilidade iha setór pikete iha UNTL ne'e: buat ne'e harée hanesan fali Edukasaun, estudante no joven sira mak sei sofre Reitór no Administradór sira lahatene kona-ba aat liu (sira mak barak liu iha populasaun Timor Kódigu Étiku ba Funsionáriu Públiku sira nian nian). katak maski “autónomu” relasiona ho sira nia Kódigu Etíka Funsionáriu nian tenke liberdade intelektuál, funsionáriu sira ne'e regula monitoriza ofisiais sira ne'ebé mak hala'o viajen ho Kódigu Étiku ne'e wainhira asuntu ne'e liga ho ba li'ur—katak viajen sira ne'e benefísia duni ka F i n a n s a s n o A d m i n i s t r a s a u n ( t a n b a lae (kompara ho selu sira nia hotel no gastus sira finansialmente, sira ne'e seluk). Wainhira laiha hetan subsídiu husi responsabilidade étika governu). Universidade personal no sentimentu ida hanesan 'lalenok' ida akontabilidade, laiha kona-ba governasaun no K ó d i g u É t i k a n o korrupsaun iha nivel- sosiedade ne'e permisívu mikro nasaun ida nian. hela, buat sirak ne'e sei Saida mak mosu iha sai ameasa ba ita nia UNTL nu'udar lisaun situasaun ida agora. importante ida ba ita Ameasas sira hanesan ho tu en - t e rmus -de violénsia iha uma laran t r a n s p a r é n s i a n o mak aas tebes, abuzu akontabilidade husi podér iha sosiedade A d m i n i s t r a d ó r e s (inklui husi Ministrus no Universidade sira ne'ebé ofisiais nível altu husi bele empresta osan ho governu no estadu nian montante boot sein halo sira ne'ebé mak bosok ba k o n s u l t a s a u n n o mai); “normaliza kultura” koordenasaun ho dekanus, buka no fó aluga no halo profesores fakuldade, no autór xave sira iha tráfiku influénsia iha partisipasaun iha negósiu Ministériu Edukasaun. sira ne'ebé mak kompañia no ema business sira La hanesan iha Korea, Singapura, Japaun no oferese tua ho nível alkohol aas tebes hanesan nasaun sira seluk ne'ebé tau asuntu edukasaun ho prezentes ba ofisiais governu no estadu sira (ita sériu, ne'ebé mak integridade intelektiál (maibé bele hanoin katak kompañia no business sira tenta mós ho kompetisaun) no estandard universidade atu oho ita nia ofisiais governu no estadu nian sira ba promosaun rigorozu tebes. Iha Timor-Leste ho hemu-lanu, distrusaun, no haluhador).oin-seluk, buat ne'e sai fali “proteksionista” no nepotista (buat ne'e sai fali “se mak o hatene, la'ós Valór Formasaun, Revolusaun husi Laran, no saida mak o hatene”). Hanesan doutorando Timor- Sosiedade + Olimpiade Matemátika oan ida hatete: “jagoan dikandang kecil sendiri”. Se o agresivu, ambisiozu, no iha koneksaun di'ak, Ba juventude sira iha áreas rurais, ita o bele hetan pozisaun aas iha setór edukasaun, tenke organiza Olimpiade Siénsia, Matemátika, maski o ladún publika (ka la publika nein dala- no Téknolojia ba labarik no joven sira (buat ne'e ida), no ladún halo buat ida relasiona ho o nia organizasaun hanesan Fundasaun Haburas bele papel ofisiál. Defaktu, ita iha “Diretores Peskiza” halo hela, porezemplu, organizasaun ambientál nian ne'ebé mak kolekta sira nia saláriu maibé ema non-governmentál ida ne'ebé mak halo hela sira ne'e la produtivu hodi produz peskiza ruma, servisu sira tuir tempu kona-ba produsaun halo públikasaun ruma ka produz koñesimentu koñesimentu lokál). Ita iha ona eventu halai foun ruma kona-ba servisu ne'e (ema sira ne'e maratona, maibé agora ita tenke halo maratona ba tenke hetan audit). Ita haree katak funsionárius kakutak no prosesu kongnitivu: hanesan halo públiku iha Setór Edukasaun nian laiha ligasaun ba juventude iha áreas rurais no han'oin akontabilidade ba ema ruma, ida ne'e, dala ida tan, na'in progresivu sira husi universidades (iha Dili, estudante, labarik no joven sira mak terus. rejiaun Ãziátiku Sudeste nian no iha mundu) liu Wainhira ko'alia kona-ba korrupsaun, abuzu husi meius Aprende Online, Skype, ICT, no podér, tráfiku influénsia, laiha akontabilidade, metódu dijitál nian. nepotismu, bele dehan katak ita ne'e hanesan soesiedade ida permisivu tebes. Hanesan Amu Noel iha parokia Aumutin hatete dalaida iha nia omilia Domingu nian: “Korrupsaun hahú husi

Kontinua ba pag...7 >>>

Ekonomia ne’ebé bazeia ba koñesimentu -- husi Pag ===>6

sketch.doc

6

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 8: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Ita ukun aan tinan sanulu ona maibé ita hasoru Timor (barak liu husi Australianu sira, uitoan husi problema hanesan: problema sirak ne'e mak Amerikanu no Europeiu sira, espesialmente hanesan laiha apresiasaun ba servisu hanorin Portugés sira no husi nasaun Áziátiku balu na'in/mestra/mestre no profesores sira—hanorin hanesan Japaun, Indonézia no seluk tan). Timor-na'in/profesores sira simu vensimentu ki'ik no la oan sira uitoan liu mak “ko'alia fali koñesimentu valóriza sira nia servisus. Iha Korea [Korea Sul], sirak ne'e” ka “halo review”/peer review ba ne'ebé sira iha tradisaun ba eruditu nian mak forte servisu públikasaun sira ne'e (husi online ka print) tebes, sira iha loron boot ba hanorin na'in tanba atu halo review di'ak ba livrus ka artigu (edukadores) sira, Loron ba Hanorin Na'in jornadas ruma, ema ne'e tenke iha esperiénsia (Teacher's Day) ne'ebé mak estudante, inan-aman, rasik hakerek livru ona, ne'e atu asegura katak ema sosiedade sira hotu hakmatek hodi refleta ida la'ós ba naran atu soe arbiru ema balu nia livru kontribuisaun no sakrifísiu sira husi edukadores, wainhira ema ne'e nunka iha esperiénsia iha nia istoriadór, sientísta sosiál, hanorin na'in sira, vida kona-ba prosesu hakerek livru ruma. Maibé filojófus, artistas, intelektuál originál sira ne'ebé ita seidauk iha estudiozu Timor-an sira barak mak mak hamriik iha liña oin ba ekonomia ne'ebé bele halo “peer-review” ba peritu sira nia livrus. bazeia ba koñesimentu no Tanba ne'e mak ita persija luta ba governasaun-rasik tebes duni atu investe ho no liberdade-rasik—ema seriedade ba formasaun sirak ne'e, estudante sira ho krítiku ba Timor-oan oferese ai funan, ai fuan, sira ne'ebé mak ho prezentes ki'ik oan ruma k a m a d a - i n t e l e k t i á l h a n e s a n e s p r e s a u n todan no independente, gratidude ida ba ema sira la'ós de'it ba kamada-ne'e. Ita mós tenke hahú d e s p o r t u s i r a n i a o n a f ó P r é m i u s b a kampeonatu. Maibé, iha “Hanorin Na'in Exelente” Timor-Leste ita iha ona sira atu motíva edukadores fatin rasik ba kamada-no hanorin na'in sira no atu intelektiál Timor-an sira i n s p i r a l a b a r i k n o atu hato'o sira nia juventude sira atu hakarak hanoin krítiku? Ka ita sai edukadores krítiku (duke i h a p r o d u t o r e s ba gasta tempu promove moris artista Indonézia koñesimentu mak sai prezu ba no depende ba nian sira mak halo eskandalus sex barak ne'ebé fundus estadu no organizasoens internasionál sira prienshe ita nia jornál diáriu nian mak pájina 3-4 ne'ebé mak monta no determina ona ajenda (inklui kedas). Maibé, importante liu tan husi selu di'ak kontrola média no kontiúdu RTTL)? Oinsá papel no hato'o prémius ba hanorin na'in sira mak persija NGOs, média independente, grupu sosiedade sivil muda ka troka mentalidade no halo revoluzaun sira nian? Sira ne'e independente duni? Ka sira nia husi laran: nasaun sira ne'ebé mak iha tradisaun ajenda doador sira mak dudu husi kotuk? eruditu forte, estudiozu sira hetan valór aas tebes. Edukasaun Públiku iha nasaun ne'e hanesan fali Iha Timor-Leste, situasaun kontráriu: ema ladún filme horror ida—ita kontinua mehi-aat harii valóriza no la selu di'ak estudiozu sira, maibé sira iskola ho kualidade aat no iha áreas rurais balu iha kontente no hakru'uk ba ofisiais governu nian sira distritu mak laiha liu iskola fatin, labarik sira mak iha pozisaun maibé ladún iha koñesimentu, estuda iha fatin iskola ne'ebé mak laiha uma selu konsultores internasionál nian sira mak barak kakuluk, laiha sintina no laiha be mós, mestre/a liu hato'o sira nia hanoin ba Ministru/Ministra sira sira uza violénsia fíziku hasoru estudante sira, buat mesak la foun nian maibé ko'alia kona-ba estudante sira iha universidade mak hetan buat sira ne'ebé mak Ministru/Ministra sira obrigatóriu atu hakerek sia nia teze ho lian hakarak rona. Kada fulan governu kontinua selu la Indonézia ladún mós, kópia tekstu Indonézia nian ho kestiona US$ 12,000-20,000 ba konsultores sira mak liu ona prazu, no livru sira iha bibliotéka estranjeiru sira, asesores, peritus, sira balu ladún ho lian seluk ne'ebé mak nia kategória la propriu hatene didi'ak istória Timor-leste nian (sa tan mak halo sira la bele hetan asesu ba fontes sirak kona-ba rejiaun ne'e) ne'ebé mak sira nia ne'e. produsaun matenek ne'e barak liu mai husi cut and Ita mós tenke aprende atu implementa paste, la orijinál, indústria peskiza estrativu ne'ebé konseitu “halimar hanesan baze sentrál ida ba mak aas tebes, ne'ebé foti informasaun husi edukasaun labarik ki'ik oan sira nian no Timor-oan sira, maibé sira fó fila ba Timor-oan dezenvolvimentu labarik nian.” Konseitu ne'e sira uitoan de'it). Governu esplora no selu Timor- revolusionáriu ida ne'ebé mak nasaun barak óras oan sira ne'ebé mak na'in ba koñesimentu sira ne'e ne'e uza (maski Korea ne'ebé mak nia sistema ki'ik tebes (tanba sira lahatene hakerek proposta disiplinária no métodu eskolar nian rigurozu iha lian dominante kolonial nian sira). tebes,sira mós uza hotu).

Dezigualdades saida mak ita hetan husi produsaun koñesimentu sira ne'e? Oras ne'e matenek na'in sira produz barak ona kona-ba

Kontinua ba pag...8 >>>

Ekonomia ne’ebé bazeia ba koñesimentu -- husi Pag ===>6

aux.doc

T IRM O

-LESTE

7

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 9: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Pelu kontráriu, saida mak UNICEF deskobre iha sira ho sira nia ema tabeledor sira no pensaun hotu Timor-Leste, hanesan hakerek iha sira nia ne'ebé ba eis-titulares no eis-Parlamentária sira, relatóriu “Ko'alia Mamar Mai Ha'u (Speak Nicely hodi salva osan ba investimentu iha no fó ba to me), katak inan-aman balu no mestre/a sira uza oportunidades edukasional ba feto, juventude sira forsa hodi disiplina sira nia oan, no jerálmente atu dezenvolve no hasa'e tan sira nia kapasidades mak sira uza métodus violéntu hadi halo no koñesimentu. Mai ita tau desperdísiu no gastus “disiplina.” Idéia ida kona-ba esforsu hamutuk esesívu sira ne'e hotu ba “Fundus Edukasaun” ba husi komunidade-inan-aman-mestre/a-estudante labarik, joven no feto sira. Moris poupa no investe sira importante tebes atu ita promove iha Timor- iha edukasaun ne'e importante tebes ne'ebé mak Leste. Sorumutu inan-aman ho profesor/a sira halo nasaun sira seluk sai riku: ita persija atu ladún iha. Ha'u partisipa iha sorumutu inan-aman aprende buat ne'e agora.(*) ho profesor/a sira balu (dala ida iha Canossa ne'ebé ha'u nia oan uluk ---Bio: Dr. J.A. Siapno eskola iha ne'ebá, ha'u nu'udar fundador no eis hasai tia ona nia husi Vise-Rei tór I iha ne'ebá) ne'ebé mak inan- UNDIL no UNPAZ. aman sira duvida, balu Nia hanorin iha UNTL to'o ta'uk atu hatete ba iha Fakuldade Siénsia mestre/a sira atu para ho Ekonómiku no Sosio-s i ra (mestre/a) nia Polítikal, voluntária hahalok baku sira (inan- hanorin ba joven no aman) nia oan. feto sira iha áreas rurais iha distritu sira Ita nia laran taridu no durante tinan barak. triste tebes atu hareé Husi Setembru 2009-miliaun-de-dolares mak Febreiru 2012 nu'udar gasta ba projetu sira Associate Profesor iha ne'ebé desperdísiu/la Graduate School of v a l e b u a t i d a , n o International Studies, kontinua hareé hafatin S e o u l N a t i o n a l ita nia dependénsia liu- University, Korea. Nia liu ba Fundu Petróleu. Iha m ó s h a n o r i n i h a Tailandia, estadu hetan Melbourne University, rendimentu to'o biliaun US$20 husi de'it Turizmu. University of California Riverside, Irvin, Ne'e setór ida ne'ebé mak ita seidauk dezenvolve Australian National University, no Universitat kreativamente iha Timor-Leste. Iha Filipina, Jaime I in Spain. Iha Autonu 2012, nia sei ba nasaun ne'e rende kuaze biliaun US$15 husi sira Center for Southeast Asian Studies, Kyoto nia ema servisus migrante sira. Rendimentu sira University, Japan nu'udar Visiting Professor. ne'e boot liu fali Timor-Leste nia Fundu Petróleu. Ha'u sente admira ho ema balu ne'ebé mak bele sosa kareta karu-karun, halo festa fantazia oin-oin, no obsesa tebes ho sira nia “símbulu estatutu sosiál” ho dispozitivu, maibé ema uitoan de'it mak iha asesu ba Jornadas Online nian. Tanba saida mak nune'e? Ita nia peskizadores no intelektuál sira iha instituisoens públiku nian sente ladún hetan suporta, ne'e halo sira muda ba setór privadu no organizasaun internasionál sira. Oinsá mak ita nia diplomata sira konsege konvense membrus ASEAN sira seluk atu husu ita sai nu'udar membru, maibé sira (diplomata sira) ladún iha informasaun di'ak kona-ba saida mak akontese iha sira nia leet? (alen-de facebook?) Ne'e atu dehan katak ita nia kapitál intelektiál oras ne'e limita de'it ba facebook? Governu no estadu bele aprende ho sériu oinsá atu frugal ka poupa ho sira nia hahalok moris ka estilu vida nian: hahú husi hapara tia hotu tratamentu esesívu sira ne'ebé la nesesária no desperdisiu iha V I P / P r i m e i r a K l a s e s i r a / g r u p u h a n gratuita/rombongan makan gratis” husi Ministrus

Ekonomia ne’ebé bazeia ba koñesimentu -- husi Pag ==>7

***

surplusmotivation.doc

8

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 10: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Kuiñese No Kombate Krime Brankamentu Kapitais(Augusto Da Costa Castro, CAC)

ema barak nia kuinesementu katak krime

brankamentu kapitais ne'e susar atu ema bele

hatene no detekta tanba karakteristiku husi krime

ne'e ema halo dalas-ba dalas. Definisaun geral

ne'ebé mak matenek na'in sira halo ba krime

brankamentu kapitais mak hanesan hahalok ou

atividades ne'ebé mak ema halo atu subar orijin

husi rikusoin hanesan osan ou sasan ne'ebé mak ha loron 16-20 fulan Jullu 2012,

mai husi rezultadu atividade krime nian liu husi ITimor-Leste partisipa iha konferénsia dalan tranzaksaun finanseira oi-oin atu osan ou

internasionál anuál Asia Pacific Group on Money rikusoin sira ne'e ema seluk hare ba hanesan mai

Laundry (APG) nian iha Brisbane, Australia. husi atividade legál nian.

Partisipantes husi Timor-Leste hamutuk ofisiál Jerálmente, ema ne'ebé mak halo krime

na'in sanulu ne'ebé reprezenta Banku Sentrál, brankamentu kapitais ne'e, ho esforsu maka'as atu

Komisaun Anti-Korrupsaun, Ministériu Justisa, subar orijin husi rikusoin ne'ebé mak nia uza atu

Prokuradoria Jerál, Polisia Nasionál Timor-Leste, hetan maibé tuir lolos rikusoin ne'e mai husi Ministériu Negosiu Estranjeiru no Alfándega. atividade krime sira nian ho meus oi-oin atu ema Partisipasaun Timor-Leste nian iha inventu seluk, inklui autoridades sira, susar atu hatene no hanesan ne'e husi kedas iha tinan 2008. detekta. Partisipasaun tinan ida ne'e hanesan pasu boot ida

Krime brankamentu kapitais ne'e ba nasaun Timor-Leste tanba bele la'ós hamriik mesak, nia iha ligasaun aprende liu tan kuinesementu seluk husi ho krime inisiu seluk ne'ebé mak ema rai seluk iha prosesu luta kontra krime halo hodi hetan osan ou sasan. brankamentu kapitais. Durante iha

konferensia, nasaun husi Ásia Pásifiku Atividade krime inisiu (predicate

sira ne'ebé mak hanesan membrus ba offence) ne'ebé mak ema uja hodi hetan Forun APG nian unanimamente adopta rikusoin sira ne'e mak hanesan Timor-Leste nia Mutual Evaluation korrupsaun, subornu, hatama sasan liu Report (MER) ne'ebé relata kona-ba husi dalan ilegál, fa'an ema ou tráfiku progresu luta kontra krime brankamentu humanu, prostituisan, fan kilat ilegál, kapitais iha rai laran. Adoptasaun ne'e la selu taxa ou fraude fiskal no fa'an bele dehan katak hanesan pasu boot ida droga ou aimoruk aat sira hanesan ne'ebé Timor-Leste halo ona iha área narkotika no psikotropika sira. Rezultadu husi kombate krime brankamentu kapitais. Ita sente

hahalok krime sira ne'ebé mak temi iha leten ba orgullu tebes ho progresu pozitivu ida ne'e tanba

ne'e, ema konverte ka fase hodi bele sai osan ou depois-de sai membru ba APG iha 2008, Timor-

rikusoin legál liu husi metodu tolu mak hanesan Leste hasoru dezafius barak atu kumpri APG nia

placement, layering no integration.rekerimentu sira. Bele dehan katak Timor-Leste

Placement, ne'e hanesan ema tau ou rai seidauk preparadu di'ak iha área instrumentu tiha osan husi atividade krime sira ne'e iha forma legais no estrutura formál sira atu uza hodi luta depózitu iha banku, kompania segurus, sosa rai, kontra krime brankamentu kapitais iha rai laran. sosa uma, sosa animal (karau, kuda, bibi, fahi no Nune'e, hasusar tebes ba Timor-Leste atu sai seluk tan), sosa osan mean no mutin no seluk tan. nu'udar membru ne'ebé mak complieanse (halo Layering, ne'e hanesan prosesu halo transferensia tuir) instrumentu no medidas ne'ebé mak osan husi konta bankária ida ba konta bankária Financial Action Task Force (FATF) sira hasai seluk no mós husi fatin ida ba fatin seluk liu husi durante ne'e. Susesu boot ne'e la ses husi esforsu

ne'ebé Estadu Timor-Leste halo iha tinan liu ba dalan tranzaksaun oi-oin ne'ebé mak kompleksu

hodi hamosu Lei No.17/2011 ne'ebé regula kona- tebes, sira dejeina tiha ona atu subar orijin husi b a K r i m e B r a n k a m e n t u K a p i t a i s n o osan ilegál ne'e. Iha prosesu layering ne'e bele Finansiamentu Terorismu nian. halo liu husi loke konta bankária ba kompania

Asuntu kona-ba brankamentu kapitais ka fiktisius sira hodi utiliza prinsípius segredu banku iha lian Inglesa ema bolu money laundry ne'e nian hodi utiliza númeru konta bankária ho interesante tebes atu ko'alia tanba atividades anónimu atu transfere osan ba iha nasaun seluk. kriminál ne'ebé mak sira halo ne'e subar tiha ninia hun, ida ne'ebé hatudu ba públiku mak ninia rohan

ka rezultadu husi krime ne'ebé mak sira halo. Tuir

Kontinua ba pag...10 >>>9

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

ANÁLIZEFATIN

Page 11: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Integration, ne'e hanesan prosesu ida ikus iha tan superiór sira ne'ebé mak iha ne'e hein asina

siklu brankamentu kapitais nian ne'ebé mak ema de'it, sem liu husi ekipa quality control ida ne'ebé halo hodi integra fila fali osan sira ne'ebé mak liu mak rigorozu no seriu. Sigundu, laiha protezedor ona husi prosesu layering ne'e tanba ema lahatene ne'ebé mak di'ak no seguru, ida ne'e bele ema, tiha ona origin husi osan ne'e entaun osan na'in ho sistema kontrolu no teknolojia ne'ebé mak monta vontade tomak integra osan sira ne'e ba iha iha servisu fatin. Porezemplu, sistema kontrolu sistema finanseiru legál nian ho sosa fila fali ba internal ou auditor internal ne'ebé mak ladi'ak ou sasan seluk hodi hatudu ba ema katak osan no laiha, bele fó oportunidade ba funsionáriu sira no sasan ne'e legál. ema seluk bele halo servisu no uja sasan no osan

Iha teoría kriminolojia ida hanesan tuir sira nia hakarak. Terseiru ne'e mak intensaun Routine Activity Theory ne'ebé dezenvolve husi no hakarak rasik husi ema ne'ebé mak atu halo matenek na'in no korrupsaun ne'e, tanba bainhira tarjetu ne'ebé mak

hatete katak, relativamente kauza husi la proteje ho di'ak no seguru husi ema ou sistema krime ida la nesesáriu kontrolu ne'ebé mak h u s i f a t o r s o s i á l forsa no rigorozu h a n e s a n p o b r e z a , ida ne'e bele fó d i z e g u a l i d a d e n o oportunidade ba dezempregu tanba iha ema atu halo krime, krime balun ne'ebé no elementu ikus mak halo husi ema sira ne'ebé mak presiza ne'ebé mak la'ós ema atu ema ne'e halo kiak no la servisu ka krime mak tenke d e z e m p r e g u . iha intensaun ou Porezemplu, hahalok hakarak rasik husi korrupsaun ne'ebé mak ema ne'ebé mak atu sai nu'udar predicate halo krime ne'e. offence ida ba krime Iha konteksu brankamentu kapitais nian ne'e hala'o husi ema Timor-Leste, depois-de forum APG adopta tiha sira ne'ebé mak moris di'ak no iha pozisaun ninia MER, saida mak Timor-Leste presiza halo? determinante iha instituisaun ne'ebé mak sira Adoptasaun ne'e bele hatudu ba mundu servisu ba ou iha lian Ingles ema bolu white-collar internasionál katak maski nasaun ki'ik no foin crime. Entaun, oinsá white-collar crime ka iha moris, maibé Timor-Leste iha komitementu no Tetun karik ita bolu krime faru-gola-mutin ne'e vontade polítika boot atu luta kontra krime akontese? Iha teoría Routine Activity Theory brankamentu kapitais ne'e. Maibé, kestaun hatete katak, aktu krime ida ne'ebé mak kategoria importante la'ós atu hatudu ba malu maibé oinsá ba white-collar crime, nia akontesimentu ne'e bele realiza komitementu no vontade ida ne'e liu tenke iha kondisoens ruma mak hanesan. husi asaun konkreta ruma hodi matérializa katak Primeiru, tenke iha tarjetu ruma. Tarjetu ne'e bele lideransa no povu Timor-Leste tomak lakohi duni ema, sasan no fatin. Pur-rezemplu, krime atu krime brankamentu kapitais ne'e ezisti iha korrupsaun no brankamentu kapitais ne'e nasaun ida ne'e.akontese bainhira iha ema ou funsionáriu ne'ebé Atu deteta atividade brankamentu mak vulnerabel ba osan no sasan tanba sira nia kapitais ne'ebé mak mai husi rezultadu korrupsaun lifestyle (hahalok moris nian) ne'ebé mak nian, presiza dezenvolve prosedimentu no sistema konsumirismu, nune'e ema seluk bele aproveita ne'ebé mak efetivu liu husi kontrolu interna. hodi halo subornu para hetan projeitu no servisu Primeiru, ba Instituisaun Banku sira, tenke halo ruma, depois disponibilidade ba sasan sira implementasaun didi'ak kona-ba prinsípiu Know hanesan osan projeitu nian ne'ebé mak tama iha Your Customer (KYC) ou buka hatene ita nia

responsabilidade funsionáriu ka ministra/u ida konsumidór sira (nasabah) liu husi Customer Due

Diligence (CDD)nian nia buka meus oi-oin atu dezvia metade husi

osan ne'e ba ninia bolsu. Nune'emos, fatin ne'ebé

mak sira servisu ba ne'e kondusivu no seguru atu

ema bele halo manipulasaun ba dokumentu sira, sa

Marcus Felson Lawrence E.

Cohen

Kontinua ba pag...11 >>>

Brankamentu kapitais husi Pag ===>9

UNODC.doc

10

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 12: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

ou ezaminasaun ba konsumidór

sira atu bele hatene no deteta

hahalok tranzasaun sira ne'ebé

mak tama ba iha kategoria

Suspicious Transaction Reports (STR) hodi

nune'e bele fó hatene ba iha Unidade Informasaun

Finanseira (UIF) atu nune'e bele hato'o relatóriu

ba iha entidade polisiál no judisiariu sira ne'ebé

mak kompetente hodi halo investigasaun ba

indísius krime brankamentu kapitais sira ne'ebé

mak akontese iha tranzasaun no movimentu osan

nia iha sistema banku ninian.

Segundu, ba instituisaun estadu no governu

estaun rekursu Jn a t u r á l

( n a t u r a l r e s o u r c e s management) refere ba jestaun rekursu natural ne'ebé nasaun ida iha hanesan rai, bee, minerál,

nian gás no minarai, floresta, ikan, flora no fauna, ho forma mós tenke aplika sistema Know Your Staf

ne'ebé sustentavel. Nai Maromak fó rekursu (KYS)/hatene didi'ak staf iha instituisaun laran, naturál mai ita atu sustenta dunik ita nian moris iha Know Your Business (KYB/hatene didi'ak asuntu tempu badak ka naruk. Atu buka másimiza valór

servisu nian, no Know Your Partners (KYP)/ rikusoin ne'ebé iha, maka ukun-na'in sira kria hatene didi'ak parseirus servisu nian, liu husi mekanizmu oioin atu nune'e bele utiliza espasu prosesu due delligence ne'ebé mak hala'o husi fiskál ne'ebé boot hodi halakon kiak no mukit,

hamenus desigualdade, no hakiak kondisoes diresaun inspesaun internal kada instiuisaun nian ne'ebé di'ak par ema hotu bele moris di'ak no hodi nune'e inspetór internal sira bele halo produtivu. Maibé, mekanizmu ida ke di'ak mós la

relatóriu kona-ba Suspicious Activity Report, garante susesu iha jestaun rekursu naturál bainhira

Suspicious Life Style Report, no Suspicious ukun-na'in sira la trasa polítika ida ke di'ak. Income Report (SAR/SLR/SIR) hodi entrega ba Nasaun barak hatudu estremu oin rua. Ida, buka

atu másimiza reseitas husi sira nian rekursu iha autoridade judisiáriu no polisiál sira atu nune'e naturál maibé neglijénsia impaktu negativu ba sira bele halo asaun investigasaun ba indísius sira ne'e. nian meiu ambiénte rasik, ne'ebé atu hadi'a fila fali

Atu halo servisu sira ne'ebé mak temi iha leten presiza rekursu maka'as liu tan. Rua, polítika

ne'e, presiza estabelese no forma estrutura sira fiskál ne'ebé la fó vantajen ba sira nia ekonomia hanesan Unidade Informasaun Finanseira (UIF) rasik; reseitas ne'ebé nasaun sira ne'e hetan tama

fali iha ema balu nian bolsu ka hariku-an ema hodi bele tau matan ba atividade banku, kompañia uitoan de'it. Estudu barak ne'ebé hatudu katak segurus no negósiu transferénsia osan nian no mós nasaun uitoan de'it mak konsege utiliza rekursu ba instituisaun la'ós banku. Ne'e presiza reforsa no naturál ba hadia povu nia moris no sira nian

hametin estrutura unidade inspesaun internal iha ekonomia buras tanba kapasidade atu trasa kada instituisaun estadu no governu nian hodi bele polítika fiskál ke di'ak atu minimiza risku oioin iha forsa atu halo inspesaun ba atividade ne'ebé iha.

instituisaun nian, ba pesoál sira ne'ebé mak Mekanizmu Jestaun Fundu Minaraiservisu iha kada instituisaun refere, no mós

estabelese liña koordenasaun direita entre unidade Timor-Leste iha mekanizmu ba jestaun rekursu

inspesaun kada instituisaun sira ne'e ho naturál (minarai) di'ak liu iha rejiaun Asia-a u t o r i d a d e s Pasífiku no numeru tolu iha mundu. Ba sa Lei

Fundu Minarai No. 9/2005 obriga katak osan j u d i s i a r i u n o ne'ebé tama iha Fundu ne'e tenke rai iha tasibalu polisial nian, atu atu nune'e bele prevene presaun populista no

nune'e bele halo efeitu moras ne'ebé ita koñese hanesan Dutch

asaun imédiata disease. Kriasaun Fundu Minarai ne'e desisaun bainhira nota ou ida ke prudenti tanba objetivu prinsipál maka: Ida, hare indísius ruma reseitas sa de'it (husi royalties, taxa, esportasaun

gas/minarai, funan husi investimentu) ne'ebé tama ne'ebé mak halo iha Fundu ne'e sidadaun Timoroan tenke hatene. husi pesoál sira.(*)Rua, kualkér transferénsia osan husi Fundu ne'e liu de'it husi Orsamentu Jerál Estadu (OJE) nian, no montante ne'ebé bele foti husi Fundu iha tinan ida nia laran mak 3%,

R i s k u H u s i U t i l i z a s a u n Rekursu Estadu Ba Povu Nia Moris

(Rui A. Gomes)

Kontinua ba pag...12 >>>

Brankamentu kapitais husi Pag ===>10

***

moneylaudry.doc

11

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

ANÁLIZEFATIN

Page 13: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

ne'ebé regula tuir rendimentu sustentável maka'as iha Parlamentu. Ejemplu mak OJE ba tinan 2012 ho montante dolar Amerikanu 1,7 estimadu (estimated sustainable income), ka biliaun—ne'ebé sa'e 45% husi OJE tinan 2011 liu ESI. Tolu, rikusoin husi minarai la'ós atu uza ba. Tanba reseitas doméstika sei fraku, maka de'it ba jerasaun agora maibé mós ba jerasaun oin montante ne'ebé foti husi ESI liu dala rua ho total

mai. To'o oras ne'e mekanizmu jestaun Fundu ne'e dolar Amerikanu 0,7 biliaun. Iha fulan-Juñu 2011,

la'o ho di'ak no transparente. Ita bele hetan Governu lansa Planu Dezenvolvimentu informasaun kona-ba jestaun osan sira iha Fundu Estratéjiku ho objetivu atu transforma Timor-ne'e liu husi relatóriu trimestrál no anuál husi Leste ba iha nível nasaun sira ne'ebé ho

rendimentu mediu-as iha tinan 2030. Atu alkansa Banku Sentrál.objetivu ida ne'e, investimentu iha infraestrutura sei sa'e Mekanizmu poupansa Fundu maka'as liu tan. Iha tinan Minarai Timor-Leste nian ne'e tuir ruanulu nia laran, montante modelu Noruega maibé ho ne'ebé sei foti husi Fundu atu diferensa ida. Modelu Noruega fó hala'o investimentu iha rai laran de'it autorizasaun atu gasta osan sei iha impaktu maka'as ba ESI ne'ebé mai husi retornu reál husi no rikusoin ne'ebé iha. Tuir rikusoin finansiál akumuladu F u n d u M o n e t á r i u (4%); modelu Timor-Leste fó de'it Internasionál, impaktu ne'e sei autorizasaun atu gasta osan husi resulta iha redusaun kuaze 40% reseita totál husi minarai, inklui iha tinan 2030 bainhira folin mós reseitas ne'ebé sei mai (3%). minarai tun ba dolar Amerikanu Modelu Timor-Leste nian fó dalan 50 baril ida. Ne'e signifika atu halo transferénsia inisiál katak ESI sei tun ba dolar ne'ebé boot husi reseitas ne'ebé Amerikanu 0,4 biliaun.seidauk matérializa.

Ho dadus hirak Risku Iha Jestaun Fundu ne'e, ita agora identifika risku Minarai ne'ebé iha. Risku dahuluk mak

liga ba oinsá kria no mantein Ho mekanizmu checks-and-

ekilibriu entre gasta osan husi Fundu ne'e no balances ne'ebé di'ak de'it la'ós garantia ba susesu. diversifika no dezenvolve ekonomia iha rai laran Iha risku oioin ne'ebé ukun-na'in sira presiza tau atu nune'e nasaun la dependente de'it ba rekursu matan hanesan: oinsá transforma rikusoin ne'e ba

reseita ida ke permanente; sustenta kresimentu natural ne'ebé sei ramata iha tempu badak. Ne'e ekonómiku no proteje ekonomia husi implika katak presiza tebes hametin instituisaun overheating; aumenta produtividade ekonomia Estadu no rekursu umanu ne'ebé ho kualidade doméstiku la'ós halo ekonomia dependente ba di'ak hodi bele implementa governasaun rikusoin ne'e; hamenus risku korrupsaun; investe

ekonómiku ne'ebé di'ak atu mantein ekilibriu iha projetu ne'ebé fó retornu ekonómiku ke boot,

ne'e. Governasaun ekonómiku ne'ebé di'ak no aumenta produtividade laborál. Nune'e, buka atu kria polítika ba implementasaun mekanizmu di'ak presiza mós akompñia ho programa dezenvolvimentu tuir kapasidade polítika fiskál ne'ebé di'ak. Tanba espasu limitadu,

maka artigu ne'e foka de'it ba risku balu. absorsaun ekonomia ne'e rasik atu proteje Ohin loron, Timor-Leste nasaun ida ke ekonomia husi overheating no dependente de'it ba dependente liu ba reseitas husi Fundu Minarai. minarai. Ne'e signifika katak investimentu iha rai Kuaze 90% OJE mai husi atividade iha área

laran tenke aumenta produtividade—katak minarai. Reseita doméstika foin mak 6% de'it husi

investimentu tenke fó prioridade liu ba retornu PIB la'ós-minarai ka 10% husi reseitas tomak. Ita ne'ebé boot. Ao mezmu tempu, estabelese hatene katak estrasaun minarai/gas agora daudaun mekanizmu atu kontrola despezas Estadu nian ne'e mai husi Bayu-Undan ne'ebé fó reseitas liu

dolar Amerikanu biliaun ida tinan-tinan, no iha bainhira folin minarai tun ka bainhira rekursu tinan sanulu resin nia laran minarai no gas iha fatin natural ne'e ramata ona. Polítika fiskál ne'ebé di'ak rua ne'e sei maran. Foin daudaun ne'e, Banku ba Timor-Leste mak buka atu ekilibra reseitas Sentrál fó sai katak iha Fundu Minarai ne'e Timor- ne'ebé suli maka'as ba iha Fundu ne'e no reseitas Leste hetan ona osan besik dolar Amerikanu

doméstika ne'ebé sei fraku no menus hela. Ho biliaun 11 tanba folin mina sa'e maka'as iha mundu

ekilibriu ne'e osan iha Fundu ne'e bele sai nu'udar no mekanizmu poupansa ne'ebé prudenti.reseita permanente ida. Iha kontestu ne'e, Iha tinan hirak liu ba, osan ne'ebé transfere husi Fundu Minarai ne'e boot liu ESI, ka kuaze 6%—asuntu ida ne'ebé provoka debate

[ii]

[iii]

[iv]

[v]

Kontinua ba pag...13 >>>

Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ===>11

12

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

oil.doc

Page 14: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

presiza tebes identifika projetu sira ne'ebé “fitivu” Risku datolu mak liga ba kapasidade atu identifika no enfrenta soke esternu oioin. Iha no ho orsamentu ne'ebé as tebes maibé retornu kontestu Timor-Leste nian, risku esternu ida mak ki'ik. Atu determina fiabilidade projetu ida presiza volatilidade folin minarai iha mundu. Bainhira tebes halo esersísiu maka'as hodi determina kustu-polítika fiskál depende de'it ba osan husi Fundu,

benefísiu projetu ne'e. Bainhira laiha analise maka presiza trasa polítika fiskál longu prazu

kustu-benefísiu, maka tendénsia aloka osan ba ne'ebé integra folin minarai no estimasaun entre projetu arbitráriu de'it ka tuir proposta orsamentu reseitas no despezas ida ke realístiku. Introdusaun ne'ebé inflasionadu tanba la bazeia ba unit cost polítika ruma ne'ebé bazeia de'it ba hanoin katak

osan barak ona (reseitas) ne'ebé bele halo projetu ne'ebé realístiku. Ida ne'e mak sei fó todan ba OJE sa de'it (despezas), maka iha periodu ne'ebé folin nian—karik ida ne'e mós área ida ke CAC presiza minarai tun maka aggregate demand ka prokura tau matan hodi identifíka kedas ema sira ka grupu total ne'e mós tun; ida ne'e afeta ba output setor-

ne'ebé buka hariku-an de'it liu husi projetu setor ekonomia nian. Bainhira output menus maka

governu nian. soke ne'e mós hetok boot tan. Ezemplu, bainhira Risku daruak mak liga ba área setor polítika governu atu subsídiu ekipamentu ruma ka

privadu ne'ebé buka atu influénsia ukun-na'in sira atu selu dívida ruma ho valór osan ne'ebé tun atu utiliza osan husi Fundu (exchange rate) risku mak ne'e nu'udar kolaterál ba tendénsia atu foti tan sira nia dívida. Iha osan atu taka falta ne'e. nasaun ida ne'ebé setor Bainhira output iha privadu nia kna'ar sei setór-setór ekonomia f r a k u n o b a z e tun, maka osan ne'ebé esportasaun kuaze ke presiza hetok boot liu laiha, oportunidade atu tan atu mantein prokura. investe iha real estate Risku ida ne'e presiza ka área konstrusaun a n t e s i p a t a n b a bele fó fatin ba banku konsekuénsia final mak sira atu empresta osan. estandard moris ema Tanba setor privadu nian mós hetan impaktu fraku no laiha kapitál, negativu. Atu minimiza maka sira presiza buka impaktu negativu ne'e, suporta husi fatin ruma. maka ukun-na'in sira buka Bainhira osan husi Fundu sai nu'udar kolaterál ba atu aumenta tan osan liu husi repatriasaun kapitál sira nian empresta, maka risku retornu ka rikusoin mai iha rai laran. Iha nasaun ida ne'ebé investimentu ne'ebé sira halo bele kiik ka boot. ho ekonomia doméstiku forte, volatilidade folin Tendénsia ida ne'e sai realidade iha nasaun barak minarai ladún afeta no risku atu monu iha tusan ne'ebé iha rikusoin boot no ukun-na'in sira la dun foun mós kiik tebes. Daudaun ne'e, Timor-Leste preokupa atu promove investimentu privadu iha nia Fundu Minarai investe hela iha Estadus rai laran. Bainhira setor privadu hare katak laiha Unidus Amérika no mós investe iha nasaun seguransa ba sira nian investimentu iha rai laran, ruanulu resin. Maibé, retornu husi investimentu maka sira prefere transfere sira nian osan ba iha rai hirak ne'e mós depende ba fleksibilidade iha li'ur (capital flight). Tanba ne'e, governu nia papel exchange rate ne'e. Bele tun, mós bele sa'e. Atu atu estimula investimentu privadu (atu bele enfrenta soke esternu hirak ne'e, ukun-na'in sira komplementa investimentu públiku) labele bazeia presiza tebes prioritiza projetu hirak ne'ebé uluk ba finansiamentu de'it. Ba projetu prienxe kritéria di'ak (bazeia ba analise kustu-investimentu ne'ebé ho retornu boot, governu benefísiu) no implementa iha tempu ne'ebé folin presiza enkoraja investimentu diretu husi rai li'ur minarai tun. Nune'e, presiza adopta aprosimasaun (foreign direct investment) ka liu husi deve osan dinámiku iha despeza Estadu nian. Katak, husi rai li'ur (foreign borrowing). Objetivu utilizasaun rekursu finanseiru husi Fundu ne'e prinsipál mak buka atu promove “investimentu- labele bazeia de'it ba konsiderasaun polítika iha-investimentu” hodi másimiza rekursu naturál maibé liliu kapasidade atu mantein valór rekursu ne'e. Nune'e, presiza iha kapasidade ba ne'ebé sei ramata ne'e, no ao mezmu tempu, investimentu públiku no ambienti ne'ebé investe maka'as iha kapitál umanu atu bele hasa'e favorável ba investimentu privadu. Ambienti produtividade laboral no hametin liu tan favorável ba investimentu privadu la'ós liu husi ekonomia doméstiku hodi proteje ekonomia ne'e hasa'e unit cost ba projetu konstrusaun ruma. Ho husi reseitas minarai.unit cost iha projetu konstrusaun ne'ebé as bele fó fatin ba ema ka grupu balu “desvia” rekursu finanseiru balu husi investimentu ne'e rasik. Resultadu mak inflasiona OJE ne'e rasik.

Kontinua ba pag...14 >>>

Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ====>12

COMSTOCK.doc

13

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 15: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

ENDNOTES

P h . D . i h a á r e a e s t u d u e k o n o m i a dezenvolvimentu husi Universidade Londres.

Atu kalkula ESI ba tinan fiskál atu hetan

montante másimu ne'ebé governu bele

apropria no transfere husi Fundu Minarai atu

finansia OJE, hare ba ekuasaun tuir mai ne'e:

katak r = 3% ne'ebé espesifika tiha ona

nu'udar retornu reál, V nu'udar balansu (osan

ne'ebé iha) Fundu iha tinan foun tinan fiskál

nian, R nu'udar projesaun reseita husi minarai t

iha tinan t, n nu'udar tinan ikus liu atu hetan

reseita, no i nu'udar discount factor ne'ebé

espesifika liu husi funan nominál ne'ebé hetan

husi investimentu Fundu ne'e husi governu

Estadus Unidus Amérika, sura tuir valór

mediu hahú tinan 0 to'o tinan n. Fonte: Timor-

Leste's Petroleum Fund Law 9/2005,

Schedule I.

Mekanizmu jestaun Fundu Minarai ne'e halo

konke iha fulan-Jullu 2010 Timor-Leste,

hamutuk ho nasaun 35, tama klasifikasaun

ne'ebé prienxe kritériu EITI (Extractive

Industries Transparency Initiative). EITI

nu'udar estandard global ida ne'ebé buka atu

promove transparénsia no akontabilidade iha

nasaun ne'ebé riku ho mina, gas no rekursu

mineral.

International Monetary Fund, 2012,

Democratic Republic of Timor-Leste Country

Report No. 12/24, February 2012, p. 6.

Tuir Banku Mundiál nia estudu bazeia ba

Country Policy and Institutional Assessment

(CPIA) index, kualidade polítika (policy) no

instituisaun iha Timor-Leste sei iha

klasifikasaun “fraku” maski governu halo

ona esforsu hodi hadi'a no reforma buat

barak. Indisi ne'e sukat jestaun ekonómiku

iha rai laran hanesan jestaun

makroekonómiku, polítika fiskál no deve

osan, ho valór entre 6 (aas liu) no 1 (menus

liu). Timor-Leste nian Indisi foin mak 3,8

iha tinan 2011.Estudu ida ne'e bele hetan iha

http://data.worldbank.org/indicator/IQ.CPA.

ECON.XQ/countries?display=default

Hakerek-na'in sidadaun Timoroan ida ho

Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ====>13

***

14

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 16: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

E k i p a I n v e s t i g a d ó r CAC Aumenta Tan

Investigadór Foun Lima Simu Tomada-de-Pose

hakarak rekruta investigadór na'in 10 maibé planu

ne'e la konsegu realiza tanba fatin no kondisaun

servisu la permite atu rekruta staf ho numeru barak

iha tempu hanesan. Iha tempu futuru mai, planu

ne'e sei realiza.

Diretóra Diresaun Investigasaun (DI)

CAC hateten katak rekrutamentu ba investigadór ili –Iha terseiru trimestre CAC bazeia ba nesesidade no ejijénsia servisu D2012, ekipa investigadór ne'ebé husi tempu ba tempu volume servisu DI CAC aumetan tan na'in lima. Sira nia CAC nian aumenta ba bebeik. Ho sira na'in lima rektrutamentu liu husi prosesu naruk ida foun ne'e, óras ne'e CAC iha ona nia investigadór ne'ebé kompetativa tebes no transparénsia, hamutuk na'in 15. Hein katak sira nia tuir régras rekrutamentu ofisiál nian. involvimentu ajuda halo kaman servisu Rekrutamentu ne'e involve servisu konjunta investigasaun nian balu. entre instituisaun CAC,

Instituisaun CAC espera Prokuradoria Jerál katak iha tempu oin mai no Polísia Nasionál hein katak sei bele T i m o r - L e s t e rekruta investigadór ( P N T L ) . feto ho kualifikasaun Prezidenti-de juri téknika husi áreas n e ' e b é l i d e r a teknolojia informasau/ prosesu ne'e mak I n f o r m a t i o n Komisáriu Adjuntu Te c h n o l o g y ( I T ) , CAC ba Asuntu enjineria, tanba iha E d u k a s a u n , projeitu fíziku barak K a m p a ñ a n o m a k p r e s i z a e m a Peskiza (EKP), t é k n i k u a t u h a l o José “Samala Rua” i n v e s t i g a s a u n b a Neves. Membru konstrusaun sivil sira. p a i n e l s e l u k (*)k o m p o s t u h u s i

Komisáriu Adjuntu

CAC ba Asuntu Prevensaun Manuel Coutinho

Bucar Corte-Real, Prokuradóra Remígia de

Fátima, Inspektor Xefe Angêlo Quelo no

Inspektora Maria de Fátima Martins husi Polísia

Nasionál Timor-Leste (PNTL). ili--Investigadór foun na'in lima Prosesu rekrutamentu ne'e liu husi faze lubuk ida. DKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) Fofoun loke vaga ba públiku atu hatama nian, iha 29 Agostu 2012 simu tomada-de-pose aplikasaun durante semana rua. Hamutuk hafoin kompleta formasaun iha CAC durante aplikante na'in 133 maka hatama sira nia fulan rua kona-ba asuntu tékniku oi-oin relasiona dokumentu aplikasaun. Iha faze selesaun ho investigasaun kriminál ba kazu korrupsaun dokumentu sira, Komisaun selesiona aplikante nian. Iha serimónia tomada-de-pose ne'e, finalista na'in 41 mak ba tuir ezame eskrita. Hafoin ezame sira simu sertifikadu graduasaun husi Dirijente eskrita, nia rezultadu mak kandidatu na'in 24 Altu CAC nian sira. konsege kontinua ba faze teste médiku. Tuir mai, Graduado foun na'in lima ne'e haksolok na'in 17 mak tuir ezame orál no to'o ikus Ekipa halo hotu sira nia formasaun espesializada ne'ebé Rekrutamentu Konjunta desidi sira na'in 5 mak sai tulun fortalese sira nia koñesimentu tékniku no vensedore. habelar tan sira nia vizaun kona-ba oinsá atu kaer

Durante prosesu teste, aplikantes feto la servisu investigasaun kriminál ba kazus dun barak no balun para rasik no seluk lakon iha korrupsaun ho efetivu liu tan no profesional. prosesu teste. Nune'e investigadór na'in lima Hanesan investigadór foun ida hatete: Kualkér ne'ebé hetan posse iha loron 29 Agostu 2012 formasaun espesializada ida sempre di'ak ba mesak mane de'it. Tuir planu, tinan ida ne'e CAC dezenvolvimentu kapasidade

Kontinua ba pag...16 >>>

“Komisáriu CAC Sr. Adérito kongratula investigador foun hafoin simu posse”

15

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

cac.doc

Page 17: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

no koñesimentu ema nian---formasaun foin korrupsaun ho tópiku “Ita Rasik Mak Dezenvolve

lalais ne'e tulun ho haforsa tebes ami nia Ita Nian Nasaun no Salvaguarda Sasan Sira

kapasidade no koñesimentu tékniku atu Ne'ebé Móvel no La Móvel ba Moris Di'ak Povu

dezenpeña ami nia servisu ho konfiansa boot Nian” iha Distritu Manufahi ne'ebé mai husi

liu tan.” funsionáriu públiku distrital no lider komunitáriu

Formasaun durante fulan-rua ne'e hetan sira. Komisáriu Adjuntu Bucar Corte-Real hatutan

suporta husi USAID liu husi fundu Millennium teni katak Timor oan sira mak tenke hadi'a no

Challenge Corporation ne'ebé implementa husi haforsa ekonomia uma laran nian hodi nune'e bele

CASALS iha Díli. Dirijente Senior CAC no tulun fali nia belun Timor oan seluk ho dalan dígnu

funsionáriu CAC tomak haksolok ho rezultadu atu sira mós bele dezenvolve an no sai riku.

formasaun ida ne'e tanba ne'e mak nu'udar interese Importante mak tenke liu husi dalan justu, la'ós liu

boot Instituisaun nian atu husi dalan fó'er hodi monu

haforsa no kapasita nia ba hahalok aat hanesan

rekursu umanu hanesan prátika korrupsaun.

parte ida husi prosesu “ T i m o r o a n i d a

d e z e n v o l v i m e n t u kuandu sai riku, ita

instituisaun nian. Wainhira hotu-hotu kontenti.

ko'alia iha serimónia Maibé tenke riku ho

tomada-de-pose ne 'e , legál. Ha'u kontenti

Komisáriu CAC Adérito de kuandu Timor oan ida

Jesus Soares hatete katak dezenvolve ninia an

nu'udar instituisaun, CAC di'ak (sai riku) duke

hakarak tebes atu investe ema estranjeiru ida

ba nia rekursu umanu, mak sai riku iha ita

CAC hakarak kapasita nia nian rai no Timor nian

s t a f s i r a h o d i t u i r osan sai fali ba rai

formasaun iha rai-laran no li'ur,” katak Komisáriu

rai li'ur hodi habelar sira Adjuntu Bucar ba

nia koñesimentu. Ne'e partisipante sira iha

hanesan prioridade CAC semináriu. Nune'e mós

nian ne'ebé refleta iha nia nia afirma ba Timor oan

plánu estratéjiku tinan rua mai. sira ne'ebé hili dalan sai

Ho investigadór na'in lima ne'e, óras ne'e CAC iha emprezáriu katak, kuandu tuir tenderizasaun

ona investigadór hamutuk na'in 15 ne'ebé prontu projeitu ruma husi governu, tenke priense kritériu

atu kontinua halo servisu investigasaun ba kazus no tuir prosesu normál aprovizionamentu nian ho

kriminál ne'ebé relasiona ho korrupsaun. Iha transparénte hodi tane aas integridade no

espetativa katak ho sira na'in lima nia akountabilidade molok hetan lukru no sai riku.

involvimentu, sei halo kaman servisu no divizaun Nune'e la hamosu deskonfiansa no problema

servisu entre investigadór sira di'ak liu tan.(*) sosiál iha povu nian leet tanba emprezáriu sira tuir

kompete ho dalan formál. Dalan ida atu evita

problema sosiál iha povu nian let no entre

emprezárius Timor oan sira mak tenke evita

prátika subornu ruma ba funsionáriu públiku sira

ne'ebé servisu iha área aprovizionamentu. anufahi - Komisáriu Adjuntu Esperiénsia barak hatudu katak servisu iha área MKomisaun Anti-Korrupsaun aprovizionamentu ne'e fatin ida ne'ebé risku tebes (CAC) ba Asuntu Prevensaun, Manuel Coutinho ba ema ka funsionáriu sira atu kometé hahalok la Bucar Corte-Real hateten katak instituisaun CAC legál hanesan subornu, abuzu-podér no seluk-kontenti ho emprezáriu Timor oan ne'ebé seluk tan. Funsionáriu públiku sira tenke hala'o dezenvolve an sai riku no kaer rasik ekonomia kna'ar ho imparsiál, transparénte, ho integridade nasaun Timor-Leste hodi sai forte iha tempu ukun iha ida-idak nian servisu hodi trata Timor oan sira rasik-an, maibé tenke riku ho dalan mós no legál. hotu hanesan no hakribit hahalok diz-igualidade, Lia hirak ne'e hato'o husi lideransa CAC nian ba la hare'e ba kor polítika, suku, no família, durante partisipante semináriu kona-ba prevensaun prosesu tenderizasaun ba projeitu ruma. (*)

CAC Kontenti Se Timor Oan Riku Ho Dalan Mós no Legál

***

*** 16

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

“Komisáriu Adjuntu Bucar ko’alia ba partisipante workshop CAC nian iha distritu”

cac.doc

Page 18: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Uza Telefone Fíksu Ko'alia Ho Família: Halo Parte husi Prátika Korrupsaun

Funsionáriu Fráku, Kontrator Sira Sei Sosa ho Osan

fiksu ne'ebé instala iha kada ministériu ba

komuniksaun ofisiál hodi hala'o servisus públiku

ba dezenvolvimentu nasionál no ba povu nian

moris di'ak. (*)

anufahi – Komisáriu Adjuntu MKomisaun Anti-Korrupsaun

(CAC) ba Asuntu Prevensaun Manuel Coutinho

C. Bucar Corte-Real hateten katak instalasaun

telefone fíksu iha kada edifísiu públiku atu fasilita

no hadi'a konsidasaun servisu funsionáriu públiku anufahi –Maski osan barak maibé ho objetivu atu servi povu di'ak liu tan. Maibé iha Mwainhira jestaun finanseira ladi'ak prátika, servidór estadu barak mak utilíza sala ka fraku bele sai “risku/tentasaun aat” ba servisus telefone fiksu ofisiál nian ba fali asuntu privadu funsionáriu públiku sira ne'ebé hanesan servidór hodi komunika ho família no kolega sira. Estadu nian. Komisáriu Adjuntu CAC Bucar

Utilizasaun telefone fiksu ba asuntu Corte-Real hato'o lia fuan ne'e wainhira ko'alia ba privadu ruma, tuir Komisáriu Adjuntu Bucar funsionáriu públiku no lider Cor t e -Rea l ka tak , komunitáriu sira iha hahalok ne'e hanesan kapitál Distritu Same, aktu korrupsaun ou Manufahi, iha fulan-peku la tu -de-uzu . A g o s t u l i u b a . Nune 'e , super iór Funsionáriu públiku sira hanesan direitur sira iha obrigasaun morál atu iha obrigasaun atu tane aas integridade iha k r í a m e k a n i z m u servisu fatin no moris r u m a o i n s á lor-loron nian wainhira u t i l i z a s a u n hala'o kna'ar hanesan patrimóniu Estadu servidór Estadu nian. nian ho efetivu ba Ne'e atu hatete katak benefísiu povu no hanesan manu-ain povu n a s a u n n i a n no nasaun nian, sira sei prosperiedade, la'ós l a b e l e s i m u o s a n ba interese privadu (subornu) ruma husi nian. kontrator sira wainhira

Komisá r iu hala'o kna'ar hanesan A d j u n t u B u c a r servidór públiku nian. Corte-Real hatutan CAC fó hanoin ba t e n i k a t a k C A C partisipante sirak iha detekta ona utilizasaun semináriu ne'e katak tuir telefone landline barak ne'ebé uza ba interese esperiénsia, prátika korrupsaun barak mak komete privádu iha edifísiu Governu nian. Fulan-fulan husi servidór Estadu nian tanba sira mak ezekuta Governu selu kustu ho osan boot tebes. Konta orsamentu Estadu nian. Sira mak jere osan barak, sirak ne'e identifika katak funsionáriu públiku sira nune'e, se jestaun finanseira ladi'ak, risku ka barak liu mak uza telefone ba interese privádu tentasaun atu halo aktu korrupsaun fasil tebes. Iha nian. Prátika sira hanesan ne'e halo parte ida husi nia diskursu, Komisáriu Adjuntu fó hanoin ba hahalok korrupsaun ne'ebé hamihis tiha sentidu partisipante sira katak hakarak lori distritu utilizasaun sasan Estadu ho responsabilidade. Manufahi ba oin liu husi dalan mós laos husi

Tuir Komisáriu Adjuntu katak presiza iha hahalok korrupsaun, relata lia los hodi hakribit justifikasaun husi superiór sira atu garante hahalok aat hanesan simu osan barak husi transparénsia no evita prátika korrupsaun ne'ebé kompañia ka emprezáriu sira ne'ebé halo istraga halo husi funsionáriu públiku sira relasiona ho imajen distritu no ema Manufahi sira. Komisáriu patrimóniu estadu nian ne'e. Presiza iha Adjuntu Bucar Corte-Real enkoraja servidór justifikasaun ba utilizasaun telefone fiksu ho Estadu tomak, liu-liu iha distritu Manufahi atu razaun ida katak Estadu selu kustu ba telefone iha prinsípiu:“biar ha'u nian salariu ki'ik

Kontinua ba pag...18 >>>

***

17

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

cac.doc

“Kom.Adjuntu Bucar esplika papel CAC ba fungsionáriu sirak iha Distritu Manufahi”

Page 19: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

***

no sempre tane aas honestidade no integridade,” jerál kada tinan katak rikeza ne'e utiliza no

iha sira nia servisu loron-loron. Komisáriu benefísia duni ba povu nian moris di'ak no la

Adjuntu mós enkoraja funsionáriu públiku sira iha utiliza sala husi governante sira ka lae.

distritu atu fortifika an didi'ak para emprezáriu Tuir Komisáriu Adjuntu katak reseita husi Tasi

sira ne'ebé ho karteira mahar mós labele bok an Timor hahú depozitu iha Banku Rezerva Nova

labele sosa sira ho osan. Atu halo ida ne'e, Yorke, Estadus Unidos Amérika iha loron 30 fulan

funsionáriu públiku hotu-hotu tenke kontenti ho Setembru 2005. Tuir dadus ofisiál, kada fulan

dezenvolvimentu ne'ebé la'o dadaun, maski sei iha tolu-tolu tuir lei, Banku Sentral TL mak halo

difikuldade barak. Funsionáriu públiku tenke relatóriu no to'o iha loron 31 fulan Marsu 2012

hadok an husi prátika subornu ne'ebé dala ruma total osan TL nian husi Fundu Petrolifero iha

kontrator sira tenta atu halo hodi manan projeitu Banku hamutuk US$ 11 billioens.

governu nian. Funsionáriu públiku tenke hetan Komisáriu Adjuntu CAC Manuel Bucar

osan liu husi dalan mós ho kosar ben rasik no tenke konfirma ba partisipante sira katak husi Primeiru

konsidera prátika subornu hanesan moras at to'o Kuatru Governu Konstitusional TL, Governu

ne'ebé tenke evita. foti ona osan husi Fundu

I h a n i a l i a i k u s , Petrolíferu hamutuk US$

Komisáriu Adjuntu hateten katak 3 . 3 4 b i l l i o e n s b a

funsionáriu públiku sira maka dezenvolvimentu nasaun

tenke tane aas integridade nian liu husi OJE kada tinan.

hanesan servidór estadu ho Tanba ne'e, povu hamutuk

professional no hadomi rai Timor ho lideransa komunitáriu

hodi hadok an husi hahalok sira no funsionáriu públiku

korrupsaun. Funsionáriu públiku sira tenke hatene didi'ak

tenke sai hanesan ezemplu di'ak utilizasaun rikeza. CAC nia

ba povu, iha orgullu no prestíjiu, objetivu nian la'ós atu

hodi kaer metin komprimisu ko'alia KKN hanesan moras

hanesan servidór Estadu no tau as at maibé CAC nian obrigasaun

interese komun ba povu no nasaun nian moris ba iha povu nian leet iha área remotas liu husi

di'ak. (*) sorumutu, semináriu sira hanesan ne'e atu fó

hanoin ba Timor oan sira hotu kona-ba rikeza

naturál iha Timor-Leste nian. Instituisaun CAC

hamriik hamutuk ho povu atu monitoriza lisuk

utilizasaun ba povu nian prosperiedade.

Komisáriu Adjuntu Bucar Corte-Real

esplika ba partisipante sira katak Parlamentu anufahi - Komisáriu Adjuntu Nasionál (PN) aprova osan iha IV Governu MKomisaun Anti-Korrupsaun Konstitusional hodi foti osan husi Fundu (CAC) ba Asuntu Prevensaun, Manuel Coutinho Petrolíferu ba OJE tinan 2008 hamutuk US$347 Bucar Corte-Real hateten katak Timor-Leste (TL) milloens, tinan OJE 2009 hamutuk US$ 680,87 nian rikeza natureza husi Tasi Timor fó milloens, tinan OJE hmautuk 2010 US$659,99 kontribuisaun signifikante ba Orsamentu Jerál milloens no iha tinan 2011 no 2012 OJE hamutuk Estadu (OJE) Timor-Leste nian tinan-tinan. Tanba US$1.306 billoens.Molok ne'e, Parlamentu ne'e Timor oan tomak tenke tau matan ba governu Nasionál mós aprova I Governu Konstitusional ba kona-ba utilizasaun orsamentu Estadu hirak ne'e.OJE 2003/2004 hamutuk US$79 milloens, OJE Komisáriu Adjuntu CAC Bucar Corte-Real hato'o iha tinan 2004/2005 hamutuk US$83 milloens no lia fuan ne'e ba partisipante semináriu CAC nian iha tinan 2005/2006 OJE hamutuk US$132 mai husi funsionáriu públiku no lider komunitáriu milloens. .iha área remotas kona-ba korrupsaun iha kapitál

Instituisaun CAC hakarak hamriik distritu Same, Manufahi foin lalais ne'e.hamutuk ho funsionáriu Estadu tomak no povu atu Timor oan sira, katak Adjuntu Bucar Corte-Real, tau matan, akompñia ,no informa malu kona-ba tenke orgullu ba riku soi ne'ebé Nai Maromak utilizasaun povu no nasaun nian rikusoin ne'ebé haraik ba povu no nasaun TL liu husi Fundu ezekuta husi Governu ho responsabilidade, Petrolíferu ne'ebé kontribui 90% ba OJE tinan-transparénte no akontabilidade ba povu nia tinan. Timor oan sira tenke pro-ativu hodi moris di'ak.(*) akompñia no monitoriza ezekusaun orsamentu

Povu Tenke Tau Matan Ba Utilizasaun Fundu Petrolíferu

***

18

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 20: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

***

Komisáriu CAC: “Staf CAC Labele Baruk Atu Kontinua Aprende”

Komisáriu Adérito Ko'alia ba Staf C A C : “ I t a H o t u N u ' u d a r Fundadores Instituisaun CAC”

anti-korrupsaun iha Malázia, sertifikadu kona-ba

anti-korrupsaun iha Hongkong, formasaun língua

Ingles no Portugés iha Dili no seluk-seluk tan.

Iha planu estratéjiku CAC ba tinan tolu mai, ili – Komisáriu Komisaun Anti-alende kontinua hala'o servisu hanesan bain-bain, DKorrupsaun (CAC) Adérito de CAC sei konsentra an iha kapasitasaun Jesus Soares apelu ba staf no investigadór sira iha institusionál inklui kapasitasaun ba nia rekursu instituisaun ne'ebé nia lidera atu labele baruk atu umanus rasik. Wainhira trasa planu asaun anuál ba aprende barak liu tan siénsia saida de'it hodi 2013 nian, diresaun ida-idak propoin matéria habelar sira nia koñesimentu ba servisu hasoru formasaun oi-oin tuir áreas servisu kada diresaun problema krime korrupsaun iha Timor-Leste. “Ita nian hanesan leadership and management, nian training (la'o) nafatin-- ita hotu-hotu metodolojia peskiza, investigasaun krime aprende nafatin. Ita nian treinu la iha rohan. Ita finanseira, brankramentu kapitál, multi-média, no halo servisu, mas treinu tenke la'o nafatin (no) seluk-seluk tan. (*)ita aprende nafatin ...ita tenke iha espíritu ida

atu aprende barak liu tan. Ohin ita hatene buat

ida maibé aban ita bele la hatene buat seluk.”

Komisáriu CAC hato'o lia fuan hirak ne'e wainhira

fó pose ba investigadór foun na'in lima iha loron

29 fulan Agostu 2012 liu ba. ili –Wainhira halo diskursu badak Hanesan inst i tuisaun, CAC iha Diha durante serimónia tomada-de-responsabilidade institusionál atu organiza

posse ba investigadóres foun sira iha edifísiu CAC formasaun ba staf ho investigadór sira ho matéria Farol Dili loron 29/8/12, iha staf no família oi-oin hodi habelar no hakle'an tan sira nia investigadóres foun sira nia oin, Komisáriu koñesimentu no kapaside tékniku. Tanba krime Komisaun Anti-Korrupsaun (CAC) Adérito de akontese ho nian forma oin-oin no lalais tebes,

Jesus Soares ho h a n e s a n o h i n o rg u l l u h a t e t e a k o n t e s e i h a katak instituisaun forma ida, aban C A C l a ' ó s n i a m o s u h o p e r t e n s e f o r m a s e l u k , K o m i s á r i u h o p e r s i j a K o m i s á r i u k o ñ e s i m e n t u Adjuntus na' in tékniku oi-oin atu rua, José de Jesus r e s p o n d e b a das Neves ho akontesimentu Manuel Cotinho h i r a k n e ' e . Bucar Corte-Real Treinamentu atu nian mesak, maibé kapasita staf no pertense família investigadór sira

boot CAC nian iha rai laran (in-tomak. Família boot house training) no

CAC nian tomak ne'e mak ema hotu ne'ebé rai li'ur (overseas training) hanesan nesesidade hankaar an iha CAC, husi komisárius na'in tolu báziku ida no importante tebes atu hakle'an to'o motorista no servidór/a sira. koñesimentu staf nian hodi hasoru kualkér forma

“Ita boot (staf) sira mak fundador krime korrupsaun iha futuru. Nune'e, kapasidade instituisaun ida ne'e. La'ós ami na'in tolu, la'ós servisu iha instituisaun CAC bele la'o ho di'ak liu ha'u rasik de'it, la'ós ami mesak de'it! Mais, imi tan tanba staf sira iha koñesimentu kle'an kona-ba hotu, ita hotu.”katak Komisáriu CAC Adérito de lala'ok servisu iha terenu. Jesus. Hanesan instituisaun nurak ne'ebé foin halo Durante ne'e CAC organiza formasaun tinan rua-ho-balun, CAC kontinua dezenvolve an lubuk ida ona ho matéria tékniku oi-oin, iha rai hodi harii no habelar instituisaun ne'e ba oin. laran no rai li'ur, ba nia staf sira atu habelar tan sira Maski seidauk iha SOP (Standard Operating nia koñesimentu tékniku. Porezemplu formasaun Procedure), kona-ba investigasaun krime finanseira iha Dili,

estratejía jetasun/strategic management ba asuntu 19

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

“Komisáriu CAC, Adérito hato’o diskursu iha serimónia tomada de posse investigador CAC foun iha edifisiu CAC”

cac.doc

Kontinua ba pag...20 >>>

Page 21: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

***

difikuldades infra-strutura ka espasu ba servisu Kampaña no Peskiza (EKP), José António de Jesus das Neves nu'udar oradór ba sorumutu ne'e (balu servisu de'it iha iha Kobe House) maibé hateten, hahalok korrupsaun nu'udar virus ida servisu tenke la'o nafatin. Nune'e, Komisáriu fó ne'ebé bele fó impaktu ba dezenvolvimentu rai fanoin ba staf sira hotu atu iha espíritu servisu ho laran no povo nia moris. Hahalok korrupsaun

profesionalismu no konsídera CAC hanesan na'in hirak ne'e tama iha tipu-tipu korrupsaun ne'ebé

(ownership) staf hotu nian. Hodi nune'e, staf hotu relasiona ho lei. Tipu korrupsaun ne'ebé relasiona nia kontribuisaun ba instituisaun ba kombate ho lei ne'ebé define ona iha Kódigu Penal Timor-korrupsaun iha Timor-Leste sura hanesan servisu Leste nian mak hanesan pekulatu, abuzu podér,

tráfiku influénsia, no partisipasaun ekonómika iha kolektivu ida. negósiu. Krime korrupsaun hirak ne'e sai virus at Komisáriu uza metafora simples kona-ba hodi afeta ba dezenvolvimentu pais ida ne'e. sintidu kolektiva katak --CAC ne'e hanesan uma Porezemplu, abuzu podér, tuir Artigu 297 Kódigu

ida, nia (Komisáriu) tama uluk no harií airin ida ka Penal nian, funsionáriu ida-ne'ebé abuza podér

rua de'it, hafoin Adjuntus na'in rua tama tan ajuda sira ka viola devér hirak ne'ebé kait ho ninia nia harií tan airin uma ne'e, hafoin diretor/a sira funsaun sira, ho intensaun hodi hetan ba nia an tama mai halo didin hodi taka uma nia parede no rasik ka ba ema dotoluk, benefisu ne'ebé la tuir lei taka kakuluk. Funsionáriu (la lejítimu) ka hasusar

ema seluk. No mós, no investigadór/a sira d e f i n i s a u n i h a tama mai monta janela, A r t i g u s e l u k monta kadeira, meja, hanesan pekulatu

komputador sira ne'e uzu , uza sasan

hodi sai uma tomak estadu nian hodi ida—nune'e, oras ne' hetan benefísiu ba instituisaun CAC iha ona nia an rasik.

Tuir Komisáriu kapasidade atu monta Adjuntu Neves, saida de'it mak nia ema hirak ne'ebé ( ins t i tu i saun CAC) e n v o l v e i h a

hakarak atu halo tuir korrupsaun tanba

nesesidades servisus sira nia hahalok kada diresaun nian. (*) pesoál ninia morál

la di'ak ona, sira la iha moe atu na'ok sasan estadu, no mós u za s a s an estadu ba nia an rasik hodi hariku an.

Hahalok sira ne'e o t o m a t i k a m e n t e f ó

impaktu ba dezenvolvimentu rai ne'e, nune'e povo ili—Iha fulan Agostu 2012, seidauk bele hetan moris di'ak.DKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC)

Sorumutu ba dialogo ne'e loke mós liu husi programa Diresaun Prevensaun hala'o sesaun perguntas ba partisipantes sira, hanesan semináriu ba funsionárius distrital inkluindu perguntas husi Administradór Sub-Distritu administradóres sub-distritu no distritu, diretores Railaku, ko'alia kona-ba ema boot balun ne'ebé liñas ministériasi no setór públiku sira iha distritu komete duni korrupsaun maibé wainhira ba Ermera. Iha semináriu ne'e ko'alia kona-ba oinsá tribunal hodi prosesa, nia advogadu defende nia atu prevene no funu hasoru haholok korrupsaun maka'as to'o ikus ema ne'e la sala ida, oinsá kona iha Ermera, hodi nune'e povo Ermera bele moris ba KAK nia hare? Hatan ba perguntas ne'e, di'ak. Tema ba semináriu ne'e hanesan Komisáriu Adjuntu Neves hateten katak uluk aprezentasaun sira ne'ebé halo iha distritu seluk, nana'in, ema ne'e defende nia an hodi to'o iha hanesan iha distritu Same, Viqueque no seluk tan. tribunal, tanba ne'e, Ministériu Públiku mak Tema ne'e mak “Somos nós próprios a hanesan akuzador, defensor públiku iha advogadu desenvolver a naçã e salvaguardar a quailidade hodi defende nia ema ne'ebé deskonfia sala. Parte dos bens movies e imóveis para do bem-estar do rua ne'e defende malu ho faktus hotu, nune'e nosso povo/Ita rasik mak dezenvolve nasaun no faktus ne'e hanesan bukti hukum/surat tahan sasin salva-guarda sasan moves no imovel nia legál. Kuandu buat sira ne'e la iha, ema ne'e bele kualidade ba moris di'ak povu nian.” manan iha tribunal tanba ita laiha sasin forti atu Komisáriu Adjuntu Komisaun Anti-kondena nia. Korrupsaun (CAC) ba asuntu Edukasaun,

Ofisiais Distrital Ermera Partisipa Semináriu kona-b a A n t i -Korrupsaun

Kontinua ba pag...21 >>>20

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

cac.doc

“Komisáriu Adjuntu Neves koalia ba partisipante workshop CAC nian iha Distritu”

Page 22: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Alem-de ne'e mós, Komisáriu Adjuntu Neves aprezentasaun kona-ba Auto-Avaliasaun/Self-husu ba partisipantes sira katak, presisa Assesment ne'ebé uza software system, gia halo kontribuisaun maka'as husi komunidade Ermera relatóriu kona-ba Auto-Avaliasaun, no halo atu hahú halo prevensaun ba idak-idak nia an rasik ezersísiu hodi analiza artigu sira iha Konvensaun hodi kombate korrupsaun. Komunidade Ermera UNCAC. bele fó hanoin ba malu, barani ko'alia ba sira Iha parte ezersísu halo analiza artigus ne'ebé deskonfia halo krime korrupsaun hanesan Konvensaun nian sira, organizador/a sira uza kompañia setór privadu sira, administradóres sub- matéria Auto-Avaliasaun/Self-Assesment kona-distritu no distritu, funsionárius liñas ministérias, ba implementasaun UNCAC no mekanizmu halo ka povo bain-bain, atu bele evita kedas no la r e v i z a u n i h a T i m o r - L e s t e h a n e s a n presiza halo keisa to iha tribunal.(*) ezemplu/modelu ba partisipante sira husi rai seluk

hodi aprende no atu halo tuir. Aleinde matéria rua ne'e, partisipante sira mós simu matéria kona-ba komunikadu imprensa/press-release ne'ebé CAC produz hodi aprende oinsá halo relatóriu kona-ba servisu ne'e ba públiku liu husi média. Molok hahú halo analiza, organizadores sira husu Komisáriu Adérito halo aprezentasaun badak hodi esplika kona-ba esperiénsia Timor-Leste nian iha prosesu ili—Husi loron 10-14 fulan halo Auto-Avaliasaun/Self-Asesmentu kona-ba DSetembru 2012, Sekretariadu implementasaun UNCAC iha Timor-Leste. Konvensaun ONU kontra Korrupsaun (UNCAC)

Partisipante sira iha Vienna, organiza apresia tebes no t r e i n a m e n t u k o n s i d e r a preparasaun ida iha e s p e r i é n s i a A k a d e m i Timor-Leste nian Pencegahan Rasuah iha prosesu ne'e M a l á z i a . hanesan ezemplu Tereinamentu ne'e di'ak ba sira atu halo ba perí tus halo tuir wainhira governmental sira h a l o A u t o -ne 'ebé sei halo Avaliasaun/Self-se rv i su nu 'udar Assesment iha r e v i e w e r s b a sira nia rai. implementasaun Iha fulan Juñu UNCAC iha kada 2012 liu ba, liu Estadu Parte iha husi rifa sorteiu t i n a n o i n m a i . ne'ebé halo iha Partisipante sira iha Estadu Parte ba workshop durante K o n v e n s a u n loron hat ne'e mai U N C A C s i r a h u s i M a r s h a l l hotu nia oin iha I s l a n d , I n d i a , Vienna, Timor-Filipina, Korea Sul, Leste ho Liberia Vietnam, Palau, hili hamutuk atu Solomon Island, halo review ba Malázia no Timor-Angola. Nune'e, Leste. treiñamentu iha Delegasaun M a l á z i a n e ' e husi Timor-Leste importante tebes nian lidera husi

atu prepara didi'ak Komisáriu Komisaun peritus governmental Timor-Leste nian molok Anti-Korrupsaun Adérito de Jesus Soares, no hahú halo review ba Angola nia implementasaun. ofisíais legál na'in rua husi Ministériu Justisa, ida Hafoin fila mai Timor-Leste, CAC hanesan pontu-husi Negósius Estranjeiru no ida tan husi vokál reprezenta Estadu Timor-Leste kona-ba Sekretáriu Estadu Konsellu Ministrus. Durante implementasaun UNCAC, sei halibur hamutuk iha Malázia, partisipantes sira aprende kona-ba entre peritus govermental Timor-Leste nian hodi metodolojia oinsá halo review ba Auto-halo diskusaun kle'an liu tan kona-ba preparasaun Av a l i a s a u n / S e l f - A s s e s m e n t k o n a - b a no envolvimentu Timor-Leste nian iha servisu implementasaun UNCAC iha kada Estadu Parte. internasionál ne'e molok hahú halo review ba Matéria sira ne'e inklui overview ba estadu Angola. (*) membru sira, mekanizmu ba avaliasaun/reviewer,

metodolojia no mekanizmu relatóriu UNCAC,

Timor-Leste Sai Ezemplu ba Nasaun

Seluk kona-ba Auto-Avaliasaun

UNCAC

***

21

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 23: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

O b s e r v a s a u n b a P r o g r e s u Julgamentu Kazu Korrupsaun iha Timor-Leste (Augusto da Costa Castro, CAC)

direitu penal define katak modelu due process

model hanesan modelu ida ne'ebé mak iha prosesu

kombate krime nian, fó prioridade liu iha aspeitu

direitus humanus. Iha asaun penal, prosesu ne'e

defende liu direitu husi suspeitu no arguida sira ne'ebé mak komete iha asaun krime, tantu krime ei Númeru 8/2009 Artigu 5 Alinea 2 boot ka ki'ik. Ho espíritu ida ne'e, prosesu luta LKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) kontra krime korrupsaun iha Timor-Leste hetan nian fó kompetensia ba Komisaun atu hala'o dezafius barak tanba susar ba autoridades polisial servisu investigasaun ba kazu krime korrupsaun no judiasiáriu atu implementa lei penal ne'ebé mak ne'ebé mak akontese iha teritóriu Timor-Leste bele hamosu sentimentu tauk hanesan shock laran tomak. Ho kompetensia ida ne'e, maski ho therapy ba ema seluk atu halo krime ida. limitasaun oi-oin, liu-liu iha áreas instrumentus

Relasiona ho espíritu kombate krime legais no rekursu, inklui ema no fasilidades korrupsaun iha Timor-Leste, buat ida seidauk téknika, maibé CAC konsege hala'o duni ona lakon husi públiku ninia hanoin mak kazu servisus investigasaun ba kazu korrupsaun ne'ebé korrupsaun ne'ebé involve eis-Ministra Justisa mak akontese. Durante ne'e, kazu korrupsaun sira

Sra. Lucia Lobato ne'ebé mak tuir ne'ebé mak CAC investiga, iha kazu desizaun husi Tribunal Primeira rua mak hetan ona desizaun husi Instansia fó pena prizaun tinan 5 ba tribunal primeiru instansia. Husi arguida Sra. Lucia Lobato. Maibé, kazu rua ne'e, kazu ida mak oras ho espíritu lei prosesual penal ne'e iha Tribunal Rekursu, kazu ne'ebé mak sadere aan ba modelu korrupsaun ne'ebé mak komete due process model, entaun arguida husi eis-Ministra Justica Sra. goza espíritu ida ne'e hodi halo Lucia Lobato. Kazu ida seluk, rekursu ba iha Tribunal Rekursu atu arguido sira ho konsiénsia tomak haree lejimitadade sentensa ne'ebé hala'o ona pena prizaun ne'ebé mak hamonu ba arguida ne'e. Tanba mak Tribunal Primeira Instansia ne'e mak to'o agora, Tribunal tesi ba sira. Rekursu mós seidauk book an atu Presija tebes atu hare

halo avaliasaun ba desizaun Tribunal partisipasaun CAC nian iha asaun Primeira Instansia nian ne'e. Ho Tribunal Rekursu prosesu penal, no mós ligasaun ho instituisaun ninia reasaun ne'ebé neineik, buat ne'e hamosu judisiariu sira seluk. Durante ne'e, públiku tau espekulasaun públiku ne'ebé negativu hasoru espetativa ida aas no boot tebes ba CAC, dala autoridades polisial no judisiáriu, inklui CAC, ruma liu fali CAC nia kapasidade rasik ne'ebé mak ne'ebé mak hamriik iha oin hodi funu hasoru Lei fó hodi hala'o servisu hodi kombate krime krime korrupsaun ida ne'e. Públiku ninia korrupsaun iha Timor-Leste. Ida ne'e mosu bele espekulasaun no preokupasaun ne'e iha fatin duni. mós tanba limitasaun komprensaun husi públiku Tanba durante ida ne'e, kazu korrupsaun ne'ebé kona-ba CAC nia kna'ar tuir Lei haruka. mak envolve ema boot sira hanesan Sr. Ruben Atu hare kle'an liu tan kona ba prosesu Braz, eis-Administradór Distritu Dili no Sra. kombate krime em-jerál iha Timor-Leste, ita tenke Lucia Lobato nian, la'o neineik liu duke kazu hare ita nia espíritu no prinsípiu iha sistema asaun korrupsaun ne'ebé mak envolve ema funsionáriu penal nian ne'ebé mak Timor-Leste adopta liu husi nivel ki'ik sira. Tuir hakerek na'in ninia sistema prosesual penal ho modelu due process observasaun durante ne'e katak ba kazu krime model duke modelu crime control model. korrupsaun ne'ebé mak envolve Diretor Eskola Adaptasaun ba modelu primeiru (due process Sérgio Vieira de Mello ho ninia Tezoreiru na'in model) ne'e la'ós la ho razaun. Timor-Leste ne'ebé rua, kazu korrupsaun ne'ebé mak envolve Sr. mak durante tinan 450 iha kolonializmu nia okos Ruben Braz no Sra. Lucia Lobato nian,iha no tinan 24 iha operesaun nian okos, ita hetan tratamentu ne'ebé mak diferente tanba kazu sira sofrementu barak iha parte direitu humanu nian. ne'ebé mak involve funsionáriu nivel ki'ik seidauk Ho esperiénsias hirak ne'e mak hakarak ka lakohi iha asaun rekursu ba iha Tribunál Rekursu. obriga lejizladór sira hodi halo lei penal nian

ne'ebé mak sadere liu ba modelu due process

model. Tuir referénsia ne'ebé mak eziste iha Kontinua ba pag...23 >>>

22

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 24: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Maibé bainhira involve ema sira ne'ebé mak iha

pozisaun boot iha governu nian sempre iha

oportunidade halo rekursu hodi dada no hatarde

prosesu ezekusaun ba sentensa substantivu ne'ebé

mak hamonu ba arguido ka arguida refere. Prosesu

kazu korrupsaun Ruben Braz no Lucia Lobato

nian to'o or as ne'e seidauk to'o rohan de'it, alias

sei iha hela Tribunal Rekursu nia liman. Ho

fenómenu hanesan ne'e, públiku iha konklusaun

katak, espada justisa nian kroat de'it ba kraik ka

ema ki'ik maibé la kroat ba leten ka ema bo;ot sira

tanba ema ki'ik sira bainhira komete krime ruma

iha julgamentu ikus hodi hamonu sentensa nian,

karreta prizaun mak hein. Maibé bainhira ema

boot sira iha kualkér prosesu julgamentu sempre

karreta privadu mak hein hodi tula fila fali ba

deskansa iha sira nian uma.

Ho realidade hanesan ne'e, bele hamosu pontu

interogasaun husi públiku ba iha Estadu nia

vontade atu luta kontra krime korrupsaun no

implementasaun prosesu julgamentu ba arguido

no arguida sira ne'ebé mak komete krime

korrupsaun iha Timor-Leste. Realidade ne'ebé

mak akontese, ita haree katak entre vontade

polítika hodi luta kontra krime korrupsaun no

lala'ok julgamentu ba arguido no arguida sira

ne'ebé mak komete krime la'o kontráriu ba malu

fali. Ho ida ne'e, susar atu sai referénsia di'ak ida

ba programa prevensaun krime korrupsaun iha

Timor-Leste tanba autor sira la sinte katak sira

komete krime korrupsaun. Ne'e bele sai

presedente ba ema barak atu halo krime

korrupsaun, sa tan sosiedade agora ne'ebé mak

gosta kópia husi ema seluk buat sira ne'ebé mak la

di'ak no nunka atu kópia ga imita hahalok sira

ne'ebé mak di'ak iha aspetu morál no lei nian.

Ho kondisaun sira ne'ebé mak hakerek na'in

deskreve iha leten ba ne'e, hakarak dezafia

instituisaun estadu sira ne'ebé mak servisu ba iha

área polisial no judisial nian atu bele hadi'a di'ak

liu tan situsaun sira ne'e, hodi nune'e bele iha forsa

ne'ebé mak hanesan atu instaura lia los no justisa

ba públiku ne'ebé mak sempre hein lia los. Hodi

nune'e, ita bele alkansa objetivu husi estadu

Repúblika Demokrátika Tinmor-Leste nian ne'ebé

mak hakarak hetan sosiedade ne'ebé mak prósperu

iha matérial, morál no espíritual nian.(*)

***CAC.doc

23

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 25: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Mekanizmu Kontrolu Rekursu Estadu (24 Agostu, 2012)

finanseira administrasaun públiku tomak,

administra fundus petróleu no reseitas non-

petróleu nian sira, aloka no relata orsamentu

estadu ba liñas ministériais, no seluk-seluk tan.

Wainhira ha'u simu pasta nu'udar Ministra

Finansas iha governasaun Aliansa Maioria

Parlamentar nian, molok hahú servisu Ministériu

nian, ha'u fó sai uluk buat rua kona-ba prinsípius

servisu no objetivu boot Ministériu Finansas nian studus barak ona mak hatudu katak ba funsionárius hotu iha Ministériu laran. Ha'u Eárea servisu públiku balu ne'ebé mak hatete ba funsionáriu sira atu kaer metin prinsípius

korrupsaun bele buras mak iha área jestaun rua: “kaer metin rezultadus no servi klientes ho rekursus Estadu ka finansas públiku nian. didi'ak no profesionalismu.” Klientes Ministériu Problema ne'e mosu iha kuaze rai ka fatin hotu- nian mak liñas-ministeriais no ajensias sira seluk hotu. Korrupsaun iha fatin ne'e tenta desviu no mós povu rasik. Porezemplu, iha Ministériu rekursus ka finansas públiku ba tia uzu privádu, Finansas, ita iha Departamentu Alfándega, istraga no hases dook tia I m p o s t u n o rekursus Estadu husi Estatístika, sira nia públiku jerál ba servisu atu servi interese privádu ka p o v u grupu ki ' ik balu d i r e i t a m e n t e . ne'ebé mak hamate D e p a r t a m e n t u dezenvolv imentu O r s a m e n t u , nasionál rai ida nian. T e z o u r u , n o Iha Timor-Leste, Aprovizionamentmaski seidauk iha u, sira nia servisu Estudu ida kle'an a t u s e r v i kona-ba korrupsaun ministériu sira iha área ne'e, maibé s e l u k . H a ' u públiku barak mak hatama prinsípius d e s k o n f i a k a t a k servisu no objetivu korrupsaun mosu iha área jestaun rekursus Estadu boot ministériu ne'e ba funsionáriu sira atu buat nian liu-liu iha área servisus aprovizionamentu, ne'e sai hanesan kultura ida iha sira nia servisu alfándega, no rendimentu ka revenue service. nu'udar mákina Estadu nian.Korrupsaun iha fatin hirak ne'e mosu tanba Bem, saida mak ami halo ona iha tinan sistema no jestaun rekursus Estadu no finansas lima kotuk durante governasaun AMP nia periúdu, públiku nian la efetivu no la transparente. Mákina ami sente todan teb-tebes. Durante tinan rua ka servisu hodi jere rekursus Estadu nian la ko'alia ba tolu dahuluk, ami servisu maka'as tebes. Ami malu ka paradu. Iha ne'e, Ministra Finansas Emilia hadi'a sasan barak. Iha tinan 2007 nia laran pior Pires haklaken kona-ba servisus ne'ebé nia liu, dala barak ha'u rasik tenke servisu kada loron Ministériu halo relasiona ho jere rikusoin Estadu. ida oras 18 nia laran, to'o tuku tolu dadersan, tanba Ita hein no observa nia rezultadu sei to'o iha iha problemas no keixas barak. Porezemplu ne'ebé. Tuir mai ita akompñia Ministra Finansas keixas balu hatete katak governu iha tusan barak i Emilia Pires nia entrevista no Ekipa Média CAC Ministériu Finansas la selu sasan sirak ne'e. Ida kona-ba jere rikusoin Estadu Timor-Leste nian: ne'e obriga ha'u tenke halo servisu maka'as ho

tezouru sira atu rezolve problemas hirak Señora Ministra bele fahe uitoan esperiénsia ita ne'e.Problemas prinsipal seluk mak wainhira ami boot nian kona-ba servisu nu'udar Ministra tama, Ministériu nia lei orgánika laiha, Finansas durante tinan lima kotuk? organizasaun institusionál laiha, planu estratéjiku Bem, hanesan ita hotu hatene katak kna'ar la iha, no sistema makínas Ministériu nian la prinsipál Ministériu Finansas nian mak kaer no ko'alia ba malu. jere rekursus Estadu inklui halo jestaun ba

finansas públiku. Porezemplu, Ministériu

Finansas (servisu hamutuk ho Banku Sentrál)

responsabiliza ba kría sistema ka polítika makro-

ekonomia Timor-Leste, kria sistema jestaun

Kontinua ba pag...25 >>>

INTREVISTA ESKLUSIVAHO MINISTRA FINANSAS

SRA. EMÍLIA PIRES

cac.doc

24

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

“Ministra Emilia Pires dadalia ho ekipa media CAC”

Page 26: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Portantu, ita atu ba ne'ebé lolos? hanoin prosesu ne'e sei la'o lalais, maibé ikus mai Ami tenke halo diagnóstiku ida buat ne'e lori fulan nen kedas. Ami tenta hahú para depois hodi foti desizaun atu prosesu ne'e ho transparensia hodi evita prátika haree makína ida ne'ebé mak KKN. Ami hahú husi prepara ema nia job

kontinua no makína ida ne'ebé mak descriptions, loke no anunsia vagas ba públiku,

ami tenke hapara. Atu nune'e ita ba simu aplikasaun, halo short-list, teste eskrita no hametin mákina sira seluk ne'ebé persiza ikus mai, intrevistas. Prosesu nee ami filme hotu hametin.tanba iha tempu ne'ebá iha deskonfiansa maka'as. Ami hahú ho halo reforma ba Ema la iha konfiansa, ema la fiar katak departamentus sanulu iha Ministériu ne'ebé rekrutamentu ne'e tuir méritu. Depois ami iha durante ne'e la dun ko'alia ba malu, diskute mak mekanizmu halo complain kuandu aplikante ida barak. Ami muda sistema hodi halo sira sai ko'alia mak la pasa, bele ba halo rekursu atu hatene tanba ba malu ho idak-idak nia sistema servisu rasik. saida mak la liu, sala iha ne'ebé. Ami iha video Ami re-organiza sasan barak hodi halo servisu hotu. Ami rekoñese katak prosesu ne'e la'o neineik efetivu liu tan, nune'e bele servi ministériu sira duni. Depois de tinan rua ami nunka hetan tan seluk no servi di'ak liu tan povu no nasaun doben problema. Ema barak agora la kestiona sistema Timor-Leste (TL). Iha prosesu ne'e, ami tenke (rekrutamentu) ida ne'e purke desizaun ne'ebé ami envolve xefe departamentus hotu no envolve mós halo objektivu duni. Se kandidatu sira la liu, sira hanoin barak para bele kompriende didi'ak ema bele halo rekursu para haree tanba sa sira ne'e la ida-idak nia kna'ar servisu iha ministériu nia laran.liu. Oras ne'e Ministériu iha ona estrutura rasik, Problema boot seluk mak kona-ba ezekusaun iha diretores jerál hat no diretores nasionál sanulu. orsamental. Entaun ha'u tau matan lalais ba Ami halo rekrutamentu tuir méritu ne'ebé introdus ezekusaun orsamental. Ho kolega sira ami halo iha Ministériu Finansas hamutuk ho Komisaun lalais análiza ida kona-ba perfil ekonomia Timor-Funsaun Públiku (CFP). Komisaun Funsaun Leste nian. Maski ami nia análiza ne'e la'ós kle'an, P ú b l i k u a k o m p a ñ a a m i n i a p r o s e s u maibé ami tenta hare'e ba kotuk relasiona ho krize rekrutamentu—sira tur hamutuk ho ami iha panel sosiál no polítika sira ne'ebé ita iha. Depois ami rekrutamentu wainhira halo intrevista. Agora ha'u mós hare'e kona-ba ezekusaun orsamental sente kamaan oituan kompara ho tempu antigu governu ba kotuk to'o tinan 2007. Buat ne'ebé ami tanba iha tempu ne'ebá dezafius barak tebes.hetan katak maioria kona-ba ekonomia iha Timor-

Leste, governu no estadu mak dudu hela, la'ós Sa mekanizmu mak ita boot uza hodi deteta setór privadu. Portantu, ekonomia ne'e mak saida? makínas sira ne'ebé la ko'alia ba malu?Parte ida mak hanesan iha ema barak servisu, iha Hanesan ha'u hatete antes katak molok ami tama, kampu trabalhu barak halo ema iha servisu. Se departamentu sanulu iha Ministériu Finansas nia kampu traballu laiha, ema laiha osan, entaun ema laran la ko'alia ba balu. Departementu sira ne'e la sosa sasan. Ekonomia povu nian la la'o. Ida ne'e mak Orsamentu, Tezouru, Aprovizionamentu, bele hamosu problema sosiál barak. Se ezekusaun Estatístika, Makro-Ekonomia, Patrimóniu orsamentál la la'o ho di'ak tanba setór públiku mak Lojistiku, Fornesimentu, Alfándegas, Impostus no dudu hela ekonomia, entaun dezenvolvimentu Jestaun Esterna. Inklui asesór sira mós la ko'alia ekonomia rai ne'e laiha balansu di'ak. Se osan ba malu. Asesora mai husi nasaun la travadu hotu, entaun bele hamosu krize. Hafoin hanesan—sira la ko'alia ba malu, nune'e mós ami haree hotu tia ba kotuk, ami tau hamutuk Timor oan sira, la ko'alia ba malu. Ne'e halo ha'u perspetiva rua ne'e (analiza perfil ekonomia ulun moras, to'o dala-ruma ami hakilar malu. Timor-Leste no ezekusaun orsamentál governu) Haree ba kotuk hanesan fali nightmare (mehi-aat) no haree katak ita nia ezekusaun orsamentál la ida ka hanesan prizioneiru boot ida. Ha'u kuaze forte mak ita hetan krize beibeik. Krize hirak mak hetan nervus break-down dala-rua. Mas oras ne'e ita hasoru iha tinan rua nian laran liu ba (krizi sira ko'alia ba malu ona, sira nia komunikasaun 2006) tanba ita nia ekonomia monu, GDP (Gross la'o kapás ona.Ha'u ema ida ke kuandu ha'u tama Domestic Product) monu. Entaun ami nia servisu iha sistema ruma, ha'u tenke hadi'a. Se ha'u la halo fokus ba hodi hadi'a lalais. Portantu ita (ami) halo mudansa karik, nu'usá mak ha'u tuur iha pozisaun reuniaun barak internalmente para atu halo oinsá ne'e? Se ha'u la iha kapasidade entaun ha'u sai, reorganiza ami nian aan hodi servi didi'ak Estadu

Timor-Leste.

Iha parte seluk, ami mós re-organiza

rekursus umanus Ministériu nian. Iha ne'e ami

halo tan rekrutamentu ba staf foun. Fofoun ami

Kontinua ba pag...26 >>>

25

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 27: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

fó fali fatin ba ema seluk ne'ebé iha Mundial hodi ajuda ha'u ba bolu ema sira ne'ebé

kapasidade atu halo servisu. hatene no iha esperiénsia di'ak kona-ba haríi

Iha ha'u nian eestandardd ne'e, Ministériu Finansas barak iha rai sira seluk para

international estandardd, no ha'u mai iha ne'e hodi fó konsellu no hanoin ruma. Husi

fiar katak eestandardd ne'e tenke aas sira nia hanoin, ha'u tau hamutuk ho hanoin iha

no ita ema mak tenke hadi'a aan para kontekstu Timor-Leste nian molok halo desizaun

atínji eestandardd ne'e. Purke ha'u la fiar katak ita final ruma. Hodi nune'e, ha'u sente katak desizaun

Timor tenke fiar de'it ema internasionál sira. Lae, ne'ebé ha'u foti iha mistura entre eestandard

ita ema Timor mós matenek. Ita mós bele. Ita internasionál no saida mak aplikabel iha Timor

labele hamonu fali eestandardd ida ne'e tanba ita Leste, para depois ita bele la'o duni ho ida ne'e.

seidauk hetan kapasidade. Ha'u hato'o ba staf hotu

katak ha'u sei la kompromete ho eestandardd Entaun, progresu saida mak Ministériu

ministériu balu ninian tanba se rai hotu-hotu hili Finansas atinji ona no halo ita boot haksolok?

eestandardd ne'e (eestandard internasionál). Se ita Ha'u ko'alia kona-ba kestaun servisu finansas

hakarak ukun aan, ita mós tenke tama iha jogu ida nian. Se servisu finansas mak la'o sala dalan,

ne'e. Se ita konsege ukun aan, agora tempu ba ita entaun sira seluk (ministériu seluk) mós la'o sala

atu hadi'a ita nian an ba dezenvolvimentu dalan ona. Priméiru, ha'u sente kamaan uitoan

nasionál. Ita sei bele halo ida ne'e. Wainhira iha ona. Ha'u hare'e ba kapasidade staf sira--husi

gap ruma mak ita tama ho asesoria. Ita bele sosa diretór jerál to'o diretór nasionál to'o staf sira, ha'u

asesoria sira ne'e tanba ita labele sakrifika servisu labele dehan katak ami atinji 100% ona, maibé

ba povu. Ida ne'e ha'u nia prinsípiu ida atu ikus mai oras ne'e ha'u bele hetan persentajen ida ke di'ak.

kliente sira tenke hetan benefísiu husi ita nia Ha'u hare'e hanesan sira hatene ona sira nian

servisus. servisu. Depois ha'u hare'e mós evidensia ida

Prinsípiu seluk--ha'u labele husik katak staf finansas nian ida, wainhira sai husi ne'e

Governu sai fali eskola ida mai ita. Labele! Purke ba tuir intrevista iha fatin seluk, sempre hetan hotu

ha'u mós hasoru hahalok ida ne'e. Povu ne'e iha pozisaun ida aas. Ne'e hanesan hateten fali mai ita

direitu atu hetan benefísu husi ita nia servisu. Se la katak saida mak ami halo ona, buat ida ke di'ak

iha kapasidade atu halo buat ne'e, entaun ba tebes. Sira kompete no konsege manan wainhira

aprende tan ou ba sosa kapasidade ida ita persija hasoru ho ema sira seluk.

ne'e. Ita labele sakrifika povu nia benefísiu. Ida Antes ne'e, ha'u tenke hare'e kuaze sasan

ne'e mak hanesan fiar ida ne'ebé dudu ha'u atu halo hotu. Agora sira (staf) mak hare'e ona, ha'u halo

reforma sasan sira ne'e. de'it estratejía no planeamentu. Ha'u tau matan

Kona-ba mekanizmu hodi deteta mákinas de'it ba rezultadus. Ha'u tau matan maka'as de'it

sira ne'ebé la ko'alia ba malu, simultaniamente mas sira mak operasionaliza sasan sira hotu.

ami uza mekanizmu barak. Ida mak ami uza Porezemplu, wainhira ha'u husu relatóriu ruma,

auditoria esterna para halo diagnóstiku kona-ba sira prontu aprezenta lalais. Antes ne'e, ha'u husu

sistema dezempeñu nian. Ha'u ko'alia ho auditór relatóriu ruma, ha'u tenke hakilar, dala-ruma to'o

sira no sira rekomenda atu rekruta kompañia tanis mós relatóriu la mai. Sira la hatene ha'u

Deloitte Partner. Fofoun, kompañia ne'e tulun de'it ko'alia saida. Sistema komunikasaun la iha. Mas

no halo ba setór impostus, aprovizionamentu iha agora, dala-ruma ha'u la husu relatóriu mós, oras

fatin ne'ebé osan la'o maka'as, porezemplu, to'o, sira rasik haruka (relatóriu) ona mai. Tanba

hanesan iha Ministériu Soliedaridade Sosiál sira hatene ona siklus servisu nian. Sira hatene ona

(MSS), para atu hetan informasaun katak prosesu sira nian kna'ar no saida mak rezultadus ne'ebé ita

ne'e halo nu'usá, halo di'ak ka ladi'ak. Sira nia buka hetan. Porezemplu, foin lalais ne'e, ha'u husu

sistema iha ka la iha. Ami mós halo servisu iha ami nia programas 100 dias ne'e halo nu'usá? Ha'u

uma laran--halo reunioes barak, workshops husu iha dadersan, loraik ha'u hetan tiha ona buat

hamutuk ho diretóres nasionál, xefe departamentu ne'e. Wainhira ha'u hetan, ha'u kontenti tebes-

sira no asesores para identifika no kria hanoin tebes. Ida ne'e hatudu katak sira hatene ona sira

lisuk hodi hetan ideas ruma. Servisu sira ne'e nian programa, oinsá sira bele fó resposta lalais.

komplikadu oituan mas ami halo kooperasaun ho Ida ne'e mak halo ha'u sente kontente no sente

Banku Mundiál no Nova Zelandia hodi tulun ami katak iha duni mudansa pozitivu iha Ministériu

nia servisu. Banku Mundial no Nova Zelandia Finansas nia laran.

tulun fó apoiu maka'as iha ami nia servisu ba halo

diagnóstiku ba servisu alfándegas Timor-Leste

nian.

Iha parte seluk, ha'u mós husu tulun ba Banku

Kontinua ba pag...27 >>>26

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 28: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Sa mekanizmu mak ita boot uza Bele halo aprovizionamentu ninian no bele halo

h o d i h a d i ' a s i s t e m a jestaun kontratu ninian? Sistema free-balance

komunikasaun ne'e? bele halo hotu buat sira ne'e ho integradu-- entaun

Ohin ha'u ko'alia kona-ba sistemas ida ne'e mak agora la'o daudauk. Agora ita iha

ne ' ebé la ko 'a l i a ba malu . sistema integradu hodi jere rekursu estadu nian.

Porezemplu, sistema orsamentu ho Agora ha'u tau matan maka'as ba parte ezekusaun,

tezouru la ko'alia ba malu--la'ós de'it mákina orsamental, aprovizionamentu, sistema finanseira

servisus mak la ko'alia ba malu maibé ema mós la no halo mudansa sekarik persija.

ko'alia ba malu. Porezemplu, sistema chart of Kona-ba reseitas Estadu nian, ha'u tau

account. Iha finansas, chart of account ne'e buat matan de'it ba reforma lei tributária tanba isu boot

boot ida tanba osan ne'e ligadu ho chart of ida ho komunidade tributária mak halo presus ka

account. Purezemplu, ha'u fó osan ba sosa karreta, folin aas tebes. Entaun ha'u reforma tiha buat ne'e

iha sistema orsamentu, tenke iha kódigu ida hatun taxa hosi 30% ba 10%. Kuandu halo hotu

Porezemplu, ita tau kódigu 20. Kuandu ba buat ida ne'e mak keixa mai nafatin, entaun keixa

tezouru, osan ne'ebé gasta hodi selu karreta, tenke ne'e la'ós ona kona-ba lei tributária. La'ós ona

uza kódigu hanesan ne'ebé ita kria ona, kódigu 20. tributária mak tau presus altu, maibé buat seluk

Kuandu kódigu ne'e muda ba seluk, porezemplu, ida. Entaun iha ne'e ita komesa hatene ona se mak

muda ba kódigu 30, entaun kódigu rua ne'e labele aumenta presu sira ne'e. Ita hare'e, se lojas sira ne'e

ko'alia ba malu. Entaun se tezouru atu selu karik, mak aumenta presus arbiru de'it, tanba sira hatene

nia tenke hare'e ba kódigu tenke hanesan mak foin katak la iha kompetisaun. Se sira mak ida de'it

bele selu. Se la hanesan mak labele selu tanba entaun sira bele aumenta.

laiha osan. Osan laiha tanba orsamentu tau tia iha Servisu seluk ida mak kona-ba hadi'a

kódigu seluk. Entaun tenke hadi'a sasán sirak ne'e banku sira. Kuandu ita hadi'a sistema finansas, ita

uza eestandardd internasionál chart of account. tenke hadi'a mós banku sira. Purke banku sira

Entaun, sistema internasionál chart of account sabraut hotu. Ba banku sira ne'e, auditoria sira

ne'e mai husi ne'ebé? Kódigu chart of account ne'e halo hotu ba sira. Purke banku balun halo

mai husi IMF (International Monetary Fund) impréstimu arbiru de'it ba ema depois ema sira

tanba IMF mak kaer no monitoriza jestaun ne'e la selu. Sira hakarak uza fali osan Estadu ba

finanseira iha mundu tomak. Tanba kódigu ne'e taka fali kuak sira ne'e, entaun ha'u la fó fatin.

internasionál sira mak halo, entaun ita kaer mak

ida ne'ebá (kódigu ne'e). Ami la'ós ba inventa buat Reseitas nasaun nian mai husi ne'ebé de'it?

foun. Hanesan governadora IMF ba Timor-Leste, Timor-Leste nia reseitas boot liu mak fundu

tinan-tinan ha'u ba tuir reuniaun reprezenta Timor- petróleu, mina rai ninian. Depois tuir mai mak

Leste. Saida mak ha'u halo ona, depois de tinan rua reseitas doméstika. Iha ne'ebá mak ita halo

kaer pasta Ministra Finansia nian, ha'u konvida reforma tributária tanba reseitas doméstika ne'e

peritus IMF nian mai halo evaluasaun mai ami. iha impaktu direita ba ita nia povu. Entaun ita

Kuandu IMF mai halo avaliasaun, nia labele halo hatun folin impostu/taxa nian. Iha ne'ebá ita fó

mesak. Molok misaun IMF nian mai ha'u mós tempu ba ita nian povu atu hadi'a sira nia aan. Ami

estabelese tiha tim ida iha Timor hodi halo la halo impostu zero pursentu (0%) purke povu

evaluasaun. Wainhira IMF to'o, sira halo rasik mós tenke treinadu atu selu impostus tanba ne'e

evaliasaun, depois ami tur hamutuk hodi kompara importante ba reseitas doméstika. Se lae ita iha

avaliasaun no evaluasaun husi parte rua ne'e. ábitu ida ke ladún di'ak. Rai barak monu tanba la

Hanesan ka la hanesan—husi ne'ebá mak sira tau iha kultura atu selu impostu. Entaun ami hatun tiha

hamutuk hanoin.Entaun iha ne'ebá ita halo to'o 10%. Antigamente ita selu impostu ba sasan

rekonsiliasaun liu husi diskusaun barak para atu sira 30%. Ami hamonu tiha ba 10% para fó

halo parte rua ne'e han malu. oportunidade ba povu hodi hadi'a sira nia moris.

Sistema seluk mak uza free-balance. Ha'u Impostus petróleu ne'e ami labele bok tanba nia

halo estudu tiha haree katak tenke la'o ho free mós la iha efeitu dereita ba povu tanba kompañias

balance. Tanba sa? Tanba Free Balancemak tama bo-bot sira mak servisu iha tasi laran.

tiha ona iha sistema tezouru. Iha ne'ebá mak dadus

finanseira nian iha hotu. Entaun ha'u labele hapara

ho sistema ne'e, purke nia mak iha dadus maka'as

hodi ha pár ho sira seluk. Entaun ha'u ko'alia no

husu ba sira free balance--katak sira bele halo

sistema orsamentu nian? Bele halo asset ou

patrimóniu nian? Bele halo planeamentu ninian?

Kontinua ba pag...28 >>>27

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 29: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Reseitas seluk mak mai husi liñas- agora nia iha podér ona atu halo servisu hanesan

ministeriais nian. Ida ne'e ha'u Banku Sentrál. Banku sira agora iha ne'e la'ós

bele hateten katak iha tinan lima banku verdadeiru, purke banku sira ne'e ajensia

nia laran ami la konsege halo husi banku sira seluk. Karik nia banku verdadeiru

reforma ba ida ne'e tanba iha ida, nia labele iha empréstimos ne'be la di'ak liu

prioridade seluk. Agora, mandatu ida 3%. Se liu ida ne'e, Banku Sentrál tenke intervene

ne'e mak sei fokus ba ajuda ministériu hotu-hotu ona. Portantu, servisus no sasan sira ne'e mak

ne'ebé halo kolektu/rekolha osan/taxas, hodi Ministériu agora halo hotu.

kolektu ho didi'ak no ha'u sei automatiza sistema

sira ne'e. Sa Dívidas mak Timor-Leste iha ona hafoin

Uluk ita iha kontas bankárias para barak-- Ukun Rasik-An tinan 10?

kuaze iha 400 to'o 500. Kada ministériu iha kontas Dívidas públikas la iha. Timor-Leste la iha dauk

bankárias rasik. Governu labele iha kontas dívidas públikas tanba ita la iha im prestimus.

bankárias barak los hanesan ne'e. Ita tenke So agora mak ita atu tama (halo) ho JICA (Japan

kontrola buat ne'e. Agora ha'u taka hotu tiha International Cooperation Agency), ADB (Asian

kontas bankárias hirak ne'e. Kuandu atu loke fali, Development Bank) no Banku Mundiál. Ida ne'e

so Tezouru de'it mak bele foho autorizasaun ba mak dívidas públikas. Agora ita atu tama ba iha

loke kontas bankárias diskusaun kle'an kona-ba

ba Governu. Ne'e dívidas di'ak nian.

mak wainhira hamos Wainhira ita halo

uma laran ne'e, fó diskusaun, ita tenke

impaktu boot ba hare'e osan ne'e mai

banku sira. Ami atu halo nu'usá? Atu

hetan iha banku balu halo saida?—dehan

Estadu nia osan katak osa ne'e atu halo

mi l loens ba rak . estrada, entaun tenke

Entaun, depois-de- halo estrada ho di'ak.

hetan, ami haruka Kontrola halo nu'usá?

hatama hotu ba Osan ne'e nia kustu

Banku Sentrál tanba hira? Nia jurus (funan)

Governu nia osan ne'e hira? Kompara ho

t e n k e b a B a n k u ita nian fundu petróleu,

Sentrál, la'ós ba hela fali iha ne'ebá (banku karik osan ne'e ita investe, ita simu hira? Iha

komérsiu) sira ne'e atu halo saida? jestaun finanseira, ita halo mós reforma boot ida

iha fundus petróleu para atu halo investimentu,

Montante hira mak governu rekolha husi kontas pelumentus hetan funan 3%. Tanba ita dehan 3%

bankárias liñas-ministeriais nian ne'ebé taka no maka rendimentu sustentavel ba futuru. Maibé

muda fali ba Banku Sentrál? tempu ne'e la konsege hetan 3%, ita hetan menus

Iha banku ida de'it ami hetan entre US$ 50 husi 3%. Entaun ita nia polítika la la'o ho ita nian

milloens to'o US$ 60 milloens. Kuandu haruka prátika. Ita tenke reforma duni fundu ne'e. Agora

tiha ba Banku Sentrál, ami hetan mós banku ne'e ami dehan lei foun fó dalan atu investe 50% iha

iha kuak boot ida. Katak ema barak mak ba equities no 50% iha bonds. Bonds la presija iha

empresta no la selu fila fali. Ida ne'e mós ladún hotu Amérika. Antes ne'e, ita nia bonds 90% iha

di'ak. Mandatu ne'e ha'u mós sei servisu maka'as hotu de'it Amérika. Karik dollar ne'e monu, tanba

ho Sekretáriu Estadu ba Apoiu Setór Privadu para ita hare'e dollar agora monu duni, ita bele hetan

hadi'a setór privadu sira. Setór privadu barak, la'ós problema boot liu. Amérika ninian bonds fa'an ita

ema hotu tenke halo dívidas ba empresta osan sosa, entaun ita hanesan empresta osan ba

depois la selu fali. Purke ida ne'e ladún di'ak no Amérika. Agora ita lakohi halo de'it ba Amérika,

estraga fali banku. Banku sira ne'e, hanesan ita maibé hakarak mós buka merkadu seluk atu halo

hatene, agora mundu hetan krizi bankária. Ema para ita atu hetan returnu ne'ebé la'o ho ita nia

barak empresta husi banku depois la selu, to'o ikus polítika fiskal 3%. Antes ne'e, ita la hetan ida ne'e.

banku monu. Iha Timor-Leste, se ita tuir Agora ita nia returnu ba longu prazu mak 3%

eestandard internasionál, banku balu ne'e tenke minimum.

taka ona. Uluk, ita nia Banku Sentrál ida agora ne'e

seidauk sai nu'udar Banku Sentrál, ne'e duni nia

labele kontrola sasan tanba la iha kna'ar. Mais

Kontinua ba pag...32>>>28

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

“Ekipa media CAC halo hela intervista ba Sra. Emilia Pires atual Ministra Finansas”

cac.doc

Page 30: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

C A C - P N T L A s i n a A k o r d u Kooperasaun

Iha oportunidade ne'e, Komandante Jerál

PNTL Longuinhos Monteiro lori komando jerál

PNTL nian naran hato'o apresiasaun másimu ba

inisiativa CAC hodi hahú halo diskusaun kona-ba

kooperasaun servisus ida ne'e, no ikus mai bele

realiza duni akordu kooperasaun entre

instituisoens estadu rua ne'e. ili – Komisáriu Komisaun Anti-Komando Jerál PNTL iha nia diskursu DKorrupsaun (CAC) Adérito de

badak hatete katak PNTL sei desponibiliza i Jesus Soares ho Komandante Jerál Polísia depozita PNTL nian rekursu tomak kualkér fatin Nasionál Timor-Leste (PNTL) Longuinhos no tempu no sei kolabora di'ak ho instituisaun Monteiro asina akordu kooperasaun ida hodi CAC para servisu hodi luta hasoru kompleksidade formáliza servisus kombate korrupsaun iha

aktus krime korrupsaun ohin T i m o r - L e s t e i h a l o r o n loron nian hanesan krime 7 / 9 / 2 0 1 2 . A k o r d u

f i n a n s e i r a n o kooperasaun ne'ebé asina ekonómiku, atu bele iha edifísiu CAC, Farol, efetivu liu tan.Dili, kobre apoiu servisu “Komando Jerál PNTL

i n v e s t i g a s a u n n i a n b a z e i a b a

hanesan uza fasilidades, intendementu ne'ebé halo formasaun hamutuk mai sei fó apoiu tomak no se luk t an en t re b a C A C I … S e i instituisaun estadu rua desponibiliza i depozita

ninian rekursu tomak ne'e ba asuntu kombate p a r a i n s t i t u i s a u n krime korrupsaun iha estadu ida ne'e ita hotu Timor-Leste. bele hala'o ita ninian

K o m i s á r i u servisu tuir misaun

Adérito de Jesus iha nian ne'ebé mak atribuí ba intervensaun subliña i t a , ” K o m e n t a k a t a k a k o r d u Komandante Jerál

PNTL Longuinhos kooperasaun entre CAC-Monteiro.PNTL ne'e hanesan pasu

K o m a n d a n t e i m p o r t a n t e i d a i h a PNTL Longuinhos

prosesu dezenvolvimentu M o n t e i r o h a t u d u

instituisaun CAC ne'ebé k o m p r i m i s u a t u sei foun, hodi nune'e, implementa akordu ne'e servisu kombate korrupsaun hahú loron ne'ebé sira i h a T i m o r - L e s t e h e t a n asina akordu ne'e kedas hodi

aloka entidades PNTL balu ba CAC hodi fó apoiu kooperasaun no di'ak liu tan ho instituisaun seluk. ba investigadóres CAC nian ne'ebé halo servisu “Iha akordu ne'e ko'alia kona-ba PNTL bele investigasaun kazuz krime korrupsaun hodi suporta CAC nian lala'ok, CAC nian servisu alkansa objetivu kombate krime korrupsaun iha

ruma iha investigasaun kriminál, CAC mós bele rai ida ne'e.

uza fasilidades PNTL ne'ebé iha. La presiza Iha tempu besik mai, instituisaun rua ne'e

CAC halo rasik nian fasilidade maibé fasilidade diside sei halo diskusaun liu tan kona-ba detallas

ne'ebé mak ita bele uza hamutuk. No uza mós oinsá atu implementa akordu ne'e ho didi'ak. CAC

matenek balun ne'ebé mak PNTL iha hanesan ho PNTL servisu hamutuk kleur ona desde CAC

treinamentu balun ne'ebé PNTL rasik bele harii iha 2010. Nu'udar polisia espesializada, tuir

oferese mai CAC nian investigadór sira,” Katak lei, CAC ho PNTL nia natureza funsaun hanesan

Komisáriu Adérito de Jesus Soares.de'it maski CAC konsentra an ba de'it kazus

Iha akordu ne'e PNTL sei oferese tulun korrupsaun. Estrutura organizasaun entre sira

balu ba apoia servisus investigasaun kriminál na'in rua mak lahanesan. Ne'e katak CAC

relasiona ho kázus korrupsaun, loke espasu ba wainhira hala'o nia funsaun nu'udar órgaun Polisia

CAC hodi uza fasilidades PNTL nian balu no Kriminál Espesializada bele halo asaun nu'udar

formasaun konjunta entre CAC no PNTL. Matéria polisia tuir lei haruka hodi kumpri nia misaun

formasaun nian sei determina hamutuk bazeia ba investigasaun hasoru krime korrupsaun. (*)

nesesidades no rekursus ne'ebé iha. *** 29

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

cac.doc

“Komisáriu CAC no Komandante Jerál PNTL iha serimónia assinatura MoU entre instituisaun rua”

Page 31: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Komisárius CAC Realiza Sorumutu D a h u l u k H o K o m i s a u n A Parlamentu Nasionál

Família Boot CAC Komemora Loron Konsulta Populár 2012

Deputada Carmelita Caetano Moniz

agradese no apresia prezensa Komisáriu Adérito

de Jesus ho nian adjuntus sira iha Komisaun A PN

no tatolin atu CAC mantein servisu di'ak hodi

kontinua hametin kolaborasaun di'ak ho

instituisaun sira seluk iha rai laran no iha rai li'ur

atu kapasita an di'ak liu tan ba mellora servisu

CAC nian.ili – Iha segunda semana fulan

Iha biban ne'e Komisáriu Adérito DS e t e m b r u de Jesus Soares mós fó hanoin ba

2012 liu ba, Komisáriu Deputadus sira iha komisaun A

CAC Adérito de Jesus P N a t u h a l o s o r u m u t u

Soares akompñia husi regularmente fulan tolu dala ida

Komisáriu Adjuntus José ho CAC kona-ba progresu

de Jesus das Neves no servisu ne'ebé hala'o husi CAC.

Manuel Cotinho Bucar S u j e s t a u n n e ' e h e t a n

C o r t e - R e a l h a l o apresiasaun pozitivu husi

sorumutu ba dahuluk ho Prezidenti Komisaun ho nia

Komisaun A Parlamentu membrus tomak ne'ebé marka

Nasionál (PN) Terseira prezensa iha sorumutu ne'e. (*)

Lejislatura ba asuntus

Konstitusional, Justisa,

Administrasaun Públika

no Anti Korrupsaun

n e ' e b é l i d e r a h u s i

Depu tada Ca rme l i t a

Caetano Moniz. Iha sorumutu i l i - -Loron ida ne ' e , Komisá r iu s CAC Dmolok tama 30 esklarese ba Deputadu sira

Agosut 2012, família boot CAC kona-ba progresu servisus halibur an hamutuk komemora ne'ebé Komisaun Anti-loron istóriku Timor-Leste nian, K o r r u p s a u n h a l o n o L o r o n K o n s u l t a dezafius ne'ebé hasoru Populár/Referendum, ba dala hahú husi estabelesimentu 13 iha Edifísiu CAC, Farol, to'o agora, hanesan iha Dili. Komisaun Organizadora á r e a s p r e v e n s a u n , s i ra organiza programas investigasaun, peskiza, fraternidade oi-oin hanesan edukasaun, kampaña, hodi jogu amizade bola ping-pong konsiénsializa ema hotu entre staf CAC, barbequeque kona-ba aktu korrupsaun hamutuk, no karaoke hodi iha Timor-Leste.anima festa komemorasaun Deputadu sira husi loron istóriku ne'e. Inventu Komisaun A PN ne'ebé komemorasaun ne'e hala'o iha m a r k a p r e z e n s a i h a loron hanesan wainhira CAC surumutu ne'e hatudu sira halo seremónia tomada-de-nia entusiasmu maka'as pose- ba investigadóres foun rona esplikasaun husi na'in lima, nune'e, membrus Komisárius sira kona-ba família husi investigadóres lala'ok servisu CAC nian ho

ne'ebé mai asiste serimónia fasi l idades no rekursus tomada-de-pose mós partisipa hotu iha inventu humanu ne'ebé sei limitadu maibé, bele hala'o ksolok ne'e. Ema hotu ne'ebé partisipa iha inventu kna'ar ho di'ak. Deputadu sira hamutuk ekspresa ne'e sente animadu tebes ho programas sira nian suporta polítikamente ba servisu di'ak fraternidade ne'ebé Komisaun Organizadora sira ne'ebé CAC halo ona no enkoraja Komisárius ho prepara hamutuk. (*)nia staf tomak atu kapasita an nafatin hodi servisu

di'ak liu tan iha tempu futuru.

***

*** 30

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

“Ekipa Senior Manajemen CAC hasoru maluho Komisaun A Parlamentu Nasionál iha PN”

cac.doc

“Jogus amizade entre diresaun CAC hodi komemora loron konsulta popular”

cac.doc

Page 32: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

CAC Rekruta Funs ionár ius Permanente Foun

nian, depois mak teste eskrita no to'o ikus mak

halo intrevista molok determina vensedor/a sira.

Ho sira na'in hat foun ne'e, oras ne'e,

funsionárius CAC nian tomak, permanente no la-

permanente (kontratadu), hamutuk na'in 61, inklui

motorista no servidór sira. Iha tinan 2013 mai,

CAC planu atu rekruta tan staf foun balun ba ili – Komisaun Anti-Korrupsaun

pozisaun diferentes tuir nesesidades kada D(CAC) servisu hamutuk ho diresaun. (*)

Komisaun Funsaun Públika (CFP), iha tinan 2012,

halo rekrutamentu ba funsionáriu públiku foun

na'in hat ba vagas: ofisiais média, ofisiais

resepsaun, ofisiais peskiza, ofisiais

sidadania sívika. Vaga ba Analiza

Estudu Administrasaun no

Finansas la konsege kontinua

tanba la iha aplikantes ida mak

liu selesaun dokumentus ba

pozisaun ne'e.

Sekretáriu Ekzekutivu

CAC Alexander Freitas hateten

katak rekrutamentu ba vagas

hirak ne'e hahú iha 27 Abril

2012. Sira nia rekrutamentu liu

husi dalan transparante no tuir

régras rekrutamentu Funsaun

Públ iku n ian . Komisár iu

Adjuntu ba Asuntu Prevensaun

Manuel Cotinho Bucar Corte-

Real mak hanesan prezidenti juri

ba painel rekrutamentu ne'e.

Membrus painel sira mak

kompostu husi Sekretáriu

Ekzekutivu CAC Alexandre

Freitas, Luis Ersio Guterres husi

Sub-diresaun Rekursu Umanus

CAC, Almério Barros husi

Unidade Edukasaun, Kampaña

no Peskiza CAC, no Luis Soares

no Deolinda de Oliveira husi

Komisaun Funsaun Públika.

Relatóriu husi Diresaun

R e k u r s u H u m a n u b a

rekrutamentu hatudu total

konkorentes ba vagas Ofisiál no

Analiza Administrasaun no

Finansas, Ofisiál Média, Ofisiál

Resepsaun, Ofisiál Peskiza no

Ofisiál Sidadania Sivika fofoun hamutuk 736

aplikantes. Entre sira ne'e, aplikantes mane

hamutuk 410 ka 56% no aplikantes feto hamutuk

326 ka 44%. To'o ikus sira na'in hat mak liu.

Faze rekrekutamentu hahú husi taka

vagas durante semana rua nia laran, hafoin halo

selesaun ba dokumentus ne'ebé bazeia ba

kualifikasaun edukasaun, esperiénsia servisu

***

31

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

cac.doc

“Pessoal Rekursu Humanu CAC simu dokumentukonkorente sirak durante prosesu rekrutamentufungsionáriu foun ba CAC iha Edifisiu CAC”

Page 33: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Se ita hetan empresta husi Japaun, uitoan. Kuandu ita kompriende ona sistema,

nia jurus ba Terseiru Mundu ne'e wainhira ba hare'e portál, ita hatene ona nia lala'ok

hira? Tanba Timor-Leste sei iha halo oinsá. Porezemplu, iha portál iha kolunas hat.

faze ida ne'ebé sira sei konsidera ita Kuluna ida kona-ba orsamentu--nia mákina

nu'udar estadu ida ke seidauk kaptura planning ho orsamentu direitamente.

dezenvolvidu. Nune'e ita sei iha Entaun ita hatene nia osan ne'e fó hira? Tenke la'o

oportunidade ba empresta liu husi consetional ho lei ne'ebé Parlamentu Nasionál aprova ona.

loan ka impréstimu konsensionárius ne'ebé nia Depois mak ita hare'e komprimísu. Entaun ita

jurus ki'ik tebes--1% ka 1,5%. Entaun se hanesan hatene se ministériu ne'e halo tiha ona

ne'e, (ho jurus ne'ebé ki'ik tebes), parke ita hasai planeamentu ka lae para mákina blokeia tia osan

osan husi fundus petróleu? Se ita hasai osan husi ne'e. Kuandu ita ba hare'e koluna obligasi nian,

fundus petróleu, ita lakon oportunidade entaun ita hatene ona nia halo tender ba kontratu

investimentu 3%. Ita ba uza fali ema seluk nian sira. Kontratus asina ona ka lae? Depois ita hare'e

osan hanesan Japaun ninian, ita selu de'it 1%. iha parte koluna atual --ne'e ita hatene katak osan

Entaun ita sei manan 2%. Entaun ita sei salva ita sai tiha ona. Nia selu tiha ona, depois mak ita

nian nasaun nian osan 2%. Ida ne'e dívidas hare'e iha parte saldo. Se saldo iha, ne'e kerdizér

públikas ne'ebé di'ak. ke nia la halo buat ida. Nia seidauk halo planu, nia

Wainhira ita ko'alia kona-ba dívidas, ita seidauk halo komprimisu no nia la iha planu.

rona sira dehan Governu halo dívidas. Ne'e nein Saldo ne'e so iha ba saláriu no vensimentu no

divia halo. La divia oituan ba bens

halo no lei la fó fatin husi servisus.

ba halu sasan hanesan N e ' e b é t e n k e

ne'e. Agora ita nian gasta rutina, mais

s i s t e m a f i n a n s a s se hare'e ba boot

monta ona no agora ona, entaun ne'e

a m i h a l o o n a problema ona. Se

treinamentu ba ema ita kompriende

hotu iha governu sistema, ita kaer

tomak para hare'e portál ne'e bele

katak se sira halo monitoriza to'o

planu ida di'ak labele kraik. Portál ne'e,

hetan dívidas. Kuandu agora la'ós de'it

hetan dívidas ne'e tanba ita arbiru de'it. La halo ida. Ita iha oda-matan hat--portál orsamentu ida

planu ho didi'ak. Ne'e mak ita nia realidade. ne'ebé ohin esplika ona—nia kaptura sasan sira

ne'ebé foin esplika ne'e hotu. Ita tenke intende

Ita boot bele ko'alia uitaun kona-ba portál- didi'ak portál ida ne'e.

transparensia? Ami nia komprimisu ba tinan lima ne'e

Portál- transparensia ne'e hanesan parte final mai ne'e mak atu hanorin sosiedade sivil sira, atu

prosesu ida nia ne'ebé naruk. Portál hatudu hanorin ema hotu ne'ebé hakarak hatene kona-ba

rezultadu de'it ona. Ita tenke halu servisu ka jestaun rekursus estadu nian ne'e tanba ida ne'e

transasaun barak antes i ninia rezultadu mak sira nian osan, povu nia osan, ita hotu nian osan.

hamosu iha portál. Portál transparensia ne'e Patraun boot ba rekursu sira ne'e mak povu tomak-

fornese ona saida mak ita hakarak. Nia kaptura - entaun povu tomak tenke hatene nia osan ne'e ba

dadus saida mak ita presija para atu kontrola ema ne'ebé? Pur-isu, portál ne'e importante tebes-tebes

halo servisu ka lae no iha osan ka lae. Wainhira para ema atu hatene. Iha portál ne'e kaptura mós

halo planu, se ita kompremete tiha ona ita tenke ajudus eksterna nian. Portantu doadores nian osan

hare ema servisu ka lae. Porezemplu ita tenke iha ne'e ba tama iha ne'ebá ita hatene hotu. Nune'e,

portál ida mak kaptura osan husi sistema husi portál ne'e ita hatene ministériu ida ne'ebé

orsamentu nian ne'ebé ita bolu performance mak hetan osan husi doador, NGO ida ne'ebé mak

budgeting—ne'e nu'udar komponenti husi sistema imp lemen ta , imp lemen tado r ne ' e s e .

Free Balance nian. Ita kaptura modelu purchasing Organizasaun rasik ka kompañia ida ne'ebé mak

ka kompras. Ita kaptura modelu despezas ka implementa programa ne'e.

jestaun despezas ninian. Ita kaptura mós modelu

aprovizionamentu ho contract management.

Wainhira ita halo kaptura ba sira ne'e hotu, ninian

rezultadu mak sai iha portál. Buat ne'e kompleksu

Kontinua ba pag...33>>>

Intervista Ekslusiva ho Ministra Finansas -- husi Pag ====> 28

Mof.doc

32

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 34: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Buat importante seluk ida mak Sistema portál ne'e eletróniku hotu maibé oin sa

kona-ba aprovizionamentu. Ida ho kondisaun infra-estruturas ita nian agora

ne'e mak agora sai dezafiu boot ida ne'ebé sistema IT no internet seidauk kobre hotu

ba ami para oinsá obriga ministériu ministérius tomak?

hotu-hotu atu uza sistema ne'e. To'o Ministériu hotu-hotu labele foti razaun tanba

agora sira seidauk uza ida ne'e ho di'ak. problema IT ou internet hodi halo justifikasaun

Sira seidauk uza maka'as ida ne'e maski ami treinu tanba ami rasik ba hadi'a sira nia asesu ba

sira balu ona. Ida ne'e mak sosieade tomak tenke internetatu fasilita servisu ida ne'e. Ami rasik ba

hatene no obriga atu uza mákina ka sistema tau komputador iha sira nia fatin. Loron ida ha'u

aprovizionamentu nian. selu kompañia ida Free Balance mai tanba sistema

Portantu, kuandu ita uza sistema ida ne'e, boot seidauk iha entaun ami konsentra de'it ba ida

korupsi-korupsi ida ita ko'alia ne'e, espasu ba sira ne'e rasik. Portantu, sira labele dehan labele.

sei oitun de'it ona. Sira sei la konsege halo barak. Depois ida ne'e ami iha mós backup, ami tau sala

Iha realidade, ita haríi tiha ona CAC (Komisaun ida, ami tau sira nian naran hotu. Ministériu A,B,C

Anti-Korrupsaun), iha kadeira ida iha ne'e

Tribunal Kontas, ho komputador--

P D H J , kuandu sira hetan

P r o k u r a d o r i a problema ruma iha

Jerál, maibé, se la sira nia fatin sira

iha sistema atu b e l e m a i i h a

ajuda s i ra nia F i n a n s a s b u k a

servisu ne'e oinsá? solusaun, sira bele

Halo nu'usá sira uza fatin ne'e.

h a l o s i r a n i a Portantu la iha

servisu? Maibé ho razaun para labele

ida ne'e, sira nia uza. La iha, ha'u

servisu iha aban- ko'a hotu sasan sira

b a i n r u a s e i ne'e. Ko'a hotu

kamaan ba ema deskulpas sira ne'e.

hotu. Depois ami halo

Portál seluk tan mak t r e i n a m e n t u .

rezultadus nian. Tanba Portantu ida ne'e mak

ita sempre ko'alia, osan fó, fó, fó hela de'it mas la ha'u hateten kuandu sira la uza ida ne'e ha'u

haree rezultadu ida. Ami tau tiha ona iha ne'ebá komesa diskunfia ona.

maibé funsionáriu sira tenke uza ida ne'e. Agora

ha'u nian dezafius mak obriga sira atu uza sistema Oin sa ho sistema portál nia efetividades?

ida ne'e. Loron ida hateten tiha ona, Konsellu Foin lalais ami fó tiha ona aprezentasaun,

Ministrus halo tiha ona desizaun ida iha 1 Juñu induction, ida ba governu tomak para sira hatene

2012 katak sei la halo pagamentu se la uza (katak) sistema iha ona para ema labele bosok sira

sistema. Purke se sira uza sistema ida ne'e, CPVs no presija persebe para halo jestaun. Ha'u hanoin

ne'ebé sira halo automatikamente sasan sira ne'e Governu hotu kuandu ema tama hakarak halo

tama hotu iha portál tanba mákina iha tiha ona. susesu entaun para sira iha susesu sira tenke iha

Purke sasan sira mak halo ona no agora halo ne'e, tools ka instrumentus para atu halo servisu.

halo manuálmente, sai dook husi sistema. Instrumentus iha ona agora restu ne'e kona ba sira

Hanesan ne'e ita la konsege hetan fo'er sira. Tanba nia jestaun halo oinsá. Estrutura ne'e sira mak

ne'e mak ministériu balu hetan dívidas. Purke se tenke halo. Ami hatudu dalan ona ba sira oinsá ba

sai dook husi sistema, ne'e kerdizér ita la iha osan. servisus finansas públikas nian.

Ita la kontrola. CPVs ne'ebé ita halo ne'e tenke Ami dehan ba sira katak tenke iha ofisiais

kompremete ho osan ne'ebé Parlamentu autoriza. finansas ida ne'ebé ho nivel aas, la'ós ema nivel

Porezemplu ema ruma kompremete atu ba sosa ki'ik oan ida. Ema ne'e mak imi nia brasu direitu.

karreta, ha'u hetan osan ida ne'e. Ha'u kompremete Depois ami hatudu mákinas sira ne'e hotu ba sira

entaun ema seluk labele bok ona osan ida ne'e. hare'e katak CPV mai husi mákina, PO mai husi

Depois ha'u halo tiha tenderizasaun uza sistema mákina no sira rasik iha asesu ba mákina ne'e.

aprovizionamentu ne'e kuandu karreta mai ona

ha'u tenke hatama dadus sira ne'e iha sistema para

hatene purchase order (PO) atu selu.

Kontinua ba pag...34>>>33

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

doc.CAC

“Ministra Finansas hato’o hela prosesu finansas niandurante intervista ho ekipa media CAC”

Page 35: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Ami tau tiha hotu ona iha ne'ebá. Leste (TL) mak jestaun kontratrus. Agora sistema

Portantu se sira iha problema sira aprovizionamentu eziste hotu ona hodi evita

tenke ko'alia iha reuniaun iha sira prátika mal- administrasaun no korrupsaun. Agora

nian uma laran, staf sira ne'e tenke servisu aprovizionamentu la'o kapás ho sistema

fó briefing ba membrus governu sentrálalizadu ba projectus ne'ebé nia folin liu $1

maibé se sira la fó, ami fó ona briefing millaun. Nia sentrálizadu ne'e mak ha'u dehan

ba sira depois sira ba husu nu'usá staf sira ne'e la k a p á s . J e s t a u n k o n t r a t u n o j e s t a u n

mai. Ami hateten sira tenke iha diretór finansas ida aprovizionamentu ne'e nia prosesu interesante

no diretór sira hateten hotu sasan sira ne'e tanba tebes-tebes. Prosesu aprovizionamentu mak kria

sira sempre iha reuniaun entre diretóres finansas CPV iha komputador. Agora duni sira kria.

nian. Sira hanesan mini-finansas iha fatin hotu- Wainhira kria CPV, automatikamente tama ona

hotu. Sira hatene, sira hatene mós patrimóniu iha portál tanba mákina kaptura informasaun

Estadu nian. Kona-ba jestaun ami fó treinamentu. automátiku. Ami la husu sira halo buat foun. Sira

Ami la fó de'it treinamentu, ami fó mós sistema ba halo tuir de'it buat ne'e sistema iha, labele halo fali

sira atu hatene. Sira tenke hatene, se sira la uza, CPV manuál. Labele! Tanba CPV ne'e atu ba

sira tenke husu tanba sa mak la uza. kompremete osan ne'e, depois mak prepara

Agora ami nian kna'ar atu monitoriza de'it dokumentus aprovizionamentu nian kuandu atu

ida ne'e ona tanba ami nian kna'ar la halo ona. Sira tenke hatene saida mak sira hakarak,

operasionaliza sasan tanba buat sira ne'e kuandu atu sosa karreta sira tenke dehan

disentrálizadu. Tanba sasan sira ne'e iha karreta nia modelu ida ne'ebé? Motor

hotuona, ha'u bele tur iha ne'e ha'u to'o hira? Karreta kameoneta ka

bele hatene nafatin karik ministériu oinsá? Karreta ki'ik ka boot? Tenke

ida ne'e uza duni sistema ka lae. hatene hotu ninia espesifikasaun

Ministériu ida ne'e ha'u hatene nia hafoin sira halo públikasaun iha

sosa nia karreta la tau iha sistema. jornais no website. Sira hotu

Ha'u hatene tanba osan kuandu treinadu ba buat sira ne'e. Depois

sai ha'u bele kaptura husi sistema sira halo komunikasaun ho

ne'e. Ha'u bele hatene ministériu fornesedor sira, hatete kona-ba

ne'e la uza sistema. Portantu ha'u bele fornesedor sira ne'ebé hakarak mai

fó hatene ba ministériu ne'e katak sira tuir prosesu aprovizionamentu ka tender

iha problema. Porezemplu, wainhira iha ne'e, sira mai para ami fó esplikasaun. Agora

prosesu ratifikativu-- ami la persija ba sira hotu Finansas halo de'it servisu Finansas nian.

dehan fó sira nia planus hotu mai ami. Ha'u ba Aprovizionamentu ne'e agora halo iha sentrál

(bele hare'e) de'it iha portál iha parte saldo ne'e se aprovizionamentu. Komisaun Nasionál

iha planu. Agora barak mak iha jestaun nia laran Aprovizionamentu iha Gabinete Primeiru-

hela portantu se osan sira la gasta sira atu halo Ministru nia okos. Depois fornesedor sira hetan

saida ho osan ne'e? Imposivel sira gosta de'it iha hotu informasaun mak komesa halo sira nian

fim-du-anu, entaun ami sugeri hatama fali iba proposta, sira nian tender, atu sira haruka iha loron

rubrika seluk. Pois sira diskute maka'as ho ha'u n e ' e b é t a k a , d e p o i s m a k K o m i s a u n

mas ha'u hateten labele muda tanba sistema Aprovisionamentu sira halo evaluasaun.

hateten ida ne'e. Se sira dehan iha planu nu'usá sira Aprovizionamentu nia ema tur iha

la hatama ba sistema? Se sira dehan atu sosa ona evaluation team ne'ebé diferente hosi team sira-

entaun iha ne'ebé? Nu'usá sira la halo seluk ne'ebé ba check iha terenu . Wainhira halo

komprimisu? Sira hatene nu'usá sira la tau, nu'usá evaluasaun, atu fó pontus ruma, konforme kritériu

husik de'it ba balansu, depois kuandu to'o ona iha ne'ebé aprovadu tiha ona husi Konsellu-Ministrus,

fulan Novembru no Dezembru mak sira mai ba iha Lei Aprovizionamentu, la'ós atu halo

tezouru atu selu ida ne'e ou ida ne'ebá. Ne'e ami aprovizionamentu mak ba hatama iha ne'ebá.

konsidera ona hanesa dívidas. Prátika ne dala Labele! Buat ne'e tenke klaru para ema hotu tenke

barak ona. Ne'e labele hanesan ne'e tan. Antes ne'e hatene.Depois halo tiha evaluasaun no hetan tiha

ami la iha sistema. Agora ami iha ona, ami tenke se mak atu manan mak halo rekomendasaun ba

ba tuir. Agora labele mai halo rungu-ranga fali iha parte ne'ebé manan. Kuandu rekomendasaun ba

Tezouru nia laran. Ha'u la simu ona razoens sira parte ne'ebé manan ne'e mós labele ba hateten nia

ne'e. manan tiha ona!

Oin sa servisu aprovizionamentu governu nian?

Uluk, prosesu ida ne'ebé nunka eziste iha Timor

Kontinua ba pag...35>>>

google.procurament.doc

34

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 36: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Tenke públika uluk lai no sei liu terreno ho kualidade. Portantu, ha'u nia prioridade

husi prosesu balu. Porezemplu, ba finansas mak hametin di'ak liu sistema

kuandu US$ 1 milliaun tenke ba integradu ida ne'e. Ita persija halo lai reformas

konsulta lai ho Primeiru-Ministru, boot iha Alfándega ho Impostus no hanorin ita nia

mais US$ 5 milloens tenke aprezenta sosiedade kona-ba saida mak iha tiha ona, atu ita

lai iha Konsellu-Ministrus. Ida be servisu hamutuk para labele halo rai ne'e monu iha

menus US$ 1 milliaun ne'e ministériu ida-idak krízi hanesan rai sira seluk monu no kontinua

tenke iha tim aprovizionamentu ida, depois tenke nafatin kapasitasaun ita nia funsionáriu sira, la'ós

anusia iha jornál dehan katak kompñia A manan de'it ministériu finansas nian. Ha'u hakarak mós

no fó semana rua ba kompñia seluk atu mai halo kapasita sosieade sivil nian ema para akompñia

sira nian rekursus. Wainhira halo hotu rekursus ita painel ne'e ho didi'ak.

esplika ba parte ne'ebé manan, depois mak fó Purke, foin lalais ne'e ami halo ona ba

award ka kontratu. Wainhira tama tiha ona ba membrus Governu tomak, agora ami sei halo ba F-

asina kontratu, kuandu asina ona kontratu mak PO FDTL, PNTL, no ba órgaun sira seluk hanesan

ne'e sai. Kuandu PO sai ona, osan ida iha portál Parlamentu Nasionál, para depois kuandu ita

dehan iha komitmentu ne'e komprimisu tama tiha ko'alia, ita labele ko'alia arbiru de'it. Ita ko'alia ho

iha koluna obligasaun. Se ita tau osan iha koñesimentu. Purke, kada vez ha'u tur ha'u hare'e

komprimisu US$ 100 mill, no fim kuandu ita asina sira ko'alia tun, ko'alia sa'e, sira dun tun, dun sa'e,

kontratu ba US$90 mill ita hatama ho montantes lakon enerjia barak, lakon tempu barak. Ita la

osan U$ 90 mill ba obligasi. Automatikamente hatene ita halo fali korrupsaun ba tempu tanba

osan US$10 mill tama fila ba saldo no livre fali

ona ba uza ba buat seluk. de'it ita la hatene buat ne'e ni lala'ok oinsá.

Portantu, ida ne'e mak ami nia prioridade ba tinan

Prosesu aprovizionamentu hirak sei han tempu lima mai—sei sosiáliza didi'ak sistema jestaun

hira? finanseira integradu ne'e ba komponentes tomak,

Prosesu ida-idak ho ninian tempu rasik. Wainhira husi funsionáriu públiku sira to'o sosiedade sivil

loke ba fornesedor/supplier, pelu minimus han no povu balu ne'ebé iha interese hakarak atu

tempu semana tolu. Labele dehan hakarak hatama hatene didi'ak sistema ne'e.(*)

aplikasaun karik fó de'it tempu durante semana

ida. Ne'e halo ha'u deskonfia katak iha ona ema,

supplier ida ona. Kuidadu, ita tenke fó

oportunidade ba ema seluk atu halo sira nia

submisaun ho di'ak. Sira mós tenke halo peskiza

ida atu ba hare'e kona-ba presu—presu di'ak la lae.

Ita boot fiar katak prosesu ne'e efetivu duni hodi

hadok aan husi prátika korrupsaun iha

ministériu nia laran?

Sim, ida ne'e efetivu tebes-tebes atu kontrola

korrupsaun. Problema ita nian mak ministériu

balu la halo tuir lolos proseu aprovizionamentu

nian—sira haksoit ba liu kedas atu hetan resultadu

lalais. Porezemplu, Parlamentu aprova orsamentu

iha fulan Dezembru tinan 2011. Entaun sira iha

tempu barak ba prepara sira nia procurament

plan? Nu'usá sira la halo prosesu ne'e? Nu'usá

ultima de hora mak halu emerjénsia de'it?

Prioridade saida mak Ministra prepara ba tinan

lima mai?

Ami nia planu mak staf hotu tenke uza sistema

jestaun finanseira ne'ebé mak iha. Ita gasta osan

barak ho valór boot, ita sei poupa osan milloens ba

milloens kuandu uza sistema integradu ne'e. Ita

iha ona ADN (Ajensia Dezenvolvimentu

Nasionál) para fizikamente ba hare'e sasan iha

***

35

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 37: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Prezente…Hadiah… Obrigadu...Korrupsaun!(Adérito de Jesus Soares)

kultura simu no fó sasan ba malu (gift giving

culture). Kultura ida ne'e mosu hodi hametin

liután relasaun umana entre emar sira. Simu no fó

ba malu sasan ruma hodi hametin liután relasaun

sirak ne'e. Ida ne'e mós filosofía loloos ne'ebé mak

iha tradisaun Timor nian kona-ba fetosaa-umane.

Ko'alia barlake hodi hametin tan relasaun família

husi feto no mane. Maski, dala barak, liu-liu ikus-

ikus ne'e, ita hare'e katak barlake mós bele hatodan

fali parte balun. Maibé nia espíritu zenuínu mak

hametin relasaun família. Ida ne'e hatudu espíritu ítulu artigu ida ne'e ambigu uitoan. solidariedade iha sosiedade ne'ebé karateríza ho THa'u nia intensaun mak atu korela moris komunál nian. Kultura fó sasan ba malu

lia-fuan prezente (oferta) ga hadiah (Bhs. ne'e rasik la'ós problema ida wainhira ita moris iha Indonézia) hanesan símbolu husi lia-fuan sosiedade ho strutura ida mak simples ga obrigadu (Portuguese/Tetun) no prátika tradisionál. Kultura fó sasan ba malu ne'e, hanesan korrupsaun iha kontestu Timor-Leste. Oinsá nia Marcel Mauss hateten halo aberta ga nakloke hodi korelasaun entre lia-fuan sirak ne'e? hatudu katak jestu ne'e halo Ita hatene katak lia-fuan obrigadu hodi subar ga taka fali buat ne'e nia orijen mai husi Portugés. ruma ba malu. Katak iha La'ós mai husi Tetun ga Galole, ga duni fator zenuínu iha Kemak ga Naueti ga Baikenu ga jestu ida ne'e hodi bele dalen sirak seluktan iha Timor. Iha tulun malu nafatin. Maibé, ita nia moris lor-loron –liu-liu- ita kultura ne'e sai problema nia bei-ala sira, laiha lia-fuan wainhira ita 'transporta' obrigadu. Ita nia jestu 'obrigadu' mai iha estadu modernu hatudu liu husi 'oferese sasan ruma ala demokrásia liberál ga prezente ruma' ba malu. oras ne'e. Iha nasaun illa Wainhira ita halo lia ko'alia kona- ( i l h a ) k i k o a n s i r a k ba barlaki, ita ko'alia kona-ba jestu pasífiku nian hanesan obrigadu entre fetosaa ho umane. Solomon Island, Vanuatu Liu husi barlaki ita troka malu no Papua Nova Guinea sasan entre feto nia família no mane (PNG) sira bolu wantok. nia família. Wainhira ita vizita ba maluk ruma, Wantok literariamente signifika 'one talk' katak dalaruma sira fó prezente ga sasan ruma mai ita emar husu grup ga klan ga suku ida ne'ebé mak hanesan manu oan ida ka, hudi tasak folin balun ko'alia lian hanesan. Wainhira emar oferese sasan ka, batar matak lubun oan ida ga buat sel-seluk tan. ba malu, ga sidadaun bain-bain oferese sasan ruma Sira hatene katak to'o tempu ida mai sira mós sei ba autoridade ne'ebé mak iha podér ne'e hanesan simu fali buat ruma husi ita. Prosesu fó sasan ba prosesu wantok de'it, la'ós korrupsaun iha malu ne'e hanesan jestu ida mais honestu ka fó ho kontestu kultura Solomon Island ga Papua Nova fuan-laran (zenúinu). Tanba sira ita nia maluk. Guinea nian. Iha Xina, sira bolu quanxi ne'ebé Sira ne'e ita nian tiu ka tia ka primu sira. Maski fó signifika relasaun sosiál entre emar sira. Iha moris ho laran luak, maibé parte ida be fó ne'e mós lor-loron iha nasaun sirak ne'e, fó sasan ba malu ga sempre iha hanoin ida katak loron ruma sira mós presenti ne'e sai ona hanesan parte ida husi emar sei tulun fali ita. Iha nafatin aspetu resiprosidade nian moris lorloron. Iha ne'e mak dalaruma mosu husi parte seluk iha tempu ruma oin mai. Maibé, 'inkompatibilidade' 'aspeitu kultural balu' ho sira la hanoin atu halo riku-an liu husi fó-malu sistema governansia moderna oras ne'e. Liu-liu sasan sirak ne'e. wainhira ita hare'e husi aspetu lei, liuliu, kódigu

Se nune'e iha problema saida ho kultura fó penál sira ka lei sirak ne'ebé regula kona-ba tipu de sasan ba malu ne'e? Sosiólogu Frances, Marcel korrupsaun. Dala-barak difisil ba ita atu separa Mauss (matebian) iha nia livru klásiku ho títulu saida mak 'prezente' no saida mak governansia ga 'The Gift: Forms and functions of exchange in birokrasia moderna.Archaic Societies' (1966) - nia titulu orijen mak

Essai sur le don. Forme et raison de l'échange

dans les sociétés archaïques (1925)- esplika katak

iha sosiedade tradisionál nia leet sempre iha

gift.doc

Kontinua ba pag...37 >>>

36

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 38: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Aktu zenuínu, fó sasan ba malu akontese iha se sira bele tulun malu uitoan. Satan, kompañia nia

ambiente aberta ga nakloke ba emar seluk, maski na'in ne'e hateten tan dehan aktu fó motor ne'e

sempre iha hanoin ida katak loron seluk, emar hanesan honra ida ba servisu ne'ebé mak

ne'ebé mak simu 'sasan' ruma sei fó fila buat seluk. funsionáriu aprovisionamentu ne'e hatudu ho

Mauss, esplika katak iha prosesu fó sasan ba malu seriedade.

ne'e, sempre hamosu 'resiprosidade no Se karik jestu 'obrigadu' ne'e la'o bebeik

obrigasaun' husi parte rua ne'e. hanesan ne'e, mak hanesan Marcel Mauss hateten

Pergunta ba ita mak, oinsá aktu zenuínu katak ne'e sai hanesan 'obrigasaun' informál ida

ne'ebé mak ita iha hanesan hatudu liu fó entre parte rua ne'e. Parte funsionáriu

sasan/prezente ba malu, ne'ebé mós refleta ita nia aprovisonamentu ne'e, sei konsidera karik iha

espíritu moris komunál mai husi bei'ala sira, la tempu oin mai, la sala se kompañia hanesan bele

bele sai fali aktu korrupsaun iha kontestu manan tan tender ba projetu seluk. 'Nia

governasaun demokrásia liberál ida agora ne'e? (kompañia) ne'e halo projetu ho di'ak, katak tuir

Wainhira ita ko'alia kona-ba fó sasan ba malu iha rekerimentu sirak hotu, no ikus mai nia mós la

kontestu governasaun moderna, mosu pergunta haluha atu hato'o 'obrigadu' oan ruma hodi fó

lubuk ida: Sasan/prezente ne'e mai husi se? Parte motor ne'e mai ha'u', funsionáriu ne'e bele hanoin

ne'ebé de'it mak fó sasan ba malu? Wainhira mak hanesan ne'e. Nune'e mós kompañia nia parte

sira fó prezente ne'e balu? Iha konstestu saida sira konsidera, katak tenke hato 'o nafatin

fó sasan ba malu ne'e? agradesimentu wainhira manan projetu ne'e, no

Iha demokrásia liberál ohin loron, ita karik la'ós de'it ba funsionáriu aprovisionamentu,

hare'e empresáriu boot barak mak fasil tebes fó maibé mós karik diretór-jerál ne'ebé mak

sasan/prezente ba ukun na'in sira, individualmente supervisona prosesu ne'e ho di'ak. Nune'e, sira sai

mós bele fó ba partidu ruma. Loos duni, karik sira ona nukleu ida atu 'tulun-malu' liu husi fó

hakarak halo hanesan 'agradesimentu' ga obrigadu sasan/prezente ba malu. Karik iha tempu oin mai

oan ruma ba ukun na'in sira tanba fó ona la'ós de'it ona motorizada ida, maibé bele mós sa'e

oportunidade ba sira hodi hala'o sira nia negósiu tan uitoan ba karreta oan ida ga tiket ruma ba pasa

no sira hetan lukru di'ak. Ou porezemplu, ferias iha Bali ka Singapore no kustu sel-seluk tan.

kompañia ida manan tiha tender ba projetu ruma, Konserteja, ita bele hamosu tan ezemplu oin-oin

no nia konsege implementa ninia projetu ne'e tuir ne'ebé mak ita hatene.

rekerimentu sirak hotu. Ikus mai, ekipa avaliasaun Ezemplu iha leten hatudu katak, fó sasan

halo avaliasaun katak nia projetu la'o di'ak duni ba malu ne'e la'ós ona halo ho aberta ga nakloke ba

tuir BOQ no kritériu seluk tan, ne'eduni nia meresa públiku, hanesan iha tempu beiala ga tradisaun

hetan pagamentu final. Hanesan 'sinal obrigadu' kulturál ne'ebé mak ita ko'alia, maibé halo ho

ga agradesimentu, kompañia nian na'in fó tiha segredu entre parte rua de'it, karik se habelar

motor oan ida ga laptop di'ak ida ba iha liután, ba sira ne'ebé mak iha interese atu hetan

funsionáriu aprovisionamentu departamentu ne'e. benefísiu husi ligasaun ida ne'e.

Sira na'in rua (kompañia- na'in no funsionáriu Loos duni, ita iha valór kulturál ne'ebé

aprovisonamentu) haree katak ne'e hanesan jestu mak di'ak tebes ba desenvolvimentu umana liu

ida atu respeita malu de'it no agradese malu. Aktu husi fó sasan ba malu ga tulun malu hanesan jestu

sira hanesan ne'e akontese barak iha birokrasia zenuínu ida, nune'e, ita houtu tenke hakás a'an, atu

moderna ikus ne'e. Ha'u hanoin katak fenómena la monu ba jestu falsu fó sasan ba malu ne'ebé mak

ida ne'e mós mosu dadaun iha Timor-Leste. bele kategoriza hanesan aktu korrupsaun iha

Problema mosu wainhira hanesan ezemplu iha governasaun moderna liberál oras ne'e. Hasoru

leten, katak parte rua konsidera aktu ne'e hanesan malu fali iha Sikun Reflesaun iha edisaun tuir

aktu normál ga baibain de'it. Karik ba funsionáriu mai!!(*)

aprovisonamentu ne'e hanoin katak nia servisu

di'ak hodi hala'o prosesu aprovisonamentu tuir Hare objetivus Estadu nian iha Artigu 6.

regras ne'ebé mak iha, to'o ikus mai kompañia ne'e Tradusaun lia-fuan knowledge economy iha lian Tetum lolos

manan duni no implementa projetu ne'e tuir seidauk iha—iha kontekstu ne'e, ita bele komprende knowledge

rekerimentu sirak hotu. Tanba ne'e mak kompañia economy hanesan ekonomia ne'ebé bazeia ba koñesimentu ka

na'in hakarak hato'o de'it obrigadu ba nia, hodi fó matenek. Banku Mundial difini Knoeldge Economy ….

netik motorizada oan ne'e. Husi parte kompañia

nia na'in mós sinti katak iha duni 'obrigasaun' ida

atu hato'o netik obrigadu oan ida ba maluk ne'ebé

mak 'tulun' nia liu husi prosesu aprovisionamentu

no to'o ikus nia bele manan tender ne'e. La sala

(1).

(2).

37

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 39: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012

Oinsa Hato’o Keixa ba CAC ?Keixa Kona-ba alegasaun Korrupsaun bele mai husi ema ne’ebé de’it liu husi dalan tuir mai ne’e: Ba ema ida-idak bele hasoru malu ho funsionáriu balun husi CAC hodi hato’o imi nia keixa direitamente ka liu husi imi nia karta.

Bele haruka mensajen liu husi telefone ka kontaktu liu husi númeru mobile: (+670) 77326599, (+670) 77326597, (+670) 77991568.

Hakerek karta ka nota klaru ida ba iha CAC nia serbisu fatin, ka haruka ba email:

Lingua ne’ebé aseita atu uza hodi halo keixa ba CAC maka tuir mai ne’e: Tetum, Portugés, Ingles no Indonesia. Bele identifika nia-an hanesan feto ka mane ka la ho naran wainhira hato’o keixa ida, Maibé atu di’ak liu, karik iha keixa ruma kona-ba korrupsaun bele rai hela identidade balun ho objetivu atu fó fila-fali Feedback no Komunikasaun. CAC mós fó korajen ba ema ida-idak atu identifika sira nian-an rasik atu ajuda iha kontinuasaun ba investigasaun hirak ne’e. Keixa hotu no identidade ba ema ne’ebé maka hato’o keixa, sei rai ho segredu no trata ho didi’ak. ***

[email protected]

38

REJEITA

TENGKE SA’I PARTE

HUSI KULTURA

KORRUPSAUN

Page 40: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012
Page 41: LIAN REDASAUN - 30 -10-2012