josÉ j. bauermeister, ph.d
TRANSCRIPT
DIE
Z CO
MPO
NEN
TES
NEC
ESAR
IOS
EN E
L TR
ATAM
IEN
TO D
E N
IÑO
S Y
ADO
LESC
ENTE
S CO
N E
L TD
AH
JOSÉ
J. B
AUER
MEI
STER
, PH
.D.
Inst
ituto
de
Inve
stig
ació
n de
Cie
ncia
s de
la C
ondu
cta
Reci
nto
de C
ienc
ias
Méd
icas
Uni
vers
idad
de
Puer
to R
ico
jjbau
er@
prtc
.net
CON
CEPT
UAC
IÓN
DEL
TD
AH
•Tr
asto
rno
en e
l des
arro
llode
los
proc
esos
de a
utor
regu
laci
ón•
El c
onju
nto
de h
abili
dade
sco
gnos
citiv
asqu
eha
cepo
sibl
equ
eel
co
mpo
rtam
ient
ode
la p
erso
na s
e ad
apte
efic
azm
ente
a su
ento
rno,
no
se
desa
rrol
laa
la p
ar c
on lo
esp
erad
opa
rala
eda
d
•Ap
arec
en e
n la
niñ
ez y
pue
den
pers
istir
en
la
adul
tez
•Pu
eden
ten
er c
onse
cuen
cias
ser
ias
depe
ndie
ndo
de:
–Re
tos
y de
man
das
de la
s et
apas
de
desa
rrol
lo
–El
con
text
o so
cial
y c
ultu
ral a
lo la
rgo
de la
vid
a
•D
ificu
ltade
s en
el d
esar
rollo
(p.
ej.,
leng
uaje
)
•Pr
oble
mas
inte
rper
sona
les
•D
ificu
ltade
s en
el f
unci
onam
ient
o ps
icoe
duca
tivo
•Co
mor
bilid
adco
n ot
ros
desó
rden
es
•Au
senc
ia d
e lo
gros
edu
cativ
os e
sper
ados
•Pa
tron
es d
e us
o y
abus
o de
beb
idas
alc
ohól
icas
y d
roga
s ilí
cita
s
•M
ayor
inci
denc
ia d
e ac
cide
ntes
aut
omov
ilíst
icos
•In
icio
tem
pran
o de
act
ivid
ad s
exua
l sin
los
debi
dos
cuid
ados
•Ac
tos
delic
tivos
y p
robl
emas
con
el s
iste
ma
de ju
stic
ia c
rimin
al
Cons
ecue
ncia
sen
Ado
lesc
ente
sy
Adul
tos
Jóve
nes
•In
cum
plim
ient
o de
sus
res
pons
abili
dade
s–
Ocu
paci
onal
es
–M
arita
les
–Pa
tern
as
•Im
pact
o gr
ande
en
la v
ida
fam
iliar
–Co
nflic
tos
fam
iliar
es c
róni
cos
–Al
ta t
asa
de d
ivor
cio
–M
ayor
gra
do d
e in
satis
facc
ión
mar
ital
•Tr
asto
rnos
–D
epre
sión
may
or
26%
-Pe
rson
alid
ad a
ntis
ocia
l 21
%
El T
DAH
Afe
cta
Func
ione
s Ej
ecut
ivas
•An
ticip
ar, o
rgan
izar
, pla
nific
ar
•M
ante
ner
dire
ccio
nalid
ad d
e la
con
duct
a
•Au
toev
alua
r de
l com
port
amie
nto
•Ca
mbi
ar f
lexi
blem
ente
de
resp
uest
a
•Re
sist
ir la
s in
terf
eren
cias
•In
hibi
r re
spue
stas
impu
lsiv
as
•So
sten
er e
sfue
rzo
e in
teré
s
•Se
man
ifies
taen
sín
tom
asm
edul
ares
de:
–In
aten
ción
–H
iper
activ
idad
–Im
puls
ivid
ad–
Otr
osco
mpo
rtam
ient
osy
dific
ulta
des
Las
Func
ione
s Ej
ecut
ivas
Afe
ctad
as
por
el T
DAH
•D
esor
den
univ
ersa
l
•M
etod
olog
ías
dife
rent
es:
2% a
15%
•Pu
erto
Ric
o (B
auer
mei
ster
y c
ol.,
2006
) D
SM-I
V–
7.5%
mod
erad
o a
seve
ro (
4-17
año
s)
•Es
paña
(G
arcí
a Pé
rez
y co
l.)–
3.0%
•Va
lenc
ia (
Góm
ez-B
eney
toy
col.,
199
4) D
SM-I
II-R
–14
.4%
(8
años
)
5.3%
(11
año
s)
3.
0% (
15 a
ños)
Prev
alen
cia
•La
s pe
rson
as c
on e
l TD
AH p
uede
n te
ner
vida
s pl
enas
y
logr
os
•La
s po
sibl
es c
onse
cuen
cias
pue
den
prev
enirs
e o
amin
orar
se c
on u
n pr
ogra
ma
de t
rata
mie
nto:
–in
corp
ore
com
pone
ntes
doc
umen
tado
s y
con
efic
acia
de
mos
trad
a–
abar
cado
r y
sens
ible
a la
s ne
cesi
dade
s de
los
niño
s co
n el
TD
AH y
sus
fam
ilias
–im
plan
tars
e do
nde
el n
iño
se d
esen
vuel
ve (
Hog
ar y
Esc
uela
)
Pri
mer
Ele
men
to
Dia
gnós
tico
Tem
pran
oy
Ace
rtad
o
•Ay
uda
a en
tend
er a
l niñ
o y
su c
ompo
rtam
ient
o
•Fa
cilit
a di
seña
r pr
ogra
mas
de
trat
amie
nto
efic
aces
•Pe
rmite
red
ucir
los
riesg
os d
el T
DAH
•Ju
stifi
ca a
decu
acio
nes
razo
nabl
es e
n la
esc
uela
Diagnóstico
Crite
rios
DSM
-IV
6 de
9 S
ínto
mas
de
Inat
enci
ón
•N
o lo
grar
fija
r la
ate
nció
n en
los
deta
lles
•D
ificu
ltad
para
sos
tene
rla
ate
nció
n •
No
pres
tar
aten
ción
cua
ndo
se le
hab
la•
No
segu
ir in
stru
ccio
nes
de p
rinci
pio
a fin
•Pe
rder
las
cosa
s•
Difi
culta
d pa
ra o
rgan
izar
se•
Evita
r ta
reas
que
req
uier
en e
sfue
rzo
men
tal
•D
istr
aers
e fá
cilm
ente
•Se
r ol
vida
dizo
y/o
Crite
rios
DSM
-IV
6 de
9 S
ínto
mas
de
Hip
erac
tivid
ad-I
mpu
lsiv
idad
•M
enea
r m
anos
o p
ies
o m
over
se c
onst
ante
men
te•
Difi
culta
d pa
ra m
ante
ners
e se
ntad
o•
Trep
arse
o c
orre
tear
exc
esiv
amen
te•
Difi
culta
d pa
ra ju
gar
tran
quila
men
te•
Esta
r en
con
tinuo
mov
imie
nto
•H
abla
r en
exc
eso
•Co
ntes
tar
abru
ptam
ente
•D
ificu
ltad
para
esp
erar
su
turn
o•
Inte
rrum
pir
a lo
s de
más
Sin
tom
atol
ogía
inap
ropi
ada
para
eta
pa d
e de
sarr
ollo
:
Dur
ació
n de
6 m
eses
(1 a
ño s
obre
todo
par
a ni
ños
pequ
eños
)
Sín
tom
as e
n do
s o
más
con
text
os
Dis
trés
en e
l niñ
o o
impe
dim
ento
clín
icam
ente
sig
nific
ativ
o
oFu
ncio
nam
ient
o es
cola
r u o
cupa
cion
alo
Rel
acio
nes
con
padr
es, m
aest
ros,
com
pañe
ros
Eda
d de
inic
io a
ntes
de
los
7 añ
os (a
ntes
de
13 a
ños
para
in
aten
ción
)E
xclu
sión
: sín
tom
as n
o es
tén
asoc
iado
s o
sean
exp
licad
os p
or
otro
s tra
stor
nosOtro
sC
riter
ios
DS
M-IV
•Ad
oles
cenc
ia:
80%
•Ad
ulte
z: 6
5% a
80%
sín
tom
as c
on im
pedi
men
to•
Adul
tez:
dep
ende
del
info
rman
te–
3-8%
aut
oinf
orm
ecr
iterio
s D
SM–
28%
au
toin
form
ecu
estio
nario
s (9
3% o
más
)–
67%
info
rme
de p
adre
s cu
estio
nario
s (9
3% o
más
)
•Sí
ntom
as n
o co
rres
pond
en a
l des
arro
llo
Sínt
omas
prop
uest
ospa
raad
ulto
s(B
arkl
ey &
Mur
phy,
200
6)
•D
istr
aers
efá
cilm
ente
•To
mar
deci
sion
esim
puls
ivam
ente
•D
ificu
ltad
para
deja
rde
act
uar
•In
icia
rpr
oyec
tos
o ta
reas
sin
inst
rucc
ione
s•
Pobr
ecu
mpl
imie
nto
de c
ompr
omis
os•
Difi
culta
dha
cer
cosa
sen
ord
enco
rrec
to•
Cond
ucir
auto
móv
ila
exce
sode
vel
ocid
ad•
Difi
culta
dpa
raso
sten
erat
enci
ón•
Difi
culta
dpa
raor
gani
zars
e
•Ti
po c
ombi
nado
–G
rues
o de
l con
ocim
ient
o de
l TD
AH e
s ac
erca
del
TC
•Ti
po h
iper
activ
o-im
puls
ivo
–Co
noci
mie
nto
limita
do:
prec
urso
r de
l TC?
–M
ayor
men
te e
n ni
ños
de 4
a 6
año
s
•Ti
po in
aten
to–
Prob
lem
as e
n su
con
cept
uaci
ón y
dia
gnós
tico
–D
os m
anife
stac
ione
s cl
ínic
as:
tipo
inat
ento
vs
TCL
Sub
tipos
del T
DA
H
Com
orbi
lidad
TDA
H (T
C)
con
Otro
s Tr
asto
rnos
–Tr
asto
rno
opos
icio
nal d
esaf
iant
e (3
5% a
60%
)–
Tras
torn
o de
con
duct
a (3
0% a
50%
)–
Tras
torn
o de
ans
ieda
d (2
5% a
40%
)–
Tras
torn
o de
pres
ivo
(20
% a
40%
)–
Tras
torn
o bi
pola
r (0
% a
20%
; pr
obab
lem
ente
1%
a
6%)
•Pr
onós
tico
peor
(co
nduc
ta d
elic
tiva,
uso
/abu
so d
e su
stan
cias
, pro
blem
as d
e di
scip
lina
esco
lar
y pe
rson
alid
ad a
ntis
ocia
l)
•Ri
esgo
más
alto
par
a de
pres
ión
may
or
•M
ás r
iesg
o de
tra
stor
nos
en p
adre
s y
fam
iliar
es
•Re
quie
re m
ás t
rata
mie
nto
Sub
grup
osde
Acu
erdo
a C
omor
bilid
ad:
TDA
H –
TOD
/TC
Men
os im
puls
ivos
(m
ejor
pro
nóst
ico
?)
Padr
es c
on m
ayor
inci
denc
ia d
e tr
asto
rnos
de
ansi
edad
y a
fect
ivos
No
resp
onde
n ta
n bi
en a
est
imul
ante
s ?
Resp
onde
n m
ejor
a t
erap
ia c
ondu
ctua
l ?
Sub
grup
osde
Acu
erdo
a C
omor
bilid
ad:
TDA
H –
Ans
ieda
d
•Tr
asto
rno
bipo
lar
en la
fam
ilia
•Ir
ritab
les,
exp
losi
vos,
agr
esiv
os
•Au
senc
ia d
e es
tado
s de
áni
mo
expa
nsiv
os /
per
iódi
cos
•D
istu
rbio
s en
el p
ensa
mie
nto
Sub
grup
osde
Acu
erdo
a C
omor
bilid
ad:
TDA
H –
Man
ia (T
rast
orno
Bip
olar
)
Seg
undo
Ent
ende
rlas
Cau
sas
del T
DA
H
Seg
undo
Ent
ende
rlas
Cau
sas
del T
DA
H
Com
port
amie
nto
inm
adur
o as
ocia
do a
:
–Pé
rdid
a de
apo
yo f
amili
a ex
tend
ida
–Pr
esio
nes
esco
lare
s
–Co
laps
o de
aut
orid
ad m
oral
de
padr
es y
mae
stro
s
–In
deci
sión
de
los
padr
es e
n cu
anto
a la
dis
cipl
ina
–Pr
áctic
as d
e cr
ianz
a in
apro
piad
as
–Vi
da f
amili
ar a
pres
urad
a
–Re
laci
ones
mar
itale
s co
nflic
tivas
–Va
lore
s de
la e
cono
mía
de
mer
cado
(in
divi
dual
ism
o y
libre
co
mpe
tenc
ia)
–In
tere
ses
de la
indu
stria
far
mac
éutic
a
Mod
elo
Cau
sal
Soc
io-C
ultu
ral d
el T
DA
H
–En
ferm
edad
méd
ica
–In
capa
cida
d de
por
vid
a
–Tr
atam
ient
o m
édic
o co
ntin
uo
–In
fluen
cias
soc
iocu
ltura
les
mín
imas
Mod
elo
Cau
sal
Neu
robi
ológ
ico
del T
DA
H
•Fa
ctor
es d
e rie
sgo
neur
obio
lógi
cos
y ps
icos
ocia
les
•Fa
ctor
es p
rote
ctor
es
•In
tera
cció
n co
mpl
eja
de e
stos
fac
tore
s a
lo la
rgo
del
desa
rrol
lo–
Pres
enta
ción
del
TD
AH–
Curs
o, g
rave
dad
e im
pedi
men
tos
asoc
iado
s
Mod
elo
Cau
sal
Bio
psic
osoc
ial
del T
DA
H
•Le
sion
es
pren
atal
es (
10%
—15
%)
–Co
mpl
icac
ione
s m
édic
as e
n el
em
bara
zo–
Expo
sici
ón d
el f
eto
al a
lcoh
ol y
/o t
abac
o–
Prem
atur
ez(p
eso
men
or d
e 2.
5 kg
/ 5.
5 lb
s)
•D
año
cere
bral
pos
nata
l(3%
-5%
)
Fact
ores
Neu
robi
ológ
icos
TDA
H
Lesi
ones
y D
años
Regi
ones
cere
bral
esm
enos
desa
rrol
lada
s
–Co
rtez
aor
bita
l pre
fron
tal
–G
angl
ioba
sal (
estr
iado
y gl
obo
pálid
o)–
Cere
belo
Dis
func
ión
en la
red
de
inte
rcon
exio
nes
fron
tal
estr
iada
y ot
ras
regi
ones
del c
ereb
ro
Niv
eles
redu
cido
sde
dop
amin
ay
nore
pine
frin
aen
es
tas
área
s
Factores
NeurobiológicosTDAH
Subdesarrollo
–N
iños
y a
dole
scen
tes
de 5
a 1
8 añ
os s
in y
con
TD
AH
(TC
)
–V
olum
en c
ereb
ral (
IRM
) eva
luad
o de
1 a
4 v
eces
–C
ereb
ro y
cer
ebel
o so
n m
enor
es (3
%)
–D
ifere
ncia
s no
est
án a
soci
adas
a tr
atam
ient
os c
on
estim
ulan
tes
–V
olum
en d
e m
ater
ia b
lanc
a en
los
paci
ente
s no
med
icad
os
men
or q
ue e
n aq
uello
s m
edic
ados
y s
in T
DA
H
Tray
ecto
rias
de C
reci
mie
nto
Long
itudi
nal d
el C
ereb
ro(C
aste
llano
s y
col
., 20
02)
Varones
Niñas
•Tr
ayec
toria
de
crec
imie
nto
son
para
lela
s, lo
que
sug
iere
un
proc
eso
de
desa
rrol
lo n
orm
al
•La
s in
fluen
cias
gené
ticas
y/o
ambi
enta
les
que
afec
tan
el d
esar
rollo
del c
ereb
roso
n fij
as, n
o pr
ogre
siva
sy
no re
laci
onad
asal
trat
amie
nto
con
estim
ulan
tes
Tray
ecto
rias
en e
l Des
arro
llode
l Cer
ebro
(Cas
tella
nos
y co
l., 2
002)
Varones
Niñas
•S
uger
enci
aqu
eel
pro
ceso
evol
utiv
obá
sico
en la
niñ
ezta
rdía
y ad
oles
cenc
iaes
salu
dabl
een
los
niño
sco
n TD
AH
•S
ínto
mas
del T
DA
H p
arec
enre
fleja
rins
ulto
sne
urob
ioló
gico
so
anor
mal
idad
espr
evia
s
Tray
ecto
rias
en e
l Des
arro
llode
l Cer
ebro
(Cas
tella
nos
y co
l., 2
002)
–40
% a
60%
niñ
os c
on T
DAH
tie
nen
un p
adre
con
TD
AH
–H
ered
abili
dad
del n
ivel
de
activ
idad
y f
alta
de
aten
ción
: 80
%
–Lo
her
edad
o pa
rece
ser
un
rasg
o no
una
enf
erm
edad
–Se
her
eda
la p
redi
spos
ició
n, n
o el
tra
stor
no
Fact
ores
Neu
robi
ológ
icos
-TD
AH
Her
enci
ay
Gen
étic
a
Bas
es N
euro
biol
ógic
as d
el T
DA
H
•Con
trib
uye
de 6
0% a
l 95%
al d
esar
rollo
del
TD
AH –Am
bien
te y
las
inte
racc
ione
s en
tre
el a
mbi
ente
y
los
gene
s co
ntrib
uyen
al d
esar
rollo
del
TD
AH
–Es
ta in
tera
cció
n ex
plic
a la
het
erog
enei
dad
del
TDAH
, en
térm
inos
de
sus
cara
cter
ístic
as y
de
su
seve
ridad
HERENCIA
NEUROTRANSMISIÓN
40,0
00 a
60,
000
cone
xion
es
50,0
00,0
00,0
00 e
n co
rteza
Fact
ores
pro
tect
ores
•Ca
da p
erso
na t
iene
en
síy
en s
u am
bien
te f
acto
res
prot
ecto
res
que
cont
rarr
esta
n lo
s rie
sgos
neu
robi
ológ
icos
–Ta
lent
os o
des
trez
as e
spec
iale
s–
Buen
as e
stra
tegi
as d
e di
scip
lina
en e
l hog
ar–
Un
ambi
ente
fam
iliar
est
able
–Pr
ogra
ma
esco
lar
adec
uado
–Bu
enas
des
trez
as s
ocia
les
–Au
toes
tima
salu
dabl
e–
Pers
ona
sign
ifica
tiva
que
com
uniq
ue a
cept
ació
n–
Fam
ilia
exte
ndid
a y
apoy
o so
cial
–Va
lore
s fa
mili
ares
pos
itivo
s–
Inte
rven
ción
tem
pran
a
TrastornoBiopsicosocial
Inte
racc
ione
s co
mpl
ejas
ent
re f
acto
res
de r
iesg
o y
de p
rote
cció
n ex
plic
an p
or q
ué:
pers
onas
con
el T
DAH
son
dife
rent
es
entr
e sí
sigu
en t
raye
ctor
ias
o ca
min
os d
istin
tos
en e
l tra
nscu
rso
de s
us v
idas
unas
se
desa
rrol
lan
sin
com
plic
acio
nes
may
ores
y o
tros
co
n un
a va
rieda
d de
est
as
El F
utur
o N
o Es
táD
eter
min
ado
Biol
ógic
amen
te
TrastornoBiopsicosocial
Inte
racc
ione
s de
Fac
tore
s de
Rie
sgos
y
Pro
tect
ores
: Eje
mpl
os
Asoc
iaci
ón m
ayor
ent
re b
ajo
peso
al n
acer
y T
DAH
en
niño
s cr
iado
s en
un
ambi
ente
de
sven
taja
do(B
resl
auy
col.,
199
6)
Niñ
os c
on b
ajo
peso
al n
acer
con
mad
res
calu
rosa
s y
amor
osas
: pr
obab
ilida
d m
enor
de
sínt
omas
del
TD
AH (
Tully
y c
ol.,
2004
)
Com
orbi
lidad
men
or e
ntre
TD
AH y
el T
rast
orno
de
Cond
ucta
en
niño
s pu
erto
rriq
ueño
s (B
auer
mei
ster
et
al.,
2004
)
Tercero
EvaluaciónMultidisciplinaria
•As
pect
os m
édic
os•
Inha
bilid
ades
en
el a
pren
diza
je (
8% a
39%
)D
ificu
ltade
s co
mun
icol
ógic
as(1
0% a
54%
)•
Difi
culta
d m
otriz
(ha
sta
un 5
2%)
•D
estr
ezas
soc
iale
s•
Estr
és f
amili
ar•
Prác
ticas
de
cria
nza
•Ca
lidad
rel
ació
n m
adre
-hijo
EvaluaciónMultidisciplinaria
Lingüística
Musical
Corporal
Intrapersonal
Interpersonal
Visoespacial
Lógico-matemático
EvaluarOtrasHabilidades
Inha
bilid
ades
Esp
ecífi
cas
en e
l Apr
endi
zaje
Dislexia
Dislexia
Disgrafía
Disgrafía
Discalculia
Discalculia
Difi
culta
des
en e
l Hab
la y
el L
engu
aje
Art
icul
ació
n Voz
Flui
dez
Pro
ducc
ión
inco
rrec
ta d
e lo
s so
nid
os
Pro
ducc
ión
inco
rrec
ta d
e lo
s so
nid
os
Hab
lar
con
un
volu
men
de
voz
alt
o
Hab
lar
con
un
volu
men
de
voz
alt
oÉn
fasi
s y
ritm
os e
n lu
gare
s in
corr
ecto
s
Énfa
sis
y ri
tmos
en
luga
res
inco
rrec
tos
Leng
uaje
Rec
eptiv
o
Des
trez
as n
eces
aria
s pa
ra e
nten
der
lo q
ue s
e no
s co
mun
ica
•La
hab
ilida
d pa
ra:
–Ca
ptar
dife
renc
ias
en s
onid
os (
ej.,
pech
o, t
echo
)
–Re
cord
ar lo
que
esc
uchó
(ej.,
seg
uir
inst
rucc
ione
s qu
e tie
nen
dos,
tre
s, o
cua
tro
com
pone
ntes
)
–En
tend
er e
l sig
nific
ado
de la
s pa
labr
as y
co
mpr
ende
r lo
que
qui
eren
dec
ir ci
erta
s ex
pres
ione
s o
preg
unta
s in
dire
ctas
, ent
re o
tras
Leng
uaje
Exp
resi
vo
–Se
r pr
ecis
o y
clar
o al
mom
ento
de
expr
esar
lo
s pe
nsam
ient
os y
sen
timie
ntos
–Co
ntes
tar
preg
unta
s
–N
arra
r ev
ento
s y
conv
ersa
r
Cua
rto
Ace
ptar
y E
duca
rse
Acep
tar
la p
erso
na p
or lo
que
es
y no
por
lo q
ue s
e qu
isie
ra q
ue f
uera
La p
erso
na c
on e
l TD
AH p
rese
nta:
–ca
paci
dad
dism
inui
da p
ara
sost
ener
la a
tenc
ión
y/o
regu
lar
la a
ctiv
idad
e im
puls
ivid
ad
–cu
alid
ades
hab
ilida
des
y ta
lent
os p
artic
ular
es
Aceptar
Faci
lita
Libe
rars
e de
l est
igm
a de
l tra
stor
noEs
pera
r va
riabi
lidad
en
los
logr
os d
el n
iño
Com
pren
der
por
qué
su c
ompo
rtam
ient
o no
pa
rece
res
pond
er a
las
estr
ateg
ias
empl
eada
s
Busc
ar s
oluc
ione
s re
alis
tas
e im
plan
tar
reco
men
daci
ones
Ser
cons
ecue
nte
en e
l tra
tam
ient
o
Aceptar
Ente
nder
tra
tam
ient
os a
livia
n sí
ntom
as p
ero
no c
uran
Apre
ciar
que
no
hay
trat
amie
ntos
o s
oluc
ione
s m
ágic
as
Alej
arse
de
prog
ram
as d
e “t
rata
mie
nto”
que
no e
stán
de
bida
men
te d
ocum
enta
dos
y va
lidad
os
Part
icip
ar e
n gr
upos
de
apoy
o
Revi
sar
las
expl
icac
ione
s y
perc
epci
ones
tra
dici
onal
es
Edu
cars
eA
cerc
ade
l TD
AH
NO
ES
QU
E E
L SI
EMP
RE
PU
EDE
PER
O N
O Q
UIE
RE
SIN
O
QU
E U
SUA
LMEN
TE Q
UIE
RE
PER
O
NO
SIE
MP
RE
PU
EDE
Men
saje
prin
cipa
l
•To
da p
erso
na p
rese
nta
patro
nes
dive
rsos
de
dific
ulta
des
y ta
lent
os
•La
per
sona
con
el T
DA
H ti
ene
dific
ulta
d pa
ra
auto
rreg
ular
se
•E
sta
dific
ulta
d en
nad
a di
smin
uye
su v
alor
com
o pe
rson
a y
sus
tale
ntos
Edu
cara
las
Per
sona
s co
n el
TD
AH
Qui
nto
Est
able
cer
Pri
orid
ades
del T
rata
mie
nto
Red
ucir
sín
tom
as e
s ne
cesa
rio
pero
no
sufi
cien
te
Auto
estim
a:
Prom
over
hab
ilida
des
y se
ntid
o de
com
pete
ncia
Tras
torn
os c
oexi
sten
tes
(p. e
j., d
epre
sión
)
Apre
ndiz
aje
esco
lar
Arm
onía
fam
iliar
Des
trez
as s
ocia
les
Acep
tar
y m
anej
ar p
or s
ímis
mo
la c
ondi
ción
Prio
ridad
esde
Tra
tam
ient
o
Sex
toA
plic
arTr
atam
ient
osco
n D
emos
trad
aE
ficac
ia
•Tr
atam
ient
o ps
icos
ocia
l-con
duct
ual
–Te
rapi
a co
nduc
tual
clín
ica
–Te
rapi
a co
gniti
va c
ondu
ctua
l–
Hog
ar y
esc
uela
•Tr
atam
ient
o co
n m
edic
amen
to–
Estim
ulan
tes
–N
o es
timul
ante
s–
Alte
rnat
ivos
Trat
amie
nto
con
Dem
ostra
daE
ficac
ia
•Re
glas
de
cond
ucta
cui
dado
sam
ente
def
inid
as•
Rutin
as y
am
bien
te e
stru
ctur
ado
•Re
fuer
zo d
e co
nduc
tas
apro
piad
as e
igno
rar
las
inap
ropi
adas
•Pe
dido
s o
man
atos
sen
cillo
s y
dire
ctos
•Ca
stig
o (n
o co
rpor
al)
a co
nduc
tas
inap
ropi
adas
•Si
stem
a de
ref
uerz
os (
hoga
r y/
o es
cuel
a)•
Revi
sión
de
cogn
icio
nes
dist
orsi
onad
as•
Estr
ateg
ias
de s
oluc
ión
de p
robl
emas
Trat
amie
nto
Psi
co-S
ocia
l Con
duct
ual
Objetivos:
–Ed
ucar
ace
rca
del T
DAH
y lo
s pr
oble
mas
de
con
duct
a as
ocia
dos
–En
seña
r nu
evas
des
trez
as d
e cr
ianz
a y
de
man
ejo
de c
ondu
cta
–D
esar
rolla
r se
ntid
o de
em
pode
ram
ient
o
Pro
gram
ade
Ent
rena
mie
nto
a P
adre
s
•Ef
icac
ia–
28 e
stud
ios
cien
tífic
os–
1,16
1 ni
ños
trat
ados
de
3 a
14 a
ños
(m
edia
: 7.
9)
•Ca
mbi
osfa
vora
bles
–Co
nduc
tas
deln
iño
segú
n ev
alua
das
por
la m
adre
–In
tera
cció
n pa
dre-
niño
obs
erva
da d
irect
amen
te–
Estr
és f
amili
ar–
Sent
ido
de c
ompe
tenc
ia/a
utoe
stim
a de
pad
res
Pro
gram
ade
Ent
rena
mie
nto
a P
adre
s
•V
alor
es c
ultu
rale
s in
fluye
n en
rela
cion
es fa
mili
ares
y p
ract
icas
de c
rianz
a
•C
onte
nido
deb
e ad
apta
rse
a es
tos
valo
res
–In
clus
ión
de o
tros
mie
mbr
os d
e la
fam
ilia
–C
onve
rsac
ione
s in
form
ales
al e
mpe
zar c
ada
sesi
ón
–S
esio
nes
de u
na d
urac
ión
más
larg
a
–N
o da
r tan
to p
eso
al p
rogr
ama
de e
cono
mía
de
ficha
s
–E
nten
der r
esis
tenc
ia a
usa
r “tie
mpo
fuer
a”en
púb
lico
Cultura
Pro
gram
ade
Ent
rena
mie
nto
a P
adre
s
•Es
trat
egia
impo
rtan
te y
en
muc
hos
caso
s es
enci
al
•In
crem
enta
n la
dis
poni
bilid
ad d
e lo
s ne
urot
rans
mis
ores
•TD
AH:T
Cen
tre
el 7
0% y
90%
mej
oran
con
duct
a
•TD
AH:T
Iel
cam
bio
en c
ondu
cta
no e
s ta
n m
arca
do
Trat
amie
nto
con
Med
icam
ento
s
•Au
men
ta a
tenc
ión
sost
enid
a
•Re
duce
impu
lsiv
idad
-act
ivid
ad
•D
ism
inuy
e co
nduc
ta p
ertu
rbad
ora
•M
ejor
a de
stre
zas
mot
rices
fin
as y
cal
igra
fía
•M
ejor
a co
ntro
l em
ocio
nal
•Au
men
ta c
antid
ad, y
en
algu
nos
caso
s, c
alid
ad d
el
trab
ajo
esco
lar
•M
ejor
a re
laci
ones
inte
rper
sona
les
•Au
men
ta c
apac
idad
par
a de
mos
trar
lo a
pren
dido
MedicaciónEfectosPositivosDemostrados
Esti
mul
ante
s Pr
epar
acio
nes
de a
nfet
amin
as
•D
e co
rta
dura
ción
(4
a 5
hora
s)–
Adde
rall
–D
exed
rina
–D
extr
oSTA
T•
De
dura
ción
inte
rmed
ia (
6 a
8 ho
ras)
–D
exed
rina
“Spa
nsul
e”•
De
larg
a du
raci
ón(1
0 a
12 h
oras
)–
Adde
rall
XR
MedicamentosPrimarios
(AACAP)
Estimulantes
•Pr
epar
ació
n de
met
ilfen
idat
o:–
De
cort
a du
raci
ón (
3 a
4 ho
ras)
•Fo
calin
•M
etili
n(lí
quid
o)•
Rubi
fén
(Rita
lin)
–D
e du
raci
ón in
term
edia
(6
a 8
hora
s)•
Met
adat
e ER
•
De
larg
a du
raci
ón (
12 h
oras
)•
Conc
erta
–D
urac
ión
flexi
ble
Day
tran
a-Pa
rcho
Trat
amie
nto
con
Med
icam
ento
s
No-Estimulantes
Prep
arac
ión
atom
exet
ina
hidr
oclo
ruro
–St
ratt
era
(24
hora
s)
•Se
tom
a di
aria
men
te•
Su e
fect
o no
es
inm
edia
to•
Dur
ació
n co
ntin
uada
Trat
amie
nto
con
Med
icam
ento
s
•Ca
da p
erso
na r
espo
nde
en f
orm
a di
fere
nte
•N
o es
pos
ible
pre
deci
r lo
s ef
ecto
s se
cund
ario
s de
alg
uno
en p
artic
ular
•La
may
oría
de
los
efec
tos
secu
ndar
ios
son
leve
s y
desp
arec
en u
na v
ez la
med
icac
ión
deja
de
tom
arse
MedicaciónEfectosNoDeseados
•D
ism
inuc
ión
del a
petit
o, p
eso
y cr
ecim
ient
o•
Inso
mni
o (N
o pa
ra S
trat
tera
)•
Aum
ento
leve
en
el r
itmo
card
iaco
y e
n la
pr
esió
n sa
nguí
nea
•D
olor
leve
de
estó
mag
o o
de c
abez
a•
Mov
imie
ntos
invo
lunt
ario
s qu
e se
rep
iten
(tic
s)•
“Efe
cto
rebo
te”
(no
para
Str
atte
ra o
Con
cert
a?)
•Aq
uéllo
s co
n co
ndic
ione
s ca
rdio
vasc
ular
es:
riesg
o 1
en u
n m
illón
MedicaciónEfectosNoDeseados
•Ay
udan
a la
s pe
rson
as c
on e
l TD
AH
–qu
e no
han
res
pond
ido
bien
a lo
s m
edic
amen
tos
prim
ario
s–
pres
enta
n un
cua
dro
de d
epre
sión
o a
nsie
dad
conc
urre
nte
•M
ejor
an le
ve o
mod
erad
amen
te lo
s sí
ntom
as d
el
TDAH
•Ef
ecto
adi
cion
al d
e m
ejor
ar e
l est
ado
de á
nim
o–
redu
ce la
s re
acci
ones
de
ansi
edad
e ir
ritab
ilida
d–
redu
ce la
pro
pens
ión
a re
spon
der
agre
siva
men
te
Med
icac
ión
Alte
rnat
iva
Trat
amie
nto
del T
DA
H (A
AC
AP
)
Nom
bre
gené
rico
•Bu
prop
ión
•Im
ipra
min
a•
Nor
trip
tilin
a
Nom
bre
com
erci
al•
Wel
lbut
rin•
Tofr
anil
•Av
entil
, Pam
elor
Ant
idep
resi
vos
Com
bina
ción
de m
edic
amen
tos
Med
icac
ión
Alte
rnat
iva
TDA
H (A
AC
AP
)
•PA
TS (
Gre
enhi
ll y
col.,
200
6)
•Ef
ecto
sno
des
eado
sre
lativ
amen
tem
ayor
es(3
0%)
•Ef
ecto
sign
ifica
tivo
en r
educ
ción
de
sínt
omas
pero
no t
an r
obus
tos
Med
icac
ión
Estim
ulan
teN
iños
3-5
años
Mis
mo
efec
to d
e co
caín
a•
Met
ilfen
idat
oy
coca
ína:
car
acte
rístic
as
farm
acol
ógic
as s
imila
res
•M
etilf
enid
ato
no s
e pr
esta
a a
buso
com
o la
co
caín
a–
Se t
oma
en d
osis
rel
ativ
amen
te b
ajas
–En
tra
al c
ereb
ro le
ntam
ente
y n
o pr
oduc
e lo
s ca
mbi
os r
ápid
os e
n ni
vele
s de
dop
amin
a as
ocia
dos
con
plac
er (
Volk
owy
col.)
Tem
ores
Ace
rca
de la
Med
icac
ión
Estu
dio
Pros
pect
ivo
de 1
3 añ
os
(Bar
kley
y c
ol.,
2003
)
•Tr
atam
ient
oco
n m
edic
amen
tos
estim
ulan
tes
desd
e la
niñ
ez n
o au
men
ta e
n la
ado
lesc
enci
a y
en la
adu
ltez
(20
a 21
año
s) e
lrie
sgo
para
:–
prob
ar o
exp
erim
enta
r co
n dr
ogas
–us
o de
dro
gas
–de
pend
enci
a o
abus
o•
Resu
ltado
s si
mila
res
en 1
1 de
12
inve
stig
acio
nes
cien
tífic
as
•El
est
udio
con
res
ulta
dos
cont
rario
s tie
ne s
eria
s fa
llas
met
odol
ógic
as
Est
udio
Met
a A
nális
isde
Rev
isió
n de
Lite
ratu
ra
(Wile
nsy
col.,
200
3)
•6
estu
dios
pro
spec
tivos
: 2
en
la a
dole
scen
cia
y 4
en
la a
dulte
z
•M
uest
ra t
otal
: 67
4 m
edic
ados
y 3
60 n
o m
edic
ados
•Se
guim
ient
o de
4 a
ños
o m
ás
•Tr
atam
ient
o co
n es
timul
ante
s es
táas
ocia
do a
una
re
ducc
ión
en e
l rie
sgo
de t
rast
orno
s re
laci
onad
os a
l us
o de
dro
gas
y al
coho
l
A lo
s pa
dres
y a
los
niño
s
–Es
cuch
ar in
quie
tude
s–
Clar
ifica
r du
das
–Ap
oyar
el t
rata
mie
nto
reco
men
dado
–D
emos
trar
em
patía
–Am
inor
ar lo
s te
mor
es q
ue lo
s pa
dres
pue
den
sent
ir y
expr
esar
OrientaciónMedicación
Estu
dio
NY-
Mon
trea
l (Ab
ikof
f y
col.,
200
4)•
Niñ
os d
e 7
a 9
años
, TC,
sin
tra
stor
no d
e co
nduc
ta o
en
el a
pren
diza
je,
resp
ondí
an a
met
ilfen
idat
o
•G
rupo
s –
Met
ilfen
idat
o–
Met
ilfen
idat
oy
trat
amie
nto
psic
osoc
iala
barc
ador
–M
etilf
endi
ato
y pl
aceb
o•
Trat
amie
nto
psic
osoc
iala
barc
ador
no
tuvo
efe
ctos
ad
icio
nale
s al
exa
min
ar s
ínto
mas
del
TD
AH e
indi
cado
res
de d
isca
paci
dad
¿Cóm
oC
ompa
rala
Efic
acia
del T
rata
mie
nto
Psi
coso
cial
, Med
icam
ento
s o
Com
bina
do?
Estu
dio
del T
rata
mie
nto
Mul
timod
al –
TDAH
–El
tra
tam
ient
o co
n m
edic
amen
tos
fue
supe
rior
–El
com
bina
do d
emos
tró
una
serie
de
vent
ajas
1.Be
nefic
ios
leve
men
te m
ayor
es
–en
la r
educ
ción
de
sínt
omas
–
mej
ora
en la
rel
ació
n co
n lo
s co
mpa
ñero
s y
con
los
padr
es–
logr
os a
cadé
mic
os
¿Cóm
oC
ompa
rala
Efic
acia
del T
rata
mie
nto
Psi
coso
cial
, Med
icam
ento
s o
Com
bina
do?
2.Fu
e m
ejor
en
una
med
ida
glob
al d
e ef
icac
ia c
on
dosi
s de
med
icam
ento
s 20
% m
ás b
ajas
que
las
requ
erid
as y
util
izad
as e
n el
tra
tam
ient
o co
n m
edic
amen
tos
sola
men
te
3.Fu
ncio
nóm
ejor
en
niño
s co
n pr
oble
mas
de
angu
stia
y
prob
lem
as d
e co
nduc
ta
¿Cóm
oC
ompa
rala
Efic
acia
del T
rata
mie
nto
Psi
coso
cial
, Med
icam
ento
s o
Com
bina
do?
4.Fu
e m
ás e
ficaz
en
el t
rata
mie
nto
de n
iños
Hip
anos
o Af
roam
eric
anos
en E
EUU
5. N
orm
aliz
a co
nduc
ta p
ertu
rbad
ora
en la
esc
uela
(so
lo
si lo
s pa
dres
mej
oran
prá
ctic
as d
e di
scip
lina)
(H
insh
aw y
col
., 20
00)
5. M
ejor
a pr
áctic
as d
e cr
ianz
a co
nstr
uctiv
a (W
ells
y co
l., 2
006)
-ex
pect
ativ
as r
ealis
tas
-lím
ites
y co
nsec
uenc
ias
-in
tera
cció
n ca
luro
sa
¿Cóm
oC
ompa
rala
Efic
acia
del T
rata
mie
nto
Psi
coso
cial
, Med
icam
ento
s o
Com
bina
do?
Otr
os e
stud
ios
•Ce
ntro
méd
ico
Uni
vers
idad
de
Gro
ning
en,
Hol
anda
•Tr
atam
ient
o co
mbi
nado
sup
erio
r –
Redu
cció
n co
nduc
ta in
tern
aliz
ada
y ex
tern
aliz
ada
–M
enos
vis
itas
a m
édic
os–
Men
or u
so d
e m
edic
amen
tos
adic
iona
les
¿Cóm
oC
ompa
rala
Efic
acia
del T
rata
mie
nto
Psi
coso
cial
, Med
icam
ento
s o
Com
bina
do?
Estu
dio
del T
rata
mie
nto
Mul
timod
al-T
DAH
Hal
lazg
os:
•TD
AH s
olo
o TD
AH-T
OD
: M
EDIC
ACIÓ
N•
TDAH
-Ans
ieda
d: M
EDIC
ACIÓ
N ?
O C
OM
BIN
ADO
•TD
AH-T
OC/
TC-A
nsie
dad:
CO
MBI
NAD
O
¿Cóm
oC
ompa
rala
Efic
acia
del T
rata
mie
nto
Psi
coso
cial
, Med
icam
ento
s o
Com
bina
do?
•M
edic
amen
tos
efic
aces
y co
sto
efec
tivos
para
redu
cir
sínt
omas
del t
rast
orno
•Tr
atam
ient
ops
icos
ocia
les
esen
cial
para
el
niño
y su
fam
ilia
–Pa
trón
de p
ensa
mie
ntos
, sen
timie
ntos
, cre
enci
asy
actit
udes
–Em
pode
ram
ient
o–
Estr
ésre
laci
onad
oa
la c
ondu
cta
del n
iño
–O
tros
tras
torn
osco
exis
tent
es–
Inha
bilid
ades
espe
cífic
asen
el a
pren
diza
je
Criteriofundamental
•Tr
atam
ient
ops
icos
ocia
ly m
edic
amen
tos
–N
o ne
cesa
riam
ente
se m
antie
nen
logr
osun
ave
zre
tirad
os–
Cont
inua
rse
por
perio
dos
prol
onga
dos
•N
o ex
iste
“cur
a”pa
rael
TD
AH
Con
tinui
dad
Del
Tra
tam
ient
o
Sép
timo
Trat
amie
nto
a la
Med
ida
y M
ultid
isci
plin
ario
Trat
amie
nto
a la
Med
ida
y M
ultid
isci
plin
ario
Psic
osoc
ial–
Cond
uctu
alFa
rmac
oter
apia
Otros
Tera
pia
educ
ativ
a, le
ngua
je, o
cupa
cion
alPs
icot
erap
iain
divi
dual
Psic
oter
apia
fam
iliarBásicos
Pro
gram
a de
trat
amie
nto
indi
vidu
aliz
ado
de
acue
rdo:
–al
tip
o de
l TD
AH
–a
las
dific
ulta
des
asoc
iada
s
–a
las
fort
alez
as d
el n
iño
–a
las
limita
cion
es y
for
tale
zas
de la
fam
ilia
y la
es
cuel
a
En la
gra
n m
ayor
ía d
e lo
s ca
sos
debe
ser
mul
tidis
cipl
inar
io
Trat
amie
nto
a la
Med
ida
y M
ultid
isci
plin
ario
Situación
–El
niñ
o no
mej
ora
com
o se
esp
erar
ía s
u co
nduc
ta e
n el
aul
a, s
u in
tera
cció
n so
cial
ni s
u re
ndim
ient
o ac
adém
ico
–Au
n de
spué
s de
aum
enta
r la
dos
is d
e lo
s m
edic
amen
tos
prim
ario
s ut
iliza
dos
com
o pa
rte
del t
rata
mie
nto
Trat
amie
nto
a la
Med
ida
y M
ultid
isci
plin
ario
¿Por
qué
?El
tra
tam
ient
o no
incl
uyó
otra
s in
terv
enci
ones
ne
cesa
rias
para
est
e ni
ño:
–di
ficul
tade
s en
la le
ctur
a o
disg
rafía
–al
to n
ivel
de
func
iona
mie
nto
inte
lect
ual
–tr
asto
rno
depr
esiv
o o
de a
nsie
dad
Trat
amie
nto
a la
Med
ida
y M
ultid
isci
plin
ario
No
es v
iabl
e o
tan
efic
az c
uand
o ha
y:
–ps
icop
atol
ogía
en lo
s pa
dres
–de
pres
ión
en la
mad
re
–TD
AH e
n lo
s pa
dres
(M
urra
yy
John
ston
2006
)•
Supe
rvis
ión,
inco
nsis
tenc
ia y
pla
n pa
ra r
esol
ver
un p
robl
ema
–pr
oble
ma
mar
ital m
arca
do
Pro
gram
ade
Ent
rena
mie
nto
a P
adre
s
Sub
grup
o de
TD
AH
-Man
ia(T
rast
orno
Bip
olar
)
–Re
quie
ren
varie
dad
de m
edic
amen
tos
–Po
dría
n ne
cesi
tar
hosp
italiz
ació
n
–Tr
atam
ient
o de
man
iade
be t
ener
prio
ridad
–Ap
oyo
y or
ient
ació
n a
padr
es
Trat
amie
nto
a la
Med
ida
y M
ultid
isci
plin
ario
•Te
rapi
a In
tera
cció
n Pa
dre-
Hijo
•Fa
se I
: I
nter
venc
ión
dirig
ida
por
el n
iño
(7 s
esio
nes)
–En
seña
nza
y pr
áctic
a de
des
trez
as d
e co
mun
icac
ión
•Fa
se I
I: I
nter
acci
ón d
irigi
da p
or e
l pad
re (
7 se
sion
es)
–En
seña
nza
y pr
áctic
a de
est
rate
gias
de
refu
erzo
y c
astig
o
•Te
rape
utas
ens
eñan
a lo
s pa
dres
mie
ntra
s in
tera
ctúa
n co
n lo
s
niño
s
Niñ
os d
e 4
a 6
años
:
Trat
amie
nto
a la
Med
ida
y M
ultid
isci
plin
ario
Niñ
ospr
eesc
olar
esco
n el
dia
gnós
tico
de
ADH
D y
pro
blem
asde
con
duct
a
Fase
sde
l tra
tam
ient
o•
Mej
orar
la r
elac
ión
mad
re-h
ijo•
Ense
ñar
padr
es t
écni
cas
de m
anej
ode
co
nduc
ta
Ent
rena
mie
nto
a P
adre
s (P
CIT
)(M
atos
et a
l., 2
006)
Entr
enam
ient
oa
Padr
es(P
CIT)
(Mat
os e
t al
., 20
06)
Niñ
os –N
ivel
esde
hip
erac
tivid
adm
ásba
jos
–M
enos
agre
sivo
s–
Dis
min
ució
nco
nduc
tas
opos
icio
nale
s–
Men
osco
nduc
tas
exte
rnal
izan
tes
–D
ism
inuc
ión
sign
ifica
tiva
en p
robl
emas
de c
ondu
cta
en
gene
ral
Mad
res
–D
ism
inuc
ión
del
nive
lde
estr
és–
Uso
de p
ráct
icas
de c
rianz
am
ásad
ecua
das
–N
ivel
alto
de
satis
facc
ión
con
el p
rogr
ama
Niñ
os d
e 3
a 6
años
–O
tros
pro
gram
as
•“T
riple
P-P
ositi
ve P
aren
ting
Prog
ram
”(B
ohr
y co
l., 2
002)
•“N
ew F
ores
t Pa
rent
ing
Pack
age”
(Son
uga-
Bark
e y
col.,
200
6)
Trat
amie
nto
a la
Med
ida
y M
ultid
isci
plin
ario
Adol
esce
ntes
–N
o re
spon
den
tan
bien
–Ta
mpo
co r
espo
nden
a t
erap
ias
de s
oluc
ión
de
prob
lem
as y
com
unic
ació
n y
tera
pia
fam
iliar
–Im
port
anci
a de
com
bina
r es
tos
ace
rcam
ient
os
tera
péut
icos
con
ase
sora
mie
nto
e in
terv
enci
ón e
n la
esc
uela
Trat
amie
nto
a la
Med
ida
y M
ultid
isci
plin
ario
Niñ
os c
on u
n TD
AH d
e le
ve a
mod
erad
o qu
e no
pre
sent
an u
n pa
trón
de
dific
ulta
des
adic
iona
les:
podr
ían
bene
fici
arse
de
un
trat
amie
nto
con
med
icam
ento
s o
psic
osoc
ial-
cond
uctu
al
¿Tra
tam
ient
o P
sico
soci
al, M
edic
amen
tos
o C
ombi
nado
?
Niñ
os c
on u
n TD
AH d
e m
oder
ado
a se
vero
dón
de
está
en r
iesg
o:–
la s
egur
idad
fís
ica
–la
aut
oest
ima
–la
s re
laci
ones
inte
rper
sona
les
–el
apr
endi
zaje
esc
olar
–la
s re
laci
ones
fam
iliar
es
Deb
en in
icia
r el
tra
tam
ient
o m
édic
o co
n:–
trat
amie
ntos
psi
coso
cial
es-c
ondu
ctua
les
–ot
ros
que
sean
nec
esar
ios
¿Tra
tam
ient
o P
sico
soci
al, M
edic
amen
tos
o C
ombi
nado
?
Tera
pia
cogn
itiva
con
duct
ual o
psi
cote
rapi
a al
niñ
o cu
ando
hay
pro
blem
as s
igni
ficat
ivos
de:
–au
toes
tima
–co
mpo
rtam
ient
os a
gres
ivos
–de
pres
ión
o se
ntim
ient
os g
ener
aliz
ados
de
ansi
edad
Trat
amie
nto
al N
iño
y a
la F
amila
Tera
pia
a la
fam
ilia
–cu
ando
el p
atró
n de
inte
racc
ione
s en
tre
padr
es e
hijo
s ro
mpe
el e
quili
brio
de
la
vida
fam
iliar
–al
pun
to d
e af
ecta
r la
rel
acio
nes
y la
co
mun
icac
ión
Trat
amie
nto
al N
iño
y a
la F
amila
•Eq
uipo
de
trab
ajo
con
los
pad
res,
con
los
mae
stro
s y
con
los
espe
cial
ista
s de
la e
scue
la f
acili
ta:
–im
plan
tar
las
reco
men
daci
ones
en
el a
ula
–as
esor
amie
nto
y ap
oyo
a lo
s m
aest
ros
por
los
prof
esio
nale
s
–co
mun
icac
ión
efec
tiva
Col
abor
ació
n en
tre
la e
scue
la, p
adre
s y
prof
esio
nale
s
Trab
ajo
en E
quip
oco
n la
Esc
uela
Faci
litar
act
itud
y di
spos
ició
n de
los
mae
stro
s y
del p
erso
nal e
scol
ar
–Em
patía
y c
ompr
ensi
ón
–As
umir
resp
onsa
bilid
ad
–Ac
tuar
par
a fa
cilit
ar lo
gros
–M
odifi
caci
ón d
e re
quer
imie
ntos
Trab
ajo
en E
quip
oco
n la
Esc
uela
Nov
eno
Trab
ajar
con
Uno
Mis
mo
El r
eto
espe
cial
al e
duca
r y
form
ar a
un
niño
con
dific
ulta
des
en e
l des
arro
llo
es d
ecid
ir lo
que
se
pued
e da
r de
uno
para
hac
er u
na d
ifere
ncia
en
su v
ida,
en
vez
de
exig
ir qu
e lo
s de
más
-
incl
uyen
do a
l niñ
o -
sean
dife
rent
es.
Para
logr
arlo
, ten
emos
que
apr
ende
r y
crec
er d
e nu
estr
as e
xper
ienc
ias.
Trab
ajar
con
Uno
Mis
mo
•Co
noce
rnos
mej
or•
Man
tene
run
ape
rspe
ctiv
ade
inha
bilid
ad•
Exam
inar
cree
ncia
s•
Prac
ticar
el p
erdó
n•
Busc
aray
uda
•To
mar
seun
tie
mpo
para
uste
d
Déc
imo
Fort
alec
erla
Rel
ació
ny
la C
omun
icac
ión
•Se
r cl
aro
y pr
ecis
o–
Aseg
úres
e de
que
el n
iño
esté
pres
tand
o at
enci
ón–
Expl
íque
le p
aso
a pa
so, s
ea p
ersi
sten
te•
Com
unic
ació
n af
irmat
iva
–N
o ut
ilice
una
com
unic
ació
n pa
siva
–N
o ut
ilice
una
agr
esiv
a–
Use
com
unic
ació
n as
ertiv
a–
Aléj
ese
de p
atro
nes
de c
omun
icac
ión
nega
tiva
•Ac
epta
ción
y e
xpre
sión
de
sent
imie
ntos
•iN
o pr
egun
te t
anto
!•
Man
teng
a un
bal
ance
pos
itivo
Fort
alec
erla
Rel
ació
ny
la C
omun
icac
ión
José
J. B
auer
mei
ster
, Ph.
D.
Calle
Las
Cao
bas
#17
7Sa
n Ju
an, P
uert
o Ri
co 0
0927
jjbau
er@
prtc
.net