cronologhmena metabuzantina templa …...anamesa touj apeikonizontai poulia pou touj ramfizoun. sto...

UDC: 264-032(497.17)œ15/17Œ

XANQH SABBOPOULOU-KATSIKH (Thessaloniki)

CRONOLOGHMENA METABUZANTINA TEMPLAAPO TH DUTIKH MAKEDONIA (16oj–18oj ai.)1

Sth sugkekrimenh meleth parousiazontai epta templa cronologhmenaepakribwj apo epigrafej kai ena templo pou cronologeitai me bebaiothta apoeggrafa pou aforoun sthn paraggelia kai thn plhrwmh tou. Ola briskontai semnhmeia thj Dutikhj Makedoniaj. Cronologountai apo ton 16

oewj kai ton 18

o

aiwna kai opwj diapistwnetai ecoun suggeneia me ta templa thj Hpeirou, thjQessaliaj, thj periochj thj Dropolhj sthn Albania, thj Acridaj kai tou Nerezi.

Eisagwgh. H parousa meleth2 perilambanei epta templa cronologhmenaepakribwj apo epigrafej, graptej h xulogluptej, pou briskontai panws’auta kai ena templo pou cronologeitai me bebaiothta apo eggrafa pouaforoun sthn paraggelia kai thn plhrwmh tou. Ola briskontai se mnhmeiathj Dutikhj Makedoniaj. Cronologountai apo ton 16o ewj kai ton 18o aiwna.

Prokeitai gia to templo tou agiou Nikolaou sto Belbento tou nomouKozanhj (1591), tou agiou Nikolaou sth sunoikia Dragwta thj Kastoriaj(1678), tou agiou Iwannou tou Prodromou thj sunoikiaj Apozari sthnKastoria (1701), thj monhj Panagiaj sthn Kleisoura nomou Kastoriaj (1757me epicruswsh sta 1772), tou naou thj Koimhshj thj Qeotokou sthnPaliouria nomou Grebenwn (1757), thj Panagiaj sto erhmwmeno cwrioLoumpinsta tou nomou Grebenwn sta sunora thj Makedoniaj me th Qessalia(1784), thj Koimhshj thj Qeotokou sto Trifulli Grebenwn (1784) kai telojtou mhtropolitikou naou thj Kozanhj agiou Nikolaou, tou opoiou hcronologia kataskeuhj aporreei apo to swzomeno sumfwnhtiko thj

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇç, 2007Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßIV, 2007

1 To paron arqro apotelei mikrh prosfora ston exaireto episthmona kai akadhmaiko k.Gojko Suboti}, me ton opoio me sundeei baqeia filia. Filia pou perase se mena apo th stenh touscesh me ton buzantinologo Swthrio Kissa apo th dekaetia tou ’80. Kai stouj duo ofeilwpolla gia thn episthmonikh mou exelixh.

2 Prwta stoiceia thj melethj mou parousiasthkan sto 15o Sumposio Buzantinhj kaiMetabuzantinhj Arcaiologiaj kai Tecnhj thj Cristianikhj Arcaiologikhj Etaireiaj, X.Savopoulou-Katsiki, Cronologhmena metabuzantina templa sth Dutikh Makedonia, Perilhyeijeishghsewn kai anakoinwsewn, Athens 1995, 69

kataskeuhj kai tij plhrwmej tou kataskeuasth (1747–1750). Den ecwsumperilabei sth meleth mou templa tou 19ou aiwna, epoch idiaiterhj anqhshjthj ekklhsiastikhj xulogluptikhj, logw tou megalou ariqmou touj.

Stocoj thj parousaj melethj einai h dunatothta cronologhshj allwntemplwn thj metabuzantinhj periodou pou den ecoun epigrafej me sugkritikhmeqodo alla kai h diexagwgh sumperasmatwn gia tij taseij thj epochj tososto cwro thj Dutikhj Makedoniaj oso kai ston ameso kai euruterogewgrafiko cwro.

Agioj Nikolaoj Belbentou. To palaiotero cronologhmeno templo thjDutikhj Makedoniaj einai, apo oso gnwrizw, to templo tou agiou Nikolaousto Belbento tou nomou Kozanhj. To Belbento einai mia istorikh kwmopolhstouj propodej twn Pieriwn orewn pou ecei shmantiko ariqmo buzantinwn kaimetabuzantinwn ekklhsiwn me axiologej toicografiej kai forhtej eikonej.3 Oagioj Nikolaoj einai monocwrh ekklhsia pou brisketai se kalh katastashdiathrhshj kai cronologeitai ston 16o ai. Sto nao swzetai to arciko templo4

pou sumfwna me epigrafh, pou brisketai sth bash tou Staurou,kataskeuasthke to etoj 1591. Einai xuloglupto kai epicruswmeno. Corhgojtou ergou htan o arcontaj Gewrgioj Moutafhj5 kai h gunaika tou. Tadiakosmhtika qemata einai sto sunolo tou anadiploumenoi h sumplekomenoiblastoi. Spania anamesa touj uparcoun anqh. Idiaitero endiaferonparousiazei o Stauroj pou bastazetai apo tij kefalej zeugouj antwpwnschmatopoihmenwn icquwn (delfinwn),6 stij ourej twn opoiwn sthrizontai taLuphra (pin.1). Ta akra tou einai kuklika enw to perigramma tou tonizetai mefutiko diakosmo epicruswmeno se kokkino baqoj. O Estaurwmenojplaisiwnetai apo touj tesserij euaggelistej, pou apeikonizontai sta akratou staurou.

To xuloglupto einai epicruswmeno enw to baqoj, opwj diakrinetai stakena metaxu twn diakosmhtikwn qematwn, einai bameno me eruqro kai mple

576 Xanqh Sabbopoulou-Katsikh

3 X. Savopoulou-Katsiki, Belbento. Erga buzantinou kai metabuzantinou politismou,Velvento 1997. Epishj S. Kissas, Metabuzantina mnhmeia thj periochj Belbentou, PraktikaEpisthmonikou Sunedriou: Belbento, cqej -shmera -aurio, Velvento 1993, 147–157, X.Savopoulou-Katsiki, Buzantinej kai metabuzantinej ekklhsiej tou Belbentou, PraktikaEpisthmonikou Sunedriou: Belbento, cqej- shmera- aurio, Velvento 1993, 158–179.

4 X. Savopoulou-Katsiki, Belbento, o. p., 155 O arcontaj Gewrgioj Moutafhj anaferetai wj dwrhthj kai sthn epigrafh istorhshj

tou naou. H anafora ston arconta upodhlwnei koinwnikh diastrwmatwsh twn katoikwn touoikismou kata ton 16o ai. kai ermhneuei thn pneumatikh kai oikonomikh anaptuxh tou pou eicewj apotelesma thn plousia kallitecnikh dhmiourgia.

6 O palaioteroj autoj tupoj luphrwn me delfinej apantatai epishj sto parekklhsi twnTriwn Ierarcwn monhj Barlaam Metewrwn bl. E. Tsaparlis, Xuloglupta templa Hpeirou 17ou —a’hmiseoj 18ou ai. — Prostupa xuloglupta, Athens 1980, 32, ston Agio Gewrgio AporqianwnPatmou (1644) bl. K. Fatourou, Patmiakh Arcitektonikh, H ekklhsia twn agiwn Apostolwn,Athens 1962, pin. 14b, sthn Krhth bl. M. Kazanaki, Ekklhsiastikh xulogluptikh sto Candaka to17o ai., Qhsaurismata II, 1974, 255–256, sto palaio kaqoliko thj Monhj Xenofwntoj AgiouOrouj (1679) — bl. M. Ljubinkovi}, Les iconostases en bois sculptes du XVIIe siecle au Mont Athos,Recueil de Chilandar, 1, Academie serbe des sciences et des arts, Beograd 1961, pin. LXIX.

crwma. Wj proj th domh to templo carakthrizetai apo litothta, safhneia kaisummetria. Wj proj thn ektelesh to anaglufo einai camhlo me thn prostuphtecnikh kai mono sth diakosmhtikh zwnh thj apolhxhj tou templou einaidiatrhto.

Sto bhmoquro h parastash tou Euaggelismou periorizetai se duo mikradiacwra enw h upoloiph epifaneia ecei puknotato glupto diakosmo apofullwmata kai anqh (pin.2). Anamesa touj xecwrizei ena zeugoj pouliwn.Paromoia paradeigmata bhmoqurwn wj proj thn tecnikh sunantame sthnPeriblepto kai ston Agio Gewrgio sthn Acrida kaqwj kai ston Agio Iwannhsto Sleptse.7 Epishj sunantame stouj agiouj Anargurouj sthn Acrida, stoEqniko Mouseio tou Beligradiou proercomeno apo thn Acrida kai sto Nerezi.8

Ola ta paradeigmata cronologountai ston 16o ai.

Agioj Nikolaoj tou Dragwta sthn Kastoria. O agioj Nikolaoj einaibuzantinh monocwrh ekklhsia pou ktisthke sto deutero miso tou 14ou aiwnakai episkeuasthke duo forej.9 Apo thn arcikh thj fash diathreitoicografiej mono ston anatoliko toico, dioti oi upoloipej katastrafhkankata ton 17o aiwna logw epektashj tou mnhmeiou. Apo th fash auth swzetaiwraiotato, xuloglupto, epicruswmeno templo me eikonej thj idiaj periodou.Sumfwna me epigrafh: anigerqh o temploj dia sundromhj kur Stamati kaiCatzhanesth zrpstÏ (7186=1678).

Sthn prwth zwnh (katwterh) ta xulina qwrakia einai newtera kai ecounzwgrafiko diakosmo. Mpouketa me triantafulla h baza me anqodesmej apotriantafulla se galazio baqoj dinoun mia seira apo zwgrafikouj pinakej.Sth deuterh zwnh einai topoqethmenej oi despotikej eikonej, pou briskontaianamesa apo tij treij eisodouj tou templou, oi opoiej diamorfwnontai mexuloglupta plaisia. Akolouqoun duo zwnej me futiko xuloglupto diakosmo.To xuloglupto einai pukno kai kuriarcei sto sunolo tou templou. Sto mesotou dizwnou qrigkou, akribwj panw apo thn Wraia Pulh, apeikonizontai duozeugh teratwn, ena se kaqe zwnh. Ta teratwdh erpeta kuriarcoun kaientupwsiazoun sto templo tou agiou Nikolaou. Einai zeugoj fterwtwndrakontwn kai zeugoj leontoj kai drakonta me anadiploumenh oura (pin. 3). Hapeikonish touj ecei sumboliko alla kai fulaktiko carakthra.10

Sthn epomenh zwnh tou Dwdekaortou o gluptoj diakosmoj einai plousiojkai uperecei enanti tou zwgrafikou kaqwj to epicruso xulogluptoproballetai entona panw sto galazio kai kokkino baqoj. O Stauroj kai ta

Cronologhmena metabuzantina templa apo th Dutikh Makedonia (16oj — 18oj ai.) 577

7 Dimitar ]ornakov, Tvor~estvoto na mija~kite rezbari na Balkanot od krajot na XVIII i XIXvek, Prilep 1986, fot. 9, 11, 12.

8 M. ]orovi}-Ljubinkovi}, Les bois sculptes du moyen age dans les regions orientales de laYougoslavie, Beograd 1965, tab. LXXXII, LXXXIII, LXXXIV

9 A. Orlandos, Arceion twn buzantinwn mnhmeiwn thj Elladoj, t. DÏ, Athens 1938, 175;Kastoriana mnhmeia, Makedonikh Klhronomia, Athens 1995, 52.

10 To qema tou drakontoj apanta kai sth buzantinh tecnh. Oi drakontej sta templaecoun carakthra frourwn — E. Tsaparlis, o.p., 110.

Luphra bastazontai apo duo zeugh fterwtwn drakontwn me periplekomenejourej (pin.4). Carakthristikh einai h topoqethsh omoiwmatwn ekklhsiwnpanw apo tij parastaseij thj Panagiaj kai tou agiou Iwannh. H apolhxh toutemplou ecei futikh diakosmhsh dosmenh me thn diatrhth tecnikh. Odiakosmoj thj emploutizetai me duo pagwnia11 pou apodidontai me idiaiterhfusikothta kai realismo.

To bhmoquro, pou parousiazei omoiothta me to bhmoquro thj monhj Bellasto Kalpaki thj Hpeirou12 diaireitai se duo zwnej. Sthn katwterheikonizontai oi ierarcej se toxostoicia panw apo thn opoia uparcoun uyhlaaetwmata. Ta endiamesa kena plhrountai me futika kosmhmata. Sthnanwterh zwnh diamorfwnontai tessera diacwra. Sta duo megaluteraeikonizetai o Euaggelismoj enw sta duo mikrotera oi profhtanaktej Dabidkai Solomwn. To upoloipo, panw apo ta diacwra, tmhma tou bhmoqurouapoteleitai apo klhmatida poluelikth kai pthna.

To xuloglupto tou templou pou exetazoume einai genika camhlo,diakrinetai omwj apo plastikothta kai summetria. Se merikej periocej, opwjsto panw meroj tou bhmoqurou kai sthn apolhxh, parathreitai crhsh thjdiatrhthj tecnikhj. To xuloglupto einai epicruso se eruqro kai kuano baqoj.

Agioj Iwannhj o Prodromoj thj sunoikiaj Apozari Kastoriaj.13 Hprwth kataskeuh tou naou anagetai sth buzantinh periodo. Apo thn arcikhtou fash swzetai monon h ayida tou ierou. H upoloiph kataskeuhcronologeitai ston 18o aiwna. Gia thn akribh cronologia anakainishj toumnhmeiou antloume plhroforiej apo epigrafh pou uparcei panw apo thneisodo tou. Sumfwna me thn epigrafh o naoj anakainisthke sta 1701 (etojAYA) me exoda tou Ralh Mouselimh enw h diakosmhsh tou me toicografiejegine to 1727 me th suneisfora arcontwn kai epitropwn.

Sto nao swzetai xuloglupto templo, trimerej kai aplo cwrij crwmatakai epicruswsh. H katwterh zwnh me ta qwrakia apoteleitai apo aplejadiakosmhtej sanidej pou, iswj, einai newterej. H deuterh zwnhkatalambanetai apo tij despotikej eikonej pou periballontai apoxuloglupta plaisia. Sto qrigko, ektoj thj zwnhj tou Dwdekaortou, uparcounduo tainiej gluptej, diakosmhmenej me to pio prosfilej qema, thn ampelo, pouecei apokthsei sumboliko carakthra. H ampeloj ecei elikoeideijsumplekomenouj blastouj me plousia fullwmata kai cumwdeij karpouj.Anamesa touj apeikonizontai poulia pou touj ramfizoun. Sto meson twntainiwn autwn, uparcei zeugoj antwpwn qusanomorfwn drakontwn kaifterwtwn drakontwn me elissomenej ourej. Anamesa apo tij kefalej tou


11 Ta pagwnia apantwntai sthn tecnh apo thn palaiocristianikh epoch. Einai prosfilejdiakosmhtiko stoiceio twn Buzantinwn, anatolikhj proeleushj pou sucna apantatai sepersika ufasmata — bl. A. Orlandos, Arceion Buzantinwn Mnhmeiwn Elladoj, 5, Athens1939–40, 138–139.

12 E. Tsaparlis, o.p,. 67, pin. 2113 A. Orlandos, o.p., 176–177, kai Kastoriana mnhmeia, o.p., 53.

prwtou zeugouj einai grammenh anaglufa h epigrafh (pin. 5): DHA

SINDROMHS KAI HXODOU RALI MHSHLIMI AYA (=1701). Trito zeugojdrakontwn bastazoun me tij sumplekomenej ourej touj to Stauro kai me tijkefalej touj ta Luphra.

To bhmoquro apoteleitai apo duo zwnej. H katwterh proorizetai giatouj ierarcej pou apeikonizontai se toxostoicia h opoia feretai epi streptwnkioniskwn.14 Ton upoloipo cwro, panw apo ta toxa, plhroun futika kaianqika diakosmhtika. H deuterh zwnh proorizetai gia ton Euaggelismo thjQeotokou enw to anwtero tmhma, pou apolhgei se hmikuklio, kosmeitai me thnampelo kai duo pthna pou ramfizoun stampia.

To anaglufo tou templou einai scetika camhlo, prostuphj tecnikhj.Parousiazei omoiothta me to templo tou agiou Aqanasiou sto Selio thjDropolhj sthn Albania.15 Uparcoun, omwj, kai periocej doulemenej me thdiatrhth tecnikh (anwtero tmhma bhmoqurou, apolhxh qrigkou, diakosmhtikoperigramma staurou).

Monh Panagiaj sthn Kleisoura. Sthn Kleisoura tou nomou Kastoriajbrisketai h monh thj Gennhshj thj Qeotokou.16 To monasthriako sugkrothmaapoteleitai apo ktismata tou 18ou kai 19ou aiwna. Sto kentro thj aulhjdespozei to kaqoliko thj monhj, naoj pou anhkei ston tupo thj triklithjxulosteghj basilikhj pou anakainisthke to etoj 1813. O naoj anistorhqh dia

dapanhj kai exodwn tou panosiwtatou kuriou kuriou Hsaia ek kwmopolewj

Kleisouraj tou kai ktitoroj arcierateuontoj tou panierwtatou mhtropolitou

agiou Kastoriaj kuriou kuriou Neofutou dia ceiroj zwgrafou Gewrgiou ek

Cionadwn thj eparciaj tou agiou Bellaj en etei swthriw 1813 Septembriou 7. Hpoiothta twn toicografiwn einai exairetikh alla sto eswteriko tou naouidiaiterh lamprothta prosdidei to templo. Einai xuloglupto kai epicruswmeno.To xuloglupto einai exergo kai diatrhto (pin. 6).

Ta qwrakia thj katwterhj zwnhj kosmountai me parastaseij apo thnPalaia17 kai thn Kainh Diaqhkh opwj einai h Exoria twn prwtoplastwn apoton Paradeiso (pin.7), h qusia tou Abraam, h Gennhsh tou Cristou, h sfaghtwn nhpiwn k.a. Anamesa apo ta pukna fullofora kladia proballoundiafora zwa kai poulia. O dikefaloj aetoj,18 sumbolo thj buzantinhj


14 Oi striftoi kionej einai palaiocristianiko qema pou diathrhqhke kai crhsimopoihqhkese olouj touj kallitecnikouj tomeij pernwntaj sthn xulogluptikh kai th mikrotecnia — K.Kalokiris, Melethmata cristianikhj arcaiologiaj kai tecnhj — execonta metabuzantina templatou Agiou Orouj, Thessaloniki 1980, 198–199.

15 G. Giakoumis — K.Giakoumis, Orqodoxa mnhmeia sth Boreio Hpeiro, Ioannina 1994, 128eik. 262.

16 M. Papamichail, Iera Monh Panagiaj Kleisouraj Dut. Makedoniaj, ekdosij Sullogouapantacou Kleisouriewn ¼O agioj Markoj½, Thessaloniki 1962.

17 Ta idia qemata sunantoume stij idiej qeseij kai se xuloglupta kai se zwgrafistatempla. Scetika bl. E. Tsaparlis, To templo thj Agiaj Sofiaj Artaj, Arta 1986, 14.

18 O dikefaloj aetoj einai gnwsto diakosmhtiko qema apo th buzantinh epoch. Argoteraqewrhqhke wj krufo sumbolo twn upodoulwn cristianwn kai crhsimopoihqhke sthn neoellhnikh

autokratoriaj, den leipei apo to templo thj Panagiaj, kaqwj apotelei to

agaphmeno diakosmhtiko qema twn cristianwn sth zwgrafikh kai th gluptikh

thj periodou authj. H palh tou aetou me to fidi einai, epishj, ena apo ta

kuriarca stoiceia tou templou pou exetazoume. Den leipoun, omwj, kai ta

portraita,19 stoiceia apotreptikou carakthra. Sto uperquro thj Wraiaj

Pulhj paristanetai h steyh thj Panagiaj apo duo aggelouj se kinhsh. Se

tainia pou elissetai mesa apo thn parastash einai grammenh h epigrafh:

Hgoumeneuontoj tou panosiotatou kuriou Pahsiou ecruswqh dia curoj

Kwnstantinou20 ktista Linotopinou 1772. H epicruswsh tou templou prepei

na egine dekapente cronia meta thn kataskeuh tou, an krinoume apo th

cronologia 1757 pou anagrafetai sto Stauro kai anaferetai, piqanotata,

sto etoj thj kataskeuhj. To xuloglupto templo thj monhj Kleisouraj

parousiazei kataplhktikh omoiothta me to templo tou naou thj Panagiaj sto

Lampobo thj Dropolhj sthn Albania.21

Naoj Koimhshj thj Qeotokou sthn Paliouria. Sthn perioch twn

Grebenwn, konta sthn kwmopolh Deskath, stouj propodej tou orouj Bounasia

brisketai o mikroj oikismoj thj Paliouriaj. Sth boreia akrh tou, konta ston

potamo Aliakmona, swzetai o naoj thj Panagiaj, mnhmeio tou 18ou aiwna, pou

piqanotata ktisthke sth qesh palaioterou naou. To ktisma ecei upostei

shmantikej alloiwseij apo auqairetej newterej epembaseij, diaswzei omwj

sto eswteriko tou shmantiko zwgrafiko diakosmo kai xuloglupto templo. H

orofh, pou kataskeuasthke prin apo merika cronia, odhghse sthn

apomakrunsh tou Staurou apo to kentro tou templou logw thj meiwshj tou

uyouj kai sthn topoqethsh twn drakontwn pou bastazan to Stauro se

camhloterh qesh, pou epikaluptei meroj thj teleutaiaj seiraj twn eikonwn.

To templo apoteleitai apo ta qwrakia (prwth zwnh), tij despotikej

eikonej (deuterh zwnh), to Dwdekaorto (trith zwnh) kai th Megalh Dehsh

(tetarth zwnh). Stouj kioniskouj pou cwrizoun tij despotikej eikonej, o

futikoj diakosmoj diaferei se kaqe periptwsh. Einai eite blastoi ampelou

pou elissontai ruqmika eite blastoi pou schmatizoun obal schmata pou

periecoun fulla eite epanalambanomenoi romboi pou plaisiwnoun epishj

fulla. Futikoj einai kai o diakosmoj sta uperqura thj Wraiaj Pulhj (pin. 8)

kai thj pulhj thj Proqeshj.


liqogluptikh, xulogluptikh, argurocoia, kenthtikh, zwgrafikh. E. Tsaparlis, Xuloglupta templaHpeirou, o.p., 113.

19 Gia to carakthra tou qematoj bl. K. Korre, H anqrwpinh kefalh qema apotreptiko sthneoellhnikh laikh tecnh, Athens 1978, 24–28.

20 Piqanotata einai o idioj o Kwnstantinoj, o opoioj mazi me ton adelfo tou Micahl kaita exadelfia tou Dhmhtrio kai Gewrgio apo to Linotopi kataskeuase to templo thj monhjDousikou to etoj 1767. Bl. K. D. Kalokiris, Analekta cristianikhj tecnhj ek Qessaliaj epiTourkokratiaj, EEQSAPQ ¼Mnhmh 1821½, Thessaloniki 1971, 228 k.e.

21 G. Giakoumis — K.Giakoumis, o.p., 127 eik. 257, 260

H mikrou uyouj zwnh me tij eikonej tou Dwdekaortou kosmeitai meacibadej22 enw h epomenh zwnh me th Megalh Dehsh diamorfwnetai meapolhxeij toxwn diplhj kampulothtaj islamikhj proeleushj. Anamesa sthzwnh tou Dwdekaortou kai tij despotikej eikonej topoqeteitai fulloforojelissomenoj blastoj. Stouj kuklouj pou diamorfwnontai uparcoun pouliapou ramfizoun.

Ena zeugoj antwpwn drakontwn, fulaktikou carakthra, brisketaiakribwj panw apo thn Wraia Pulh. To xuloglupto sth qesh auth einaiscetika camhlo omwj carakthrizetai apo plastikothta kai kinhsh (fulla,poulia). H epigrafh pou brisketai panw sto templo maj plhroforei oti hanegersh kai anistorhsh tou ofeiletai sth sundromh kai exoda twn ierewnAqanasiou kai Kwnsta, tou ierwmenou Argurh kai tou Zhsh wj kai thjloiphj cwraj kata to etoj 1757, Febrouariou 26.

To templo thj Panagiaj sthn Paliouria parousiazei omoiothta me autothj Agiaj Paraskeuhj sto Patero Iwanninwn.23

Naoj Panagiaj sth Loumpinsta (Noumenitsa). Sta sunora Makedoniaj— Qessaliaj, sto nomo Grebenwn, uparcei egkataleleimenoj shmera oikismoj,pou efere thn onomasia Loumpinsta. Apo ton oikismo swzetai h mikrhmonocwrh ekklhsia thj Koimhshj thj Qeotokou.24 Einai ktisma tou 18ou aiwname episkeuej ston 19o. Sto eswteriko tou kosmeitai me toicografiej, oi opoiejsumfwna me epigrafh filotecnhqhkan to etoj 1791 apo ton zwgrafo Micahl,pou katagotan apo to Mplatsi (shmerinh Blasth) thj Dutikhj Makedoniaj.

H xulinh orofh tou einai plousia diakosmhmenh kai zwgrafismenh opwjta uperoca tabania sta Arcontika thj Siatistaj kai thj Kastoriaj.Shmantikh qesh sto katakosmo eswteriko tou naiskou katecei to templo.Bebaia newterej epembaseij alloiwsan se kapoio baqmo thn arcikhkataskeuh. Uparcoun sumplhrwseij apo sanidej proercomenej apo thn orofhtou ierou kai sth qesh tou Staurou topoqethqhke autoscedioj staurojkataskeuasmenoj, epishj, apo zwgrafismenej sanidej thj orofhj.

Apo ta swzomena tmhmata tou arcikou templou diakrinoume sunuparxhgluptou kai zwgrafikou diakosmou. Uperterei, bebaia, o zwgrafikoj. Ogluptoj diakosmoj kosmei mono th deuterh zwnh me tij despotikej eikonej. Taqemata einai futika stouj kioniskouj pou orizoun tij qeseij twn eikonwn kaiemploutizontai me anqh sto plaisio panw apo autej. Sto xulogluptohmikukliko uperquro thj Wraiaj Pulhj ta qemata einai topoqethmenasummetrika. Apeikonizetai ena kanistro apo to opoio xeproballoun blastoi


22 H acibada, gnwsto qema apo thn palaiocristianikh periodo, apantatai kai statempla thj Hpeirou, thj Dwdekanhsou kai thj Krhthj. Scetika bl. Ch. Koutelakis, Xulogluptatempla thj Dwdekanhsou mecri to 1700, Ekdoseij Dwdwnh, Athens — Ioannina 1986, 151.

23 E. Tsaparlis,o.p., 47–53, pin. 3A, 3B.24 To cwrio onomazotan epishj Noumpenitsa h Loumpenitsa. Gia to mnhmeio bl. X.

Savopoulou-Katsiki, O naoj thj Panagiaj sth Loumpinsta Grebenwn, DutikomakedonikaGrammata, etoj QÏ, Kozani 1998, 69–84.

ampelou me fulla kai karpouj. Anamesa touj diakrinontai duo zeughpouliwn.

Ta xulina qwrakia thj katwterhj zwnhj einai zwgrafismena mekatakorufa kladia fortwmena me anqh kai rodia, sumbola gonimothtaj. Toena apo ta duo kladia sthrizetai se bazo. De gnwrizoume ean uphrce arcikadeuterh zwnh eikonwn (Dwdekaorto h Megalh Dehsh). Einai omwj safej oti hapolhxh tou templou diamorfwnetai me pinakej en seira pou ecoun enallaxorqogwnio h toxwto plaisio. Ta qemata touj einai kuriwj anqika opwj kladiadiaforwn louloudiwn, kladia fortwmena me rodia alla kai sustadejkuparissiwn. Ta kuparissia apoteloun agaphto qema sth neoellhnikhliqogluptikh, xulogluptikh kai zwgrafikh. To templo thj Loumpinstajapokta idiaitero endiaferon exaitiaj grapthj epigrafhj se orizontioadiakosmhto plaisio, katw akribwj apo thn eikona tou Cristou (pin.9). Hepigrafh den swzetai sto sunolo thj, maj plhroforei wstoso oti to templokai to tabani einai ergo tou geronikou tou etouj 1784.

Naoj Koimhshj thj Qeotokou sto Trifulli. Se mikrh apostash apo tonereipwmeno oikismo thj Loumpinstaj brisketai to cwrio Trifulli tou nomouGrebenwn. Sto koimhthrio tou oikismou swzetai o mikroj monocwroj naoj thjPanagiaj. To templo tou naou einai aplo, xulino, diakosmhmeno me graptodiakosmo kai de swzetai sto sunoliko tou uyoj. Oi despotikej eikonejplaisiwnontai apo kaqetej kai orizontiej sanidej diakosmhmenej mediaforetika anqika motiba (margaritej, toulipej) topoqethmena en seira sebaqu prasino fonto. Sthn katw zwnh, sta plaisia twn qwrakiwn,paristanontai dendra en seira se portokalocrwmo fonto, opwj kai stotemplo thj Loumpinstaj me to opoio parousiazei shmantikej omoiothtej.

Sthn periptwsh tou templou thj Panagiaj sto Trifulli to kentrobarouj tou diakosmou epikentrwnetai sta qwrakia. Plousiej anqikejsunqeseij topoqethmenej se baza gemizoun th zwgrafismenh epifaneia (pin.10). Apo ta qemata twn qwrakiwn den leipoun kai ta frouta. Sto prwto, dexiathj Wraiaj Pulhj, zwgrafizontai diafora frouta topoqethmena kata eidoj seorizontiej seirej. Olh h sunqesh sthrizetai se karpouzi sto swma tou opoioumphgontai duo macairia. To qema carakthrizetai apo realismo kai aplothta.Se duo alla qwrakia, aristera thj Wraiaj Pulhj, topoqethqhkan stijkorufej twn anqikwn sunqesewn duo antwpa pagwnia. Sto orizontiodiacwristiko plaisio metaxu twn qwrakiwn kai thj zwnhj twn despotikwneikonwn anaptussetai h epigrafh: Afonth eghnhn to tabanh th 1784 ek chraj

tou amartolou dhmoj apo coreio bourphanh apo bhlaeti Kontza.25 H idiacronologia, dhladh to etoj 1784, ecei grafei, malista entagmeno mesa stoscedio, kai sto qwrakio aristera thj Wraiaj Pulhj. Sto idio qwrakio uparceiidioceirh shmeiwsh tou episkopou Stagwn Anagnwsth thj 28hj Oktwbriou tou


25 Sthn epigrafh auth, alla kai se olej tij periptwseij, diathreitai h orqografia twnkallitecnwn.

etouj 1847, o opoioj kata pasa piqanothta leitourghse thn hmera ekeinh stonao.

H suggeneia twn qematwn, ta koina carakthristika akomh kai ografikoj carakthraj tou zwgrafou maj odhgoun sth skeyh oti sta duotempla, thj Loumpinstaj kai tou Trifulliou, ergasthkan oi Hpeirwtejzwgrafoi Nikoj kai Dhmoj, piqanotata pateraj kai gioj, apo th Bourpianhthj eparciaj Konitsaj thj Hpeirou, gnwsth kuriwj gia touj ktistej kai toujliqoxoouj thj.

Agioj Nikolaoj Kozanhj. O mhtropolitikoj naoj tou agiou Nikolaou26

ktisthke sta 1664 me prwtoboulia tou arconta Carisiou Tranta kai thsumbolh twn Kozanitwn. Sta 1721 o naoj autoj katedafisthke kai sth qeshtou kataskeuasthke megaluteroj kai eurucwroj, gia na kaluyei tij anagkejthj epochj. H ektetamenh kthtorikh epigrafh sto dutiko toico tou boreiouklitouj deicnei th summetoch kai th suneisfora olwn twn katoikwn thj polhjsto ergo thj anegershj. Dwrhtej uphrxan klhrikoi, ieromonacoi kai arcontejthj polhj.

O naoj anhkei ston tupo thj qolwthj basilikhj. To kentriko klitojkaluptetai me hmikulindrikh kamara kai ta plagia klith me sunolo qolwn.Oi eswterikej epifaneiej tou naou kaluptontai sto sunolo touj metoicografiej. Filotecnhqhkan sta 1730, epi episkopou Zacariou, apo toujadelfouj Nikolao kai Qeodwro, zwgrafouj apo ta Iwannina. To templo, oambwnaj kai o despotikoj qronoj apoteloun xuloglupto sunolo exairetikhjtecnhj. Kataskeuasthkan sto croniko diasthma 1747–1750 opwj prokupteiapo scetikouj logariasmouj plhrwmwn katacwrhmenouj ston kwdikaoikonomikwn thj ekklhsiaj27 twn etwn autwn kai oi ergasiej oloklhrwqhkanopwsdhpote prin apo to 1755, cronologia pou anagrafetai sthn eikona toutimwmenou agiou Nikolaou. Einai ergo tou xuloglupth Mpantoberh. Oieikonej tou templou einai axiologa erga tou perifhmou zwgrafou tou 18ou

aiwna Apostolh apo ta Bodena (shmerinh Edessa).

To templo einai ologlufo kai sto diakosmo tou kuriarcoun ta futikakai anqika qemata. Ta qwrakia thj katwterhj zwnhj kosmountai me blastoujkai anqh topoqethmena me austhrothta se entono kokkino fonto (pin.11). Oiorqogwnioi pessiskoi, pou sthrizoun ta qwrakia thj katw zwnhj, kosmountaime blastouj fortwmenouj me anqh sthrizomenouj se aggeia.28 O diakosmojeinai idioj kai stouj kioniskouj pou apoteloun suneceia kaq’ uyoj twnpessiskwn kai orizoun tij qeseij twn despotikwn eikonwn. Oi kioniskoistefontai me dikefalouj aetouj. Me fulla kai anqh kosmountai kai oi anwketempedej


26 L. Papaioannou, O kaqedrikoj naoj tou Agiou Nikolaou Kozanhj, Kozani 1989.27 J. Dimopoulos, Ta para ton Aliakmona Ekklhsiastika, Thessaloniki 1994, 268, opou

paratiqetai o pinakaj me touj logariasmouj twn etwn 1747, 1748, 1749, 1750 p.c. Sidera diatemplon dekadej 4 grosia 120, 1 sinaki sidhroun dia ton Mpantoberhn grosia 24 k.l.p.

28 E. Tsaparlis, o.p., 108

Se antiqesh me tij upoloipej epifaneiej tou templou ta toxwta kemeria,panw apo tij despotikej eikonej, einai kataskeuasmena me th diatrhthtecnikh, pou ta kaqista perissotero entupwsiaka kai prosdidei s’ autaelafrothta kai carh. H mikrh zwnh pou brisketai panw apo tij despotikejeikonej, kosmeitai me anqiko motibo epanalambanomeno se olo to mhkoj thj.To motibo einai mpouketo me tria anqh kai apotelei gnwsto qema twn templwnthj idiaj periodou. Akolouqei zwnh me to qema thj ampelou kai teloj h zwnhtou Dwdekaortou (pin.12).

O Stauroj kai ta Luphra sthrizontai se zeugoj pterwtwn drakontwn.Feroun xuloglupta plaisia diakosmhmena me anqika qemata. O Stauroj eceitriloba akra sta opoia eikonizontai oi tesserij euaggelistej. To bhmoqurodiaireitai se treij zwnej. Stij duo katwterej uparcoun toxostoiciej gia tijparastaseij twn ierarcwn kai tou Euaggelismou, pou einai katestramenej,enw h anwterh zwnh kosmeitai me blastouj, fullwmata kai karpouj ampelou.

Sto templo tou agiou Nikolaou Kozanhj to anaglufo einai entono,dhmiourgei fwtoskiaseij, carakthrizetai apo plastikothta alla kaiausthrothta kai apokta idiaiterh megaloprepeia me thn puknothta twnkosmhmatwn tou kai me th crhsh tou crusou, kuriwj sto entono kokkino fonto.

Sumperasmata. Apo ta templa pou sunoptika parousiasthkanmporoume na parakolouqhsoume thn exelixh sth diarqrwsh, tecnikh kaiqematografia twn metabuzantinwn templwn sto cwro thj Dutikhj Makedoniajkai to perasma apo ton 16o mecri ton 19o aiwna.

Wj proj th diarqrwsh parathroume stadiakh auxhsh tou uyouj me thnprosqhkh seiraj eikonwn kai thn parembolh diakosmhtikwn zwnwn. H auxhshauth endecomenwj ofeiletai kai sthn auxhsh twn diastasewn twn nawn apoton 16o ewj ton 18o aiwna. Ofeiletai,omwj, opwj ecei uposthricqei kai sexenej epidraseij, kuriwj rwsikej.29 Allwste stij arcej tou 18ou aiwna kai taserbika templa uywnontai upo thn epidrash thj Rwsiaj apokleiontaj th qeaapo ton kuriwj nao proj to iero bhma.30

Wj proj thn tecnikh apo thn prostuph, to camhlo anaglufo, to scedonepipedo tou 16ou aiwna fqanoume stadiaka sthn ektuph kai diatrhth tecnikh,to entono anaglufo opou oi enallagej fwtoj — skiaj paizoun shmantikorolo.

Wj proj th qematografia twn kosmhmatwn parathreitai stadiaka hprosqhkh ston futiko diakosmo tou 16ou aiwna zwwn, pthnwn, anqrwpinwnmorfwn, plousiwn anqikwn motibwn me thn korufwsh tou diakosmou twnqwrakiwn me parastaseij apo thn Palaia kai Kainh Diaqhkh sta mesa tou18ou aiwna. Sth qematografia diathreitai, basika, h paradosh me thneisbolh, bebaia, stoiceiwn apo th dutikh kai islamikh tecnh. Sth grapth


29 E. Tsaparlis, o.p., 93, opou kai scetikh bibliografia.30 M. ]orovi}-Ljubinkovi}, o.p., 144

diakosmhsh twn templwn diakrinoume thn tash thj epochj gia crhsh koinwndiakosmhtikwn qematwn sthn ekklhsiastikh kai kosmikh (astikh) tecnh.31

Oi epigrafej sta templa dinoun polutima stoiceia pou aforoun sto etojkataskeuhj touj alla kai stouj corhgouj, oi opoioi einai kata kanonaarcontej gegonoj pou maj plhroforei gia thn koinwnikh diastrwmatwsh thjepochj authj. Den leipei bebaia kai h sundromh kai summetoch sth dapanhtwn ierewn kai twn aplwn katoikwn opwj sthn periptwsh thj Panagiaj sthnPaliouria. Teloj parathroume wj proj touj kallitecnej twn templwn oti oizwgrafoi upografoun ta erga touj opwj o Nikoj kai o Dhmoj apo thnBourpianh kai o Kwnstantinoj apo to Linotopi pou cruswse to templo thjKleisouraj enw oi xulogluptej den anaferoun ta onomata touj.

Teloj sta templa pou parousiasthkan diapistwnetai suggeneia me tatempla thj Hpeirou,32 thj Qessaliaj,33 thj periochj thj Dropolhj34 sthnAlbania, thj Acridaj35 kai tou Nerezi.36

Ksanti Savopulu-Kaciki

DATOVANE POSTVIZANTIJSKE OLTARSKE PREGRADEIZ ZAPADNE MAKEDONIJE (16–18. vek)

Na{e istra`ivawe obuhvata sedam oltarskih pregrada datiranih preci-zno pomo}u natpisa i jednu koja se datuje sa izvesno{}u na osnovu dokumenatakojima je naru~ena i pla}ena. Sve pregrade nalaze se u crkvama Zapadne Make-donije i poti~u iz vremena izme|u 16. i 18. veka: Sv. Nikola u Velvendu uokrugu Ko`ani (1591), Sv. Nikola u nasequ Dragota u Kosturu (1678), Sv. JovanPrete~a u nasequ Apozari u Kosturu (1701), Bogorodi~in manastir u Klisuriu okrugu Kostura (1757, sa pozlatom iz 1772), hram Bogorodi~inog Uspewa uPaquriji u okrugu Grevena (1757), hram Bogorodice u opustelom selu Qubincau okrugu Grevena, na granici Makedonije i Tesalije (1784), hram Bogorodi~i-nog Uspewa u Trifili u okrugu Grevena (1784) i mitropolitski hram Sv. Ni-


31 Carakthristika paradeigmata apoteloun oi diakosmhseij sta Arcontika thjSiatistaj sth Dutikh Makedonia. Scetika bl. N. Moutsopoulos, Ta arcontika thj Siatistaj,Episthmonikh Epethrij thj Polutecnikhj Scolhj , t. AÏ, Thessaloniki 1964.

32 Opwj uposhmeiwsh 1233 C. Savopoulou-K. Katsikis, Arcitektonikh kai zwgrafikh twn metabuzantinwn nawn sto

nomo Trikalwn, Praktika Sunedriou, Larisa 2006 (upo ektupwsh).34 Opwj uposhmeiwsh 15 kai 2135 Opwj uposhmeiwsh 736 Opwj uposhmeiwsh 8

kole u Koàni, ~ija hronologija izgradwe proisti~e iz sa~uvanog ugovora ogradwi i isplati graditeqa (1747–1750).

Navedeni primeri omogu}avaju da se prati razvitak postvizantijskih ol-tarskih pregrada datog prostora i vremena u gradwi, umetni~kom stilu i tema-tici. U gradwi se prime}uje postepeno pove}awe visine dodavawem niza ikonai umetawem ukrasnih zona. U stilu se od plitkog, skoro poravnatog reqefa 16.veka stiè do dubokog reqefa jakih useka. U ukrasnoj tematici prime}uje sepostepeno oboga}ivawe biqnog ukrasa 16. veka dodavawem ìvotiwa, ptica,qudskih obli~ja, bogatih cvetnih motiva, sa vencem od plo~a na vrhu, koji sa-drì starozavetne i novozavetne predstave i javqa se sredinom 18. veka. Tema-tika u osnovi ~uva tradiciju, uz uno{ewe elemenata zapadne i islamske umet-nosti. Uo~ava se i tendencija upotrebe ukrasnih tema koje su zajedni~ke crkve-noj i lai~koj (gradskoj) umetnosti.

Natpisi na oltarskim pregradama sadrè dragocene podatke o godini na-stanka, kao i o dobrotvorima koji su po pravilu bogata{i, ali i sve{tenici iobi~ni qudi. Prikazane pregrade pokazuju sli~nosti sa onima u Epiru, Tesa-liji, oblasti Dropoli u Albaniji, Ohridu i Nerezima.


Pin. 1 Belbento, Agioj Nikolaoj, Stauroj kai Luphra

Pin. 2 Belbento, Agioj Nikolaoj, Bhmoqura

Pin. 3 Kastoria, Agioj Nikolaoj Dragwta, Templo, tmhma qrigkou

Pin. 4 Kastoria, Agioj Nikolaoj Dragwta, Zeugoj drakontwn pou bastazounto Stauro kai ta Luphra

Pin

.5

Ka

sto

ria

,A

gio

jIw

annh

jA

poza

ri,l

epto

mer

eia

tem

pl

ou

me

thn

epig

raf

h

Pin. 6 Kleisoura, Monh Panagiaj, Bhmoqura

Pin. 7 Kleisoura, Monh Panagiaj, Qwrakio me thn parastash thj Exoriajtwn Prwtoplastwn

Pin. 8 Paliouria, Koimhsh thj Qeotokou, Uperquro Wraiaj Pulhj

Pin. 9 Loumpinsta, Panagia, epigrafh sto templo

Pin. 10 Trifulli, Koimhsh thj Qeotokou, Qwrakio templou me thn epigrafh

Pin. 11 Kozanh, Agioj Nikolaoj, Qwrakio templou

Pin. 12 Kozanh, Agioj Nikolaoj, tmhma qrigkou kai Dwdekaortou

cronologhmena metabuzantina templa …...anamesa touj apeikonizontai poulia pou touj ramfizoun. sto...

Documents