aproximación a la estructura y las fuentes del libro i del ... · por henri guerreiro ... en los...

30
Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del San Antonio de Padua * de Mateo Alemán por Henri GUERREIRO (Universidad de Toulouse-Le Mirai!) El San Antonio di Padua. de Mateo Alemán fue publicado en Sevilla, en 1604 (1), entre la primera y la segunda parte del Guzmán d<L KZiaAachz. Caso de extrañarse el lector por ver a Mateo Alema'n tratar de temas aparentemente tan dispares como la vida de un "picaro" y la de un santo, le remitimos sin más ni más al juicio de Juan López * Estudiamos solamente los cinco primeros capítulos. (1) R. i'oulché-Delbosc describe, en su Bibliografía de Mateo Alemán : 1598-1615,en Revue Hispanique, n° 42, 1918, p. 526, la edición sevilla- na de esta obra, catalogándola bajo el n° 39.E.1604. Sevilla. Señala la presencia de un ejemplar en la Biblioteca Nacional de París, con la signatura K 38 20. Hemos encontrado otro ejemplar de esta misma edicio'n en la Biblioteca Nacional de Lisboa, signatura RES. 1282 P. A lo largo de nuestro estudio utilizamos este ejemplar, modernizando la acentua- ción, la puntuación y la ortografía. Lo mismo haremos para las demás obras castellanas que citemos en adelante, exceptuando los títulos. Pa- ra las obras portuguesas nuestro criterio sera diferente : transcribi- mos el texto respetándolo integralmente.

Upload: doananh

Post on 01-Dec-2018

228 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

Aproximación a la estructuray las fuentes del Libro I del

San Antonio de Padua *de

Mateo Alemán

por Henri GUERREIRO(Universidad de Toulouse-Le Mirai!)

El San Antonio di Padua. de Mateo Alemán fue publicado enSevilla, en 1604 (1), entre la primera y la segunda parte del Guzmánd<L KZiaAachz. Caso de extrañarse el lector por ver a Mateo Alema'ntratar de temas aparentemente tan dispares como la vida de un "picaro"y la de un santo, le remitimos sin más ni más al juicio de Juan López

* Estudiamos solamente los cinco primeros capítulos.

(1) R. i'oulché-Delbosc describe, en su Bibliografía de Mateo Alemán :1598-1615,en Revue Hispanique, n° 42, 1918, p. 526, la edición sevilla-na de esta obra, catalogándola bajo el n° 39.E.1604. Sevilla. Señalala presencia de un ejemplar en la Biblioteca Nacional de París, con lasignatura K 38 20. Hemos encontrado otro ejemplar de esta misma edicio'nen la Biblioteca Nacional de Lisboa, signatura RES. 1282 P. A lo largode nuestro estudio utilizamos este ejemplar, modernizando la acentua-ción, la puntuación y la ortografía. Lo mismo haremos para las demásobras castellanas que citemos en adelante, exceptuando los títulos. Pa-ra las obras portuguesas nuestro criterio sera diferente : transcribi-mos el texto respetándolo integralmente.

Page 2: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

26 HznAi GUERREIR0 Cn.itJ.cen, 12, 1980

del Valle en el Elogio "en alabanza de Mateo Alemán" que precede ala obra :

La Huida.J dzl bizna.veMtuAa.do San Antonio,¿Zo zn ~¿u inteAceAión que servira' de espuelas alos varones perfectos para que lo sean más, alzn-tado¿ de la vaAizdad de. diAoutoi que a. di&ZAznt&ipfi.opó-!>ito¿ ¿z apuntan &n ZAtz lib\o, y la. de Guzmánde Alfarache —cuya, segunda paAtz, habizndo ya cum-plido con ZAta que lo luz [poA voto] dz nzcZAidad,¿e impA.imiAd pH.z¿>to pata dZAtzviaA. la quz in VZK-dadzAo nombiz dz autoA y conViahacizndo zl dz Ua-thzo klzmán ¿¡alió zn Valzncia. e.1 ano pcuado—, se-rá un freno para detener a los hombres que, deja'n-dose sobrar de sus pasiones, se despeinan por cosasde tan poca sustancia como bienes temporales y mun-do.

(Lo subrayado es nuestro)

La aparente oposicio'n de las dos obras se disuelve, pues,en el paralelismo de sus fines que, si no totalmente idénticos, resul-tan por lo menos fundamentalmente complementarios. Claro que esto noes ma's que una mera sugestión que necesitaría un desarrollo muchomás amplio. Quede aquí apuntado que pronto estudiaremos este asunto...Por ahora, lo esencial de nuestro trabajo radicará de modo más modes-to en enfocar algunos de los aspectos de la estructura y las fuentesdel Libro I del San Antonio dz Vadua..

Este "Libro primero" esta' constituido de quince capítulos,los cuales representan 103 folios. En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) está desarrollada la vida del santo desde su naci-miento (1195) hasta su muerte (1231); el primer tercio (cap. 1 a V)se centra en cambio sobre la Ciudad dz Lisboa y ciertas peculiarida-des que a su historia atañen, desplegándose el eje temporal de modomuy amplio, ya que abarcamos la fundación de Lisboa, su conquista so-bre los Moros (1147) bajo la bandera del primer Rey de Portugal, DomAfonso Henriques, y su descripción más o menos contemporánea (por losaños de 1600) (2). De modo que tenemos el siguiente esquema :

a) Fundación de Lisboa por Ulises: cap. I, fols, 1r.-3v.b) Conquista de Lisboa por Afonso Henriques y milagros que

ocurrieron a raíz de este episodio : caps. II, III, IV, fols. 3v.-24r.

(2) San Antonio de Padua, op. cit., fol. 14r.

Page 3: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EH TÛKHÛ A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 27

c) Descripción de la Lisboa contemporánea : cap. V, fols.24r.-32v.

Mateo Alemán , ya lo vemos, no ha escatimado los mediospara introducir el San Antonio... Incluso se ha curado en salud, jus-tificándose de antemano ante los posibles censores que pudieran acu-sarle de ser prolijo sin necesidad alguna, con razones que no sufren,según él, la menor contradiccio'n :

ConAídzna _/~óe diA-Lgz al izctoAj la gloAia quzSan Antonio AzdbiAd cuando *z digan alabanza* cíe*u Rzy natwial, Reí/ /santo, Rzy quz Iz ganó eJL ¿uzlodonde. Azcibio I>ZA con quz AZ goza zn ¿£ cizlo, ReyiundadoA de 4u convznto, PatAo'n y dz(¡zn*oA dz zl,Rzy ¿zpultado zn Santa CAUZ dz CoimbAa donde, tanto*miÂagAo-i hizo y tanto edificó a e-iíe. ¿a ¿anto conello* : r..' I ¿No te. paAe.ce. quz tanta* cati&cu,,y cualquZzAo. Hz ztta* tomaAa la m-ia poA ¿aya paAadzizndzA z*tz 6-teve di*cuA*o ? (2)

En resumidas cuentas, si Mateo Alemán juzgo' imprescindibleescribir estos cinco capítulos "_/~con_7 trabajoso regalo" (3), fueporque quiso presentar lógicamente los fundamentos espacio-temporales,o sea el cuadro geográfico e histo'rico que presidirían al nacimientode su héroe. Amonio HznAiquz¿, el personaje clave de este trozo, re-presenta la historia de una cruzada contra los infieles, la exaltaciónde la Fe; Lisboa y Santa Cruz de Coimbra son, por su parte, las doscunas que acogieron al futuro santo. Aquélla es la cuna histÓFica y "geográfica que le vio nacer; ésta, la cuna espiritual que le vio cre-cer en santidad.

Pero, ¿de dónde saco' Mateo Alemán los elementos que le sir-vieron para escribir esta parte de su libro y como los ha estructura-do ? Esto es lo que vamos a enfocar —aunque sin pretender ni muchomenos resolverlo todo, ya que sería necesario para lograrlo, leer,consultar y comparar un sinnúmero de obras, tarea enorme y delicadaque hemos emprendido, pero que de momento está sin acabar— siguiendoel rastro que el mismo autor dejo en sus escritos al declarar que"/""había desenterrado_7 algo de lo mucho que tenía (ya casi) sepulta-do el tiempo" (4). Adentrémonos, pues, en aquel tiempo y procuremosimaginar aquellos "estudios" dignos de "méritos" (5) a los que Mateo

(3) Ibidem.

(4) Ibidem.

(5) Ibidem.

Page 4: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

28 HznAl GUERRE1RÛ Ciitidán, 12, 1980

Alemán se ha dedicado para llevar a cabo la redacción de un libro conel que se había comprometido. Un ultimo reparo antes de emprender nues-tro pequeño viaje cultural : pese a lo dicho más arriba, no vacilare-mos en arriesgar, cada vez que se nos parezca posible y lícito, cier-tas soluciones para algunos de los muchos problemas que se nos depa-ren de camino, dejando, en caso negado, unos cabos sueltos que atar...más tarde.

Basta hojear los treinta primeros folios del San Antoniode. Padua para comprobar que Mateo Alema'n dejo' señaladas algunas desus fuentes. Las citas aparecen nítidamente en los siguientes folios:1v., 3, 11v., 21r., 23r., 24v., 30v. y son de dos tipos. Unas, muyvagas, remiten a algo general y, por lo visto, consabido. Es el caso,verbigracia, de las aventuras de Ulises que encabezan el primer capí-tulo sobre la fundación de Lisboa (6), de la proclamación de AfonsoHenriques como príncipe (7), o también de la presentación de la Lis-boa contemporánea y de "algunas cosas de las dignas de alabanza enella y en los de aquella nación" (8), para cuyo tema Mateo Alemán nohace más que "/"referir ~¡ algunas de las alabanzas de la insigne ciu-dad de Lisboa"T Otras son muy precisas, llegando Mateo Alema'tT a suge-rir e incluso a dar los títulos de las obras, así como, a veces, elapellido del mismo autor. Nombremos, por una parte, a Asclepiades,Posidonio, Estrabón, Solino, Juliano Diácono, Juan Gil de Zamora y,sobre todo, a Fray Bernardo de Brito y su HonaAchÁa LuAytana. (9); se-

to) Mateo Alemán se limita aquí a evocar escuetamente algunos de losepisodios de las aventuras de Ulises_necesarios para ilustrar su tema,aludiendo para lo demás a "/_ lo que_/ más largamente /_ ..._/ cuentansus historias" (Op. cit., fol. 1v.).

(7) Mateo Alemán alude sin mas al parecer de "graves autores" sobreel particular (op. cit., fol. 15v.).

(8) Es una parte del título del capítulo V.

(9) Dejamos de lado a los autores antiguos por muy conocidos.JUAN GIL DE ZAMORA, ha escrito una Historia, cuyo titulo es De preco-níis Hispaniae opus. D. Nicolás Antonio dice, in Bibliotheca Vet., t. II,n. 7, p. 71 :"La Historia de Fr. Juan Gil de Zamora, en 7 cuerpos deuna vara de largo cada uno, se guarda en el convento de San Franciscode Zamora. Parece haber vivido y escrito en tiempos del Rey Don Sanchoen el año del Señor de 1280". (Véase Gallardo, Ensayo de una Bibliotecaespañola).

Page 5: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EW TORNO A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 29

rfalemos, por otra parte, las "Chro'nicas de España", la "Chronica delRey Don Alonso" y, por fin, "la escritura de las cosas memorablesde aquel convento" (10). Todas las autoridades aducidas por Mateo Ale-mán son,pues, historiadores o geógrafos, antiguos o modernos. Lo mis-mo pasa con las obras que utiliza : todas son de ¿ndo¿<L hlitoAica. Na-da mas lógico, por lo dema's. ¿No había insistido Mateo Alema'n precisa-mente en "el estilo histórico que "~seguía_7 en la vida de este glo-rioso Santo ?" (11). Pues bien, analicemos detalladamente los proble-mas que plantea este "proceder".

7 - LISBOA

1 - SU fUNVACIÓN

El primer capítulo del San. Antonio di Padua comienza por ex-poner —véase más arriba— la fundación de Lisboa por Ulises. MateoAlemán, digámoslo sin rodeos, sigue aquí un esquema tradicional, tantoa nivel temporal como por lo que al personaje central —Ulises— se re-fiere.

FRAY BERNARDO DE BRITO (1568-1617). Nace en Almeida (Portugal), entraen el convento de Alcobaça a 23 de febrero de 158 5 y se le nombra Cro-nista General y Cronista de su Orden en 1597. Doctor en teología en1606, Cronista Mayor del Reino a partir de Julio de 1614.Hace parte delos llamados "Historiógrafos de Alcobaça". Ha escrito varias obras, en-tre las cuales entresacamos las siguientes : Crónica de Cister, ondese contam as cousas principáis desta Ordem e muitas antiguidades doReino de Portugal, Lisboa, 1602; Elogios dos Reís de Portugal, Lisboa,1603 ; Monarchia Lusytana, Ia parte, desde a criacüb do Mundo até o nas-cimento de Cristo, 4 livros, Mosteíro de Alcobaça, 1597; Monarchia Lu-sytana, IIa parte, do nascimento de Cristo até âo Conde D. Henrique,3 livros, Lisboa, 1609. Estas dos últimas obras pueden consultarse,sea en la Biblioteca Nacional de Lisboa, signatura RES 776-777 V, osea en la BNM, signatura 5/7747. Señalemos, por fin, una edición fac-similada, con una introduccio'n de A. da Silva Regó', Lisboa, ImprensaNacional, Casa da Moeda, Ia parte, 1973; IIa parte, 1975. Para nuestrotrabajo nos valemos de la edición princeps que está en la BNL.

(10) Para la Chronica del Rey Don Alonso, ver mas adelante sus posiblesautores; para "las cosas memorables de aquel convento", Mateo Alema'nse refiere en concreto al convento de Santa Cruz de Coimbra.

(11) Cf. Pro'logo al "Letor".

Page 6: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

30 HznAl GUERREIRÛ CiitLcón, 12, 1980

En eJt pltxno tejnpohaZ empieza la acción a finales de laguerra de Troya : "Fenecida ya de todo punto aquella tan sangrientacomo prolija guerra de Troya, ejecutada la insaciable venganza delos Griegos, etc."(12).Ahora bien, varias son las obras contempor-ráneas que, al hablar de la fecha en que se fundó esta ciudad, seña-lan el final de esta misma guerra. Así aparece en el L-ib-ío VKÁmQAOdzJL E-ipe/o dit VKÍn.c<Lpe. Q.hKÍMtÁJxn.0 de Francisco de Moncón (13). LuisMarinho de Azevedo, cerca de un siglo ma's tarde (1662), escribiráun libro —P-t-úne-óta Pcuite. da T-vndaçâio,kn.tÁ.gv¿dadoji t GKandízaA da.m\i¿ ¿m,¿gnz C-idade. di Lisboa— (14) en el que dedicara' el capítuloVII del libro II al tema siguiente : "De quem foi o astuto capitlbUlisses, seus feitos, trabalhos, e peregrinaçôes, antes e depois daguerra de Troya". Después se enfrentará con el problema vidrioso dela fundación de Lisboa por el mismo Ulises, hecho que no vacilaráen afirmar rotundamente. Este mismo problema ya se le había plantea-do a Damiâo de Goes quien, prudentemente, se había negado a zanjar-lo (15). Es, por lo tanto, un asunto trillado que nadie puede eludir.Si algunos autores —el Padre Mariana, el Canónigo Aldrete, Don Fran-cisco Fernández de Co'rdoba, etc.— le niegan a Ulises cualquier pater-nidad en la fundación de la ciudad, no nos parece atrevido afirmarque la opinión contraria es compartida por la mayoría. Entre ellos,podemos citar a Fray Bernardo de Brito, primer historiógrafo alcoba-cense quien, en la primera parte de su lÁonaAchAo. LiLSyta.no.,aduce pararespaldar su convicción y confundir a los que disienten de su pare-cer "a opiniaó aprovada de tantos, e t3b conhecidos authores" (16).Mateo Alemán no hace más que incluirse dentro de esta corriente :

Vlíndo-ie. ¿olo e.n podíK y ÍUZAZCU

(12) San Antonio de Padua, fol. Ir.

(13) Lisboa, em casa de Antonio Goncálvez, 1571 (B.N.M., R. 16143) :"Por donde acabada la guerra troyana hizo aquella larga peregrinaciónvolviendo allí a edificar una ciudad a la cual de su nombre llamo'Vlisboa" (fol. 22Or.).

(14) Lisboa, Na Officina Craesbeckiana, 1662. Ver mas particularmenteLibro II, capítulos VIII, X, XI, XIV y XV.

(15) Urbis Olisiponis descriptio, Evora, Andrés de Burgos, 1554. "Naome atrevo a afirmar com certeza, a tamanha distancia de séculos, qualfosse o verdadeiro fundador de Lisboa..." (In Lisboa de quinhentos.Descricao de Lisboa. Texto latino de Damiâb de Gois. TraduçSb de RaúlMachado, Lisboa, Livraria Avelar Machado, 1937, p. 24).

(16) Fray Bernardo de Brito, op. cit., fol. 66r.

Page 7: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EN TOMO A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 31

/~U£¿óe4_7 a. iundaA aJLIZ una ciudad. V ponihrudolozn. obJia, ya dupuéj, de. le.vanta.da, ia ¿¿amó V&L&lpo-¿¿A : que. en ui Zzngua gA¿zga e-6 lo m¿imo que. de-cit ciudad kzcha poA. U¿cáei. (17)

TAad¿c¿onaZ es también la presentación del personaje cen-tral : Ulises. Un calificativo único sirve para pintarlo : la astu-cia. Mateo Alemán nos habla del"mañoso Ulises" y evoca escuetamen-te sus "astucias". Francisco de Monço'n afirma que todos lo tenían por"muy astuto y sagaz" (18) y Fray Bernardo de Brito presenta en el ca-pítulo XXI de su libro I (fol. 65v.) al "astuto capitao Vlysses" lu-chando contra el mar tempestuoso "_/~que_7 o fez chegar ao estreitode Gibraltar e saindo ao mar occeano foy dobrando as pravas de Lusy-tania, te entrar pela corrente do tejo". Tres cuartos de siglo mástarde, Luis Marinho de Azevedo, en su libro ya citado, no hace masque seguirle los pasos :

U(U> avicu.ru>tanc.ia¿ diAta. {undaçâo iíauÁjiomoi, aF-t. BvinaAdo de Rtitto, a quem ¿ega-to o meimo aatoApoti, anteA de no-ó tomou a ¿>wa conta tocan. z¿ta kít>-toila, e poA eJULe. cokiexa o que wo-ó aaoKa aqu¿d ¿ . (19)

La conclusio'n se impone de por sí : el cuadro narrativo yel personaje novelesco representan sin la menor duda característi-cas estereotipadas, son tópicos archiconocidos.

Así que" estamos abocados al planteamiento novelesco de lasaventuras de Ulises. Basta decir que las tempestades y naufragios, lallegada a las costas del Mediterráneo y navegación de "la boca delTajo, río famosísimo en España", hasta "un gracioso y bien acomo-dado puerto" recuerdan en Mateo Alemán (cap. I, fol. 2r.) el texto deFray Bernardo de Brito. Por lo demás, lo mismo pasa de modo aún máspreciso con otros detalles novelescos : amenidad del sitio en queUlises ha aportado, deseo de descansar y rehacerse antes de lanzarseotra vez mar adentro, oposición de sus compañeros de viaje que se

(17) San Antonio de Padua, Eol. 2v.

(18) Op. cit., fol. 22Or.

(19) Op. cit., Libro II, cap. VIII, p. 142. El título de este capítuloes significativo : "Como Vlises desembocando com tormenta o estreitode Gibraltar, costecTdo nossa Lusitania, tomou porto na foz do Tejo, ereedificou a Lisboa".

Page 8: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

32 GUERRE1R0 CAiticón, 12, 1980

niegan a regresar con él a Grecia y le obligan a aplazar la pa r t i -da, fundándose por esto una c iudad. . . Lisboa.. .

Monarchia Lusytana

Rzgznde -GOIQOAÍA o Rzyno dzLuAytania z o-i mais do. toda. Es-pakna, apoAtou nzlla. Vliszscom algias exnbaAcacózs quz au,ondas do maA Ihz dzixaJiâo yszn-tas da. tzmpzAtadz e subindo,como disszmos, pelas CIOAOSondea do tzjo, MUJO em tzA.An,convidada, [como sz podz jul-gaA.) do quizto potito zxn quztinha as naos szguAas, z da¿ZA.titida.dz quz na tzAAa via.pzia. AZ&CLZZA 04 coApo¿ CCLUÍCL-do-i poA tJcCo laAgcu nav&gacoeA.kqui ZAtzvz o pAudzntz ca.pitS.0dzica.iUMn.do mu¿to.& d-útá, no ¿-undo4 quaú¡, quzAzndo Zzva.ntaJi a¿>vzllcu>paAa ¿e toKnaA a Itha.-ca, cLckou cu> vontadzA dz ¿ZÚAcompanhziAoA tcio aJihziaA nzi-tz paAticuiaA da ¿ua quz, vzn-doAiZ com pouco Azmzd¿o peAa. iztoAnaA ¿o' a GKZCÍO., z¿coihzopoA mzno¿> maZ -izguÁA o paAzczAz dz&Zj'o do-i moL-ü>, comzçando-thza iundaA hüa {¡ZAmo-ia cidadz,junto do pAoplo tzjo,...

[fot.66A.)

San Antonio de Padua

p dz alguno* ano-ip dz -óu nave.ga.cionH.. .1 llzgó con -ÍOÓ navz*a un gAacio-io y bizn acomoda-do puZAto dondz {¿uAgizndozn zZ) deAZtnbaAco' ¿u gzntzcon intzncidn dz Azhacz>uz yAzeibiA algún AZIAZACO. M.IZ¿>z dztuvo a.¿guno-i d-úu, zn¿o-i CIWLIZA AZCOHOCÍO con mucha•iagacidad y pAudznda ¿a dis-posición dz la. tizAAa, y pa-Azcizndolz tal quz pudiexa -te-cibiA algún ducaMO en. olla.paAa. ¿ció tan caniajdoJs pexzgAi-nacionz¿ y tAabajo-i, zl -iuzloz¿pado¿o, zl cizlo -iano yOIZQAZ, templado zl OÁAZ, lacomoAca dzlzito-ia y i'zAtil, apa.-ciblz la. Aib.zAa., zl puZAto ca-paz, y todo tan a pAopd-iito dz-iui dzizo¿, y poAquz también4O4 compañzAO'i Iz contAadijZ-Aon [con alguna* uAgzntZA cau-M¿¡ zl volvzA a GAZCÍO., \iizn-do-iz -iolo zn podeA y huZAza¿,dztzAminó-iz a iundaA allí unaciudad.

[Fol. U.)

El paralelismo de las situaciones es evidente. No podemosya eludir un problema obvio que se nos plantea. -"Inspírase Mateo Ale-ma'n directamente de la MonaAchia Luiytana o reelabora ma's bien su pri-mer capítulo a partir de varias fuentes manuscritas, entre las cualeslas CAÓnicaA dz España. ? De considerar el aspecto algo más elaboradodel San Antonio..., la segunda hipótesis nos parece ma's verosímil. Sinembargo, ciertos indicios muy precisos nos mueven a no descartar quehaya sido la lÁonaAck-Ca Lwiytana una de sus fuentes principales. Lasautoridades aducidas por Mateo Alemán para acreditar su texto, el mis-mo orden en que aparecen, la alusio'n incluso "./~~al_7 famosísimo tem-plo que allí fundo' Ulises" y hasta ciertos vocablos' idénticos en ambostextos sobrepasan la mera coincidencia para rayar ya en imitación :

Page 9: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EW TORNO Á LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 33

Monarchia Lusytana

£ y _ po>imal -ie.gu.-iA ~ó~ paKZczK e de¿e-

joi do¿> maiA, comzçandolixz a. íun-daK hua ieAmo-ia cidade, junto dopKopio tzjo, e nzlla hum templo•!>umptu.o-iÍA¿-vmo, de (¡abdica maACL-v-iího-ia, dzdicado ao Idolio de. ¿>uaPeo-óa M-tne-tva.... Pei-ie templo 2.-&ua {¡abKica eACKZveo Asclepiadesdizzndo que. em seus dias estavaonella os lemes e gavias das naosde Vlysses com alguas anchoras £COUAOA -itmz-thanteA, per memoria doauthor e primeiro fundador daquellaobra moAav-Cího-ia, nem de¿>CAípaodeAte. pajie.c.eA Posidonio e Míem-co-dóio, ¿litatAe^í ge.ogKa.phoi, oMtlgo-í,que. s trabo tAcu> peJta mxth.o>i-izax. oque conta..

[Fol. 661.)

San Antonio de Padua

Eita opinión £~ia funda-ción de. Lisboa poK UliAej>J¿siguen mucho-í gKavù>imot> auto-Kzt, y, entAz ello-;,, Aiclzpia-deó, eZ cual, tratando de.1famosísimo templo que. allZdundo' VlixeA, vio en su tiem-po algunas áncoras, timonesy gavias de aquella flota,las cuales quedaron colgadasen él por memoria cíe kabeAall-C aAKibado y hecho aAitnto•iu pK-imeA. bundadoK. E-ito a{¡ÍK-ma ?o-t>idonio, autoA ge.o'gKa{,o,damoiZíimo y antiguo, a quienEitAabo'n -ó-cgue.

{Fol. 3K.)

Otra prueba fehaciente de la influencia o utilización direc-tas de la MonaKch-ía LuAytana la encontramos en el capítulo V del SanAntonio de Padua. Mateo Alema'n, antes de describir a Lisboa y referiralgunas alabanzas suyas, recuerda allí "una columna de piedra" encon-trada "cerca de Cintra" . De esa misma "columna" nos habla Fray Bernar-do de Brito, en 1597, transcribiendo los versos proféticos que en ellaestaban esculpidos :

Monarchia Lusytana

Eéta indigne, cidade. (¡oy ¿empatetao ventiiKOAOL, que. em podeA de. va.-KÍCU> nacoeA e. &inhoKÍo¿> co-ituma,-do-4 a deAbaxataA gloKÁMA alheoA,acKe.ce.ntou ¿empKe. a -iua, de. manzi-Ka quz he hoje hua daA mayoKeA,maiA KicaA, e. nobKeA de. toda EUKO-pa, ca.be.ca e advento pKincipaldoi, {¡tliciA-i-ímoi Rey-6 de LuAyta-nia, a cujo alto impeKio obedzcemo-i podeKoAo-i Ret/-ó da India 0que. paKe.ce adevinhou muito& anno¿anteA, quem eAcKeveo aquzlleA ia-tidico-i veA404, achado-i nao muy

San Antonio de Padua

. . . Siendo en lo-i pteA tiempo-!, la. mayoK de IOAEipañaA, ÍA la mzjoK del Re.y-no_ de PoKtugal : una de. laAmíi pKincipaleA, genexo-da ynoble de toda EuKopa. Su gKan-deza, 4u mageAtad, 4a impeKioy -izñoKÍ.0 de. hoy, ¿e. hallande. muchos año-i anteA pKo{¡zti.-zado¿ en una columna de pie-dKa quz ¿>z ¿acó debajo detieAKa, cZKca de. CintKa, zntiempo del Rzy Don Manuel,quz tznia eAcutpidos eAto¿>

Page 10: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

HenJil GUERREUO Criticón, 12, 1980

longo, de Slntna, em tempo dzlRzy Vom Uanozl da. glon.lo.ia. mzmo->IÁJCL, z¿culp¿do-b em hua. collumnade pzdAa, mzttída dzbaixo da.tzAAa, quz dlzlâo dz-btz modo :VOLVENTUR SAXA LITERIS, ET 0R-DINE RECTIS./CUM VIDEAS OCCIDENSORIENTIS OPES,/GANGES, INDVS,TAGVS, ERIT MIRABILE VISU,/MERCES COMMVTABIT SVAS VTER-QUE S I B I . Á ¿ígni{icacab do-óquaíA hz a. ¿zguintz : quandoo-ó Rzyno¿ Oc.cldznta¿¿ v¿n.em em¿i cu KÍqu&za¿> do ÛKAMYIÎI, ¿ZdzACubAÍAa. lita, pexha, e {¿ca-lao cu> ZeXnou, dzlia. di>iQÁtcu>,bojío, COUAO. moAOM-LlkoM., vet olio Ganges, o indo, e o Ta-jo, zommanicxDi zntke. -4-t ai KÍ-quzzcu qu& cada hum CAÍOL. In-do, que na. ve/tdade de¿ta¿ £e-tMJxM ha hom<C&, quz tím muí£oucAupulo H... 7 mcu> a pAovadebita. {¿cçdCo, nao ¿><m eu como-óe pona authoilzaA {ao.¿lmzn-tz, no quz me nao mztto mu-t-í o , . . .

(Fol. 67A.)

VOLVENTUR SAXALITERIS, ET ORDINE RECTIS,/CUM VIDEAS OCCIDENS ORIENTESOPES,/GANGES, INDUS, TAGUS,ERIT MIRABILE VISU,/MERCESCOMMUTABIT SUAS UTERQUE SIBI .QiU.zA.zn dzc-iA : cuando lcu>paAtZi, OccidzntalzA VÍZAZYIquz ¿z IZJÍ> zntn.an poA la¿>puzAta-b la¿> A-LquzzoA dzlÛAlzntz 4Z dz¿cubAÍAeL z¿taplzdAa y quzdaAÍn dzAZchaAùu iztAcu de zlta. Intonczi,pondAÓn oudmÁJWLCÍ.o'n y ÍZACL maAa-v<Lllo-!>o VZA zl lio <3anjz¿>, zlIndo y Taxo comun-LcaA ¿>u¿> gAcin-dzzaA zntAZ ¿>¿. Hayan ucuhpi-do ZAtaA IztAcu, o ¿ntzApAZtá-dolxu, qwiznZA quÁAizAzn, mou,zl cumplúniznto de zlùu i¿ ¿u\)ZAdad vzmo-i en utoi naZitAOi,-fccempo-6, hab¿zndo¿z juntado z¿GanjZA y zl Indo con zl Caitz-llano Taxo...

[Foti. 2SA. y v.)

Esto es cuanto hemos podido rastrear de la MonaAchÁa Lu¿ytana,que Mateo Alemán, no cabe la menor duda, conocía y utilizo' para sulibro. Pero con este último ejemplo ya nos metemos en otro tema aún ma'scomplejo : la descripción de Lisboa, o mejor dicho, la presentaciónpanegírica de esta ciudad y de sus habitantes.

1 - SU VESCRIPCJÓN

Parte Mateo Alemán de la reconquista de Lisboa sobre los Mo-ros contada en los capítulos precedentes y empieza señalando la grande-za de su poblacio'n y el desarrollo de una ciudad que considera "lamayor de las Españas f~yj la mejor del Reyno de Portugal : una de lasmás principales, generosa y noble de toda Europa" (20). Al evocar su

(2O) San Antonio de Padua, fol. 25r.

Page 11: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EN TORNO A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 35

potencia imperial —"su imperio y señorío de hoy"—, es de notar cua'n-to insiste Mateo Alemán en la unificación de España y Portugal, comosi procurara justificarla en una como filiación lógica e histórica queiría del Rey Don Manuel (1495) a Felipe II, limitándose éste últimoa rematar una obra que desde fines del siglo XV ya estaba prevista (21).

La segunda fase de la descripción se relaciona directamentecon la propia ciudad, en sus aspectos topográficos, arquitectónicos,comerciales y religiosos. La configuración topográfica, las calles,casas y edificios públicos son rápidamente delineados. Luego se ponende relieve la riqueza y abundancia del abastecimiento de la ciudadque radican, por lo visto, en la importantísima actividad comercialque ésta mantiene con toda Europa y naturalmente con las Indias. Lis-boa esta' presentada, pues, como una "plaque tournante" del comercionacional e internacional : "Así Lixboa, recogiendo en sí lo particularde cada uno, el oro, perlas, piedras, telas, mercancías y otras cosas,todo lo digiere, perficiona y pule, repartiéndolo después por todo elorbe universo" (22). Señalemos, por fin, la retahila de "iglesias parro-quiales", de "monasterios de frayles y monjas", que Mateo Alemán cita,rellenando de modo curioso tres folios seguidos con sus nombres, y lam e n c i ó n e s p e c i a l q u e h a c e d e l Hospital KQJX.1 y d e l a C a - i a d e la. U Á Í

diLa ultima parte del capítulo V versa sobre los Portugueses,

ensalzando Mateo Alema'n prendas suyas. Es de notar de paso y a vuelapluma su lealtad y patriotismo, su valentía en las guerras y periciaen el mar, su honda religiosidad, su apego a las tradiciones (inclusoen el vestir), sus buenas costumbres y la buena educación de los jo've-nes, varo'nes ó mujeres...

Este cuadro brevemente esbozado nos mueve a hacer dos pre-guntas insoslayables i^'qué alcance tiene ? ¿dentro de qué corrienteideológica se situa ?

Para enfocar el problema de modo claro hay que recordar queMateo Alemán, al introducir la materia de este capítulo sobre la Lis-boa contemporánea, afirmo' que se limitaba a "/~~referir_7 algunas delas alabanzas de la insigne ciudad de Lisboa" (23). Pues bien : al co-tejar el cuadro presentado por Alemán con ciertas obras anteriores al

(21) "... y las Españas unidas, por el católico y poderosísimo Rey DonFelipe Segundo, nuestro señor, que está en gloria : lo cual bien consi-derado comenzó a tener su principio del Rey Don Manuel, cuando la pie-dra fue hallada".(Ibidem, fol. 25r.).

(22) Ibidem, fol. 26r.

(23) Ibidem, fol. 24v.

Page 12: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

36 HznAi GÜERREIR0 CAiticón, 12, 1980

San Antonio... o contemporáneas suyas, la veracidad de lo dicho sal -ta a la v is ta. Se nota a las claras, por ejemplo, en el LibAO VAÍMZ-Ao dzl Espejo dzl PA-íncipz Cha-Litia.no ya citado, cuyos capítulos 90y 91 tratan paradójicamente de Lisboa. En cierta medida, aparece tam-bién en el l i b ro de Damisfo de Gois publicado en 1554. Ahí van algunasmuestras que le permitan al lector enjuiciar parte de su contenido.

a) Vz*aM.ollo y gAandzza. dz Lisboa.

Li*boa, dz*dz quz *z &undó nunca, (¡uz dz*tAuida,aunquz po*zida do. Romano* y UOAO*. MOA ZAO. in*ignzciudad cuando la ganó zl Rey Von Atondo AnAAiquzzy dz*dz zntancz* hcuita agota. ¿iempAe. ha ¿ido ampli-ficada, ha-ita ¿>QJi una de. laá pAincipale-6 ciudadesdzl mundo y aun en mucha* co&aA a. toda¿ hace, ven-taja poi mÓA lamosa* ciudadz* quz izan /~.. . 1 en-óu. citcuito e¿> mayoA /~quz HieAu¿alem_T~y una. deleu, mayoA<ii> dzl mundo, quz dz la* quz agola ¿e. M-bzn ¿ola* do* compitan zn gAa.nde.za. con la ciudad dzL-Uboa, quz *on PaA-í* y Con*tantinopla.... (24)

Así habla Francisco de Monço'n a quien Damiab de Gois se había adelan-tado, . poniendo de rel ieve l a potencia de J-isboa y explica'ndola por-su posición marítima :

Ha. dua¿ cidadz* quz, ñuto* no**o* tempo* *zpodem chamaA com Aazao *znhoAa* z Aainha* do Ocza-no, poi*, poA *ua. diAZccKo z dominio, a* ñau* pex-conAem, kojz em dio., todo o ÛAizntz z todo o Oci-dtntz.

A pAme.ÍAa., Lisboa, *iXuada m boca, do Tzjo,aAAoga*Z o dominio daquzla paAte. do Océano quz,nom abAaço imzn*o do mojí, AodeÁa. a. AfjAica Z a. Aiia.A ouVia, Szvilha, voltada paAa o Ocidzntz, dz*dz oAÍO GuadalquiviA, patentzou a navzga,ca~o a paAtz doOAbe. quz hojz *z chama Novo Mundo. (25)

6) Potzncia. colonial

Francisco de Monçdn tampoco deja de evocar el imperio colo-nia l presentándole como causa esencial de la importancia de Lisboa :

(24) F r a n c i s c o de Monçon, o p . c i t . , f o l s . 22Ov. y 221v.

(25) Damiâo de G o i s , o p . c i t . , p . 17 .

Page 13: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EN TORNO A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO. . . 37

Lisboa z* cabzza dzl Rzyno de PoAtugal, queaáw e-i algo rnayoA^ quz toda la. ti.ZKn.cx. de pAomi*ión.E*tizndz*z *u *zñoAÍo a Á -t-tca. poA la co*ta de to-da Guinza, ha*ta. la k*in mayoA quz va cotizandotoda la. India y vuzlvz poA zl BAOÍÍI y poA mucha*i*la¿> quz *zñbAza, y todo *z Aijz y gobizAna dz*dzLiiboa, como *znoAa y cabzza de e-ó£e tan z*tzndi-do *ZKOA¿O. (26)

c) importancia, dzl comzKcio

Ni que decir tiene que de a l l í le vienen esa importanciadel comercio al que Francisco de Monçdn alude demasiado de paso (27),y aquella magnitud de los "negocios da India" de los que Damiao deGois, embelesado, hace una descripcio'n deslumbrante :

klí -ie tAatam 0-6 n.cgoci.o-i da Incí-ca, e , po/i ¿440Ihz dao o nomz de "COM. da India". Contado, a mimme paAtcz quz ¿,z dzvz chamaA o zmpoiio do* aloma*,pÓJioloJs, KubÁJi, ZAmzAalda* z de owüia* pzdAai pAZ-cio*a*, quz, de ano em ano, no* *Ko ttazida* da In-dia; taÂvzz, com maion. veAdade., *z Ihz pudz**e.chamaA o atmazzm da pAata z do OUAO, quZA em baAAa,quZA. txabalhado. Mi ZitiSCo patzntz*, pata quzm o*quiiZA. adminaA, inwnzAo* compan.tmzn.to*, diMAibui-do* com OKdm e axtz, tKo Azchzado* com aquzla* pAZ-cio*ida.dz* toda*, quz —pa&Mia. .'— mal *z podzAia.acAzditaA, *z o* olho* nao vià*zm tai* maKavUha*z a* mío* nao Ihz* toca**zm. (28)

Otras muchas ci tas podrían aducirse para respaldar el tex-to de Mateo Alemán; con todo, para no caer en pro l i j idad nos l im i ta -remos dando un breve compendio de los demás temas rozados por Fran-cisco de Monçdn. Baste apuntar que también alude a las buenas costum-bres de los Portugueses (29), a su valentía en las guerras, y que va

(26) Op. cit., fol. 22Ov.

(27) "... por ser también puerto de mar hay mayor trato, y concurrenmuchos infinitos mercaderes de todas las partes, y moran de asientoen ella..." (Ibidem, fol. 221v.).

(28) Op. cit., p. 51.

(29) "... siendo habitada de tantas gentes de diversas naciones no sehan corrurapido en ellas las buenas costumbres" (Op. cit., fol. 221v.).

Page 14: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

38 Html GUERREIRÛ OiúUcón., 12, 1980

ensalzando a lo largo del capítulo 91 el espíritu religioso y mise-ricordioso de los portugueses, haciendo hincapié en las "treinta igle-sias collégiales", los "muchos monesterios mui religiosos", "la Casade la Sancta Misericordia" y el "Hospital real de todos los Sanctos"(30).

Todo esto y algún que otro detalle mas reflejan de modo bas-tante fiel el cuadro elaborado por Mateo Alemán. Pero hay que añadir,para da-r a estas similitudes su verdadero alcance, que F. de Moncóndista mucho de estar aislado. Estos temas aparecen, en efecto, de mo-do reiterado en otras obra£. Citemos a Luís Mendes de Vasconcelos ysu libro : Vo ¿¿tío de L-Í&boa,. VioloQO . En él también se nos dice queLisboa debe ser 'VHanteposta^ a todas as cidades do mundo" y que "ascalidades do seu sitio a fazem mais capaz que todas as cidades do mun-do para ser cabeça de hum grande Imperio e fazer grandísimas conquis-tas" . Luego topamos con la consabida apología de su potencia comercial,militar y colonial, así como de la riqueza de su mantenimiento (31).Otro tanto pasa, aunque no podamos deternernos en pormenores, con elLivio daA gAand&zcUi de LLiboa. de Frai Nicolau de Oliveira (32), conla obra Pe-óc/ucob do izino de VofiüigoJL de Duarte Nunes de Leâo (33),con la Tz/ic.e.in.0. pajitz da. MonaAdvia Lu¿<cta.na.... de Fr. Antonio Brandàb,cuyo libro X sobre "el Rey Dom Afonso Henriquez" dedica todo el capí-tulo XXVI a la descripción de Lisboa. Allí como en tantas otras obrasse encomia el imperio colonial a cuya cabeza esta' Lisboa (34). Estapreeminencia del reino de Portugal la sustenta el autor en el capítuloXV, de título significativo (35), aprovechándose de las grandes con-quistas territoriales para realzar, igual que Mateo Alemán, la valen-tía de los portugueses en las empresas guerreras :

(30) Ibidem, fols. 223v., 225r. y v.

(31) Lisboa, 1608, p. 8, 10 a 25, 153 a 158.

(32) Lisboa, 1620.

(33) Lisboa, 1610.

(34) Lisboa, em o mosteiro de S. Bernardo, por Pedro Craesbeck, 1632."Com o beneficio deste_pôrto, rioticia da navegaçâo e valor da gentealcançou esta cidade / Lisboa / o imperio do mundo (titulo com que aenobreceram autores mui graves), e por seu comercio de grande parte deÁfrica, Asia e América, dilatando-se tanto seu senhorio por estas par-tes, que como bem advertiu o poeta portugués, vai acompanhando ao soldesde que nasce até se recolher no ocidente" (p. 115 de la edición Bi-blioteca Histórica - Serie Regia, Porto, Livraria CivilizaçSb, 1945).

(35) "Das excelencias do Reino de Portugal e precedencia que tem aoutros reinos da Cristandade".

Page 15: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EN TORNO A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO. . . 39

Na conqtuMa z con^eAvaccío cíe -tôda-4OA lizVim 04 «O-ó-óO-ó tiCo dltcU pAOVCLÍ di -iZU.

&¿{¡OAC.O, r...J que. di comum aon¿e.ntÁmznto de.toda* aj> na.çôej> Zzvanam a patma. ao-i qaz ma-Lí> ¿>zaAA-ùuvùxAam naj, empAtiou, m¿Z¿taAeJ> de.-ixa.ndo atAcu[como ctA-iZguAdm gnavu autonej,) cu, ua.can.htu> dognandz Mzxandnz z dot> maU.on.ej> cxipitKu que. hou-\JZ no mando. (36)

Incluso ya a mediados del siglo XVII hay escritores que siguen repi-tiendo machaconamente las mismas ideas. Es el caso de Luís Marinhode Azevedo y de Frei Antonio da Purificaçâb en su libro : ChAÓyuLcada a.ntiqwLi4Íma PAOv-Lnc-ia dz Voitagai da Oidesn do¿ zn.zmi.taj, dz S.AgoAtinho... publicado en Lisboa, en 1642. En todas estas obras arri-ba evocadas es donde más bien se subrayan "f~a 1 honestidade e re-colhimento das mulheres portuguesas e /~suas_7~perfeiçôes" (37) y,por ejemplo, "H&J grande religiab e honestidade da naçâb portugue-sa" (38). Por fin, nunca se olvidan de la "Casa de la Misericordia",ni del "Hospital de Todos os Santos".

Es evidente que la aparición y la permanencia, a lo largode un siglo (1554-1652), de temas idénticos en las varias obras quehemos citado, y seguramente en muchas otras que todavía no hemos es-tudiado o que ni siquiera aún conocemos, denotan una corriente ideoló-gica singular a la que sólo se podra' conferir todo su significado con-frontándola con el marco histórico, econo'mico y político en que nacey se desarrolla. Lo que sí sabemqs desde luego es que la importanciade Lis6oa a finales del XVI es un hecho innegable. Basta hojear estu-dios tan importantes como los de Henri Lapeyre y J. Gentil da Silvapara encontrar pruebas dignas de todo aprecio (39). Representan una

(36) ibidem, p. 70.

(37) Duarte Nuhes de Leao, op. cit., cap. 88.

(38) Frei Antonio da Purificaçâo, op. cit., cap. VI.

(39) Henri Lapeyre, Une famille de marchands : les Ruiz, Paris-Bor-deaux, 1955 (Bibliothèque de l'Ecole des Hautes Etudes Hispaniques)."La ville, enrichie par le commerce des épices et peuplée d'une cen-taine de milliers d'habitants, est, pour le XVlème siècle, une trèsgrosse agglomération et un marché de tout premier ordre" (p. 533).

J. Gentil da Silva, Stratégies des affaires à Lisbonne entre1595 et 1607. Lettres marchandes des Rodrigues d'Evora et Veiga, Pa-ris, Armand Colin, 1956, (Ecole pratique des Hautes Etudes, Vlème sec-tion, Affaires et gens d'Affaires) : "Lisbonne, à la croisée des che-

Page 16: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

40 Henil GUEKREIRO Càltccon, 12, 1980

ayuda preciosa, aunque no nos permitan, frente a la problemática glo-bal, sacar conclusiones terminantes. Por una parte, el número deobras estudiadas nos parece en efecto demasiado reducido como paraser totalmente representativo; por otra, estamos convencidos de queexisten otras obras que enfocan la problema'tica "lisbonense" de mo-do diferente. Cabe preguntarse si el contraste entre los dos puntosde vista no permitiría aclarar el de Mateo Alema'n. El problema quiza'ma's importante que queda pendiente es, a nuestro parecer, el siguien-te : ¿por qué y para qué dentro de un período determinado (hemos da-do dos fechas pero habría que fijar con ma's precisión los términosa. qu.0 y ad quem, y estudiar dentro de este marco temporal la posibleevolución de una misma temática) van apareciendo unas obras cuyo temacentral es : la alabanza de Lisboa ? ¿Por qué razones y con qué fina-lidad se inscribe Mateo Alemán dentro de esta corriente a la que par-ticipan escritores tan conocidos como Tirso de Molina y Gracian?(39bis).Digamos, por fin, para anticipar sobre una respuesta futura, sea cualfuere, que Mateo Alema'n no deja de tener dentro de esta corriente sus

mins intercontinentaux, place marchande aux horizons extrêmement vas-tes — e t nous verrons plus loin à quel pojnt ce trait lui-est alors •propre— Lisbonne, ville hispanique qui a failli être capitale desHabsbourgs, est, en fin de compte, un balcon extérieur pour assisterà l'écroulement de l'unité économique centrée sur la Castille, et dontAnvers et Gênes constituent les deux puissants moteurs européens" (p.7).Ou encore : "Le Grand Commerce vers l'Extrême-Orient, l'Afrique etle Brésil est, à Lisbonne, mené par quelques grandes maisons, dont lesXiménés, les Mendes, les Gomes, les Evora, d'autres encore. Ces grandsnégociants doivent être attentifs aux conditions des marchés lointainssurtout orientaux —suivre ainsi les rapports de Goa avec Cambaia,Malacca, les îles de la Sonde et la Chine, au moins par l'entremisede leurs correspondants; il leur faut être attentifs à la situationmême de Goa et de Cochim, à l'approvisionnement en poivre, perles,diamants, etc., à l'introduction sur le marché européen de nouvellesmarchandises de luxe. De même, ils sont en rapport avec l'Angola (cet-te source nouvelle d'esclaves), le Brésil, dont l'importance est gran-de pour la vie commerciale de Lisbonne" (p. 27) .

(39 bis) Baltasar Gracian, El Criticón, I, Crisi Décima, edición, in-troducción y notas de Evaristo Correa Calderón, Madrid, 1971 (ClasicosCastellanos, 165); Tirso de Molina, El Burlador de Sevilla, introductiontraduction, notes par P. Guenoun, Paris, Aubier, 1962,(Collection Bi-lingue) ,pp. 110-118. SeñTalemos de paso que la "alabanza de Lisboa" noes más que un aspecto —importante si cabe— de una temática mucho masamplia, ya que en el Siglo de Oro se elabora toda una visión de la ma-teria de Portugal que necesitaría un estudio mucho mas extenso.

Page 17: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EN TOKNÛ A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 41

propias características. Así es como ciertas ideas sólo aparecen ensu libro. Queremos hablar del tono encomiástico con que trata de labuena educación de los jóvenes portugueses y de la moderación en lostrajes que muestran los de aquella nación, temas ambos en los queMateo Alemán insiste muy particularmente, que aparecen también enel Gu.znún de M^aAachz y que suenan a crítica encubierta de España.¿Será posible generalizar y pensar que el cuadro en su conjunto vadirigido a este fin ? ¿Sera' licito ver en el elogio del "trato" lis-bonense y sus características una sátira del "trato" de Sevilla o deotras ciudades castellanas, entre las cuales, la Corte ?¿Correspon-derá, por fin, todo esto al cambio de una coyuntura en que la suprema-cia del Mediterráneo cede el paso frente al Atlántico ? Frente a tan-tas preguntas no nos atrevemos a zanjar. Lo cual tampoco significaque le echamos tierra al asunto.

Terminaremos, pues, esta parte, añadiendo algo que no porsecundario deja de tener algún interés. Estamos casi seguros de queuna de las fuentes de que se valió' Mateo Alemán para presentar lasiglesias y conventos, la Casa de la Misericordia y el Hospital Realfue el libro de Christovao Rodrigues de Oliveira : SummAio em quz6-tevemeit-te ie. contem aÁgwxA COUMÜ (úH-ó-t zcdz&icU&LcxUi como ¿.zcixla--teíl que ha. na cidade. de. Lisboa (40). La lista de las iglesias, monas-terios y conventos que Mateo Alemán se complace en dar, figura enefecto casi por completo en este libro; y lo que resulta aún mas signi-ficativo es que ciertas aclaraciones o detalles dados para caracteri-zar tal o cual iglesia o convento aparecen en ambas obras (41). No poreso queremos afirmar que Mateo Alema'n haya conocido únicamente estelibrito, pero sí que fue su fuente predilecta por representar un ca-tálogo, lleno de informes eclesiásticos fácilmente utilizables. Dospormenores acerca de la Casa de la Misericordia nos parecen respal-dar este juicio. Mateo Alemán dice que esta casa está compuesta de"trecientos" hermanos y que "gastan ^~en ella_7 cada un año setenta

(40) Lisboa, 1554-1555.

(41) Véase lo dicho acerca : a) del Monasterio de San Eloi "... defrayles de la Orden de San Juan Evangelista y traen los hábitos azules"(M.A.); "o mosteyro de Santo Eloy... gouernando este reyno o Ifantedom Pedro /_ ..._/ deu esta igreja esprital /~sic 7 a es_ta Cogregaçàodestes padres chamados de Sao Johab euangelista, _/ .. ,_/sab corenta/~sicj padres dabitos azues. E pardos" (Ch. R. de O., fol. 29r.);b) de "San Francisco de lóbregas, de frayles franciscanos" (M.A.);"Sam Francisco denxobregas /..._/ he de frades menores da observan-cia" (Ch. R. de O., fol. 31r.); c) de "La Annunciada, de Dominicas (M.A.);"o ntosteyro de nossa senhora dannunciada /_..._/ he de freirás da ordemde Sao Domingos" (Ch. R. de O.,fol. 33r.).

Page 18: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

42 HtnAi GUERREIRO CA.itA.con, 12, 1980

mil ducados en obras de caridad" (42). Estas aclaraciones aparecentambién en el libro arriba citado (43), mientras que Francisco deMonço'n y Damiao de Goes avanzan cifras diferentes (44).

3 - SU CONQUISTA POR AfOHSO HENRIQUES

Este tema esta' desarrollado en el capítulo II del San Anto-nio de. Padua que, desde un punto de vista temporal, nos sitúa trasla conquista de Santarem, o sea en 1147. En el capítulo siguienteque trata "de algunos milagros que Dios nuestro señor fue servidohacer por este caballero llamado Enrique", Mateo Alemán sugiere quese vale de "la _/".. .J chronica del Rey Don Alonso". El rastro, aun-que vago, nos inducía a emprender la lectura sistema'tica de las "cro'-nicas" de los reyes de Portugal. Por lo que hemos sacado en limpio,lo damos todo por bien empleado.

Se puede afirmar sin rodeos, en efecto, que la "chronicadel Rey Dom Afonso Henriques" fue la base del trabajo de Mateo Alemán.Pero decir esto y estar enfrentados con toda una serie de problemasvidriosos, es todo uno. Pues lo que más interesa es dar con la fuen-te específica, encontrar el manuscrito del que se pueda decir a cien-cia cierta que fue utilizado por el escritor. Para salir de apurosy resolver ese problema de modo correcto se nos hace imprescindiblepresentar un resumen de las obras existentes que versan sobre la "Cró-nica dos Feitos dos Reis de Portugal" (45). Claro que nos limitaremos

(42) Op. cit., fol. 29v.

(43) "Ha nesta irmandjide perto de trezentos irmaos dos quaes se ele-gen] cada anno trezeV •••_/ Achasse que recebe esta casa desraolas hSsannos por outros trinta mil cruzados. E alguns annos mais. E o annode quinhentos E cincoenta E dous recebeo mais de setenta mil cruzados"(op. cit., fol. 16v.). El problema que se plantea es que aquí se hablade "cruzados" y en el libro de Mateo Alemán de "ducados". ¿_No habráreparado en ello Mateo Alemán ?

(44) Francisco de Monço'n habla del "número de los hermanos que son másde quinientos" y que "se gastan cada año de treinta y cinco hasta qua-renta mil ducados" (op. cit., fol. 225r.). Damiao de Goes, cuyo librose publica en el mismo año que el de Christovab Rodrigues de Oliveiraescribe :"Se distribuem do seu tesouro pelos pobres, em cada ano, paracima de vinte e quatro mil ducados de ouro; e até houve anos em que asoma atingiu ou superou quarenta mil ducados" (op. cit., p. 46).

(45) Es el titulo de la obra que estaba escribiendo FernSó Lopes en1449, según la carta de Don Afonso V del 11 de Enero de 1449. Según

Page 19: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EW TORMO A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 43

a los reinados que abarcan la vida de San Antonio de Padua, remon-tándonos en el tiempo cuando necesario. De modo que se ha de hablaresencialmente del Conde D. Henrique y de los reyes Dom Afonso Hen-riques, Dom Sancho I, Dom Afonso II y Dom Sancho II.

Hasta una fecha reciente (1942), fuera de una Clónica GZAoJLdo Rzino ya perdida mucho antes del siglo XVI, solo se conocían —encuanto a la época estudiada»», impresas o manuscritas en el siglo XVI,la Oidnica. de P. A&ovu>o H<LnA¿qu.ej> de Duarte Galvao (escrita en 1505),las Clónica* do. Sancho I, A&on&o II et Sancho II de Rui de Pina (es-critas entre 1490 y 1522), y las Clónicas do-i Re¿ó cíe Pon.tu.QaZ AZ^OA-madcu, pe£o Licenciado VuaAtz Wune-ó de Leao (publicadas en Lisboa,1600).

En 1942, en el IV Congresso da Associaçab Portuguesa parao Progresso das Ciencias, y un ario más tarde, a 13 de enero de 1943,en una ponencia hecha ante la Academia Portuguesa da Historia, Arturde Magalhcíes Basto revelo' la existencia de un Cc5dice manuscrito einédito, en letra del siglo XVI, "Copia de outro, ou outros, muitomais antigos". Era el códice n° 886 de la Biblioteca Pública Munici-pal do Porto que "pertenceu a 'Livraria Manuscrita1 do Mosteiro deSanta Cruz de Coimbra, onde no Catálogo respectivo, elaborado por D.José de Ave Maria em começos do séc. XIX, tinha o n° 36" (46). El con-tenido de este códice era de lo más importante, pues se trataba dela Oiónica. de. Cinco Re¿i cíe PoAtuga que este crítico publico' dosanos ma's tarde (1945) en la BibZiote.ca. HiAtÓAica, SeAie. Regia, Li-vraria Civilizaçâo. Con este descubrimiento de real alcance históri-co ya se podía comprobar de (¡acto, y no. sólo por conjeturas, que las -. •crónicas de Gaivao y Rui de Pina no eran las únicas en aquella épocasino todo lo contrario. Así las cosas, dio la casualidad que Carlosda Silva Tarouca encontró' en 1945 otro manuscrito, también del siglo

parece, corresponde a una obra hoy desconocida a la que Gomes Eanesde Zurara se refiere muchísimas veces en sus obras, dándole variostítulos : "Crónica Geral do Reino, Crónica Gérai ou Crónica do Rei-no, ou ainda Historia do Reino, Historia Geral dos Feitos do Reino eCrónica Geral dos Feitos do Reino". Véase para esta parte y todo loque sigue el libro de Artur de Magalhaes Basto, Estudos . Cronistase Crónicas antigás. Fernâb Lopes e a "Crónica de 1419", Coimbra, 1959,Acta Universitatis Conimbrigensis.

Para el punto particular que estamos estudiando,leer : "Atese de Damiab de Góis em favor de Fernâb Lopes. A posiçâo da Cróni-ca de Cinco Reis em face dessa tese" (op. cit., pp. 359-480).

(46) Op. cit., p. 50.

Page 20: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

44 Hzwii GUERRE1RÛ Criticón, 12, 1980

XVI. Este "códice n° 965 da Biblioteca Cadaval" tiene por título :Cotionyqu&i do-i Reí/4 cíe PoA.tu.gal y "Começa corn a cro'nica do CondeD. Henrique, e acaba a f. 217 com o ultimo capítulo da crónica deD. Afonso IV" (47). En 1952 publico' una edición crítica de esta obracon el título : CA.ónica¿ doi Sztz PAimeÁAo-i Re¿4 cíe PoAtagat.

Las fuentes de las que Mateo Alema'n pudo valerse para loscapítulos correspondientes del San Antonio, son, pues, las siguientes:

a) CAÓnicai do-i Re¿ó cíe PoAtugal Re{¡oAmadai pelo LicenciadoDuarte Nunes de Leao (48).

b) CAÓnicai de Rui de Pina (49).c) CAÓnica dit Ret/ Vom A^om-ó-óo HarMAiqueA..., por Duarte

Galvâb (50).d) CAÓnicai do-i Seíe PAimeÁAoi Re-U de PoAtixgat (51).e) CAonica de cinco Re¿6 cíe PoAtugal (52).Solo un estudio comparativo del texto del San Antonio...

con estas diferentes obras, y de estas obras entre sí, puede permi-tir que se saque en limpio cuál obra en particular fue la matriz deltexto "alemaniano". Estudio que resulta, por lo dema's, imprescindible,por razones que van resumidas a continuación, entresacadas de las lar-gas demostraciones de A. de Magalhaes Basto y del resumen de algunas .de las tesis de Carlos da Silva Tarouca :

1) La Clónica, de. Cinco Re¿ó "é anterior /~em letra do séc.'XVI,-roas en redacçâo do séc. XV_7 à composiçso das Crónicas "correspon-dentes de Duarte GalvSo e Rui de Pina".

2) "E /~... ~] a matriz das crónicas afonsinas de Rui de Pina

(47) Carlos da Silva Tarouca, Crónicas dos Sete Primeiros Reís de Por-tugal, ediçâb crítica, Lisboa, Academia Portuguesa da Historia, 1952,2 vols., (£f. Introduçao, p. XX).

(48) Utilizamos para nuestro estudio la edición moderna de M. Lopesde Almeida, Porto, Lello e Irmào, 1975, XXXVI + 1010 p.

(49) Utilizamos la edición moderna de M. Lopes de Almeida, Porto,Lello e Irmâo, 1977, XXIII + 1054 p.

(50) Utilizamos la edición del BachareL Manuel de Castro Guimarâ'es,Lisboa, 1917.

(51) Véase nota 47.

(52) véase la edición hecha por A. de Magalhaes Basto, Crónica de Cin-co Reís de Portugal. Inédito quatrocentista reproduzido do Cod. 886da Biblioteca Publ. Municipal do Porto... Biblioteca Histórica - SerieRegia, Porto, Livraria Civilizaçâb, 1945, XXXII + 419 p.

Page 21: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EN TORNO Á LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 45

o, sobretudo, da de Duarte Galvab".3) "A crónica de Galvâo e as afonsinas de Rui de Pina têm

as mais estreitas afinidades com a dos Cinco Re-Ci... _/~... ~J Masenquanto Pina tem bastantes outros capítulos a mais, Galvaô so temdois que nao vêm na Clónica dz Cinco Rz-Li; e ao passo que entre Pinae esta crónica, nos capítulos comuns, há continuas diferenças de re-dacçàb e até, as vezes, de ordenaçâb das materias, entre Galvâb e aClónica de. Cinco Re<¿4 há longuíssimos trechos era que na*b se encontramdiferenças de redacçâb, nem de ordenaçâb das materias".

4) Galvao "no dizer do historiador Joéfo de Barros /".. .Jnao escreveu propriamente a Clónica, de. V. AfaonAO HznAÍque¿ mas apenasapurou 'a linguagem antiga' em que esta crónica ja estava escrita"; osea, empleando otras palabras : "Galvab e Rui de Pina nao tiveram ou-tro trabalho senao o de pô/i em ¿inguagem ma¿6 modeAna., em fazer desa-parecer o que era arcaísmo no século XVI; em arredondar os períodos;em transformar em bombásticos discursos algumas curtas falas; em adi-tar um ou outro facto novo"."Duarte Galvab pouco mais trabalho teveque modeAnizoA a Zingua.gzm e de tornar prolixa por vezes a primitivaconcisSb do estilo". _

5) "A CAÓnica de. Cinco R&-U /~..._/ nao é mais que um frag-mento H •••! das CoAovujquaA do-ó Reifá cíe VoAtagal, da Biblioteca daCasa Cadaval"; el manuscrito de éstas es "visivelmente mais cuidadoquanto ao modo como foi feita a copia".

6) Tras confrontar el texto de la Clónica di V. Afjow-óo Hzn-AiqueA (co'dice Cadaval) con el texto de Duarte Galvâo, Carlos da Sil-va Tarouca llego',según apunta A. de MagalhâTes Basto, a la conclusionsiguiente : " a Clónica de. V. Amonio HznAiquu, atribuida a DuarteGalvab, nao é obra sua. Serviu-se este autor durna crónica já existen-te, para construir —cortando, interpondo, mudando o texto medieval—urna obla nova, que. COWL dztde. o ¿zculo X.VÎ dzbcúxo do -ôeu nomz. 0códice Cadaval, coevo de Duarte Galvab,apresenta a obra do humanistanum estado mais primitivo..."

7) Hay que añadir, por fin, siempre según A. de MagalhàesBasto, que en el códice Cadaval, "existem o prólogo e os quatro pri-meiros capítulos da CAÓnica de. V. A{on¿o He.nAiqu.eA de Duarte Galvab,em vez dos capítulos correspondentes da CAÓnica de Cinco Re-tó..." (53)

Quedan patentes la interdependencia de estas obras, sussimilitudes y, lo que mas interés tiene, sus diferencias. Por éstases por donde hemos de deshilvanar el hilo enmarañado de las fuentes.

(53) Para este resumen, véase la citada obra de A. de Magalhâes Basto,nota 45. Las paginas utilizadas son las siguientes por su orden : 59,382, 59, 103, 379, 431, 310, 373, 308, 310.

Page 22: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

46 Html GUERREIRO Criticón, 12, 1980

Estudio compctAado. - Las CAÓnlcoA ... Kz(¡oAmadcU) de Duarte Nunes de

Leao, pese a la fecha de su publicación inmediatamente anterior a la

composición del San Antonio de. Padua., pueden descartarse sin la menor

vacilación. Unos pocos ejemplos bastan para convencerse de ello. El

episodio de la crianza de Don Afonso Henriques por Don Egas Moniz y

de su lisiadura milagrosamente curada no aparece en Duarte Nunes de

Leàb. Este so'lo alude a ello en una frase, cuando la muerte de Egas

Moniz :

Tzndo lito d&tejvmlnado, e cencío o anuo do.MCXXXIX £...1 azontzAc&o de Ihe. moAA&A -óeu alo,e faom conAe.thQ.lKo Pom EgaA Mori.cz, que e££e multo

•izntio, OAAI poA o amoA qui the. tinha como a pal,

e££e o CAIOAO. z ¿eAulAa. de mznlno,... (54)

Mateo Alemán desarrolla el tema a lo largo de dos folios (14r.-15v.).

Cuando la conquista de Lisboa, la armada de extranjeros que ayuda a

Dont Afonso Henriques es de "ciento y ochenta velas" en el texto de

Mateo Alemán (55); en el trozo correspondiente de Duarte Nunes de Leâb

sólo hay ciento cincuenta :

Ne¿-te tempo estando e.1 Ral yia.qae.Zlz

vio pzío maA vit huma, gA0¿M. aAmada. de canto e

clnqu.oe.nta, vzttcu,, que, vlnhSCo dmandaA a. tzAAa.

junto aa, Aocha, de SlntAa,. (56)

Por fin, la fecha de la toma de Lisboa y el relato de la sangrienta

batalla difieren bastante en ambos autores. Mateo Alemán dice que se

verifico' "en veinte y seis de Octubre _/~.. .J ano del Señor de mil y

ciento y cuarenta y siete" mientras que el autor de las CAÓnlcaA...

RzdOAmdaA habla de "huma sesta feira XX dias de Outubro de MCXLVII"(57),

Estos pormenores, por insignificantes que parezcan, muestran que Mateo

Alema'n se ha valido de otras fuentes. Un estudio mas detallado mostra-

ría adema's la total diferencia que existe entre ambas obras en su com-

posición y estilo.

Las CAÓnlcaA de Rui de Pina tampoco sirven para nuestro pro-

(54) Op. cit., p. 56.

(55) Op. cit., fol. 4v.

(56) Op. cit., p. 71.

(57) Ibid. ,P. 72.

Page 23: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EM TORMO A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 47

pósito ya que tratan de los reinados posteriores al de Afonso Henri-ques. Quedan, pues, las otras fuentes susodichas. En ellas, la mate-ria del capítulo II del San Antonio... —la ganancia de Lisboa— sereparte de la siguiente manera :

a) Cnónica dz Cinco Re¿4 cap. 21, 22b) CKÓnicoi do-i Sztz PAintziAo-i Re¿ó de POA-

tugaZ cap. 22, 23c) Ciánica dzl Rzy Vom A¡5 ¿ornó-óo Hœmiiqu.(u>

VA-únzyAo Rey dzitté Kzgno-b de PatíugaXpor Duarte Galluam cap. 34, 35.

Mateo Alemán redne en un solo capítulo (el segundo) lo queen estas cro'nicas aparece desarrollado entre dos. El principio delcapítulo II (fol. 3v.) hasta casi el final del fol. 7r. ("... y laciudad ganada por ellos") corresponde al primero de ellos. De ahíhasta el final de este mismo capítulo echa mano del otro. Hay queañadir, sin embargo, que Mateo Alemán interpone ya en la primera fra-se del capítulo unas aclaraciones genealógicas sobre el "Rey Don Alon-so Enríquez, primero de Portugal, hijo del Conde Don Enrique y de laInfante Doña Teresa, hija del Rey Don Alonso <LÍ ¿zxto de Castilla,que llamaron Emperador" (fol. 4r.). Un detalle de esta genealogía,por muy pequeño que es, resulta de sumo valor. Mateo Alemán dice quela Infanta Doña Teresa es "hija del Rey Don Alonso zt -&zx.to... quellamaron Emperador". En la CAÓnica dz Cinco Rz-ü>, tanto en el capítu-lo I que del Conde D. Henrique trata como en el capítulo I de D. Afon-so Enriques, nunca se habla del "Rey Don Alonso el sexto" como padrede Doña Teresa^ sino del rey J'Dpm Affonsso o 5° de Castella" :

. . . e a ou&ia ¿ua jimam que ca-6oa com Vomqaz ajjJjx nomz Vqna TaAzja z ute. Vom HznAAique. zMO. molhiA ioiao <pa.dA.ZA dzùizj Vom AííoriAio hznM.1-quz¿ pJtimeJAo AZJ qaz {¡oi em Pot.tu.gal z concluindoa gZAaçao deàtz nobiz & ZKcettzntz kíi da paAte. dz4Zu padtz hí nzto dzVizj dz Vn.gA.ia z da paAtz dzma. maxüiz hz nzto dzùizj Vom A&¿on¿>¿o o 5o de Cas-t e l l a e aAiim iua. gznaçao vem dz -te-í-ó e gAandz¿iñoAZA (58)

(58) A. de MagalhSes Basto, Crónica de Cinco Reis de Portugal, cap. I,"D. Afonso Henriques", p. 48. Otro ejemplo se encuentra eri el cap. I,"Conde D. Henrique" : "E este rei Dom A° de que falamos /_ o 5°_/ foicasado cinco vezes... e de hua outra dona que nao era sua molher reçe-bida que chamauao dona Gemena Guomes ouue elrej duas ffs. hTía chamarlodona Eluira e outra dona Tareja _/ •••_/ e dona Tareja foi casada comdom Henrrique o primeiro f° primogénito de elrej de Vngria... Quando

Page 24: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

48 . HZYIAI GUERRE1R0 CAitlcàn, 12, 1980

Es de notar también que en ningún momento la OiànZca de. Cincoalude al hecho de que se llamara ."Emperador". Estos dos hechos soloaparecen en el primer capítulo de la CAÓnÁca del Rey Vom A^on-ó-óOHamAAÍqueA... de Duarte Galvib y del Códice Cadaval 965. En efecto,el título de este capítulo es el siguiente :

Como el Rey D. Afonsso de Castella, o sexto,chamado Emperador, caAoa ma. {¡-iíha Vona. TaAZyja.,com o Comdz V. HamAA-Lqaz, damdothz em caMmzntoPoA.tu.gall poA. comdado com ceAtaA comdlçïïzA.

Luego, capítulo adelante, se vuelve a hablar de este rey (59)contando mas o menos los mismos acontecimientos históricos que, en laCA.orU.aa de Cinco Re-óó, solo se relacionan con "Dom Affomsso o 5o deCastella". Si tenemos en cuenta que los cuatro primeros capítulos dela Oiónica. do* Szte. pAÍm<i¿>io¿ Re¿6 de VoA.tu.gaJl son los de la Oióni-ca. deJL Rey Vom A^iomiio Ha.mA.A.iqaZ*... de Duarte Galvab, es de suponerque Mateo Alemán utiliza esta dltima y no las otras.

No podemos, con todo, dar el problema por resuelto, puesel pormenor presentado, aunque significativo, resulta demasiado ais-lado para sacar cualquier conclusio'n rotunda y definitiva. Iremos,pues, acumulando las pruebas que nos vengan a mano, procurando elimi-nar aquellas cro'nicas que más se alejen del texto de Mateo Alemán. Asípasaremos de la conjetura a la certidumbre.

Basta comparar él principio del capítulo II del San. Antoniodz Padua. con el mismo episodio narrado en las varias crónicas de D.Afonso Henriques para avanzar con firmeEa en el conocimiento de lafuente utilizada :

DUARTE GALVÀO MATEO AL£MAN

Pepo-ói dz tomado SantaA&m, Habiendo ganado la. MULXJO. dz-óe &oy zlRzy Vom kHom^^o peJia SantaAén aquzt e¿>{¡OA.zado, ca-CoymbAa como -ó-óe d^ó^e, e nam tóíico y muy podZKOio Rzy Vonpexa dzMcamçaA nem AAZpoiuiaA ¿zu Alonso Emiquzz jT.. .1, comocoAaçam, que numqua ce -óaua de ¿e VOZVÍZAZ a Co~ImbA.a, no tan-

este rej Dom Affonsso o 5o de Castella fez estes casametos..•" (p. 44).(Lo subrayado es nuestro).

(59) "Mas porque milhor se sayba o proçedimento deste t'ab venturosoRey D. Afonso Anrjquiz, he forçado recorer algum tanto por as Coronj-quas atrás a el Rey D. Afonso de Castela no sexto, chamado Emperador...(op. cit., p. 6). (Lo subrayado es nuestro).

Page 25: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EN TORNO A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 49

buscoA a&Aontcu z louuadai,empAZi¡i>ai> em que Peu-6 ¿oó-ie•íeAuido, mas pQJia milhoA hot-dznaA como em ¿Ae^co -i-ie apAo-ue-í-ía-ó-óe da tomada e uenç-c-mznto de Sam-taAem, .óabemdoque CM-Ó cjue/wa-á (Sama cíe íiuuav¿toA¿a apAoue¿ta.da com ¿em-po, daa aazo a muj tas. Polloquai ajumtou loguo -óeu podzApena comqulstaA os luguaAzsque {¡-Lcauam na E^tAimaAuJia,de Sarntatem OÍSJL ko mat em

a cldadí de Lixboa..

(Op. c i t . , cap. 34,p. US)

CRÓNICA DE CINCO REÍS

Vzpo¿i da tomada de San-desque zùi&j afiegou a

CoimbAa. e¿>te.ue. ahí allgUó d¿a6e e££e que po-t -óeAu-ico de dZnumqaa COMMÍM. da^anaA vzndocomo tÁnha tpó e mawLÁXa paconqusiitaA o¿> lugaA&A que. i¿-caAaS na. eAtn.ejnad.uAa nao* 4equ-06 ma-có dzteA e ahuntou, logotodo ¿eu podeA pa conqu-ÍAtaAa paAtz que Ihz picana de San-tatâ otee, o mat e como quejiqixz n.o-4 achamoi, eACAJXo que,ouue. muÁto poaco tpo da toma-da di Santcvíe. atoa tomada deLixa ÁAto nao monta nada pot-qixe. çeAto he. quz de.po¿i queelle tomou cantate iol toma-da Lixa..

( O p . c i t . , cap. 2 1 ,p. 91, 1. 19-28}

to con duzo de daA díican-¿0 n¿ Ke.gaJLo a -áu peAAona.(poAquz ¿>¿ejnpA.z ¿o hallaba¿>ólo en izguÁA empiezo* \>a-leAo-xu, en que. P-taó Wue¿-tAo Señot ¿ue¿e mejot ¿>eA-vido) ma¿ pata con mayoA co-modidad apAovecAotA-ie deaquel vencimiento, tenien-do pot éin duda que la patriade loi victoAiaA acobaAdaloi, contAaAioi, y anima, loi,vencedoAZi, a empAzndeA hechorheAo'icoii, pAocuAó juntaA 4upodeA pata conquii>taA algu-noi> lugaAZi, de aquella paA-tz^ dzl maA, de loi, quz tz-nian loi, moAoi>, e¿pzcialmzn-te Lixbona.

(Op. c i t . , cap. I I ,iol. 4A.)

CRÓNICA DOS SETE...REIS

Vzpoy-t, da tomada de Samta-Aem, dzi>que. zlVzy chzgou aCojnbA.a e¿teue hy alguna di.E zle que poA ¿eAujço de Peo-ónumqua çeçava da^anaA, vendoque tinha tempo z manzyAa pzAaconquistan. oi> lugaAZi quz Ihe(5-ccavom na EiitAemaduAa, nao i>equli maji, detzA, e ajumtou lo-guo todo i>eu podeA, pana com-quji>taA a paAtZ quz Ihz (i-icoudeMde SamtaAem ata o mot. Ecomo quzA quz nom achamoi, emeiipAito, que ouue muy pouquotempo da iilhada de SantaAzmata a tomada de Lixboa, estonao monta nada, poAquz çeAtohe que. despoji, que elz tomouSamtaAem, ^oy tomada Lixboa.

(Op. c i t . , cap. 21,p . 76, 1. 1-10)

Page 26: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

50 HznAi GUERRE1R0 Oi-UUcèn, 12, 1980

A ojos vistas se pueden eliminar la CAÓnica de Cinco Rz-Li ylas CAdnica-i do-i SztZ ?A-imzÍA0<i Rz-Li... las cuales, por lo demás, ano ser algún que otro vocablo diferente y ciertas variantes en laortografía, son casi similares. Queda, pues, la "Crónica" escritapor Duarte Galvao en 1505. Son innecesarias largas demostracionespara caer en la cuenta de que ésta es la fuente única de Mateo Ale-mán. Los dos textos presentan la misma estructura lógica, el mismoencadenamiento de las oraciones, las mismas razones retóricas, in-cluso muchas veces las mismas palabras. Aunque nos parece casi su-perfluo añadir otras pruebas no dejaremos sin embargo de hacerlo;pero, para no alargar este artículo, sólo daremos unos pocos ejem-plos :

DUARTE GALVAO

EIRzy oM>zmtou szuaAiayall da. paAtz do ou-Aientz, homdz agoAa ejitao mo<U>tzÍAO de Sam Vi-çzmtz de TOAOL, e a i m-gAQAZA e cu outAcu, gem-tej¡, tomaAcm a palto,do ponzmte., homde. oía.Mm o-i MaAtiAZA. PUAOUko ceJiquo pzAto de cim-quo mZAZ¿, poA a. cida-de -ÍCZA muy &0Atz d&•i-Lto e çeAqua., e e¿-túJiexn demtAo mujtoimonto* que. a. muy bemd{{dl

(Op. c i t . ,cap. 34,p. 12S)

E O-Ó que (S-cqua-tam peAa moKajiem na.t lhAa ¿ua. pouoaç.am H.J.Mcu £e-cxaAemo4 aquí,huà pouco de pKo&e.-QUÍA a. eAtoAla., JOCM.comíaAmo-6 daZlguíU m¿-lla.g>vu> que. a. no¿*o¿zñhoi OLPAOUUSL de. &a-zex poA alguJH>> maJitl-idj, que no çeAquo e em-

MATEO ALEMÁN

Ki&ntd e.1 Rey -áuAeat poA ¿a. banda, detiejiAa e.n la pojite. delOAÍzntz. LOA ej>txanie.--to-ó puAizAon eX. ¿,uyohac-ia Za. maA, poA iapaAte. deJL Poniente.,poA teñen a lo* Mato-óew medio. VUAÓ z¿tzduAo ceAco COAZ poAtiempo de cinco me-4e4poA AZA la. ciudadmuy iixeAte. de 4-t-tcoy ejítaA dzntAO biznbaAtzcida. de manteni-mientoi y muchos Ho-AOA que. la dz^endlan.

(Op. c i t . , &0I.6A.)

. . . y a lo-i quz-óe quzdaAon, lo-i lu-gaA&i quz Iz pidizAonde -to-i de aquzlla co-maAca paAa -óu habita-cio'n H.. .J. E-ito znz¿tz punto, Az&ztiAé.alguno-i de lo-i mila-gAo-i quz Nuzifio SzñoA(Sue -ieAvido haceji poAlo-i MÓAtÍAZA quz mu-AieAon en z-ita con-

C. DE CINCO REÍS

V. A" po-i -ÍZUaAAajal da paAtzdondz oAa hz zdi&i-cado o mA° de 5 .Vtz de ioAa, z o-iingAZiZA e a outJiagzntz tomaAaó ondzOAa -iáb~ o-i maAt-íAeAz jouuZAÓÓ ¿>obAZ zl£acinquo mz¿z-i e {¡OAaohi &zita-i gAandzA e-6-caAamucaA z cóbatzA,z cada hü em ¿eu oAAa-jal zdi&icou hua igAZ-ja em quz -iotzAAai-iZ04 quz moAA-iaó no-icóbateA...

lOp. c i t . , c a p . 11,p. 93, 7. ZO-26)

. . . e o-i quz ¿i-caAab" pa moAaAZ natzAAa ZAcolhzAaS papouoaAZ r . . . 1 maiOAa dz-ütemo-i Hqui de(¡alaA d-Lito z diAzmo-iaJLqïLi mUagAZA que VZi$ez poA alguó maAtiAZiquz {¡oAab" -iotZAAado-iem o m.A0 de S. Vte.quz dito auzmo-i.

(Cap. 22, pp.95-96)

Page 27: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EN TORNO A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 51

qtuAta. : en pde un aa.baJtZeA.0 ^do Ent-Lquz Klemàn; &M.poA 4eA muy jaito quedit jwito 4e tenga me-moKia. eJteAna, como...

[Fol. Sv.)

tiada de. Lixboa. moMe.- ^lam, em eApiciaJUL de. huaca.wxJtle.in.0 aJULemam pe-tnomz HamWiique. Szmdomujta. Kkezam que. oi ¿u¿-to* ¿eMirn f . . . 1 em me-mokia. eXzA.no....

(Cap. 35, pp.î3Z-J34)

E emtam Ihe. OJÇOAZ-geoa teAçeMia uez o caua.-ULzl/ia HauMAiquz muy ¿ta.-do e corn ¿mb/ux/nte. bia.u.0e queÁxoAO, ameaçamdoo corn

Ui de. g/iamde. medo,.

(Cap. 37, p . J3S)

(Cap. 14, p. 97,1. 26-28)

Con estos ejemplos, que podrían multiplicarse sin la menordificultad (60), resulta patente (por lo menos así lo creemos y es-peramos haberlo demostrado de modo convincente) la filiación directaque existe entre el San Antonio de Vadua y la Oiónlca díí Rey VommonMO HawuiiqueA VAÁmeÁJio Rey de¿te¿ Re.gno¿ dz PoitugaZ. La deudade Mateo Alemán para con Duarte Galvib es obvia.

Veamos ahora, antes de terminar este trabajo, cuáles fueronlos demás elementos que de dicha obra pasaron a formar parte del SanAntonio.

o' ¿CL tiA-con eX semblante.

aJuiado, la. viMa ¿eue.-A.a, que.jo.io en lojt, pa-laJoiuu, y ajnznazdndoie.con eJULoJi,...

... Z quan-do velo a. 3Ç- appa-Ae.ce.olhe. mquelle.cauaZeUAo mtxj bJia-uo e corn ccutadwia.muj bKaua. e upan-ío4a e diAiíikzcorn paZauAcu de.gAande. mzdo poique,náb" À

(60) Los que quieran proseguir este estudio pueden hacerlo comparando,por ejemplo : _ _1) a- D. Galváb : cap. 34, p. 127 -"B que fossem bem çertos / ..._/,

estar ancoradas".cap.ta /"

b- M. Alemán 2, fols. 5r.-5v. -"Que tuviesen por cosa cier-/ estar ancoradas."

c- Cro'nica de Cinco" Reis" : cap. 21, p. 93, 1. 6-15.cap. 22, p. 78, 1. 44-50.

2) a- D. Galvâb : cap. 35, p. 131, 1. 1-11.(fin)-fol. 7v. (principio).

22, p. 94, 1. 15-25.

d- Crónica dos Sete... Reis...a- D. Galvâb : cap. 35, p. 131,b- M. Alemán : cap. 2, fols. 7r.c- Cro'nica de Cinco Reis : cap.d- Crónica dos Sete... Reis... cap. 23, p. 8O, 1. 4-11.

Page 28: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

52 Hzwii GUERREIR0 CiitÁcón, 12, 1980

Queda ya apuntado más arriba como Mateo Alema'n incoporo' enel capítulo II los capítulos 34 y 35 de la OiétUca de Duarte Galvâb.Pues bien, en el capítulo III encontramos el mismo procedimiento. Enél, los milagros ocurridos a raíz de la toma de Lisboa son los mismosque van narrados en los capítulos 36, 37, 38 de dicha obra. Mateo Ale-mán sigue en su LibKO I la misma progresión narrativa que la de laCKÓn-ica limitándose a reelaborar muy levemente los episodios cuando nolos copia sin más ni más (61). En el capítulo IV del San Antonio quetrata de "algunos milagros del Rey Don Alonso Enríquez" encontramos al-gunos trozos más de la obra de Galvao. La estructura cronológica deeste capítulo —Mateo Alemán va presentando los milagros de este reydespués de muerto hasta llegar a los tiempos del rey Dom Sebastiao ysugiere los que le acontecieron en vida— explica que el autor hayaentreverado dentro del fluir narrativo algunos retazos que en la Cto-ru.cn se encuentran muy alejados unos de otros. Así es como, despuésde justificar la materia del capítulo IV, narra lógicamente el primermilagro ocurrido al rey cuando joven : e¿ ac.ha.quz padzcido al naceAy M cusía mÁZagAOM (62). Corresponde exactamente al capítulo III dela Cto'rt-cca de Galvao que tiene por título : "Como Dom Egas Moniz crioudom Affomsso, filho do Comde dom Hamrrique, e como foy saâo per milla-gre de nossa Senhora da alleyjam com que naçeo" (63).

Después, a finales del capítulo IV, Mateo Alemán alude a"los muchos milagros que de este Santo Rey se cuentan", precisando que"su historia los dice" y resumiéndolos de este modo : "Allí se hallaránsantas revelaciones, gloriosas visiones, hasta la del mismo hijo deDios que le apareció en una cruz" (64). Es exacto. Este milagro esta'

(61) El estudio comparado puede hacerse basándose en las siguientescorrespondencias :a) M. Alemán

b)

O

D.M.

D.M.

GalvaoAlemán

GalvaoAlemán

D. Galvao

desde el fol. 9r. : "ya dije como " hasta el fol. 10r."... con sus propias lenguas".cap. 36, pp. 135-136.desde el fol. 1Or. : "Este caballero había traído..."hasta el fol. 11v. : "... ayudando a los pusilánimes".cap. 37, pp. 137-138.desde el fol. 11v. : "Dícese también..." hasta el fol.12r. :"... consoladísimo de sus pasiones".cap. 38, pp. 139-140.

(62) Abarca el fol. 11r. : "Cuando la Infanta se sintió prerTada..."hasta el fol. 15v. : "... la verdad es lo dicho y no lo contrario".

(63) Op. cit., pp. 15-17.

(64) Op. cit., fol. 23r.

Page 29: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

EN TORNO A LAS FUENTES VEL SAN ANTONIO... 53

narrado en el capítulo XV de la QA.OYIA.QJO. de Galvüb, mientras que las"santas revelaciones" se sitúan en el capítulo XXXI (65). Dicho esto,no nos queda por aclarar —en cuanto a esta Olón-cca se refiere— si-no unos detalles biográficos del Rey Don Afonso Henriques : la fechade su nacimiento y bautismo, su proclamación como Príncipe y luegocomo Rey, los años de su vida y la fecha de su muerte, datos que en-cabezan y rematan el mismo capítulo IV del San Antonio... (66). Puesbien, todos estos elementos fueron espigados por Mateo Alemán en loscapítulos siguientes de la obra de Duarte Galváo : III, V, XVI, XVII,L (67).

Ya hemos llegado al cabo del viaje que nos habíamos propues-to y al que les habíamos convidado. Bien se nos alcanza lo arisco quepudo habérseles antojado y, de poder hacerlo de otro modo, bien noshubiera gustado presentar un cuadro más ameno y rematar nuestro re-corrido cultural presentando un panorama cabal y completo de todaslas fuentes utilizadas por Mateo Alemán para componer los cinco pri-meros capítulos del Libro I del San Antonio de. Padua. Pero del hechoal pecho hay, a veces, algún trecho y el lector se habrá dado cuentade que nos hemos quedado de vez en cuando a medio caminar, extravián-donos incluso ante los posibles paraderos de cierto manuscrito todavíano alcanzado... Queremos hablar del tema de los milagros hechos porel Rey Don Afonso Henriques después de fallecido y de aquella famosa"escritura de las cosas memorables de aquel convento" de Santa Cruz deCoimbra que ha servido a Mateo Alemán para escribir los folios 16r. a23r. de su libro. Lo cual no quiere decir que estemos en un callejónsin salida. Duarte Nunes de Le3To, contemporáneo de Mateo Alema'n, ha-bla de la santidad de este rey y de sus milagros (68). Por otra parte,

(65) Los títulos de estos dos capítulos son los siguientes : cap. XV :"Como nosso senhor apareçeo aquella nocte ao Principe Dom Affomso Ham-rriques posto na cruz como padeçeo por nos" (pp. 59-61); cap. XXXI :"Como el Rey Dom Affomsso chegou de noite aos olivaaes de Samtarem/e dos sinaaes que allí pareçeram" (pp. 115-116).

(66) Mateo Alemán, op. cit., fols. 15v.-16r., 23v.

(67) Duarte Galvao, op. cit., p. 17, 23, 63 a 69, 216.

(68) "Por a muita deuaçao e affeiçâb que tiue aaquelle santo Rei, deque ouuira grandes cousas sendo eu estudante em Coimbra, alcancei comminha diligencia, assi dos padres antigos, que forao de Santa Cruz,como da gente da cidade, muitas cousas e milagres, que eu tenho. Poloque me espantei, os Reis seus descendentes nao tratarem de o canonizar"(Op. cit., p. 97).

Page 30: Aproximación a la estructura y las fuentes del Libro I del ... · por Henri GUERREIRO ... En los dos últimos tercios del li-bro (cap. VI a XV) ... Conquista de Lisboa por Afonso

54 Html GUERREIRO Oiltldón, 12, 1980

en los siglos XVI y XVII se conocía la fuente citada por Alema'n, yaque el mismo Duarte Galvab alude a ella en el capítulo 50 de su CA.Ó-nlca. (69) y, adema's, un autor tan digno de crédito como Frei AntonioBrandào, sobre citarla, la utiliza relatando un milagro (70) quetambién está narrado en el folio 19 del San Antonio... ¿Se habráperdido esta fuente ? No lo creemos. Nos ha deparado la suerte, enuna lectura reciente del CaXdlogo da. Biblioteca. Municipal do PoKtoque hemos llevado a cabo, con ciertos manuscritos que tratan del Mo-nasterio de Santa Cruz de Coimbra. Allí acaso estén los datos quevamos buscando. En breve lo sabremos. Caso de salir airoso de estabúsqueda, presentaremos el resultado de nuestras investigaciones enotro artículo cuyo enfoque sera' más o menos el mismo que éste, peroque abarcará los dema's capítulos del Libro I del San Antonio...

(69) "... mujtas uezes ouvy dizer a meu jrmaâfo dom Joham Gualctam Ar-çebispo que foy de Braguaa, e Prior de Samta Cruz de Coymbra, e Esc-priuam da Puridade delRey dom Affomsso ho quimto, que samta gloriaaja, que segumdo achaua pellas cousas daguelle moesteiro, e outrasobras deste virtuoso Rey, elle o tijnha por samto, e que por tall aseu parecer deue seer auido". (Op. cit., p. 215).

(70) "Alguns indicios há de bem-aventurança d_e sua alma, os quais pro-porei como os alcancei de memorias antigás / ... /. Também em memoriasde Santa Cruz se contam alguns aparecimentos dêste rei em defens3o da-quela casa. Urna so apontarei, feita ao proprio rei D. JoSo, o Primei-ro". (Frei Antonio Brandao, op. cit., p. 329).