a obra narrativa de carlos casares*a prematura morte de carlos casares mouriŒo (ourense,...

Neste pequeno ensaio, tratarei deme achegar, fundamentalmente, �sd�as derradeiras novelas de CarlosCasares que sa�ron dos prelos, unhaen vida do escritor (Deus sentado nunsill�n azul, 1996) e a outra p�stuma (Osol do ver�n, 2002). Engadirei moipouco � que xa fixei por escrito noutrolugar (Tarr�o Varela, 1994) hai case dezanos sobre outros titulos do autorourens�n e abundarei algo nas s�asrelaci�ns coa denominada nova narra-tiva.

A prematura morte de CarlosCasares Mouri�o (Ourense, 1941--Vigo, 2002) e o significado que esteescritor tivo en vida como axente acti-vo da cultura galega, en xeral(Presidente do Consello da Cultura

Galega, dende 1997, e Director da secci�n de cultura da Fundaci�n CaixaGalicia), e da parcela literaria en parti-cular (Director da Editorial Galaxia eda revista Grial)1, se obviamos a con-moci�n que produciu en toda Galiciapor raz�ns moi varias, son de grandeinterese para os estudiosos e analistasatentos �s aconteceres da vida socialgalega dende paradigmas sist�micos.

Por varios textos ou declaraci�nsdo mesmo Casares (Casares, 1998;Freixanes, 1976) e por outros de escri-tores pr�ximos � s�a promoci�n cro-nol�xica, co�ecemos algunhas peripe-cias da vida do noso autor que nosfalan dun home que chegou moi novoa se involucrar en movementos detipo pol�tico e cultural, quizais antes

15

Revista Galega do Ensino-ISSN: 1133-911X- N�m. 38 - Febreiro 2003

A OBRA NARRATIVA DE CARLOS CASARES*

Anxo Tarr�o Varela**Universidade de Santiago

de Compostela

* (Nota do autor) Este traballo foi redactado orixinariamente escollendo as posibilidades que as Normas ortográ-ficas e morfolóxicas do idioma galego (Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega/Real Academia Galega,1995) ofrecen no que fai á utilización de ao, aos (no canto de ó, ós), -bel, -beis (no canto de -ble, -bles). Atendendo,nembargantes, a unha razoable petición da dirección da revista por cuestións de unificación das diferentes colabora-cións que figuran neste número cambiouse a elección polas formas que figuran nas parénteses.

** Catedrático de Literatura Galega.

1 Vid. Mª Xesús Lama “Entrevista con Carlos Casares. Director da Editorial Galaxia e Presidente do Consello daCultura Galega”, Galicien Magazin, 8, november 1999, pp. 22-29.

16 Anxo Tarrío Varela

de nada pola s�a condici�n de ouren-s�n curioso de tertulias, nas que bateumoi axi�a con personalidades tan sig-nificativas como Vicente Risco ouRam�n Otero Pedrayo, pero tam�n deestudiante comprometido (e non sendesgustos diante do tristemente famo-so TOP, Tribunal de Orden P�blico) naADE, Asociaci�n Democr�tica deEstudiantes de Santiago de Compos-tela e posteriormente, unha vez rema-tada a carreira de Filosof�a e Letras,como militante no FLP (Frente deLiberaci�n Popular, ou Felipe, comoadoitaba chamarse na xerga do mo-mento), formaci�n que se nutriu fun-damentalmente de membros da ADE,segundo deixou dito o propio Casares(Freixanes, 1976, p. 278), e que tam�nlle hab�a traer problemas � hora de seestablecer profesionalmente no ensi-no2. Cando estudiante universitario,viviu na mesma pensi�n con ArcadioL�pez-Casanova, que foi quen lle pre-sentou a Ram�n Pi�eiro, figura clavena vida de Casares. Nesa pensi�n esti-vera anteriormente tam�n Xos� Lu�sFranco Grande, que as� mesmo nosdeixou testemu�os sobre Casares (vid.Franco Grande, 1991, Casares, 1998).Ademais, case sincronicamente, tivo

co�ecemento directo e moi fruct�ferodos protagonistas do galeguismo pre-b�lico, tanto compostel�n (DomingoGarc�a Sabell, Ram�n Pi�eiro), comaourens�n (os citados Ram�n OteroPedrayo, Vicente Risco), vigu�s elugu�s (Fern�ndez del Riego, CelsoEmilio Ferreiro, çnxel Fole, etc.).

Neste sentido, o propio Casaresconfesa que se sentiu algo abraiadocando, sen el ter publicado a�nda ning�n libro, foi invitado en 1964 (con23 anos, xa que logo) a Barcelona paraparticipar nun encontro de confrater-nizaci�n entre Galicia e Catalunya.Contouno el as�:

Al� polo ano 1964, cando eu eraestudiante na universidade de San-tiago, un d�a recib�n unha invita-ci�n desde Barcelona para partici-par nuns encontros que levaban osolemne nome, e para min unpouco apabullante, de Xornadas deConfraternizaci�n entre Galicia eCatalu�a. Como daquela a�nda eunon ti�a ning�n libro publicado,sorprendeume moito saberme in-clu�do nunha lista na que figurabanescritores xa co�ecidos como CelsoEmilio Ferreiro ou Xos� Lu�sM�ndez Ferr�n3 (Casares, 1998, p. 11).


2 Vid. a entrada “Casares Mouriño, Carlos” na Gran Enciclopedia Gallega, vol. 31, Santiago de Compostela-Gijón: Silverio Cañada Editor, 1990. En varias ocasión foi obxecto de penalizacións por parte das autoridades fran-quistas, que chegaron a acusalo de comunista e separatista.

3 Recordemos que, efectivamente, Carlos Casares aínda que por aqueles anos estaba a iniciarse na escritapública con algunhas colaboracións na revista Grial, nada tiña en formato de libro, mentres que Celso Emilio xapublicara, á parte doutras moitas cousas, tanto en castelán coma en galego, importantes libros de poesía na linguado país: O soño sulagado (1954) e, sobre todo, Longa noite de pedra (1962); e Méndez Ferrín, con 26 anos naque-la altura, xa levaba nas alxibeiras, á parte tamén de colaboracións en revistas e xornais, o poemario Voce na néboa(1957), os libros de relatos Percival e outras historias (1958) e O crepúsculo e as formigas (1961), e a novelaArrabaldo do Norte (1964).

Detr�s da operaci�n estaba segu-ramente, como ben sospeitou Casares,Basilio Losada en connivencia conRam�n Pi�eiro:

A clave de todo aquel asunto eraBasilio Losada. En primeiro lugarporque en Barcelona non se mov�aent�n unha folla relacionada conGalicia sen que el o soubese (...) Osfuncionarios catal�ns [do Concelloda cidade, que financiaba o encon-tro] non pod�an saber que, por unamigo, Basilio Losada estivo sem-pre disposto a vender o mundo.Por eso, as xornadas aquelas nonforon tal vez m�is que un pretextopara levar ata Barcelona a un grupodeles, ademais dun desco�ecido,

como era o meu caso, recomendadoprobablemente por unha persoa a quenBasilio apreciaba e respectaba comonunca apreciou e respectou a ningu�n,Ram�n Pi�eiro. (Casares, 1998, pp.14-15. Cursiva mi�a).

Carlos Casares co�ecera dousanos antes da simp�tica an�cdota barcelonesa, en 1962 e da man deArcadio L�pez-Casanova, a Ram�nPi�eiro, na famosa mesa camilla da r�aXelm�rez 15 de Santiago, como contoupor escrito en repetidas ocasi�ns,:

Chegamos a Xelm�rez a eso dasonce e media e abriunos a porta unhome alto e cegato, de frente ampla,

A obra narrativa de Carlos Casares 17


Debuxo de Carlos Casares.


co pelo peiteado para atr�s, vestidocunha chaqueta de punto. Desde oprimeiro momento me pareceu ex-traordinariamente amable. Invitou-nos a pasar e conduciunos por unpequeno pasillo ata a biblioteca, on-de os libros aparec�an gardadosdetr�s de portas de cristal, perfecta-mente ordenados nas estanter�as. çdereita, segundo se entraba, pegada� parede hab�a unha mesa camillacuberta por un tapete verde e variassillas de madeira dispostas arredor(Casares, 1991, p. 9; 1994, p. 39; econ pequenas variantes 1998, p109).

Nese encontro inici�base unhaestreita simbiose Casares-Pi�eiro queperdurar�a ata a morte de ambos osdous. E entre esas datas, Casares pa-sou a ser unha figura omnipresente noescenario cultural galego dende m�lti-ples facetas, empezando pola de escri-tor ben reco�ecido e situado moi axi�ano centro do canon da narrativa dasegunda metade do s�culo XX, conti-nuando pola de parlamentario activoe rematando pola de director editorial,� fronte da emblem�tica EditorialGalaxia, e de pol�tico cultural na presi-dencia do Consello da Cultura Galega,lugares-clave do campo cultural gale-go que ocupaba cando o sorprendeu amorte.

En efecto, Casares foi un dospuntais indiscutibles da narrativagalega moderna. Non � estra�o atopa-lo inclu�do na n�mina de autores dadenominada pola historiograf�a litera-ria nova narrativa galega, a pesar de queel mesmo, en declaraci�ns varias, du-bidaba da pertinencia de tal inclusi�n.Como xa deixei apuntado noutro

lugar (Tarr�o Varela, 1994), no fondo,non se trata m�is que de delimitar oalcance da expresi�n e ver despois selle conv�n ou non � obra ou parte daobra do noso autor. El mesmo, por ou-tra parte, encargouse nun principio derestrinxir o concepto nunha entradada Gran Enciclopedia Gallega da s�aautor�a sobre o tam�n novelistaCamilo G. Su�rez-Llanos, onde di:

Escuela o agrupaci�n generacionalde contornos indefinidos y de ca-racter�sticas todav�a insuficiente-mente estudiadas. Si es cierto queen dicho grupo caben escritores demuy diversos estilos, como NeiraVilas o Gonzalo R. Mourullo, la ver-dad es que el r�tulo parece pensadosobre todo para aquellos narradores quesiguieron de un modo muy pr�ximo,tan fiel como mim�tico, a los miembrosdel nouveau roman franc�s [A cursi-va � mi�a].

Moitos anos m�is tarde Casareshab�a mitigar algo ese reduccionismocon outras consideraci�ns e analizar�ao fen�meno da nova narrativa in-corporando alg�ns elementos m�is(Faulkner, Kafka), entre os que conta-ba tam�n o rexeitamento � modonarrativo de vellos galeguistas comoOtero Pedrayo. As citas que traio acontinuaci�n por este f�o son algo lon-gas pero cheas de interese:

(...) a aventura da traducci�n par-cial do Ulysses [que publicara Oterona revista N�s en 1926] aparec�aent�n [�s ollos dos mozos dos anossesenta] como unha estravagan-cia, e o seu autor, Ram�n OteroPedrayo, como un gran se�or dealdea lonxe do mundo e illado noseu pazo rural, dono dunha culturalibresca refinada, pero apegado aun conservadurismo est�tico que


non concib�a a literatura galegaf�ra do escenario campesi�o, des-crito e contado coas t�cnicas m�issimples dun ruralismo marcada-mente costumista. Esta imaxe, s� enparte verdadeira, contribu�u a queos escritores novos dos anos sesen-ta e setenta se propuxesen afastarsedunha concepci�n da literatura queconsideraban contradictoria co pro-gresismo modernizador que defen-d�an.En parte por esa raz�n, un dosobxectivos principais da xeraci�nde escritores que se deu a co�ecerdaquela, centrouse na creaci�ndunha narrativa de ambiente urba-no, na que o mesmo nome dos pro-tagonistas ti�a unha significaci�ndeliberadamente neutra e interna-cional, desconectada da realidadeinmediata, sen outra vinculaci�ncoa historia do pa�s que a utiliza-ci�n da propia lingua. Non � deestra�ar que con este prop�sito,baseado no af�n inxenuo dedemostrar que o costumismo nonresultaba consubstancial coa litera-tura galega, se recorrese � imitaci�ndos modelos externos que m�ispod�an reforzar aquela tese. Foi as�como apareceu o que ent�n secomezou a denominar cun r�tuloque posteriormente gozar�a degran fortuna, a Ònova narrativagalegaÓ (Casares, 1998, pp. 87-96).

Certamente, con estas palabras,Casares segu�a a se distanciar doÒr�tuloÓ no que el non considerabaque se debese inclu�r o seu nome,mesmo utilizando, como vimos, unhaterceira persoa de plural encadreladapor veces cunha ambigua construc-ci�n impersoal: Òcontribu�u a que osescritores novos dos anos sesenta esetenta se propuxesen afastarseÓ (...) [a]Òxeraci�n de escritores que se deu aco�ecer daquela, centrouse...Ó. Pero,

como indiquei antes, xa reco�ece queo movemento da nova narrativa galeganon s� se deixou influenciar polo nou-veau roman sen�n que tam�n seimpregnou de Kafka ou de Faulkner,por citar dous autores que indubida-blemente reco�ecemos nalg�ns dosnarradores de que falamos:

A�nda que o movemento deu orixea non poucos estudios, sen embar-go segue sendo un feito mal com-prendido. A imitaci�n de Faulknere Kafka, ou m�is directamente ocalco non disimulado das t�cnicas eo estilo do Ònouveau romanÓ fran-c�s, hai que situalos nesa oposici�n� est�tica da xeraci�n de Otero e daseguinte: e dicir, a dos escritoresque xa iniciaran as s�as carreirasliterarias antes da Guerra Civil.Todos eles quedaban englobadosnunha mesma descalificaci�n, naque con frecuencia se confund�ansen demasidado pudor os criteriosart�sticos e pol�ticos (Ibidem).

As� pois, se el non se considerabamembro do grupo (cousa que nalgun-ha medida rectificar� noutro escrito,como imos ver) � porque tampouco seconsideraba debedor do nouveauroman, nin de Kafka nin de Faulkner,cousa dif�cil de crer, en termos absolu-tos. De feito el reco�eceu ter lido estesautores (Freixanes, 1976, p. 284). Pero,ademais, par�ceme unha restricci�nexcesiva a que aplicaba CarlosCasares, como xa dixen hai moitotempo, porque eu creo que, unha vezaceptada e xa moi asentada a expre-si�n de nova narrativa galega, por desa-fortunada que sexa, debemos utilizala,baixo o meu punto de vista, para nosreferir � obra producida, dende 1954(Nasce un �rbore, de Rodr�guez




Mourullo) ata 1971 (Adi�s Mar�a, deXohana Torres), aproximadamente4,polas novas xeraci�ns de escritores daposguerra con clara vocaci�n, non s�de se afastar dos temas ruralistas eenxebrizantes, sen�n de aclimatar enGalicia actitudes, t�cnicas, preocupa-ci�ns filos�ficas, etc., da narrativa uni-versal que o s�culo XX puxera en mar-cha, e non s� da man do noveau roman.

E como parte da obra de CarlosCasares se axusta a esta convencionaldefinici�n, quen isto suscribe segue ainclu�lo nesa unidade xeracional quedenominamos nova narrativa galegacomo o membro m�is novo dela, pois� indubidable que tam�n el incorpo-rou un aire novo � narrativa galega,que aprendeu, seguramente, en lectu-ras for�neas.

Como � ben sabido, os primeirostenteos literarios levounos a caboCarlos Casares no rexistro po�tico,pero moi axi�a empezou a escribirrelatos que publicaba na revista Grial.E un libro de relatos foi a primeirapublicaci�n importante do autor queagora nos ocupa: Vento ferido5, unhaducia de pezas narrativas contadascon t�cnicas e focalizaci�ns varias,dende o mon�logo interior e a corren-

te de conciencia � terceira persoa cl�si-ca. A violencia do mundo infantil eadulto, a frustraci�n desafogada naviolencia verbal interior, a soidade davellez, o enfoque de marxinadossociais, pero tam�n a nostalxia dunamor perdido, o rastro do tempo pou-sado nos obxectos familiares, a tristezadunha tarde de domingo, etc., confor-man a armaz�n tem�tica dun libro quese pu�a en li�a naquel ent�n coamellor tradici�n narrativa galega, �vez que a enriquec�a cunha sensibili-dade formada no existencialismo eunha linguaxe desinhibida que, nem-bargante, non � utilizada abusivamen-te nos seus aspectos m�is radicalmen-te escatol�xicos.

Con Vento ferido, Casares reve-louse como un narrador que gustabam�is de utilizar a imaxinaci�n c� fan-tas�a para penetrar na realidade, prin-cipalmente urbana e suburbial, e pre-sent�rnola nas s�as motivaci�ns m�isprofundas e definidoras; todo isto atrav�s dunha mirada na que a agude-za e perspicacia para captar detallesesenciais do vivir humano, as� como ohumor, nunha manifestaci�n sutil, sonfiltros e ingredientes de primeiraimportancia. Por outra parte, Vento


4 Outros estudiosos, coincidindo no termo a quo, é dicir 1954, ano da obra de Gonzalo Rodríguez MourulloNasce un árbore, propoñen outras datas ad quem. Así, Mª Camino Noia Campos (1992 e 2000) restrinxe a crono-loxía ata situar o límite no ano 1969, con Cambio en tres, de Carlos Casares, deixando fóra a Xohana Torres coa súanovela Adiós María (1971), que, baixo o meu punto de vista, pecharía o ciclo. Pola súa parte, Manuel Forcadela(1993) leva o movemento ata 1980, á fin de incluír a novela de Camilo Gonsar Cara a Times Square, que data deseano pero que, efectivamente, polo xeito de tratar tema e situacións encaixaría perfectamente, como desmostra o autordo ensaio (pp. 132-138), nos trazos que definen bastantes das narracións da nova narrativa galega.

5 Vigo: Galaxia, 1967. Vid. Mª Camino Noia Campos, “Vento ferido. Qué representa o libro de Carlos Casaresna prosa galega contemporánea”, en Grial, nº 23, 1969, pp. 98-100.

ferido �, entre outras cousas, un librono que Carlos Casares, polo que serefire � tem�tica, incorporaba unhacerta tendencia da literatura galegapor glosar aventuras e recordos dainfancia que haber�a perdurar alg�ntempo, ata case desaparecer hoxe end�a, a�nda que non totalmente. Nestesentido, quizais, en canto � seu gustopor recoller artisticamente o mundodo neno urbano ou suburbial, Casaresempatou moito co seu paisanoEduardo Blanco-Amor. Ocorre a esterespecto que, fronte � ruralismo querespiran as memorias de infancia dou-tros autores, Casares, como xa fixera oautor de Os biosbardos, iluminaba enVento ferido escenarios da cidade � vezque modernizaba o relato adaptando aperspectiva do narrador �s efectos quequer�a conseguir e dinamizando aescritura con cambios de enfoque quequedan ben reflectidos na variaci�ndas persoas gramaticais dende as quese tece a di�xese. Todo iso sen sometero lector a esforzos nos que tropezar eimportunar por demais a lectura conexperimentalismos excesivos, dos quenunca foi partidario, como deixouclaro Casares en moitas ocasi�ns.Respecto disto, � pregunta feita porV�ctor Freixanes nove anos despois deaparecer este libro de relatos (ÒÀC�moo ves agora, ao cabo do tempo?Ó),Casares responde claramente, a�ndaque con algunhas obviedades doada-mente compartibles:

Non sei ben si se pode encadrardentro deso que se cham�u novanarrativa e que a min endexam�isme parec�u unha cousa uniforme,unha traiectoria �nica, nin moitomenos, senon todo o m�is unhaactitude xeral de investigaci�n ega�as de facer cousas diferentes dorealismo tradicional por parte daxente nova que coll�a a pluma paraescribir galego. De calquer xeito,Vento ferido nace un pouco comoresposta ao mito-Mourullo, que en-t�n estaba moi de moda. Todo omundo falaba de Mourullo. Eu linMemorias de Tains, que � do 57, e nonme convenc�u. Vin que dificultabamoito o contacto cos lectores, quepra min debe ser sempre condici�nesencial � literatura, v�a que a s�alectura era m�is un esforzo da von-tade, unha obriga moral que seimpu�a a s� mesmo o lector que unplacer (...) ÀC�mo eliminar estasdificultades? Vento ferido, con m�isou menos acerto, quixo ofrecerunha alternativa neste senso facili-tando a chegada ao lector.6

Na mesma entrevista, CarlosCasares, a�nda reco�ecendo as s�aslecturas de Kafka e de Faulkner, am�-sase m�is preto dos escritores italianosVasco Pratolini e Cesare Pavese. Defeito, Vento ferido �brese cunha citadeste �ltimo traducida � galego:ÒCalquera que pasa ten un rostro iunha historiaÓ.

A s�a primeira novela, da que oautor hab�a renegar m�is tarde(Freixanes, 1976, p. 285: Ò...logo dunsanos, non me interesa nadaÓ) titulouseCambio en tres e viu a luz no ano 19697,despois dun conto para nenos, A gali�a



6 Freixanes, 1976, p. 284. Non actualizo a ortografía e reproduzo literalmente os textos.

7 Vigo: Galaxia, col. Illa Nova.


azul8, que leron (lemos) moito tam�n osmaiores, e onde se reivindica o dereitoa ser diferentes mediante unha simp�ti-ca an�cdota. Nela, na novela, apr�cian-se ben as t�cnicas adquiridas na elabo-raci�n dos relatos. Concretamente, creoque � un logro novel�stico que ten a s�asemente xa en Vento ferido. Pero istoocorre � vez que se ensaia unha certacomplexidade estructural no planotemporal que conv�n � tema e que, entodo caso, � m�nima, enriquecida cunxogo ben dosificado de estilo libre indi-recto, indirecto e dram�tico ou directo,en consonancia co rexeitamento que desempre parece que tivera o autor cara�s experimentalismos e complicaci�nsnarrativas, como deixou ben sentadoen varios lugares e nun dos seus de-rradeiros libros, Un pa�s de palabras,nomeadamente no cap�tulo tituladoÒOs meus av�s e a literaturaÓ, todo un compendio de declaraci�ns au-topo�ticas.

En efecto, Carlos Casares, en con-ferencias e charlas, gustaba de fixardous modelos fundamentais de conci-bir a literatura e que ter�an o seu corre-lato metaf�rico, por unha parte, nunvidral g�tico, no que o ollo do lector secomprace na propia armaz�n da fies-tra (na textura ling��stica e na orixina-lidade estructural, xa que logo) e, poroutra, nunha fiestra transparente daque non vemos o vidro pero que nosdeixa ver o que hai detr�s dela. O nosoautor confesaba decantarse por estesegundo modo de facer literatura, unmodo no que a linguaxe e o artificio

debe verse o menos posible, pero noque o mundo evocado ou suxeridote�a unha doada representaci�n (termohoxe en d�a moi comprometido -Zima,1997) na mente do lector. E neste puntoretomo algo que anunciei m�is arriba,en canto � paulatina autoinclusi�n deCasares na xeraci�n da nova narrativa.Velaqu� unha rectificaci�n que non porserodia deixa de ser oportuna e ecu�-nime. No referido cap�tulo ÒOs meusav�s e a literaturaÓ dun dos seusderradeiros libros, xa citado, Un pa�s depalabras, declaraba o noso autor:

î falar de Ram�n Otero Pedrayo ede çlvaro Cunqueiro nun dos cap�-tulos anteriores, expliquei c�mo osescritores da posguerra ti�amosunha vontade clara de distanciarnosda est�tica dos nosos predecesores,que considerabamos ruralistas. Nonhai d�bida de que os modelos doque despois se chamar�a a Ònovanarrativa galegaÓ foron europeos eamericanos. A este respecto, toman-do coas precauci�ns necesarias asdeclaraci�ns dos propios interesa-dos, entre os cales me incl�o, teriamosque falar de Kafka, Joyce, Faulkner,Camus, e os escritores do chamadoÒnouveau romanÓ (cursiva mi�a).

Notar� o lector no p�rrafo trans-crito o cambio da terceira persoa deplural e das construcci�ns imperso-nais da cita que transcrib�n m�is arriba� primeira persoa de plural coa queCasares admite finalmente ser inclu�-do na nova narrativa galega.

Tematicamente, tam�n Cambio entres ofrece unha certa novidade: ache-garnos un pouco � �pica do traballador


8 Vigo: Galaxia, 1968.

galego en Europa, materia que, comoxa podemos rexistrar para a emigra-ci�n ultramarina e a guerra civil do 36non foi, curiosamente, motivo frecuen-te de inspiraci�n para a novela galega,como ser�a de esperar, dada a grandeafluencia de homes e mulleres deGalicia que axudaron � reconstrucci�ndas naci�ns m�is desenvolvidas daEuropa de posguerra durante a dicta-dura do xeneral Franco. Quizabes,polo tema elixido, Carlos Casaresrozou levemente nesta noveli�a,mesmo diriamos que perigosamente,os modos propios do realismo cr�tico,en tanto en canto o seu protagonista, oCachorro, dada a extracci�n proletariae a rebeld�a natural que o definen,pos�e as caracter�sticas id�neas parafabricar un panfleto. Pero Casares, senrenunciar � denuncia indirecta, que en�ltima instancia poderiamos sintetizarna deploraci�n do determinismo deberce, de nacemento, evitou intelixen-temente o rexistro groseiro dunhaposible exposici�n socioloxista parainteresar o lector a base dunha certacompo�ente fat�dica, tr�xica, que ser�a,en �ltimo termo, a causante da mortedo Cachorro. Pero, as� mesmo, polotema que trata, Cambio en tres � unhanovela de transici�n entre a nova narra-tiva e a novela posfranquista, pois xaglosa unha problem�tica que tende aconcretizarse en efectos e fen�menospropios do ÒdesarrollismoÓ da d�cadados sesenta, entre os que, como vere-mos, se atopa precisamente o da inmi-graci�n a Europa (como tam�n novelou

Xohana Torres en Adi�s Mar�a, 1971) eo dunha cultura da mesma ben dife-rente � da emigraci�n ultramarina,digamos, cl�sica, � dicir, a que tivolugar durante o s�culo XIX e a primei-ra metade longa do XX. Velaqu� algoque c�mpre ter moi en conta nosactuais estudios sobre globalizaci�n,poscolonialismo, etc., aplicados � lite-ratura galega.

Con Cambio en tres apr�cianseunha vez m�is no mundo narrativo deCasares concomitancias co Blanco--Amor m�is xenuino. Efectivamente, abrutalidade, a violencia, o ambientesuburbial, a nobreza de fondo dos indi-viduos que se revolven instintivamentecontra a sociedade do seu contorno eunha certa melancol�a decantada porese determinismo social de que falaba-mos anteriormente, todo iso lembra, defeito, moitas p�xinas da grande noveli-�a que hoxe moitos consideramoscomo a obra mestra daquel a�nda gran-de ignorado autor de A esmorga. PeroCasares incorporou al� t�cnicas de san-grado tipogr�fico e caligram�tico deascendencia vangardista de ins�litapresencia, a�nda que non dun xeitoabsoluto (pensemos en O porco de p�, deVicente Risco), na novela galega. Nonas� na poes�a, naturalmente, como �ben sabido, anque non sexa m�is que atrav�s da obra de Manuel Antonio oude çlvaro Cunqueiro.

Ata 19759 non volver�a CarlosCasares a publicar outra novela:Xoguetes para un tempo prohibido. Como



9 Vigo: Galaxia. Con fermosa cuberta deseñada polo seu amigo e coetáneo Luís Mariño, morto, como Casares,prematuramente en 1997. Sirva esta nota como pequena homenaxe ó tamén amigo meu, que fora director de


lle ocorr�a a Cambio en tres, estamosdiante dun texto de transici�n polotema que trata, e propiamente podeinscribirse xa no per�odo da novelaposfranquista. Agora, a autobiograf�am�is ou menos encuberta e literaturi-zada e as experiencias do estudianta-do universitario compostel�n da d�ca-da dos anos sesenta comprometido naloita antifranquista dan materia aunha novela na que, malia se detectarunha certa precipitaci�n, reco�ecemosa escritura caracter�stica do noso autore o peche dun ciclo narrativo abertocon Vento ferido.

Dous anos m�is tarde, en 1977,Casares ingresou na Real AcademiaGalega, resultando deste xeito o mem-bro m�is novo da corporaci�n, contrinta e seis anos. De a� en adiante, atem�tica casareana cambiar�a radical-mente, xa fose exercit�ndose nunhaliteratura m�is l�dica, na que ohumor, a fantas�a, as crenzas e mitosgalegos tra�dos e levados por un benarticulado xogo de textos ap�crifoscompo�en pezas, �s veces pr�ximas �x�nero da facecia, de clara inspiraci�nen cousas semellantes de çlvaroCunqueiro ou Jorge Luis Borges, como� o caso de Os escuros so�os de Cl�o10, xaacheg�ndose, con co�ecemento docu-mental e con simpat�a, � ambientedunha vila galega (Ourense) na que aentrada do primeiro cinemat�grafo a

comezos do s�culo XX, provoca todaunha serie de enfrontamentos no seoda sociedade e da curia catedralicia, �cabeza da cal un sensual e tolerantemitrado � incapaz de controlar os pro-blemas resultantes sen renunciar � seutalante de home bo e liberal, que tal �a novela curta ou relato longo que onoso autor publicou, no 1980, co t�tulode Ilustr�sima11, onde Casares quixorecortar un personaxe, o do bispo,cheo de humanidade, comprensi�n,sensualismo e liberalidade, moi pr�xi-mo � talante que moitos anos m�istarde hab�a enchoupar os miles deartigos da s�a columna diaria, ÒçmarxeÓ, no xornal La Voz de Galicia.

O citado ingreso na RealAcademia Galega e a acta de deputa-do � primeiro Parlamento galego queconseguiu en 1982 mediante a s�ainclusi�n nas listas do PSOE comoindependente (xunto con outros tresgaleguistas, as� mesmo independen-tes, Ram�n Pi�eiro, Alfredo Conde eBenxam�n Casal) foron dous acontece-mentos na vida de Casares que o obri-garon a asumir unha serie de respon-sabilidades (a Lei de Normalizaci�nLing��stica, por exemplo, d�bellemoito) que non far�an m�is que iraumentando co paso dos anos. Xalibre do escano parlamentario dende1986, pero sen deixar de colaborar asi-duamente na prensa escrita, tirou do


Edicións do Cerne (onde Casares publicou, en impecable edición, Os escuros soños de Clío), e de Edicións Xeraisde Galicia

10 Santiago de Compostela: Edicións do Cerne, 1979.

11 Vigo: Galaxia, 1980.

prelo en 1987 outra novela na que,aproveitando unha peculiar e serenamirada focalizadora que pouco epouco foi definindo as voces narrado-ras por el instaladas nos textos, arris-couse a contar unha historia no rexis-tro da linguaxe forense, a base dasactas que un funcionario de polic�a vailevantando sobre as declaraci�nsdunha serie de persoas que deben tes-tificar sobre unha morte ocorrida enplena guerra civil. Tit�lase Os mortosdaquel ver�n e foi ben recibida pola

cr�tica, a pesar de que incorre nalgun-has incoherencias, producidas quizais,non, como algu�n quixo ver, polo feitode que un funcionario en plena guerracivil redactase os informes en linguagalega, detalle pouco veros�mil perodoado de xustificar dende o punto devista literario, sen�n porque se notademasiado que ese funcionario � untrasunto do propio autor emp�rico,Carlos Casares, ou cando menos dainstancia autorial, entretida no traves-tismo para escoitar as testemu�as e



Debuxo de Carlos Casares.


elaborar unhas actas nas que o humor,as perplexidades aparentes e a obxec-tividade perseguida son m�is propiasdo talante e da amenidade da persoacivil que moitos tivemos a sorte deco�ecer ca do seu personaxe, involu-crado este nun aparato represor poucodado a lixeirezas e entretementoshumor�sticos. E isto conculca (iso si,dun xeito non tan evidente, sen�nm�is sutil e agochado) as esixencias deverosimilitude de toda novela realista,ou cando menos daquela escritura quesempre tivo vocaci�n de se expresar,en palabras do propio Casares conÒclaridade e sinxelezaÓ, pois a�ndaque non podemos descartar a existen-cia dun funcionario de polic�a con sen-tido do humor, dificilmente se atopa-r�a un das caracter�sticas do queaparece na novela de Casares, sobretodo nas circunstacias temporais eespaciais en que se desenvolve o rela-to. Neste sentido, hai que ter en contaque s� a realidade pode permitirsesemellantes inverosimilitudes (defeito, poucos anos despois xurdir�a enVigo un xefe de polic�a novelista engalego, Lu�s Manuel Garc�a Ma��),non as� a arte da novela de vocaci�nrealista, � que o pacto co lector, dis-posto a practicar a epokh� ou suspen-si�n do descremento (suspension of dis-belief), lle esixe a cambio nontransvasar �s p�xinas a realidade talcual, coas s�as contradicci�ns e oco-rrencias incribles. A isto p�dese apo-�er que o lector non informado dapersoalidade concreta de CarlosCasares nin da situaci�n da guerra eposguerra espa�olas non ten por qu�

detectar esas inverosimilitudes. � bencerto. De todos os xeitos, ademais, �unha novela que rexeita a interrup-ci�n da lectura, pero non, coido eu,porque o interese ou a intriga mante-�an atento o lector � texto, cousa quesupo�er�a un �xito do escritor, sen�nporque, caso de querer seguir adiantecoa lectura, ese lector bate cunha an�mina de personaxes que pos�eunha gran complexidade e que requi-re moita memoria e unha atenci�npara a que con seguridade ter� quefacer un gran esforzo, se quere com-prender algo; esforzo que, quizais,non se vexa recompensado suficiente-mente, sobre todo se temos en conta al�xica expectaci�n que o anunciodunha nova novela de Carlos Casaresespertara na audiencia galega poraquel ent�n.

Non volver�a publicar Casaresunha novela ata 1996, � dicir, noveanos despois, un treito de tempoabondo longo que incl�e o momentoen que se fixo cargo da direcci�n deGalaxia (1986) e da revista Grial (1989),as� como a morte do seu amigo e men-tor Ram�n Pi�eiro, en agosto de 1990.Tr�tase dun texto con t�tulo algo estra-�o e quizais tam�n un pouco desafor-tunado, por confuso, Deus sentado nunsill�n azul. O autor tivo que explicarque ese ÒdeusÓ � un deus con min�s-cula, � dicir, unha persoa. E as�mesmo, ten aclarado, perante a insis-tencia de moitos lectores, cr�ticos exornalistas, que ÒelÓ (o home que notexto nunca recibe nome) non � tra-sunto da persoa de Vicente Risco, coa


que � doado relacionar o personaxe danovela. ÒDon Vicente era un homebondadoso e humano, mentres queeste outro � un individuo soberbio,bastante inhumanoÓ, segundo decla-raci�ns de Casares nunha entrevistade La Voz de Galicia (11-IV-1996) reali-zada por Lu�s Ventoso, por m�is quena novela hai momentos nos que oprotagonista, que, efectivamente, pre-senta reacci�ns incompresibles, luen-tes na tiran�a psicol�xica e na insolen-cia dun androcentrismo activo, amosaen troques unha non pequena capaci-dade de ternura, como por exemplocando a leva a ÒelaÓ (� que podiamoscualificar de voyereuse) � cine enSantiago a ver unha pel�cula deCharlot, O Rapaz, e ela sorpr�ndeochorando cando ten lugar a escena daseparaci�n obrigada entre o vagamun-do e o meni�o. Detalle que contrastacoa frialdade que amosa durante acorrida de touros a que asisten naCoru�a, precisamente o d�a que oestoque de Belmonte sa�u chuspido dolombo do touro para se espetar nocoraz�n dun espectador, que morreuno acto12, ou coa brutal declaraci�nque se d� a entender fixo contraAntonio Salgado Par�s, a resultas daque este home fora condenado � pare-d�n de fusilamento catro anos atr�s, �dicir en 1941, en pleno revanchismofranquista.

Carlos Casares, con raz�n, tivoque dicir que todo responde a unarquetipo e non a ningunha figura real(A Nosa Terra, n�m. 720, 3-IV-1996, en-trevista de Xan Carballa). Esta sorte deaclaraci�ns, no �mbito da literatura,son innecesarias, pero sempre hai quellas facer a quen se achega a ese �mbi-to sen saber, como se ten subli�ado haimoitos anos, que en canto algo (a�ndaque responda a un dato tirado da rea-lidade) penetra no seu interior xa seacolle a un estatuto de ficci�n libre dospredicamentos de verdadeiro ou falso.O certo � que a circulaci�n p�blica danovela foi asentando no �nimo demoitos lectores, quero dicir, dos lecto-res iniciados nas claves da culturagalega, a convicci�n de que VicenteRisco foi o modelo no que se inspirouCasares � hora de dese�ar a figura f�si-ca, a formaci�n, a biograf�a intelectuale os costumes do home que vive fron-te � fiestra dunha muller que foracompa�eira na Universidade e noivapeculiar s�a en anos pasados e que osegue coa mirada d�a tras d�a nos seuscostumes e h�bitos sistem�ticos.

Non debemos esquecer que, �parte de ter frecuentado as tertulias ea amizade de Vicente Risco, o pol�gra-fo ourens�n foi obxecto dunha estreitaatenci�n documental por parte deCarlos Casares, ata decantar parte dos



12 A anécdota é verídica. Efectivamente, ocorreu na Coruña o seis de agosto de 1934. O espectador chamába-se Cándido Roig Roura e era industrial de salazóns en Portosín, aínda que o novelista lle inventa varias cousas: unhaprofesión de avogado exercente en Muros; unha enorme erudición taurina e a vontade de escribir unha biografía dotoureiro Joaquín Rodriguez, “Costillares”. Todo producto, seguramente, da imaxinación de Casares, aínda queCándido Roig non era alleo a cuestións da escrita, toda vez que podemos ver o seu nome asinando algún artigo nasegunda época de A Nosa Terra.


co�ecementos que chegou a ter sobreautor de O porco de p� nun valiosoensaio bio-bibliogr�fico tituladoVicente Risco (1981), na colecci�nÒConciencia de GaliciaÓ da editorialGalaxia, a mesma na que tam�n neseano publicou un ensaio hom�logosobre Otero Pedrayo, pois Casares sem-pre se sentiu moi atra�do polos homesda denominada ÒXeraci�n N�sÓ e foiun adiantado estudioso da mesma.

Certo � que facendo unha lecturaatenta do texto chegamos � conclu-si�n, por demais obvia e esperable(dende o momento en que estamosdiante dun libro que se anuncia como

unha novela e polo tanto dentro do�mbito da ficci�n) de que Casares,a�nda tomando moito da personalida-de e do retrato f�sico de Vicente Risco(delgado, pequeno, mi�do, cegato,nervioso), as� como da s�a teima reli-xiosa e a obsesi�n por Satan�s13, ou osescr�pulos sobre cuesti�ns sexuaisque podemos ler por exemplo no librodo pol�grafo ourens�n tituladoMitteleuropa14 e a sabida ortodoxia deRisco, que situaba o Papa no cumio damoral humana, seguido dos bispos, oscuras e as monxas, engadiu � persona-xe trazos tirados da imaxinaci�n eoutros que nalg�n caso coinciden con


13 Non hai que esquecer que Risco foi un experto en demonoloxía e deixou escrito un libro titulado Satanás.Historia del Diablo, que apareceu pola primeira vez en Barcelona (Aymá Editora, 1956, segunda edición Vigo:Edicións Xerais, 1985, con prólogo de X.R. Mariño Ferro) e posteriormente en traducción portuguesa de EduardoPinheiro e prólogo de F.C. Pires de Lima baixo o título de Satanás. História do Diabo (Porto: Porto Editora, s/a).

14 Abonda con comparar o que o protagonista lle escribe a “ela” dende Alemaña acerca dunha moza chamadaGerda co que Risco di no epígrafe de Mitteleuropa titulado “Sexualfrage” para se decatar de que Casares se inspi-rou moito no ideólogo ourensán tamén á hora de perfilar ideoloxicamente o seu personaxe novelesco. Leamos: “Foitamén a primeira vez que [el] lle falou de Gerda (...). Pintoulla como unha moza lista con ideas antediluvianas, espe-cialmente en materia de sexo, un exemplo claro da regresión biolóxica que se estaba a producir en Europa, ondehabía médicos, como o da citada señorita, que recomendaban a perda da virxinidade para curar determinados esta-dos de ánimo próximos á depresión ou a melancolía. A el toda aquela retórica estúpida parecíalle unha maneira inte-resada e torpe de gozar do pracer da carne sen pagar as contrapartidas que esixen o respecto ós demais e o verda-deiro amor que, para ser auténtico tiña que estar sempre baseado na renuncia e no sacrificio” (Deus sentado...,pp.126-127). “A abondosa literatura sobre o problema dos sexos non é máis que outra das formas da ofensiva que asociedade occidental emprendeu en contra de si mesma (...) Hai doncelas que se entregan ao varón por prescrip-ción facultativa (...) Sinxelamente: o fomento científico do vicio, a base de bioloxía e de psiquitría freudiana e deendocrinismo e demais chafalladas” (Vicente Risco, Mitteleuropa, Santiago de Compostela: Nós, 1934. Cito polaedición da editorial Galaxia de 1984, pp. 290-291). Todo isto encaixa mal coa evocación a través da que se insinúaalgo acerca dun día que observadora e observado pasaran xuntos na habitación do “Hotel Embaixador , na Coruña”,sen estaren casados, nunha cidade de provincias e en plenos anos trinta. Así mesmo, entre as referencias ás cartasque “el” lle envía a “ela” dende Alemaña, hai algo inequivocamente risquián: a definición do profesor Brüning como“un home de espírito, destinado polo tanto ó sufrimento” (p. 129). Ben coñecida é a clasificación dos seres huma-nos que facía Vicente Risco, recollendo unha antiga tripartición gnóstica, entre hílicos, psíquicos e pneumáticos. Aestes últimos, homes de espírito, pertencería o profesor, coincidindo coa categoría que o propio Risco se atribuía ael mesmo. Podiamos traer moitas máis coincidencias co autor de O porco de pé, quen, como o personaxe da nove-la visitara Alemaña en 1932, pero rematarei coa especie de écfrase ou descrición que o narrador fai acerca dunhacaricatura que “ela” intenta debuxar do seu correspondente en Alemaña: “Debuxou dous círculos cun puntiño nomedio, que representaban os lentes e os ollos...”, que coincide con coñecidas caricaturas de Risco feitas porCastelao e Álvaro Cebreiro.

gustos, riscos da persoalidade e expe-riencias do propio novelista, comopoden ser os co�ecementos sobre ascidades das m�is diversas latitudes,pois foi Casares un gran viaxeiro, afamiliaridade co rueiro ourens�n e aatracci�n que sente por Santiago deCompostela15; ou a fixaci�n polosobxectos mi�dos, que tanto engaiola-ron o propio Casares e que o protago-nista da novela adoita admirar variasveces no escaparate dunha tenda benco�ecida polos compostel�ns16. � dicir,unha atracci�n por todo tipo de minia-turas, das que gustaba moito Casares eque en moita medida se configurancomo un trazo da s�a personalidade,reflectida dende a cativa e perfectacaligraf�a aut�grafa que el ti�a ata amaqueta de circuitos de ferrocarrilque coidaba coma xoguete preferidona s�a casa e que estaba composta cosformatos de locomotoras e vag�nsm�is pequenos existentes no mercadoe dos que tam�n gusta o personaxe danovela, como podemos ler � final can-do se describe a Òlocomotora Mikadode color verde que el mercou en Berl�nnun anticuario de KantstrasseÓ (p.252). Unha atracci�n que CarlosCasares extrapolou na s�a escritura ��mbito ideol�xico e sentimental tantopara o seu personaxe, que escribetam�n columnas nos xornais, comapara si mesmo, moi a mi�do defensor

dos pequenos eventos do d�a a d�a queen moitas ocasi�ns se organizan,segundo o noso autor, m�is arredor docoraz�n que da raz�n. Por non falardas recorrentes fixaci�ns nos trazos daboca dos personaxes como indicios da s�a personalidade e das s�as con-dici�ns moral e �tica. Unha teimafisiogn�mica moi de Casares, comopuidemos ler en varias ocasi�ns nas�a columna diaria, Òç marxeÓ, de LaVoz de Galicia:

Anunciaba tam�n que el ti�a dis-posto un traballo sobre a fisonom�ado co�ecido financieiro MayerAmschel Rothschild, fundador dadinast�a, e que tanto determinadosrasgos da boca, o mesmo as promi-nencias que disimulaban as comi-suras de ambos lados como ascaracter�sticas do l�bulo de ambasorellas, a penas cinco cent�metrospor debaixo do arco cigom�tico eescandalosamente voltas cara arri-ba, revelaban unha personalidadevulgar, de tipo zool�xico, incapazde erguerse sobre a realidade mate-rial m�is ratreira (Deus sentado...,pp. 29-30).(...) Ela observou ent�n que na bocadel se debuxaba, agora m�is dra-maticamente preciso, aquel move-mento incontrolado que ela sentiuque lle desprac�a m�is que nunca.Ese xesto da boca desaparece candodorme, como agora (...) Non miroum�is que un segundo para a terra-za, pero a primeira impresi�n que lle entrou polos ollos foi a



15 Aínda que chame, cunha denominación insólita antes de 1968, “Praza do Obradoiro” ó que entre os anostrinta e corenta, tempo no que se desenvolven os momentos rememorados e presentes do relatado polo autor omnis-ciente e do visto pola, digamos, mirona, se chamaba aínda Plaza del Hospital e máis tarde, no franquismo, Plaza deEspaña.

16 A papelería Docobo (“Docabo”, na novela, seguramente por gralla), situada, como se di no texto (pp. 95 e252), ó final da Rúa do Vilar, a carón da praza do Toral


expresi�n feliz da boca, a mes-ma que ti�a aquela tarde enSabucedo... (ibidem, pp. 137-138).Falando entre os dentes, coas man-d�bulas apretadas e cos labios for-mando unha buguina estreita eenrugada... (p .162)Etc...

Pero todo isto � irrelevante, comose comprender�, para un lector alleo�s costumes, vivencias e gustos doescritor desaparecido prematuramen-te hai agora un ano, toda vez que nonexiste a�nda unha biograf�a del quedea a co�ecer publicamente estes por-menores tan s� sabidos polos familia-res, amigos e co�ecidos m�is ou me-nos pr�ximos ou, en todo caso enalgunha medida, polos numerososlectores (e, quizais, sobre todo lecto-ras) da citada columna diaria, quepublicou sen hiatos dende os anosoitenta e na que �a por veces esmiu-zando aqu� e al� as s�as teimas, senti-mentos e visi�n cordial do mundo, abase, precisamente, dunhas cr�nicasda vida diaria, de cousas tam�n mi�-das, coas que calquera pod�a identifi-carse, sen�n un d�a, si � outro, tendoen conta que, como el mesmo tendeclarado, tomou boa nota do consellodoutro gran columnista, Julio Camba,quen dic�a que para ter �xito nacolumna compr�a non falar de gran-des temas, sobre todo nin de pol�tica,nin de relixi�n nin de sexo. De calque-ra maneira esa Òbiograf�aÓ inexistenteser�a (ser�) tam�n unha interpretaci�nda figura de Casares e non un reflexoexacto da s�a realidade total, pois afilosof�a do s�culo XX ensinounos a

desintegrar a ilusi�n realista denun-ciando a Òfalacia representativaÓ: todo� relato, todo � un constructo, lex�timopero continxente.

Por outra parte, hai que ter enconta que o propio personaxe princi-pal da novela cita a Vicente Risco conocasi�n dunha tensa escena na casa deAurora Poch, en Santiago, candoEduardo lle di que deb�a cambiar degafas, pois semella un xudeo. � ent�ncando (certamente, sen vir moito aconto) ÒelÓ lle di a Eduardo que, seÒlera a Vicente Risco, saber�a que unpobo tan pouco agresivo como osxudeos, que nunca se rebelaron contraos seus verdugos, que pasaron a vidalai�ndose dos seus males, eran o pobom�is forte do mundo, os verdadeirosdestructores do n�cleo ideol�xicosobre o que se asentaba a civilizaci�ncristi�Ó (p. 201). Qu�rese dicir que opropio Casares procurou distanciar notexto da novela o seu personaxe dafigura hist�rica de Vicente Risco.

A novela tivo maiormente cr�ti-cas favorables, mesmo entusi�sticas,como podemos ler nas rese�as quepublicaron Xos� M» de Castro en ANosa Terra (n�m. 726, 16-V-1996): Òconesta obra o autor non s� acada amadurez necesaria para entrar nacategor�a de gran escritor... sen�nmesmo para se situar entre as dezmellores novelas da literatura galegaÓ;ou Xos� Manuel Enr�quez en Faro deVigo (ÒFaro das LetrasÓ, n�m. CXXVI,25-V-1996), onde lemos: Òunha ex-traordinaria novela que nos satisfai


plenamente como lectores e nosengrandece como galegosÓ.

Outras voces valoraron o traba-llado do estilo (F. Mart�nez Bouzas, ElCorreo Gallego, ÒRevista das LetrasÓ,n�m. 114, 27-VI-1996), a perspectivacinematogr�fica de ÒvoyeurÓ (FranckMeyer, Galicien Magazin, n�m. 2, outu-bro, 1996), ou o Òrelato ben artellado,ameno para un lector que, na maior�adas ocasi�ns, non busca nas p�xinasdun libro m�is c� historia coa quepasa-las horas de lecerÓ (Xurxo SierraVeloso, Revista Galega do Ensino, n�m.13, novembro, 1996, pp. 245-246).

En fin, outros pronunciamentos,como o de N.C. en El Mundo (14-IV--1996), critican a construcci�n pordemais ÒrectaÓ e o exceso de descri-ci�n, que provoca unha sensaci�n deÒmodorraÓ, sen chegar � an�lise dosacontecementos presentados. Pola s�abanda, Xos� Manuel Eir� (A NosaTerra, n�m. 724, 2-V-1996) dixo que anovela perde interese cara � metade,polo que poder�a ter sido unha boanovela curta. Finalmente, last but notleast, Manuel Veiga (A Nosa Terra,n�m. 747, 10-X-1996) chama a aten-ci�n sobre a escritura minuciosa, qued� credibilidade a costa de ralentizar aacci�n, �s veces en exceso, e indica quea�nda que o novelista � libre de escri-bir o que desexa, no exercicio desaliberdade non pode ser arbitrariocando se trata de feitos hist�ricos,sobre todo nunha novela como esta,redactada nun estilo m�is notarial, �dicir, neutral, ca fant�stico. Pero esapretensi�n de neutralidade atinxe,

segundo Veiga, � tema central da obra,pois o profesor que testifica nun tribu-nal contra un ex-compa�eiro deUniversidade resulta redimido poloautor, que o converte en v�ctima dunatentado.

Baixo o meu punto de vista, anovela, que ofrece unha escrituraadrede premiosa e reiterativa, presen-ta non pouco interese. En primeirolugar, por algo tan obvio como polofeito de se tratar dun texto de CarlosCasares, a quen c�mpre ler semprecon atenci�n, dada a s�a situaci�ncentral no sistema literario galego. Ensegundo lugar, porque nela Casares,como xa fixera en Xoguetes para untempo prohibido e en Os mortos daquelver�n, a�nda que al� con outras t�cni-cas, fixo un esforzo singular por pre-sentarnos a narraci�n en estado puro,sen botar man nunca da presentaci�nen estilo directo para dar a co�ecer oparlamento dos personaxes, como nonsexa a trav�s da t�cnica denominadaestilo ou discurso pseudo-indirecto(Reisz, 1989). Quizais se deba a isto ofeito de que alg�ns cr�ticos notasenque a narraci�n non progrese e se fagaalgo reiterativa e lenta, como se cadacap�tulo fose unha variaci�n sobre untema central, neste caso, a figura quecentra a observaci�n do narrador e dapersonaxe que o mira a trav�s dunhafiestra, como imos ver.

A este respecto, c�mpre fixarsena estructura editorial, que presentaalgunhas peculiaridades: tr�tase deoito cap�tulos sen t�tulo, simplementereferenciados por un n�mero romano




do I � VIII, m�nima anotaci�n parapoder inclu�r o paratexto indicial. Aextensi�n de cada un dos cap�tulos �practicamente a mesma, en torno �strinta p�xinas. Concretamente, te�enexactamente trinta os cap�tulos I, II,VI, VIII; trinta e catro o III e mailo VII;trinta e d�as o IV e vintenove o V.Todo parece indicar, pois, que CarlosCasares estivo moi pendente da exten-si�n dos cap�tulos para dotar a novelade unidades de escritura e de lecturaregulares.

O obxecto da novela consiste enpo�er en antecedentes � lector da fas-qu�a, formaci�n, temperamento, ca-r�cter, ideolox�a, etc., dun personaxeque vai ser asasinado na s�a casa �final, durante o presente do relato, porun grupo do maquis en vinganza dun-has declaraci�n s�as que levaran �pared�n de fusilamento a AntonioSalgado Par�s, incerto activista deesquerdas. Transcorre nun treito detempo que podemos cifrar nuns quin-ce anos aproximadamente, dende opresente algo desdebuxado no relatopero que en todo caso abrangue comomoito ata o 7 de agosto de 1945 (un d�adespois de os americanos deitaren asbombas at�micas sobre Hirosima eNagasaki) cara a atr�s, en continuasanalepses que nos levan ata os anos dasegunda Rep�blica espa�ola. Todoisto en dous espacios urbanos benreco�ecibles, Ourense e Santiago deCompostela, dende onde se fanexpansi�ns cara �s casas de campodunha pequeno-burgues�a acomoda-

da ubicadas en espacios do rural,Sabucedo e Mi�o.

Tres personaxes centran, funda-mentalmente, a atenci�n do lector: porunha parte, temos un ourens�n inno-meado todo � longo da novela, antigo(a�nda que non vello en idade) profe-sor da Universidade de Santiago, quevive no presente do relato (primeirametade da d�cada de 1940) retirado nas�a cidade natal, Ourense, casadocunha curm� s�a, Mariana, sen fillos,e reclu�do nunha vida met�dica emon�tona ocupada en devoci�ns reli-xiosas, en lecturas e na escrita diariadunha colaboraci�n na prensa local.Por outra parte, est� o personaxe dapropia Mariana, unha muller sumisa epasiva a quen co�ecemos tan s� polasnoticias e opini�n que sobre ela vert�ao seu home antes de casaren, ou polasimpresi�ns que causa na terceira per-sonaxe, a observadora, antiga noivade ÒelÓ que, vivindo no presente dorelato fronte por fronte da s�a casa,situada nunha r�a estreita do centrode Ourense, observa dende a fiestratodos os movementos do matrimoniod�a a d�a.

A perspectiva de ÒelaÓ e a infor-maci�n sobre o que ve na casa do per-sonaxe observado (�s veces dun de-tallismo algo esaxerado e poucoveros�mil) mest�rase, en imposiblesoluci�n de continuidade, m�is bendiriamos que en continuos fundidos,coa dun narrador que se serve, en boamedida, dos co�ecementos dela comofonte para narrar, porque se ubica porveces na s�a mesma perspectiva (foca-


lizaci�n interna, segundo G�rardGenette, ou visi�n con, se seguimos aJean Pouillon) pero que pos�e tam�n aposibilidade de se desenvolver conplena liberdade omnisciente, � dicir,con focalizaci�n cero.

Hai que dicir que a omniscientevoz narradora non acaba de conseguircredibilidade por moi boa vontadeque po�a o lector en practicar a nece-saria epokh�, a suspensi�n do descre-mento, que require a lectura de todaficci�n que se quere realista, xa quevai relatando de vagar, tanto o que veÒelaÓ coma o que ven e senten os per-sonaxes, nun ir e vir dende a actuali-dade presentiva da escritura, a basedunha serie de activadores de�cticosespacio-temporais inmediatamentemostrativos para o lector, a temposnon moi remotos, de cando a xuventu-de de ambos os dous personaxes,nunha cadea de analepses mediante asque se vai recompo�endo a conflictivarelaci�n que houbera antigamenteentre eles. Pero esas de�xes despistanou poden provocar perplexidade moi-tas veces en quen le, que non podeasumir o feito de que a voz narradorae a instancia enunciadora do discursono acto da escritura confl�an nun pre-sente inmediato que tam�n � o presen-te da lectura:

Eses pasos sonoros e pausados quelle chegan desde a r�a, procedentesdo lado esquerdo segundo se miradesde a fiestra do sal�n onde ela seatopa agora, sen d�bida son os delÓ);ÒAgora mesmo, pasadas as doce...Ó(41); Òson as dez e cinco da ma��Ó(73); ÒAs cousas e os obxectos dosal�n seguen na mesma disposici�n

en que quedaron onte pola noiteÓ(ibidem), Òa� en fronte, do outro ladoda r�a (...) ela s� consegue intu�rdesde aqu� (97, as cursivas sonmi�as).

E as� nun longo etc�tera de oca-si�ns semellantes. Por outra parte, �sveces, esa voz practica tam�n a pro-lepse, adiant�ndose � que o personaxeexperimentar�:

Cando pase a p�xina do peri�dicovai levar unha sorpresa. Na follaseguinte, situada na parte superiordereita, hai unha foto de MaryPickford e debaixo dela, recadradaen negro, como se fose unha esque-la mortuoria o anuncio de quema��, �s dez e media da noite, noSal�n do Artesonado po�en a pel�-cula titulada Rosita, a cantantevagamunda (20-21).

Prolepses que non se xustificansuficientemente, nin sequera polosmomentos en que a voz narradora uti-liza a t�cnica da narraci�n iterativa, �dicir, cando d� a entender que o queest� a ocorrer no presente do discursoou vai ocorrer inmediatamente des-pois son cousas xa consabidas debidoa unha competencia adquirida porexperiencia propia de quen porta avoz narrativa, neste caso resultantedunha suposta, continua e dificilmen-te crible vixilancia de ÒelaÓ sobre osmovementos e h�bitos do personaxedende a fiestra da s�a casa:

Cando se atopa mal chama constante-mente a berros (...); En situaci�nscomo esta, a postura encollida queadopta, dobrado sobre os xeonllos(...); o gato, que vai e v�n por entreos libros e os papeis cunha liberda-de que habitualmente nunca lle per-mite (...)Ó (114-115, cursivas mi�as).




� doado decatarse de que CarlosCasares non foi indiferente � procuradun punto de vista que se axustase �snecesidades da materia narrada, perocon pouca fortuna. Utilizou un puntode vista que en ocasi�ns segue dunxeito absolutamente fiel � que Robbe--Grillet utilizara, por exemplo, en Lajalousie (1957), ou Faulkner, �s veces,en The Sound and the Fury (1929). Nestesentido, podemos dicir que, parado-xalmente, nunca Casares foi tan segui-dor como nesta novela de certosaspectos do nouveau roman. Pero non omant�n, ou non lle importa abandona-lo, a favor da omnisciencia. Un puntode vista, por outra parte, dif�cil de sos-ter sen danar o principio de verosimi-litude, anque non sexa m�is que polareserva e intimidade que, nos anos enque est� localizada a historia, rex�an avida privada dos domicilios urbanoseuropeos das clases m�is ou menosacomodadas da burgues�a e da peque-na burgues�a17. Unha vida privada quese v�a protexida por cortinas ou visi-llos impenetrables � mirada curiosados veci�os. Neste aspecto conculcouCasares unha das convenci�ns b�sicasda escritura realista, eido que era,como xa sabemos e recordamos m�isarriba, onde adoitaba ubicarse o nosoescritor no que se refire � mundo daficci�n.

Porque, efectivamente, tam�n enDeus sentado... insiste Casares na s�amet�fora da fiestra e a escritura, atri-bu�ndolla agora � seu personaxe

(ÒelÓ). As�, na rememoraci�n que onarrador ÒtranscribeÓ dos recordos danoutrora dubidosa noiva do persona-xe central :

Na catedral de Santiago, diantedun dos vitrais policromados da�bsida, un d�a puxo el os dedos enforma de pistola e fixo o xesto sim-b�lico de disparar, como se quixesedestru�lo. Logo dixo que unha fies-tra non deb�a ser outra cousa queun oco cuberto de cristal, limpo etransparente, para ver con clarida-de o que hai ou o que sucede noexterior. Un cristal de cores comoaquel era unha pura inutilidade.Considerar que o debuxo e a pintu-ra do vitral son m�is importantesque o anaco de mundo que se podever a trav�s dunha vent�, parec�alleunha pretensi�n rid�cula e aberran-te, tan est�pida como comer uncaramelo con papel. De a� o seudesprezo por toda clase de precio-sismo e a historia que lle entrabacada vez que rel�a unha p�xina enotaba que unha gangosidade deadxectivos se interpu�a como unhabarreira de cores entre o seu pensa-mento transparente e os folios queacababa de escribir (p. 43).

Coincidindo nisto coas propostasdo verismo italiano que podemos ver,por exemplo, en certas declaraci�ns deGiovanni Verga que xa no seu mo-mento pecaban de certa inxenuidade:

la mano dellÕartista rimarr� assolu-tamente invisibile, allora [il roman-zo] avr� lÕimpronta dellÕavve-nimento reale, lÕopera dÕartesembrer� essersi fatta da s�, avermaturato ed esser sorta spontaneacome un fatto naturale, senza ser-bare alcun punto di contatto col suo


17 Vid., por exemplo, Ariès, Philippe e Georges Duby (1987).

autore, senza alcuna macchia delpecato dÕorigine (Verga, 1973)18.

Por outra parte, moi a mi�do ospersonaxes principais da novela (ÒelÓ,ÒelaÓ e Mariana) te�en reacci�ns des-mesuradas, desproporcionadas, quenon parecen corresponderse cos datosque o lector recibe: arrebatos de ira, detristeza, de pranto, de alegr�a, etc; xes-tos de desprezo ou de autoritarismoque non est�n xustificados polos acon-tecementos e tribulaci�ns, case semprebanais, polos que atravesan eses per-sonaxes, tanto na narraci�n correspon-dente �s tempos da recordaci�n xuve-nil coma na do presente do relato, noque quizais haxa alg�ns que esteanm�is acordes coa situaci�n debido aque � o �nico treito temporal no que ascircunstancias da actualidade inme-diata presentan graves visos tr�xicosencarreirados a evocar o clima tenso eopresor da posguerra e a non menosgrave circunstancia pola que atravesao personaxe finalmente asasinado.

Carlos Casares, en definitiva nonsaiu do �mbito da m�mese que tantorefugou o discurso literario vangardis-ta do s�culo XX, pero ensaiou focaliza-ci�ns varias nun esforzo co que, maliao que acabo de po�er de manifestorespecto dos cambios de perspectiva,conseguiu crear un clima e evocar unstempos e uns escenarios que o lector,cando menos o lector europeo, enxeral, e o espa�ol ou galego, en parti-cular, poden identificar e mesmorecordar, nalg�ns casos.

Fronte �s anteriores, semella queCasares, nas �ltimas novelas andaba �procura de crear un universo repre-sentativo das vivencias propias daburgues�a e pequena burgues�a aco-modada, acoll�ndose � descrici�n deambientes propios destas clases emaiormente evocadores de treitostemporais nos que a luz do sol lle per-mitise a composici�n de cadros quepor veces resultan dun cromatismopl�stico que non pode ser casual.Cores, luces, vestiario dos personaxes,flores, rosas, aparecen con certa fre-cuencia compo�endo fotogramas oucadros pict�ricos de est�tica funda-mentalmente modernista e mesmo artdeco (en varios aspectos nos que estepode conectar con alg�ns movemen-tos de vangarda, como o fauvismo),moi acordes, por outra parte, polo querespecta a Deus sentado..., cos temposda xuventude dos personaxes (p. 37).

A este respecto, hai cadros dunhaintenci�n pl�stica evidente nos queCasares xoga coas cores compo�endofotogramas r�pidos moi expresivos (p.218): ÒelaÓ imaxina Mariana cun vesti-do branco e un xerxei groso vermello.Un pouco m�is abaixo, pensa, efecti-vamente, que aqueles recordos soncomo Òfotograf�as fixas, anacos da s�ahistoria persoal colgados para sem-pre nun instante feliz da s�a vidaÓ (p. 218).

Outras veces a visi�n recordam�is o movemento dunha c�maracinematogr�tica, en barridos, picados



18 Cito por Zimma (1997).


ou zooms. As�, cando descrici�n minu-ciosa do vestiario de ÒelaÓ por partede ÒelÓ. Non v�n moito a conto nanovela, pero o narrador parece entre-terse en facer unha especie de zoomfocando do xeral (o traxe que levabaposto a moza) � diminuto (unhapequena ferida no p� dela do tama�oÒdun rasgu�o feito por un gatoÓ, p. 189).

Para rematar con estas cativasimpresi�ns de lectura que me suxeriuno seu momento a nova entrega deCasares, direi que para o meu ver �unha novela algo desconcertante, nontanto pola premiosidade e parsimoniado estilo, cousas xa de seu extra�asnel, que deu exemplos abondo deescritura �xil e econ�mica en recursos,como da falta de progreso na narra-ci�n, a inconveniencia da improbableposibilidade de focalizaci�n dende afiestra e a carencia de motivaci�ns queexpliquen as reacci�n desproporciona-das, incomprensibles e �s veces des-mesuradas dos personaxes.

En canto a aspectos ling��sticos,c�mpre dicir que nesta novela CarlosCasares segue a amosar un galego moicastelanizado en todos os niveis dalingua, como xa llo advertira V�ctor F.Freixanes naquel libro de 1976, en boamedida fundacional dunha nova

etapa para a cultura galega, como foiUnha ducia de galegos19, no que, o agoradirector de Galaxia, entrevistaba adoce personalidades, entre elasCasares. Todo parece indicar que onoso escritor non cambiou de estrate-xia ling��stica dende ent�n, e en Deussentado nun sill�n azul procurou reali-zar un exercicio de novela longa naque o de menos fose a historia narradae o de m�is o xeito de ir progresandona escritura e, xa que logo, na lectura.Un exercicio de ritmo escritural ralen-tizado en bucles e reviravoltas queinmobilizan a historia sen a deixaravanzar ata o seu desenlace final. Aidea � digna de encomio (toda vez quenas mellores novelas da Historia, quedin moito, a historia � o que menosimporta), e o resultado, como xavimos m�is arriba, non carece deatractivo, de interese e de opini�nsencontradas, entre as que non atopa-mos ningunha descualificadora en ter-mos absolutos.

Algo parecido, a�nda que cunhat�cnica diferente, realizou Casares naderradeira das s�as novelas, O sol dover�n, onde, � parte da evidente isoto-p�a visual da combinaci�n da cor azulcos dourados do sol e dos cabelos dal-g�ns personaxes, unha constante quepercorre dende o principio � final estetexto compo�endo unha especie de


19 Na entrevista correspondente a Casares, Víctor Freixanes dille: “Alguén te acusa de estar castelanizando endemasía o galego literario”, ó que o entrevistado responde: “Esa foi unha acusación concreta que se lle fixo aXoguetes para un tempo prohibido. ¿Qué queres que che diga? Sí, hai castelanismos. A meirande parte deles sonconscientes, outros non (...) matinéi moito encol da linguaxe a empregar. Quería unha linguaxe que chegara á xente,que non ofrecera demasiadas dificultades ó lector, porque hai que rescatar lectores, conquistar lectores pra a lite-ratura e a novela galegas.” (p. 287).

fotogramas moi luminosos20, hai unhavoz feminina autodiex�tica narrando(Òpechada eu soa nesta vella biblioteca... onde estou agoraÓ) a base de enca-deamentos anal�pticos, a relaci�nentre ela, Helena, casada no presentedo relato con Arturo, e Carlos, perso-naxe este que foca a atenci�n da nove-la: un especial amigo da familia,dende a infancia, que se suicida �svintesete anos na casa familiar queHelena, dous anos menor ca el, ten enBeiro. A estas lembranzas �nensean�cdotas �s que non asistiu Helenapero que foron referidas por Carlose/ou Arturo e que agora, no presente

do relato, ela revive para o lector contodo tipo de detalles. Isto achegatam�n esta derradeira novela deCasares a Deus sentado..., en tanto encanto hai un certo grao de omniscien-cia documentada por parte de Helena(a quen Carlos, por certo, alcuma dePeriquita, igual que ÒelÓ alcumabaÒelaÓ na novela de 1996, pp. 215, 258)que se mestura coas propias experien-cias e recordaci�ns, pero que agoraest� xustificada nalgunha medidapolas conversaci�ns e confidenciasque efectivamente ocorreron ou que sesup�n existiron entre ela e m�is osoutros personaxes, que funcionar�an



En Londres 1993 con: Blanca-Ana Roig, Xabier Carro, Henrique Monteagudo, Xosé Luis Axeitos, Carlos Casares eAnxo Tarrío.

20 Á parte do ceo, tantas veces descrito con esta cor, os personaxes portan prendas azuis cunha frecuencia quenon pode ser casual. O simbolismo da cor azul posúe unha enorme riqueza que non podemos despregar aquí peroque é conveniente consulten os lectores nas fontes convencionais.


as� a xeito de informantes exercendo afunci�n cl�sica de Òmanuscrito atopa-doÓ ou fontes de documentaci�n.Concretamente, por exemplo, os deta-lles da peripecia revolucionaria dunhamanifestaci�n de Madrid quedan xustificados polas palabras que anarradora escribe � remate do relato-rio: ÒA historia que Arturo me acababa decontar sucedera hab�a seis ou seteanos...Ó (p. 31), e algo m�is adianteHelena atrib�e a Arturo moito do queela nos relata sobre Carlos, a quen nonvolvera ver dende hab�a catro anos(tendo en conta que o suicidio se pro-duce en 1968), � dicir, dende 1964(Òdende o ver�n anterior � mi�a voda,no outono de 1964 (...) un ver�n unpouco distinto dos anteriores no quecheguei a ter a sensaci�n de queCarlos me ocultaba alg�n secretoÓ, p. 32). Coido que isto � fundamentalpara comprender a articulaci�n danovela, a tensi�n dram�tica que aimpregna, o conflicto interno que viveHelena e a confusi�n que existe na s�amemoria, na que se mesturan recordospropios, pero como unha realidadeÒdebuxada entre nubes, como aquelescadros esvaecidos que pintaba pap�Ó(p. 38), con outros soamente referidospor Arturo �s que ela non puido asis-tir persoalmente:

Naqueles primeiros meses de vidasolitaria con Arturo na casa deBeiro, compartida soamente coacriada Susa, decateime de prontode que aquel Carlos que fora com-pa�eiro dos meus xogos infant�s, omeu amigo da adolescencia, o c�m-plice da mi�a mocidade, empezabaa ser nada m�is que un mont�n depalabras pronunciadas por Arturo

de cando en vez entre os longossilencios que nos separaban. Eracomo se, privado daquel marco deluz onde eu o vira vivir e xogar,aquela figura palpitante como uncoraz�n, de s�peto deixase de latire non fose m�is que unha fa�sca delume saltando na cheminea dianteda cal Arturo me contou �s veces, noprimeiro inverno que pasamos nestacasa, historias como a que me acababade contar da s�a �poca de Madrid(pp. 31-32, cursivas mi�as).

O conflicto amoroso, que en nin-gunha das d�as novelas chega a expo-�erse como tal, pero que o lector sabeda s�a existencia agochada no m�is�ntimo dos personaxes, � semellante �de Deus sentado nun sill�n azul, s� queo que nesta novela era un conflictotriangular agora � un conflicto dobre emoito m�is complexo, en tanto encanto determina practicamente a his-toria e xustifica a gran e continua ten-si�n dram�tica que se observa no com-portamento de moitos dos personaxese que finalmente desemboca en traxe-dia. Un destes conflictos � tam�ntriangular, entre dous homes, Arturo eCarlos, e unha muller, Helena; outrocuadrangular entre d�as mulleres,Elisa (nai de Carlos) e Carmela (nai deHelena), e dous homes, Leopoldo eIndalecio. E se naquela novela nadasabemos dos sentimentos que pode-r�an despertar en Mariana as relaci�nsde ÒelÓ con ÒelaÓ, aqu� tampouco nonsabemos nada acerca do que pensaArturo da ÒamizadeÓ da s�a muller coseu �ntimo amigo Carlos, de quen sos-peita o lector que se suicida debido aun amor imposible coa narradora,como fora un amor imposible o que se


encendera na observadora da fiestrada anterior novela que comentei.

O ambiente duns h�bitos de vidapropios dunha familia pequeno-bur-guesa acomodada � o mesmo que enDeus sentado..., e a historia desenv�l-vese en escenarios (B�veda, Sabucedo,Beiro) xa co�ecidos en parte polo lec-tor desta novela, na que tam�n haiunha muller que observa e recorda,ademais de ser portadora agora davoz en primeira persoa. Tam�n, comona anterior, hai unha morte violenta,s� que aqu� se trata dun suicidio quedescribe nas primeiras li�as da novelaunha voz feminina a poucos d�as deter ocorrido (ÒAgora, transcorridosdez d�as desde a morte de CarlosÓ),detalle este que, unha vez m�is, faiincorrer a Casares en pequenas inco-herencias de verosimilitude e de pers-pectiva escritural en varias ocasi�ns.Algo dende logo que, sen lle tirarm�rito � novela, se sente como innece-sario, toda vez que quizais situando otempo da narraci�n e da escritura algom�is afastado dos feitos acontencidos,� dicir, do suicidio de Carlos, todoencaixar�a mellor � hora de producir atraxedia e o discurso ou efecto-melanco-l�a que se quere conseguir e do que,dende logo, est� cargada esta novelaque Casares deixou escrita na s�a tota-lidade, anque in�dita, como unha pre-monici�n da s�a propia morte21.

Neste sentido, por exemplo, asde�xes temporais e espaciais que apa-recen dende a primeira ata a derradei-ra p�xina da novela poden deixar algoperplexo � lector: ÒDesde aquela noite(...) porque fora aquel d�aÓ (p. 9); Ò(...)como se o pistoletazo que Carlos dis-parara naquela madrugada quedasepara sempre suspendido no aire, con-vertido nun sol negro e violentoÓ (p. 239); Òrecordo que hab�a bastantexente al�Ó (p. 19), etc. � dicir, unhaserie de alusi�ns � d�a no que por finestoura a traxedia que non se corres-ponden na s�a expresi�n de�ctica corecente do acontecemento, tan s� dezd�as (sete, dende o enterramento,durante os que, ademais, hai queentender que se escribiu todo o textoque o lector acaba de ler).

ç parte destas cuesti�ns, quepoden parecer por demais intrascen-dentes, velaqu� que nos atopamos couniverso narrativo no que d� a impre-si�n de que Carlos Casares se sent�am�is a gusto ultimamente: as recor-danzas de infancia, a evocaci�n dunideal para�so azul, de sol, de luz, dealegr�a e de aire cristalino, que ami�do lle serviron para a producci�ndo que denominei m�is arriba discur-so ou efecto-melancol�a. De feito esta-mos diante do escritor de Vento ferido,aquel libro primixenio de 1967 que enboa medida foi xermolo de moita daescritura do noso autor. E nomeada-mente, quizais, do escritor que naquel



21 Sobre todo se temos en conta que o protagonista nacera no mesmo ano que o escritor, 1941, e que hai moi-tos detalles autobiográficos, que non é do caso expoñer aquí polo miúdo pero que nos levan, por exemplo, a Xinzode Limia, onde Casares viviu moito tempo, ou a unha motocicleta Harley-Davidson como a que el mesmo posuía eda que ten falado moito e escrito algo.


libro nos refer�a en poucas e brevesp�xinas a vida dun vello durante und�a calquera que representaba todosos d�as dunha senectude dependente e sen esperanza. Ref�rome � relatotitulado ÒAgarda longa � solÓ22, ondelemos c�mo o vello protagonista Òpre-fer�a estar no balc�n, � sol, � luz claradaquil ceo azulÓ (p. 46), unha imaxerecorrente en Casares que semella revivir aqueles versos de CharlesBaudelaire (Adieu, vive clart� de nos �t�strop courts!) que moitos anos m�istarde traducir�a libremente JorgeSempr�n para lle dar t�tulo a un dosseus libros de memorias noveladas,Adi�s, luz de veranos... (1998). E nonser� por casualidade que a narradorade O sol do ver�n sinta a morte deCarlos como a rotura dun mundo idealconstru�do entre os dous dende a s�ainfancia. Fix�monos en que este senti-mento abre e pecha a novela, deixandono medio os recordos a trav�s dos quese nos vai perfilando a personalidadede Carlos e o tremendo conflicto quesobrevoa os personaxes sen que a ino-cente voz narradora chegue nunca adecatarse das causas da traxedia:

Refuxiada na penumbra, penso enCarlos (...) sobre todo penso noCarlos que co�ec�n nesta casa haipreto de vinte anos, cando eramosnenos e el veu pasar o primeirover�n con n�s (...) aqueles d�as feli-ces de tantos ver�ns azuis quepasamos xuntos na casa de Beiro,[aquela] luz transparente que rode-ou as nosas vidas durante os ver�ns

de Beiro e que a�nda iluminaba oceo dunha l�mpida color azul tur-quesa a �ltima noite que pasamosxuntos (pp. 10-12).(...)De pronto, cando nos amamosbaixo o ceo daquela noite de colorazul, foi como se vinte anos da nosavida se convertesen nun mundotransparente, de cristal. Un cristalque aquel maldito disparo deCarlos esnaquizou para sempre eque nunca m�is se poder� recom-po�er (derradeiras palabras danovela, p. 240).

Por iso Helena se encerra nabiblioteca detr�s Òdesa fiestra entorna-da que me defende da intensidadedeslumbrante do solÓ (p. 10) e nonquere ver a luminosidade do d�a, unhaluminosidade que lle recordar�a ostempos felices, o para�so que o dispa-ro de Carlos transformou nun Òsolnegro e violentoÓ (p. 239), � dicir, qui-zais naquel soleil noir de G�rad deNerval que defin�a a tristeza melanc�-lica rom�ntica e que Julia Kristevarelacionou, as� mesmo, coa depresi�ne a melancol�a23, d�as situaci�ns mor-bosas do individuo humano quesemellan atenazar a narradora pecha-da na biblioteca. De feito, Carlos era oseu verdadeiro sol de ver�n e, nonestando el, todo parec�a inverno: ÒNosd�as que seguiron (narra Helena recor-dando un ver�n da s�a infancia),aquela tristeza que sent�a pola marchade Carlos foi aumentando (...) aquelver�n acabara sendo tan feo como


22 Pp. 43-52 da edición citada. Neste conto, por certo, aparece tamén unha muller servindo na casa do vellochamada Susa, igual que unha das que traballa na casa de Beiro, en O sol do verán..

23 Julia Kristeva, Soleil noir. Dépression et mélancolie, Paris: Gallimard, 1987.

calquera inverno na cidade, a�nda quefixese sol...Ó (pp. 42-43).24

Baixo o meu punto de vista, res-pecto de Deus sentado nun sill�n azul, Osol do ver�n ofrece un discurso narrativomoito m�is flu�do e consistente, e a�ndaque segue a presentar escenas nas queos personaxes amosan reacci�ns desme-suradas respecto da aparente poucaimportancia da situaci�n, como candoentre as p�xinas 25 e 26 nos conta anarradora as labazadas sangui�entasque t�a Mercedes lle propinou a Carlos ea liorta que acaba tirando polo chan �nai de Helena e � propia Mercedes, ocerto � que agora est�n m�is xustifica-das, unha vez que sabemos a verdadeda historia e as reticencias de tipo moral,�tico, psicol�xico e familiar que se ago-chan detr�s dos comportamentos dal-g�ns deles, como Mercedes ou Elisa.Todo moi cohesionado por varias li�asisot�picas que se van trazando a base deelementos recorrentes que � autor nonlle importa po�er de manifesto unha eoutra vez, como a presencia da luzintensa do ver�n e, xa que logo, do sol; acalor, a cor azul e, quizais sobre todo, ainsistencia de Helena na sensaci�n detristeza profunda que lle empeceu serfeliz, xa non despois da morte de Carlos,sen�n mesmo en momentos en quetodos os elementos parec�an achegarse eaportar cadanseu grao para a com-posici�n da felicidade. Precisamente, undos efectos m�is importantes da novela

cons�guese polo contraste entre o sen-sualismo que desprende o texto en tantoen canto est� repleto de senestesias, desensaci�ns agradables �s sentidos (davista e do tacto, fundamentalmente) e opaulatino enrarecemento das relaci�nsentre os persoanxes. Un enrarecementonunca exposto dun xeito expl�cito, peroque o lector vai captanto engordi�a-mente ata que comprende as raz�ns datraxedia, do suicidio, e da tristeza queabruma � narradora. Podemos dicir queesas isotop�as van encadrel�ndose, vanensarill�ndose ou enrosc�ndose unhasnas outras ata afogar os personaxesnunha traxedia na que hai un ambiguoheroe-v�ctima (Carlos), varios persona-xes implicados e ningu�n, propiamente,culpable.

N�tase que Carlos Casares se ato-paba c�modo nun tipo de narraci�ncomo esta; un tipo de narraci�n que llepermitiu combinar experiencias litera-rias propias e alleas e ensarillar an�c-dotas de todo tipo, da infancia (conGuillerme Brown de fondo), da adoles-cencia, de cando os tempos universita-rios (manifestaci�ns, os ÒgrisesÓ, o pro-fesor Araguren...) etc., entre as que nonfaltan aquelas que se parecen �s que eladoitaba contar nas tertulias polas quetanto devec�a e que tantas horas ame-nas proporcionou a quen tivese a for-tuna de poder escoitalas. Un tipo denarraci�n, en fin, que, por outra parte,como xa vimos, sempre defendeu



24 Adolfo Boado fixo unha interpretación do tráxico conflicto que aqueixa ós personaxes poñendo a novela enrelación co Werther, de Goethe, e tamén con algúns mitos gregos, entre eles o dos Dióscuros. V. “De repente o derra-deiro verán. O sol de verán, de Carlos Casares, entre Werther e a traxedia grega”, A Nosa Terra, ano XXV, nº 1031,2002, p. 27.


como a po�tica coa que se sent�a m�isidentificado: unha ventana transparen-te pola que o lector mirase e as� se sula-gar na realidade ficcional que se llequere evocar.

Por todo isto esta derradeira nove-la de Carlos Casares, disposta en novecap�tulos, tam�n dunha extensi�n moiparecida todos eles (arredor das vinte-cinco p�xina), �, en boa medida, unhanovela de enigma ou mesmo de intriga, untexto moi compacto, minuciosamenteconstru�do, � que o lector ten que acce-der prestando moita atenci�n � disposi-tio, �s datos que lle vai aportando oautor impl�cito a trav�s da inxenua vozda narradora, habitante dunha burbullade felicidade que un d�a lle rebenta senela saber por qu�. Unha traxedia, conanagn�rese inclu�da, que finalmentepode revel�rselle � lector minimamenteatento pero que non chega a descubrir apersonaxe narradora, Helena, sumidanunha profunda melancol�a e, comosoubo ver Adolfo Abalo, nunha Òce-gueiraÓ que lle impide o acceso � co�e-cemento da realidade: ela � medio irm�(adulterina) de Carlos por parte de pai(Leopoldo) e o suicidio non se debe aoutra raz�n que a un remorso ou arre-pentimento de Carlos (co�ecedor do seuparentesco coa narradora) por ter feito oamor con Helena e, polo tanto, ter come-tido incesto a noite inmediatamenteanterior � madrugada en que ocorre atraxedia. Nesta mesma li�a, ben poder�acoller aqu� unha interpretaci�n daÒcegueiraÓ de que fala Abalo, comounha reacci�n de Helena � hamart�a, � erro do heroe tr�xico aristot�lico

(quizais tam�n b�blico) que estivo asufrir sen evitar as ocasi�n de manterrelaci�ns sexuais con Carlos, sabedor el(que ent�n ser�a castigado pola hybristr�xica), pero ignorante ela (ou ÒcegaÓ)de que comet�an incesto, ata que as car-tas finais entre Leopoldo e Carmela danclaves definitivas, por m�is que ela sigaa negarse acceder � co�ecemento,pechada na biblioteca e sen querer ver aluz do sol; pechada no que a teor�a m�s-tica chamar�a Ònoite escura do sentidoÓou Ònoite escura da almaÓ (Juan de laCruz, por ex.). Porque Carlos Casaresxogou aqu� � ocultamento franco destedato fundamental para entender asraz�ns do suicidio do personaxe. Perotampouco non lle escatima informaci�nnin � lector nin � narradora, a quen se llavai dosificando todo � longo do texto afin de poderen recompo�er a historia.Un deles � a insistencia que se p�n nofeito de que Carlos se parecese moito �t�o Adolfo (as fotos de ÒAdolfo e Carlos,ambos metidos no mesmo marco, comose fosen irm�ns xemelgosÓ, p. 27), o afo-gado, irm�n de Carmela, nai de Helena,e a tendencia familiar � suicidio. Outrose lle d� � lector polos comentarios quet�a Mercedes fai sobre Leopoldo e apouca simpat�a que este lle inspira, undato que nembargante queda dilu�do noxorne amargurado e intolerante con quese nos debuxa a personaxe desta mulleracartonada. En fin, as cartas do final danovela, que a propia Carmela propor-ciona a Helena, onde se desvelan clara-mente os amores ad�lteros entreCarmela e Leopoldo, etc. Pero o queparece fundamental � un recurso deinformaci�n diex�tica entre a instancia


autorial e o personaxe que Casares benpuido tirar dun xogo intertextual coaprimeira novela da literatura galegacontempor�nea: Majina ou a filla esp�rea.Nesta novela de Marcial Valladares,escrita en 1870 e publicada por primeiravez en 1880, por entregas, na revista LaIlustraci�n gallega y asturiana, son unhaslavandeiras que est�n a lavar no r�oquen, a trav�s da conversas que mante-�en e que escoita por casualidade Salvionun dos seus paseos polo campo senelas o saber, informan � namorado deOtilia da existencia de Majina (Tarr�oVarela, 1991). En O sol do ver�n, tam�n senos di que Carlos o�u falar a car�n doestanque do Carpazal a unhas Òcria-dasÓ, sen sabermos o contido da conver-sa, e coincide co momento en que, sencausa grave aparente, o neno desapare-ce da casa durante Òun d�a enteiroÓ(Òpareceume que �a chorandoÓ, di anarradora), sen lle querer dicir a Helenapor qu� o fixera (p. 39), pero non � desa-xustado pensar que � nese momentocando Carlos se entera do seu paren-tensco fraternal con ela.

Xa para rematar esta pequenaincursi�n na derradeira novela doamigo desaparecido hai agora un ano,� dif�cil saber se Carlos Casares pensounun lector xuvenil � hora de se decidira escribila, pero o certo � que a maiorparte do texto desenvolve recordanzase experiencias moi propias da adoles-cencia en espacios e saz�ns do anocorrespondentes �s per�odos de vaca-ci�ns, moi socorridos por este tipo deliteratura. Dende logo nada indica nosparatextos da edici�n de Galaxia que se

intentase atraer a ese especial tipo delector. Pero c�mpre ter en conta que,tendo el traducido e escrito libros paranenos pequenos, como A gali�a azul, Aslaranxas m�is laranxas de todas as laran-zas, O can Rin e o lobo Crisp�n, etc. (RoigRechou, 2002) o lector xuvenil, entreneno e adulto, era o que lle faltaba atra-er algo m�is como lector a Casares,malia atoparmos en Vento ferido expe-riencias pr�ximas. E cun texto que xogacon intertextualidades xuven�s nas quese reco�ecen tam�n moitos lectoresadultos da idade aproximada do pro-pio Casares (Aventuras de GuillermeBrown, Tint�n...) ou claramente referen-ciadas a estes �ltimos (pel�culaCasablanca, etc.) esta novela, O sol dover�n, pode conseguir sen d�bida unabano lector de moi amplo espectro.

BIBLIOGRAFÍA

Ariès, Philippe e Georges Duby, Histoire de la vieprivée, Paris: Éditions du Seuil, 1987.Traducción ó castelán de José Luís ChecaCremades, Historia de la vida privada, 5vols., Barcelona: Círculo de Lectores,1994. Consúltese especialmente o tomo V:“De la primera guerra mundial a nuestrosdías”, dirixido por Antoine Prost e GérardVincent.

Casares, Carlos, Ramón Piñeiro. Unha vida porGalicia, 5º Premio Ánxel Fole, Sada-ACoruña: Fundación Caixa Galicia/Ediciósdo Castro, 1991.

_____“Ramón Piñeiro na memoria”, en Lem-branza de Ramón Piñeiro (catro discur-sos), Santiago de Compostela: Centro de





Investigacións Lingüísticas e LiterariasRamón Piñeiro, 1994.

_____Un país de palabras, Vigo: Galaxia, 1998.

Forcadela, Manuel, Nova narrativa galega,Barcelona: Sotelo Blanco, 1993.

Franco Grande, Xosé Luís, A ilusión da esperan-za (de Cabanillas a Baixeras), Pontevedra:Edicións do Cumio, 1991.

Freixanes, Víctor F., Unha ducia de galegos,Vigo: Galaxia, 1976.

Noia Campos, Mª Camino, A nova narrativagalega, Vigo: Galaxia, 1992.

_____“A narrativa de posguerra”, en Galicia.Literatura, vol XXXIV, coordinado porAnxo Tarrío Varela, A Coruña: Hércules deEdiciones, 2000, pp. 87-149).

Piñeiro, Ramón, Da miña acordanza, Vigo:Fundación Caixa Galicia/Galaxia, 2002.

Risco, Vicente, Mitteleuropa, Santiago deCompostela: Nós, 1934. 2ª edición Vigo:Galaxia, 1984. Tamén en Obras comple-tas, Vigo: Galaxia, 1994, Vol. I, pp. 244--560.

Reisz, Susana, Teoría y análisis del texto literario,Buenos Aires: Hachette, 1989.

Roig Rechou, Blanca-Ana (coord.), CDrom:Informes de literatura (1995-2000),Santiago de Compostela: Xunta deGalicia, Centro Ramón Piñeiro para aInvestigación en Humanidades, 2001.

_____“Carlos Casares in memoriam (1941--2002)”, Revista Galega do Ensino, 35,maio 2002, pp. 235-243.

Tarrío Varela, Anxo, “Estudio literario”, enMarcial Valladares, Maxina, Vigo:Edicións Xerais de Galicia, 1991, pp. 11--43.

_____Literatura galega. Aportacións a unhaHistoria crítica, Vigo: Edicións Xerais deGalicia, 1994

Verga, Giovanni, Introduzione a L’Amante diGramigna. En P. Pullega, Leggere Verga.Antologia della critica verghiana, Bologna:Zanichelli, 1973.

Zima, Pierre V., “Contingency and construction:from mimesis to postmodernism”, Lite-rator, 18/2, 1997, pp. 99-114. De próximaaparición en Boletín Galego de Literatura,en versión galega de Fernando CaboAseguinolaza, núm. 28, 2002, en prensa.

ttt

Anxo TARRêO VARELA, ÒA obra narrativa de Carlos CasaresÓ, Revista Galega do Ensino, n�m. 38, febreiro,2003, pp. 15-45.

Resumo: Anxo Tarr�o traza unha panor�mica xeral da obra narrativa de Carlos Casares; demostra, con tex-tos do propio autor, que se pode e debe inclu�r na unidade xeracional denominada nova narrativa galega each�gase �s d�as derradeiras novelas sa�das dos prelos, unha �ntuna (Deus sentado nun sill�n azul, 1996) ea outra p�stuma (O sol do ver�n, 2002), entre as que observa o profesor Tarr�o similitudes e un proxecto ouempe�o com�n, en tanto � procura de focaliza-la di�xese dende o punto de vista dunha muller. Prop�n lerO sol do ver�n como unha novela de intriga e relaci�naa coa hamart�a tr�xica e neotestamentaria.

Palabras chave: Literatura. Literatura galega. Cr�tica literaria. Teor�a literaria. Historia da literatura.Narrativa. Novela. Narratolox�a.



Resumen: Anxo Tarr�o traza una panor�mica general de la obra narrativa de Carlos Casares; demuestra,con textos del propio autor, que se puede y debe incluir en la unidad generacional denominada novanarrativa galega y se aproxima a las dos �ltimas novelas salidas de las imprentas, una �ntuna (Deus senta-do nun sill�n azul, 1996) y otra p�stuma (O sol do ver�n, 2002), entre las que observa el profesor Tarr�o simi-litudes y un proyecto o empe�o narrativo com�n, en tanto pretenden focalizar la di�gesis desde el puntode vista de una mujer. Propone leer O sol do ver�n como una novela de intriga y la relaciona con la hamar-t�a tr�gica y neotestamentaria.

Palabras clave: Literatura. Literatura gallega. Cr�tica literaria. Teor�a literaria. Historia de la literatura.Narrativa. Novela. Narratolog�a.

Summary: Anxo Tarr�o traces a general outline of Carlos CasaresÕs narrative work; he shows, by means ofthe authorÕs own texts, that he can and must be included within the generation called nova narrativagalega. Professor Tarr�o approaches his two last published novels, one of them brought out while he wasstill alive (Deus sentado nun sill�n azul, 1996) and the other posthumously (O sol do ver�n, 2002), and heobserves similarities between them and a common narrative project for they try to focalize diegesisthrough a womanÕs point of view. He proposes reading O sol do ver�n as a thriller and relates it with thetragic and neotestamentary hamartia.

Key-words: Literature. Galician literature. Literary criticism. Literary theory. History of literature.Narrative. Novel. Narratology.

Ñ Data de recepci�n da versi�n definitiva deste artigo: 10-12-2002.

a obra narrativa de carlos casares*a prematura morte de carlos casares mouriŒo (ourense,...

Documents