КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ...

ISSN 1563-0269 Индекс 75871; 25871

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ҚАЗҰУ ХАБАРШЫСЫ

ТАРИХ

СЕРИЯСЫ

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

ВЕСТНИК КазНУ

СЕРИЯ

ИСТОРИЧЕСКАЯ

Алматы №4 (63) 2011

1992 жылдың 22 сәуірінен бастап шыға бастады

Тіркелу куәлігі № 766

Редакциялық алқа:

Таймағамбетов Ж.Қ. (ғылыми редактор) тел: 377 33 38 (12-80)

Кәрібаев Б.Б. (жауапты хатшы) тел: 377 33 38 (12-86)

Омарбеков Т.О. (ғылыми редактордың

орынбасары) Жұмағұлов Қ.Т. Қаражан Қ.С. Атабаев Қ.М.

Миша Майер (Германия) Әбдуақап Қара (Түркия)

Мұхатова О.Х. Қалшабаева Б.К.

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

ТАРИХ СЕРИЯСЫ

№ 4 (63)

ИБ № 5569

Басуға 28.12.2011 жылы қол қойылды.

Пішімі 70х110 1/16. Көлемі 15,5 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс №1072 Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы.

050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспаханасында басылды

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2011

МА ЗМ ҰНЫ - С О Д Е РЖАНИ Е

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІНЕ 20 ЖЫЛ!

Тәуелсіздік туралы факультет тарихшыларымен сұхбат ................................................................... 3

ТӘУЕЛСІЗДІК ҚҰРДАСТАРЫНЫҢ ТОЛҒАУЛАРЫ Түктібаева М. ТӘУЕЛСІЗДІК ТОЛҒАУЫ.......................................................................................... 10 Қызаева Ж. Б. ТӘУЕЛСІЗДІК ҚҰРДАСЫНЫҢ ОЙ-ТІЛЕГІ ........................................................... 12 Салимжанов Қ. ТӘУЕЛСІЗ ЕЛІМ ...................................................................................................... 13 Оралханова А. Ж. МЕН ҚАЗАҚПЫН МЫҢ ӨЛІП, МЫҢ ТІРІЛГЕН.... ....................................... 14 Сейсембаев Ғ. ЖАСА ҚАЗАҚСТАНЫМ! .......................................................................................... 15 Ысқақ Оралбек ТӘУЕЛСІЗДІК ТУРАЛЫ ТОЛҒАУ ........................................................................ 16

ДЕРЕКТАНУ ЖӘНЕ ТАРИХНАМА Мұхатова О. Х. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ БОЙЫНША ОРЫС ДЕРЕКТЕРІНЕ СИПАТТАМА .. 19 Жаппасов Ж. Е. ТАРИХИ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ: ҒЫЛЫМИ ТҰЖЫРЫМДАР МЕН ӘДІСТЕРДІҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ ..................... 25 Абдулина А. Т. СОСТОЯНИЕ АРХИВНОГО ДЕЛА В КАЗАХСТАНЕ ПОСЛЕ ПОБЕДЫ ОКТЯБРЬСКОЙ РЕВОЛЮЦИИ ........................................................................... 32 Исаева Ә. И., Жээнбаева Э. Т. ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІН ЗЕРТТЕУДЕ МӘШҺҮР- ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ ................................................................. 35 Баяхметбаева Д. «ЖАСАУЫЛ ҚЫРҒЫНЫ» ЖЫРЫНЫҢ ТАРИХИ НЕГІЗІ ............................... 38 Жаманбаева Л. Қ. КЕҢЕСТІК КҮШТЕУ САЯСАТЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ ........................................................................................................................... 42 Байсалбаев А. ОБЪЕКТИВНОСТЬ В ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ .............................................................................................................. 46

ЕЖЕЛГІ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛАР ТАРИХЫ Кәрібаев Б. Б. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӨНІНДЕ ...................................................................... 51 Ноғайбаева М. С. ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МОҒОЛСТАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭТНОСАЯСИ ТАРИХЫНЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ ТУРАЛЫ .................................................... 57

ЖАҢА ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ Қозыбақова Ф. А. ҚАЗАҚ БАЙЛАРЫН ТӘРКІЛЕУ: МҰРАҒАТ ҚҰЖАТТАРЫНДА ............... 62 Жумадил М. Т. ВОПРОСЫ РЕЛИГИИ И ОБРАЗОВАНИЯ В 20-30 гг. ХХ ВЕКА ...................... 64

Құмғанбаев Ж. Ж. ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНҒА ТИГІЗГЕН ЫҚПАЛЫ ............................................................................................................................................................. 72 Момынқұлов Ж. Б. ИСЛАМ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ ҰЙЫМЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН .................................................................................................... 77

ЖАЛПЫ ТАРИХ Кожабекова Ж. Б. ВИЗАНТИЯ ТАРИХШЫСЫ МЕНАНДР ПРОТЕКТОРДЫҢ ЕҢБЕГІНДЕГІ ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНЫҢ ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ МӘЛІМЕТТЕР ............................................................................................................................................................................... 81 Мырзабеков М. С. ХХ ҒАСЫРДЫҢ 80-90 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ БАТЫС ЕУРОПАНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНДАҒЫ АФРИКА, КАРИБ БАССЕЙНІ ЖӘНЕ ТЫНЫҚ МҰХИТ ЕЛДЕРІ ..................................................................................................................................... 84 Момынқұлов Ж. Б. ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫНЫҢ ТАЯУ ШЫҒЫС ЖӘНЕ СОЛТҮСТІК АФРИКА ЕЛДЕРІНЕ ТИГІЗГЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІ (2011 жылғы «Араб көктемі» оқиғаларының мысалында) ................................................................................................... 88 Mukanova G. KAZAKHSTAN AND CRIMEAN KHANATE: STRATEGY OF FOREIGN RELATIONS IN MIDDLE AGES AND ISSUE OF IDENTIFICATION IN RUSSIAN HISTORIOGRAPHY AND KAZAKH NARRATIVE SOURCES OF XVIII – XIX CC. ............................ 91

АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ Елеуов М. ШУ-ТАЛАС ӨҢІРЛЕРІ МЕН ҚАРАТАУДЫҢ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАРАУЫЛ МҰНАРАЛАР МЕН ҚАРАУЫЛ ТӨБЕЛЕРІ ............. 97 Бакиева О. ПЕРВЫЕ АРХИТЕКТУРНЫЕ СТРОЕНИЯ НА ТЕРРИТОРИИ ГЕОКСЮРСКОГО ОАЗИСА ................................................................. 103 Қалыш А. Б. АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ҮЙЛЕНУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАР ...................................................................................... 105 Қалыш А. Б. ЕЛІМІЗДЕГІ ҚАРТТАР МЕН ЖАЛҒЫЗ БАСТЫЛАРДЫҢ БҮГІНГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ............................................................................ 110 Қалшабаева Б. К. ОТАНДАСТАРДЫҢ (РЕПАТРИАНТТАРДЫҢ) ЖЕРГІЛІКТІ ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ .............................. 113 Сейсенбаева А. С. ОРАЛМАНДАРДЫҢ КӨШІ-ҚОНЫНДАҒЫ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕР ............................................................................................... 117 Картаева Т. Е. ӘСКЕРИ ЗЕРТТЕУШІЛЕР СЫР ӨҢІРІ ТУРАЛЫ ..................................................................................................................................... 121 Касымова Д. Б. РЕФОРМЫ И НОВАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ КОЧЕВОГО СКОТОВОДСТВА: СОВРЕМЕННОЕ ПОЛОЖЕНИЕ КАЗАХСКОЙ ДИАСПОРЫ В КИТАЕ ......................................................................................................................... 127 Касымова Д. Б. ИДЕНТИЧНОСТЬ ЗАРУБЕЖНЫХ КАЗАХОВ: ВЗГЛЯД ЗАПАДНЫХ ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ ....................................................... 133

ТАРИХИ ТҰ ЛҒАЛАР Меңілбаев Ғ. А. БАЙҰЛЫ - ЖАППАС ТАЙПАСЫНАН ШЫҚҚАН БИЛЕР ТАРИХЫ ................................................................................................ 140 Ахметжанова А. Т. ПАВЕЛ МИЩЕНКО – ЖЕРТВА МАССОВЫХ ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ 30-Х ГОДОВ ХХ ВЕКА .................................................................................................................................................................................. 147

МАГИСТРЛІК ЖҰМЫСТАР Апендиев Т. ГЕОСАЯСИ МӘСЕЛЕЛЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ, ҒҰН ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ЕУРОПАЛЫҚ ВАРВАР ТАЙПАЛАРЫМЕН ЖҮРГІЗГЕН САЯСИ ЖӘНЕ ӘСКЕРИ ӘРЕКЕТТЕРІ ............................................................................ 151 Садихова Ж. Қ. МОҢҒОЛ ЖАУЛАП АЛУШЫЛЫҒЫНАН КЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕГІ ШЫҒЫС ДЕШТІ ҚЫПШАҚТЫҢ САЯСИ ЖАҒДАЙЫ ..... 154 Кеніштайқызы Г. ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ӘУЛИЕ ҰҒЫМЫ, ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ДАМУЫ .................................................................................... 160 Бекбауова Ж. ҚАЗАҚ АКСР-НІҢ ҚҰРЫЛУЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӨНІНДЕ ...................................................................................................................... 163 Моминова Г. Т. Ж. ТӘШЕНЕВТІҢ ҚАЗАҚ ЖЕРІН САҚТАП ҚАЛУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ.......................................................................................... 166 Ноянов М. Е. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АСТЫҚ ӨНДІРУДІҢ ЖЕТІСТІКТЕРІ МЕН ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ................................... 168 Қайыров Е. Б. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҚИЫНДЫҚТАРЫ МЕН ОНЫҢ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ .......................................................................................................................................................... 171 Қайыров Е. Б. ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУДІҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН ОНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ МАҢЫЗЫ ..................................................................... 175 Ахметжанов Д. ХХ-ҒАСЫРДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭТНОКОНФЕССИЯЛЫҚ ҮРДIСТЕРДIҢ ДАМУЫ ................................................................ 180

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР Таймагамбетов Ж. К. СОТРУДНИЧЕСТВО УЧЕНЫХ-АРХЕОЛОГОВ КАЗНУ ИМ.АЛЬ-ФАРАБИ С УЧЕНЫМИ ДАЛЬНЕГО ЗАРУБЕЖЬЯ (К вопросу о первоначальном заселении территории Америки) ................................................................. 185 Қалыш А. Б., Эгамбердиев М. Ш. ТҮРКИЯ РЕСПУБЛИКАСЫНА ЖАСАЛҒАН ІС-САПАР .................................................................................... 188 Азмұханова А., Оразбаева А. ТМД ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ БАС ҚОСУЫ .......................................................................................................................... 190 ҚҰТТЫҚТАУЛАР ..................................................................................................................................................................................................................... 192 АВТОРЛАР ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША МӘЛІМЕТТЕР ............................................................................................................................................................. 193

Вестник КазНУ. Серия историческая, №4 (63). 2011 3

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІГІНЕ 20 ЖЫЛ!

«Хабаршының» 2011 жылғы № 1 санынан бастап еліміздің 20 жылдық мерекесіне орай

«Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне – 20 жыл» атты айдар ұйымдастырып, онда тарих факультетінде ұзақ жылдардан бері қызмет атқарып келе жатқан, елімізге белгілі тарихшы ғалымдарға тәуелсіздік тарихына байланысты бірнеше сауалдар қойған едік. Ол сауалдар мыналар болатын:

1. Сіздің ойыңызша тәуелсіздікке біз қалай қол жеткіздік, оның қандай алғышарттары болды?

2. Тәуелсіздік жолында күрескен қандай тұлғаларды ерекше атар едіңіз? 3. 1991 жылдың 16 желтоқсаны күнін еске алып көріңізші, ел тәуелсіздігі туралы хабарды

естіген кезде қандай әсерде болдыңыз? 4. Өзіңіз тарихшы ретінде ел тәуелсіздігінің нығаюына қандай үлес қостым деп ойлайсыз? 5. Тарихи тұрғыдан алғанда 20 жыл көп уақыт емес, соған қарамастан еліміздің осы

уақыт ішінде қандай жетістіктерін баса айтар едіңіз, қандай бағыттарға көңіл бөлінбей жатыр деп ойлайсыз?

6. Отандық тарих ғылымы сіздің ойыңызша 20 жыл ішінде қандай табыстарға қол жет-кізіп, қалай дамуда?

Журналымыздың осы санында біздің сауалдарымыз төңірегінде тарих, археология және

этнология факультетінің профессорлары, тарих ғылымдарының докторлары Әбдеш Төлеубаев, Қалыш Аманжол Боранбайұлы, Тұрғанжан Әбеуұлы Төлебаев жауап беріп, ой толғайды..

Әбдеш Төлеубаев 1. Тәуелсіздік бізге тарихи тағдырдың берген

сиы болды. Кеңестер Одағы деген коммунистік қоғам өз ішінен ыдырады. Оның іріп-шіруінің объективті алғышарттары бар еді. Біріншіден, теңгермешілікке негізделген социалистік эко-номика өзінің әкімшіл-әміршіл ресурстарын түгелдей таусып бітті. Жеке адамның, жеке меншіктің мүддесі дұрыс ескерілмеген, товар-лы-базарлық қатынастар принципінде құрыл-маған қоғамда болашақ болмайды. Сондықтан ХХ ғасырдың аяқ шеніне қарай Кеңестік эко-номикалық, коғамдық-әлеуметтік, саяси жүйе өз-өзінен тозып ыдырай бастады. Осы жүйенің діңгегі болған Ресей ендігі жерде колониялары

тұр ғой, өзін-өзі дербес мемлекет ретінде ұстап тұруға қауқарсыздығын білдірді. Осы жағдайда Одақ ыдырады, бізге тәуелсіздік аспаннан түс-кен Тәңірінің сиындай, немесе жерден Мәді шығып бізді құлдықтан құтқарғандай жағдай болды.

Шындығында тәуелсіздікті алу тәңірінің сиы болғанымен, сол жарияланған дербес мемлекетті құру, оның экономикалық, саяси-потестарлық, қоғамдық-әлеуметтік, ғылыми-мәдени негіз-ерін қалыптастыру белгілі бір дәрежеде осы тәулсіз 20 жылдың жемісі дер едім.Сондықтан мен тәуелсіздікті жариялау оқиғасынан көрі тәуел-сіздікті жасаған 20 жылдықты аса жоғары баға-лаймын. Біздің қазақ мемлекетін, қазақ ұлтын осы 20 жылда дүниежүзі таныды. Осыған бай-ланысты менің есіме мынадай бір оқиға түсіп отыр. Өткен ғасырдың 70-жылдарының орта-сында мен Мәскеуде аспирантурада жүргенде жатақханада вьетнамдықтармен көрші тұрдым. Бір күні олар өздерінің бір отырысында маған таныс бір әуенді, «мынау вьетнам тіліне ауда-рылған орыстың әні» деп орындап берді. Бай-қасам біздің «Ақтамақ» әні. Ішім оттай жанып, мен оларға бұл қазақтың әні деп дәлелдеп бақтым. Ол заманда сыртқа шыққан барлық жетістіктеріміз сол кездегі мемлекеттің иесі орыстардың атымен ғана байланыстырылады

4 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 екені ғой. Міне тәуелділіктің, боданның бір штрихы.

2. Орысқа 300 жылдан астам бодан болған заманда, халқымыз, әрине,тәуелсіздік үшін әр-кез күресті де. Сырым, Саржан, Исатай-Махам-бет; Хан Кененің, Есет, Жанқожалардың көтері-лістері тарихта белгілі көтерілістер. 1916 жылғы, 1929-1931 жылдардағы көтерілістер мен қарсы-лықтарды ерекше бағалар едім. Меніңше, әсі-ресе, 1929-1930 жылдардағы көтерілістер әлі толығымен түгенделген жоқ. Семей жағындағы көтерілістердің ішінде Абралы, Шұбартау көте-рілістері ғана айтылады. Шындығында кешегі қариялардан өзіміздің құлағымызбен естіген шекаралық аудандар Ақсуат, Зайсан, Үржар, Мақаншы жерлерінде де үкіметтің зорлық сая-сатына, қызыл қырғынға әркез үлкен қарсылық көрсеткен көтерілістер болған. Оларды за-манында «банды» деді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында олардың әрекетін, есімін қайта ақтау басталған сияқты болып еді, бірақ тарих-шылардың, саясаткерлердің сол үлкен тарихи миссиясы аяқсыз қалды. Оны қойып біз тіпті 1986 жылғы желтоқсан көтерілісіне де дұрыс тарихи-саяси баға бере ала алмай отырмыз ғой!? Бұның бәрі биліктегі азаматтардың, ұлт зиялы-ларының саяси мәдениеттің жетілуіне, ұлттық санасының кемелдігіне байланысты болса керек. Бізде әлі бірдеңеге жалтақтаушылық бар.

3. Мен репрессияға ұшырап, қуғын көріп кезін-де шетел асқан қазақтың әулетіненмін. Менің атам Төлеубай кезінде Семейден 4 кластық білім алған, Алаш партиясының мүшесі болған, Зайсан уезінде Совдептің алғашқы мүшелерінің бірі болған, 20-жылдардың орта-сына дейін Зайсан уезінде мировой судья бол-ған, ал 1928-1929 жылдары жөнсіз жүргізілген коллективизация саясатына қарсы шығып 1929 жылы біздің елдегі «Қаражал бандысының» басшысы болған, әкем де саяси сауаты бар, елшіл азамат еді. 1959 жылы елге «граждан» болып әкем қайтқанда мен 5 жастан ғана асқан едім. Шекарадан өткенде әкем мен әкемнің ағасының алдымен қара жерге бүк түсіп жылап, одан соң бір бірімен өкіріп көріскені әлі көз алдымнан кетпейді. Баламын ғой ол кезде неге олай жасағандарын түсінбеген едім. Сөйтсем, Отан, Ел, Жер деген қасиетті ұғым осында жатыр екен ғой. Ал мен өзім, Беловеж қаулысынан кейін одақтас елдердің барлығы тәуелсіздігін жариялап жатқанда, апырай біз неге үндемей жатырмыз деп тыпыршыдым. Құдайға шүкір біз де жарияладық. Біздің кешігіңкіреп жариялауымыздың бір себебі –

біздің елдің этникалық шұбарлығы еді, орыстар көп еді.

Менің бұл сұраққа жауап берердегі алыстан орағытқан әңгімем, мендей қазақтар үшін Отан, Ел, Жер, Тәуелсіздік деген ұғымдардың құны тіпті де ерекше екендігін айтқым келгендігі.

4. Мен өз саламда, өз қызмет орнымда елім-нің болашағы – жастарды тәрбиелеуге, соларды терең біліммен сусындатып, азамат етіп қалып-тастыруға өз қал-қадерімше ат салыстым деп ойлаймын. Тәуелсіздіктің 20 жылында Қазақтың Ұлттық университетінде кафедра басқара оты-рып, Қазақстандағы археология және этнология ғылымының белгілі бір бағыттарын анықтауға ат салыстым, елімізде археолог, этнограф ма-мандарды дайындаудың бағыт-бағдарын анық-тап, басшылығын іске асырдым. Шіліктіден тапқан «алтын адамым» жас, тәуелсіз еліміздің мәртебесін асыруға аз да болса өз үлесін қосып келеді. Бірақ исі қазаққа ғана емес, бүткіл түрік жұрттарының мақтанышының біріне, әйкеліне (бренд) айналуға тұрарлық осы жәдігерге бір тұрпайы, трайбалистік қарсылықтың бар екенін сезінемін. Және ол сырттан емес, өзіміздің «отансыздарымыздан» болып отыр. Әйтпесе, «Абылайдың асында шаппағанда атаңның басында шабасың ба?!» дегендейін Шілікті алтын адамы Елбасымыздың пәрменімен іске асырылып келе жатқан «Мәдени мұра» мемле-кеттік бағдарламасы аясында ашылған жоқ па, дәл осы 20 жылдықтың жарқыраған ғана емес, салиқалы-салмақты ғылыми-мәдени жаңалық-тарының бірегейі емес пе еді!?

5. Елімізде әр салада жетістіктер аз емес, деседе әттегенайлар да баршылық. Жетістікке, біріншіден, ұлттық экономиканың мықты база-сы қалыптасып келеді, ол әсіресе, кейінге кез-дегі индустриалды-инновациялық саясат бары-сында күшейе түскен сияқты. Екіншіден, егемен елдің ойы, еркі, әрекеті тәуелсіз, ескі қазақтар сияқты ержүрек, ұлтшыл, отаншыл, нағыз мем-лекетшіл жас ұрпақ қалыптасып келеді. Мен білгенімде бұл сағы сынған, еркі мұжылған, жүрегі шайылған ұлт үшін ең үлкен рухтық-адами жетістік. Үшіншіден, бізді, біздің елді дүние таныды. Ендігі жерде бізді тағы бір тажал тұншықтырғысы келсе, дүниежүзлік қауымдас-тық «әй қойшы, бұл бір болмашы, белгісіз ел ғой» демейді. Ал бұндай қауіп енді жоқ демеңіз, маңайымыздағы алпауыттардың жаман пейілі қайта жанданып келе жатқандығын анық бай-қаймыз...

6. Отандық тарих ғылымының жалпы дамуын аса мақтай алмаймын. Әсіресе біздің тарихы- мыздың саяси кезеңдеріне қатысты мәселелерді


ашуда өте баяулық, сақтық, тіпті қорқақтық бай-қалады. Ал көне, ортағасырлық арғы тарихы-мызға байланысты тарихи, археологиялық зерт-теулерде белгілі бір жаңа проблемаларды анық-тау, ашу, жүйелі зерттеу бар. Бұл әсіресе мемле-кеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы арқылы жүйелі іске асып келеді. Біз көпэтносты, бір-неше конфессиялы мемлекеттпіз. Осы тұста бізге этностардың арасындағы арнайы зерттеу- сіз байқалмайтын проблемаларға, сұраныстарға уақытында жауап беріп отыру үшін Этнология-

лық зерттеу институты керек. Этнологиялық зерттеу институты ұлттар мен ұлыстардың салт-дәстүрлері, діни сенімдері, этникалық, тілдік даму бағыты, проблемалары, оперативтік рухани сұраныстары, тілектерін уақытында анықтап, шешіп отыру үшін де керек. Ал мынау жаһан-дану үдерісі барған сайын үдеп бара жатқан жағдайда өзіміздің дәстүрлі этногарфиялық мәдениетіміздің жойылып, күн санап көмескіле-ніп бара жатқан тұстарын тым болмаса жинас-тырып, зерттеп алып қалу үшін керек.

Қалыш Аманжол Боранбайұлы 1. Менің ойымша бұл ең біріншіден, біздің

ата-бабаларымыздың осы тәуелсіздік жолында төгілген қанын көрген Алла тағаланың, осылар-дың ұрпақтары тәуелсіз қазақ мемелекетінде өмір сүрсін деп жасаған аса қымбат сыйы деп білемін. Екіншіден, әлем тарихының барасы көрсеткендей, көне дәуір мен ортағасырда, жаңа және қазіргі заманда қандай да бір ізгілікті мақсатпен құрылған кез-келген империя күй-реуге ұшырап отырды. Соның негізінде әрқашан жаңа немесе бұрынғы мемелкеттер қалпына келтірілді. Біз қазақтар өзіміздің сақтар мен ғұндардың, түріктер мен Қазақ хандығының ұрпағы, жалғасы екенімізді ешқашанда ұмытқан емеспіз. Тарихи жадымыз бен санамыз және кең-байтақ жеріміз бар біз үшін мемлекет-тігімізді қалыптастыру жеңілірек болды. Осы-лайша, 20 жыл уақыт барысында біз өзімізге ғана емес, бүкіл әлем қауымдастығына мемле-кеттіліктің барлық сипаттары бар мойындалған ел екенімізді дәлелдедік. Әрине, бұл жолда біз өтпелі кезеңнің қиындықтарына кездессекте оны біртіндеп еңсеріп келеміз. Бүгінде Қазақ-

стан көптеген посткеңестік елдерге мысал бола алады. Біздің алдыға қойған мақсатымыз айқын – ол алдағы онжылдықта әлемнің дамыған 50 елінің қатарына ену. Ал, біздің полиэтникалық Қазақстан үшін аталған міндетті жүзеге асыру қолынан келеді деп есептеймін.

2. Тәуелсіздік бізге бірден емес, сан ұрпақтың ерік күш-жігерінің арқасында келді. С.Датұлы мен К.Қасымұлы жетекшілік еткен жалпыұлттық көтерілістерден бастау алатын ХVIII және ХІХ ғғ. барлық ұлт-азаттық қозғалыстар, 1916 ж. көтеріліс, одан бері ХХ ғ. 20-30 жылдарындағы Кеңес өкіметіне қарсы бағытталған «Алаш» ұлт-азаттық қозғалысы басшыларының (Ә. Бөкейханов, М.Дулатұлы, А.Байтұрсынов және т.б.) іс-әрекеттері тәуелсіз қазақ мемлекетін құруға ұмтылды. Сондықтан біз өз халқының тәуелсіздігі үшін өмірлерін қиған батырлары мен патриоттарын ешқашан ұмытпаймыз.

3. Бұл оқиға мен үшін және басқа да қазақ-стандықтар үшін күтпеген құбылыс болған жоқ. Біріншіден, кеңестік тоталитарлық жүйе күй-реді. Өткенге қайта оралу болмауы керек бола-тын, олай дейтінім Балтық бойы, Кавказ, Орта-лық Азия мен Қазақстанның барлық халықтары өз еріктерінен тыс Ресей, кейіннен Кеңес им-периясының құрамына енгізілді. Екіншіден, мұндайға батыс елдері де жол бермейтін еді. Өйткені оларға бұрынғы КСРО тәрізді алып елдің бәсекелестігі қажет болмады. Үшіншіден, біз Мәскеу тәрізді бақылаушыдан құтылғаны-мыз үшін үлкен бақыт сезіміне кенелдік. Бүгінгі жас буын кеңес билігі тұсында орталықтың келісімінсіз ұлт қайраткерлері – батырларға, ақындарға, әсіресе Алаш Орда қайраткерлеріне ескерткіш орнату мүмкін емес болғандығын елестете де алмайды. Бұл жағдай тұрғылықты мекендер мен қалаларға бұрынғы қазақ атау-

6 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 ларын қайтаруды айтпағанда, көшелер мен даң-ғылдардың атауларына да байланысты болды. Сондықтан да біз, тәуелсіздіктің келуімен көп-теген кемшіліктер мен олқылықтарды түзетеміз деп үміттендік.

4. Біріншіден, әрқайсымыз өзіміздің кәсіби міндеттерімізге сай болып, өскелең ұрпаққа лайықты үлгі көрсетіп және оларға білім саласы мен ғылыми-зерттеу жұмыстарында сүйене ала-тын қажетті білімді меңгерулеріне көмектесуіміз қажет. Екіншіден, мен өзімнің үлесіме дарынды студенттер мен магистранттарды оқытуды ғана емес, республикамыздың басқа да ЖОО этно-логия тәрізді сирек мамандық бойынша 8 ғылым кандидатын дайындағандығымды да жатқыза-мын.

5. Бұл сұрақ меніңше көп жақта, өйткені оны әр қырынан қарауға болады. Біріншіден, біздің жас мемлекетіміз бүкіл әлемге көптеген пара-метрлері жағынан өміршең әрі бай-қуатты екендігін дәлелдеді. Бұл экономиканың өрлеуі, халықтың әл-ауқатының артуы, денсаулық, бі-лім мен мәдениет салаларына ерекше назар аударылуы. Екіншіден, бұл ерекше екпінмен қарыштап дамып, теңдесіз сәулетімен бүкіл әлімді таңдандырып отырған біздің астанамыз-дың бұрынғы Ақмола, қазіргі Астанаға көші-рілуі. Осыған еліміздің ЕҚЫҰ мен Ислам елдері ұйымына төрағалығын және Алматы мен Аста-нада қысқы Азия ойындарын өткізуіміз бен алыс және жақын шет елдерден қандастарымыздың Отандарына оралуын қосуымызға болады. Үшіншіден, біздің әл-Фараби атындағы ұлттық университетіміздің республикадағы жоғары бі-лім берудің көшбасшысына айналғаны менішын жүректен қуантады. Айналдырған соңғы үш-төрт жылда аса құрметті Жұмағұлов Бақытжан Тұрсынұлы мен Мұтанов Ғалымқайыр Мұтан-ұлы тәрізді кәсіби ректорлардың және оқы-тушы-профессорлық құрамның күш-жігерле-рінің арқасында біз алдыға біршама қадам жасап, нәтижесінде елдің барлық ЖОО көптеген көрсеткіштер жағынан басып оздық. Оның айқын мысалы біз Қазақстанда бірінші болып батыс елдерінің университетері тәрізді ғылыми-зерттеу университеті болу үшін трансформа-циядан өтіп жатырмыз.

6. Жетістіктер жетерлік. Тарих ғылымының көп салалы екендігін барлығымыз білеміз. Сондықтан да мен археология, этнология және музеология салалары бойынша жеткен жетіс-тіктерге тоқталсам деймін, ал отан тарихы бойынша өздерінің мамандары атап өтер.

Мәселен, отандық археология ғылымы әлем-дік жетістіктерге тең табыстарға қол жеткізді. Оларға З.Самашевтың Атырау облысында, Ә.Т. Төлеубаевтың Шығыс Қазақстан облысын-да, А.З. Бейсеновтың Қарағанды облысында ашқан «алтын адамдары» жатқызуымызға бо-лады. Біздің әріптесіміз, белгілі археолог Ж.Қ. Таймағамбетов Қаратаудағы Қошқорған ескерткішінің негізінде алғашқы адамдардың іздерін 600 мың жылға ұзартты. Сонымен бірге бұл – палеолиттен бастап орта ғасырларға дейінгі археологияның іргелі мәселелері бойын-ша жақсы көрнекіленіп жарық көрген моногра-фиялар, альбомдар және атластар.

Музеологияның түрлі аспектілер бойынша Н.Әлімбай басшылық ететін ҚР Орталық му-зейінің ғалымдары мен қызметкерлері сапалы еңбектер жариялады. Шындығында да аталған музейде соңғы 10 жылда қазақтың қолданбалы өнері, киімі, нумизматикасы бойынша альбом-дар мен каталогтар, этникалық терминдердің көптомдық сөздігі және т.б. материалдар жарық көрді.

Этнология саласы бойынша біздің зерттеу-шілір Ә.Х. Марғұлан, Х.А. Арғынбаев, М.С. Мұ-қанов және т.б. отандық ұлы этнографтардың шығармашылық мұрасын жалғастыруда. Қазіргі күні У.Х. Шәлекенов, С.Е. Әжіғали, Ә.Т. Төлеу-баев, Ж.О. Артықбаев және т.б. ғылыми мектеп-тері қалыптасқандығы жөнінде нық сеніммен айтуға болады. Олар бағалы оқулықтар және монографиялар шығарумен қатар, жоғары оқу орындары мен ғылыми зерттеу мекемелері қа- бырғасында біздің ғылымымызды алыс және жақын шет елдерде лайықты түрде таныстырып жүрген докторлар мен кандидаттар дайындап шығарды.

Менің ойымша олар ғылымда әлі де соңғы сөздерін айтқан жоқ, олар тарапынан көптеген бағалы жарияланымдар шығатындығына сенім-дімін...


Тұрғанжан Әбеуұлы Төлебаев

1. Тәуелсіздікке қазақ халқы Кеңес үкіметі-

нің құлауы барысында ие болды. Қазақтар да, кеңес Одағындағы басқа халықтар да тота-литарлық жүйені құлату үшін бірлескен, ау-қымды төңкеріс жасамастан-ақ немесе сырттан басқыншылық жасамастан-ақ тәуелсіздік алды. Кеңес үкіметі өз ішіндегі саяси, экономикалық ыдыраудың барысында құлады. Бұл жағдай кеңес үкіметінің іс жүзінде бағынышта ұстап отырған елдері мен жерлерінің өз егемендігін алуына жағдай жасады. Бірақ бұдан сол бағынышты болған халықтар бұған дейін тәуел-сіздік алуға ұмтылмады деген тұжырым жасау шындыққа сай келмейді. Тарихшы ретінде қа-райтын болсақ, қазақ халқының еркіндік пен теңдік үшін талай рет тартысқа шығып, тай-таласқа барып, көтерілістер жасағанын, талай өр тұлғалы азаматтардың басын тігіп тоталитарлық режимге қарамастан халқының мұң-мүддесін ашық айтып, тартысқанын білеміз. Қазақтар кей-бір үкімет шешімдерін орындаудан бас тарту, жекелеген басшылардың кемшіліктерін айту сияқты астыртын қарсылықтан бастап, ашық көтерілістерге дейінгі еркіндік үшін күрестің әртүрлі тәсілдерін қолданды. Міне бұлардың барлығы жинала келе тәуелсіздікке қол жеткізу-дің пәрменді алғышарттарын қалыптастырды, кеңес үкіметі биліктің экономикалық негіздерін шайқалтып, ұлттық-әлеуметтік тіректерін әлсі-ретті, сөйтіп жалпы тоқырауға ұшырауына өзін-дік ықпал етті.

Уақыт өте келе кеңес үкіметі саясатының көптеген жақтарының шындыққа сай келмей-тіндігі айқын бола түсті. Мәселен интернацио-нализм ұранының іс жүзінде тек орыс ұлтының мүддесін қорғау екендігі, жоспарлы экономика-ның орындалу барысында жалған ақпарлардың

етек алғандығын, іс жүзінде көптеген салаларда мемлекеттік жоспардың орындалмай жатқанды-ғын, ұлттық рухани езгінің асқынғандығын, экономиканың орталықты, негізінен Ресейдің еуропалық бөлігін асырау мен көркейтуге бағыт-талғанын, ұлт аймақтары мен республикалардың шикізат көзі болып қалғандығын қарапайым халық, әсіресе ұлттық республика тұрғындары түсіне бастады. Бұл олардың іштей наразылы-ғын күшейтті. Мұның барлығы Қазақстандағы 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісіне, 1987 жыл-ғы армяндар көтерілісіне, Балтық жағалауы елдеріндегі қарсылықтарға алып келді. М. Гор-бачевтың «қайта құру» әрекеттерінен ештеңе шықпады. Елдегі экономикалық-әлеуметтік, саяси дағдарыс шиленісе түсті. Ақыры Кеңес үкіметі құлап тынды. Міне біз осылай тәуелсіздікке қол жеткіздік.

Мынаны біздің ашық айтып, айқын түсін-геніміз жөн: тәуелсіздікке кім қол жеткізді және Қазақстан кімнен тәуелсіз болды? Тәуелсіздікке қазақ халқы қол жеткізді. Қазақстан алдымен Ресей империясынан, содан кейін КСРО атын жамылған Ресейлік кеңестік тоталитарлық биліктен тәуелсіздік алды.

2. Халқымыздың тарихында тәуелсіздік үшін күрескен тұлғалар өте көп. Солардың ішінен Төле би, Қазыбек би, Абылай хан, Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр, Наурызбай батыр, Кене-сары хан тұлғалары елімізді тарихы беттерінен жарқырай көрінеді.

3. 1991жылдың басынан бастап Кеңес Одағы құрамындағы көптеген мемлекеттер өз тәуелсіз-дігін жариялап жатты. Оларды әртүрлі ақпарат көздерінен естіп, оқи отырып: «біздің елде қашан тәуелсізідк жарияланады, ертерек неге жарияланбайды. Қарсылар соншалықты көп пе?» - деп алаңдап жүрдім. Сондықтан болар көп күткен сезімде болдым. Сол себептен де жыл соңына таман 16 желтоқсанда еліміздің тәуелсізідігі жарияланған кезде сөз жоқ ерекше қанағаттанған, қуанышты күйде болдым.

4. Менің барлық мақалаларым мен кітапта-рымда еліміздің еркіндігі мен теңдігі басты мәселе ретінде көтеріледі, көрсетіледі. Негізгі зерттеу тақырыбым Х1Х ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстан тарихына арналғ-андықтан, кеңестік кезеңде, 1980-жылдары жа-рияланған мақалаларымнан бастап Ресей отар-шылдығы айқын жазылып келеді. 1992 жылы жарық көрген «Очерки по истории Республики Казахстан» атты оқу құралының екінші та-рауында біраз мәселені ашық жаздым. Тәуел-сіздікке қол жеткізгеннен кейін нарықтық қаты-настарға көшу, оның тарихына терең үңілуді

8 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 қажет ететіндіктен, бұл үрдіске ұқсас болған Х1Х ғ. соңы мен ХХ ғ. басында Қазақстанға капитализм енуі тарихнамасымен айналысып келемін. Бұл мәселені терең әрі жан-жақты зерттеу еліміздегі экономикалық-әлеуметтік жағ-дайды түсіну мен түсіндіруге көмектеседі. Демек еліміздің тәуелсіздігіне тарихшы ретінде ғылыми зерттеу жұмыстарым арқылы да өзіндік үлес қосудамын деп ойлаймын.

Екіншіден, тарихи білім беру саласында жаңалықтар мен өзгерістер енгізуге көп күш жұмсап келемін. 1993 жылы «Қазақстан мек-тебі» жұрналында «Дүниетанымдық көзқарасты қалыптастыру» атты мақала жариялап, тарихты, әсіресе дүниежүзі тарихын оқыту барысында еуроцентризмнен бас тарту, еліміз бен оның тарихи тағдыры тамырлас елдер мен Орта Азия тарихына, жалпы Шығыс елдері тарихына да назар аудару қажеттігі туралы мәселелер көтер-дім. Соның барысында ҚР Білім және ғылым министрлігінің жаңа буын оқулықтарын жасау бағытындағы жұмыстары негізінде «жалпы білім беретін орта мектептегі дүниежүзі та-рихын оқыту жүйесіне өзгерістер енгіздірттім. Мәселе Ы.Алтынсарин атындағы ПҒЗИ-дың бөлімдерінде. Институттық ғылыми кеңесінде бірнеше рет талқыланды. Сол кездегі талап бойынша пропедептикалық курс болмайтын болды. Ал тарих пәні он бір жылдық мектептің негізгі сатысы 5-9 сыныптарында 5 сыныпта оқытылуы керек еді. Сондықтан оның әртүрлі нұсқалары ұсынылды, соның ішінде мен ұсын-ған нұсқа тиімді деп табылды. Мен 5- сыныпта «Алғашқы қоғам тарихын», 6-сыныпта «Ежелгі дүние тарихын», 7-сыныпта «Орта ғасырлар тарихы», 8-сыныпта «Жаңа тарих», 9-сыныпта «Қазіргі заман тарихы» оқылатын болды. Бірақ жаңа пән атауын енгізу күрделі жұмыс, сон-дықтан «5-6 сыныптардағы оқулықты «Ежелгі дүние тарихы» деп қалдырылсын деп шешілді. Сонымен, елімізде тарихты оқытудың бұрын болмаған жаңа жүйесі қалыптасты. Бұл әрине қызу тартыс, пікірталас нәтижесінде іске асты. Сол бойынша «Ежелгі дүние тарихы» пәні 5 және 6 сыныптарда оқылатын болды. Менің ұсынысымның өтуінде басты аргумент болған пікірдің негізгісі қазақ халқы тарихында ру-тайпалық қатынастардың үлкен рөл атқар-ғандығын және бүгінге дейін сарқыншақтары-ның сақталып отырғандығын, оны терең білу, дұрыс түсіну үшін бұл үрдістің дүниежүзілік көлемде қалыптасып-даму барысын арнайы оқыту қажеттігі жөніндегі дәлелдерім болды. Сонымен қатар, 5-сыныпта тарихты оқыту негіз-дері бірінші тарауда түсіндіре отырып, алғашқы

қоғам тарихын екінші тарауда оқыту жүйе- сін ұсындым. Осы негізде 5-6 сыныптардағы «Ежелгі дүние тарихы» пәніне арналған бағдар-ламалар жасадым. Бағдарламада тарихты оқыту мазмұнына біраз өзгерістер енгізілді. Дүниежүзі тарихындағы қазақ тарихының орны сипатта-лып, қазақ тарихынан мысалдар келтірілді. 6-сыныпта Грекие мен Рим тарихына берілетін сағаттар саны азайып, Орта Азиядағы Бактрия, Кушан, Парфия сияқты ежелгі мемлекеттер тарихы енгізілді. Сонымен бірге, Орта Азия халықтарының шетел басқыншыларына (1-Дарий, Македондық Ескендір) қарсы күресі туралы мәселелер арнайы тақырып бойынша оқылатын болды. Бағдарлама бойынша оқулық жазу туралы конкурсқа авторлар тобын құра отырып қатысып, онда оқулық жазу құқына ие болдық. Оқулықтар екі басылымда жарық көрді. Биыл 6-сыныпқа арналған оқулық 3-рет толық-тырылып жарық көрді. Жаңа буын оқулығы болып есептелетін бұл оқулықтарда еліміздің ежелгі тарихына байланысты мәселелер оқыты-лады. Бұл мәселелер дүниежүзі тарихына ар-налған басқа сыныптарда да ескерілуі қажет.

Қысқаша айтқанда, тарихшы ретінде өз ғы-лыми зерттеу еңбектерімде де, білім беру жүйе-лерінде де қазақ тарихы мүддесін қорғап, ерекшелеуімнің өзі ел тәуелсіздігін нығайтуға қосқан үлесім деп білемін.

5. Тәуелсізідік алғалы бергі 20 жыл ішінде елімізде біраз шаруалар іске асты. Ең алдымен еліміздің тыныштығы қамтамасыз етілді. Қазақ-стан халықаралық қауымдастықтың заңды мүшесі ретінде танылды. Қазақстанның шикізат көздері игеріле бастады. Елді индустрияландыру бағыты қолға алынды. Бұлардың өзі оңай шаруа емес. Алда елде күрделі өнеркәсіп орындарын салып, халық тұтынатын тауарлады өндіруді дамытып, қазақ халқының рухани мәдениеті үлгілерінің республика халқын біріктіруші қуа-тын пайдалану қажет. Діни және идеологиялық мәселелерге мемлекеттік тұрғыда реттеліп, ба-ғыт–бағдар беріліп, жүйеленгені, тәрбие мәсе-лелеріне баса назар аударылғаны дұрыс.

6. Елімізде ғылым мен білім саласына жет-кілікті дәрежеде назар аударылмай келеді. Оны реформалау жүйесі әлі аяқталған жоқ. Бұл тарих ғылымы мен біліміне де ықпал етіп отыр. Дегенмен мынаны айтқанымыз да дұрыс. Еліміз-дің тәуелсіздік алуы тарихи ойдың бұрыңғы партиялық-таптық идеологиядан арылып, кең ауқымға ие болуы барысында әртүрлі тақы-рыптардағы зерттеу жұмыстары жүргізіліп, дис-сертациялар қорғалды. Алаш қозғалысы, алаш зиялылары, Қазақстандағы қуғын-сүргін, ашар-


шылық, ұлт-азаттық қозғалыстар мен көтері-лістер тарихы тереңдете зерттеліп, археоло-гиялық зерттеулер жанданып, «Мәдени мұра» бағдарламасы негізінде жаңа көптеген деректер жинақталды. Мұның барлығы әрине тарих ғылымындағы тәуелсіздіктің арқасындағы же-тістіктер.

Дегенмен, бүгінгі таңда тарих ғылымы тоқы- рауды бастан кешіруде. Оның басты себебі методологиялық жаңарудың болмауында. Тарих әлі де тек эволюционизм негізінде ғана зерт-теліп жүр. Кейбір еңбектерде өркениеттік бағыт пен математикалық тәсілдер пайдаланылған. Басқа дәстүрлі методологиялық бағыттар мен

этнометодология, феноменология сияқты жаңа методологиялық бағыттар тарих ғылымында негізге алынбай отыр. Бұл біріншіден. Екін-шіден, қазіргі жағдайда тарих ғылымы да, тарих білімі мен тарихшылар да сұранысқа ие бола алмауда. Бүгінгі нарықтық қатынастар «ұсыныс-сұраныс» жүйесін талап етеді. Жоғары оқу орындарындағы тарихи білім беру жүйесінің реформалануы, білім мазмұны жаңартылуы қажет. Оның жолдары мен бағыттары туралы бірнеше мақала мен баяндамада айтқанбыз. Оны жүзеге асырғанда ғана тарих ғылымы да, та-рихшы мамандар да бүгінгі күн талабына ілесе алатын, сұранысқа ие болатын болады.

10 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011

ТӘУЕЛСІЗДІК ҚҰРДАСТАРЫНЫҢ ТОЛҒАУЛАРЫ

М. Түктібаева

ТӘУЕЛСІЗДІК ТОЛҒАУЫ

Тарих, археология және этнология факультетінің 3 курс студенті 20 жаста

Міне, Қазақстан Республикасының тәуелсіз-

дік алғанына бүгінде 20жыл толғалы отыр. Еліміз тәуелзіздігін алған жылы және де сол айда мен дүниеге келіппін. Сол себепті де тәуелсіздіктің құрдасы атанып отырмын. Өзім-нің тәуелсіздік құрдасы екенімді бұрынырақ, яғни мектепке дейінгі кезде, балалық шақта білген жоқпын. Туған күнімді атап өткен кеш-терде ата-анам өз сөздерінде «Мәншүк сен еліміз егемендігін алған жылы дүниеге келдің, бұл бір кездейсоқтық емес шығар» дейтін. Бірақ мен балалықпен бұл сөздерге мән бермейтін едім. Ол кезде біз тәуелсіздік, егемендік деген сөздердің мағынасын жете түсіне бермейтінбіз. Тіпті өзіміз дүниеге келіп, өмір сүріп отырған осы еліміздің өткені, бүгіні мен болашағынан да бейхабар едік.

1998 жылы алғаш мектеп табалдырығын аттап, мектеп оқушысы атандық. Бастауыш сы-ныптарда әліппе, ана тілі, қазақ тілі пәндерінен Қазақстан Республикасы, Туған өлке, Тәуелсіз Қазақстан, Егеменді ел басқа да тақырыптар-дағы өлең жолдары мен шығармаларды оқып, жаттап өстік. Содан соң жоғары сыныпқа аяқ басқан уақытта әсіресе тарих пәнінен біздің еліміздің тарихы жайлы оқып, біліп, хабардар бола бастадық. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігіне қалай және қашан қол жеткізді? Жалпы, тәуелсіз ел болу дегеніміз не? Тәуелсіз, еркін, егеменді, зайырлы ұғымдарының маңыз-дылығы қандай? Міне көкейімізде жүрген осын-дай сұрақтарға осылайша тарих пәні арқылы жауап ала бастадық.

Енді университет қабырғасында жүріп, қо-

ғамдық өмірге араласып, тереңнен сыр шерткен тарих факультетінде оқып жүргеннен соң болар өзімнің тәуелсіздіктің түйдей құрдасы екенімді толық сезіндім.

Тәуелсіздік құрдасы болғаныма қуанышты-мын, бірақ бұл менің немесе ата - анамның қалауы емес, Алланың қалауымен болған жағ-дай емес пе? Әр адам өзінің қашан, қай елде, қандай отбасында дүниеге келгісі келетінін таңдай алмайды. Сол сияқты мен де тәуелсіз-дігімізді алған уақытта, тәуелсіздік құрдасы болып дүниеге келерімді білген жоқпын. Әрине, бұл мен үшін зор бақыт әрі үлкен қуаныш. Мұндай бақыт әркімге бұйыра бермес деп ой-лаймын.

Биылғы жыл егемен еліміз тарихында ай-рықша жыл. Бұл оқиғаның бүгінгі Қазақстан үшін қаншалықты маңызды екендігін ұлт Көш-басшысы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан хал-қына арналған «Болашақтың іргесін бірге қа-лайық» атты Жолдауында ерекше назар ау-дарды. Жолдауда Елбасы Тәуелсіздік мерей-тойын барша қазақстандықтар болып «Бейбіт-шілік пен жасампаздықтың жылы» ұранымен айшықтау қажеттілігін атап көрсетті. Ел тарихы үшін қас қағымдай қысқа мерзім ішінде дана басшылық арқасында өркениетті әлем мойын-даған айбынды елге айналуымыз шын мәнінде ірі жетістік. Осы ретте тұңғыш президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың: «Бүгінгі біздің тәуелсізді-гіміздің қайнар көзі қазақ халқының сан ғасыр-лар бойы күресінде, азаттыққа ұмтылған қай-сарлығында жатыр», - деген сөзі тарихтың жа-сампаз қозғаушы күшінің асқақ азаматтық келбетінің шынайы кескіндемесі іспеттес.

Бүгінде бүкіл қазақстандықтар Ата Заңы орныққан, шекарасы айқындалып бекіген, көк байрағы желбіреген, төл теңгесі төрге шыққан, Әнұраны шарықтаған тәуелсіз елін мақтан етеді. Өйткені мемлекетіміздің экономикасы мен мәдени-әлеуметтік салалары ғана дамудың даң-ғыл жолына түсіп қойған жоқ, оның халық-аралық бейнесі де бедерлене түсті.Еліміз дүние-жүзілік қауымдастықтың беделді серіктестігіне айналды. Қазақстан 1992 жылы 2 наурыздан


бастап БҰҰ-ның толыққанды мүшесі. Қазір еліміз -БҰҰ, ЮНЕСКО, ЕҚЫҰ, Ислам конфе-ренциясы секілді 70-ке жуық халықаралық ұйы-дарда да өзіндік үні мен орны бар бірегей мем-лекет. Қазақстан дүниежүзілік валюта қорына, Дүниежүзілік еңбек ұйымына, дүниежүзілік банкке т.б. ұйымдарға әріптес болуы сыртқы саясатта таңдаған жолымыздың дұрыс және толыққанды екендігін дәлелдеп отыр.

Егемен еліміз 20жыл ішінде 2030жылға дейінгі Даму стратегиясында айқындалған жеті басымдықты жүзеге асыру үстінде. Олар мына-лар: ұлттық қауіпсіздік, саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы, экономикалық өрлеу, Қа-зақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл–ауқаты, энергетика ресурстары, инфрақұ-рылым, әсіресе көлік және байланыс, кәсіби мемлекет.

Мемлекет басшысының: «2030жылы біздің ұрпақтарымыз бұдан былай әлемдік оқиғалар-дың қалтарысында қалып қоймайтын елде өмір сүретін болады. Олардың Қазақстаны Еуразия-ның орталығы бола отырып, жедел өркендеп келе жатқан үш аймақтың Қытайдың, Ресейдің және Мұсылман әлемінің арасындағы эконо-мика мен мәдениетті байланыстырушы буын ролін атқаратын болады», - деген байламы бізді нақты мақсаттарға жетелеп келеді. Бүгінгі күні тәуелсіздік пен еркіндіктің маңызы мен алғашқы нәтижелерін қоғамдық өмірдің қай саласынан да айқын сезіне аламыз.

Тәуелсіз мемлекет болу ұлтымыздың ға-сырлар бойғы арманы болса, сол тәуелсіздікті ұстап тұру толыққанды мемлекет болып қа-лыптасу –одан да биік мақсат, мұрат екендігін әрбір қазақ жанымен, санасымен, тәнімен түсі-ніп, сезінуі ұлттық рухтың сапасын көрсетеді. Ұлттық рух мемлекеттік рухқа ұштасып, қазақ-стандықтар өз мемлекетін көзінің қарашығын-дай қадірлеу қажеттігін түсіне алса, болашақтың көрсеткіші сол болмақ.

Теледидар арқылы халықпен тілдесуінде Н.Ә.Назарбаев Ұлттық идея туралы өз тұжы-рымдарын ортаға салғанда бірінші тұғырға ұлт-тық тәуелсіздікті шығара отырып, мемлекет-

тің дүниежүзілік қоғамдастық қатарында тұ- рақтанып, нығаюына, ымырасыз бәсекелестік- ке қабілетті, дайын болу шарттарын айрықша назар аударғанын көрермен көпшілік бірауыз- дан мақұлдап, құптады. Біз мемлекет болғалы жалғыз біз, біздің қоғам ғана емес, бүкіл дүние керемет өзгерді. Осындай аламан жаһандасу- дың өзінде мәңгі сақталып, қасиетін жоймай, керісінше, қымбаттап келе жатқан құндылық- тар – ұлттық тәуелсіздік пен мемлекеттілік.

Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан өзінің жаңа астанасын таңдады. Еліміздің экономи-касында жүзеге асқан реформалар да елорданың тұсаукесері өтісімен алғашқы оң нәтижелерін бере бастағаны жақсылықтың нышаны.

Қорыта айтқанды, біздің мемлекетіміз дү-ниеде болып жатқан ғаламдық құбылыстарға сырттан бақылаушы болып, тағдыр не сыйлар екен деп қол қусырып отырған жоқ. Қазақстан –әлемге өзінің ізгілікті, бейбіт, өркендеуге, дамуға әзірлігін, тиянақты бағыты, бағдарла-масы бар, бәсекелестікке қабілетті ел екендіген дәлелдеп, дүниежүзілік қоғамдастықтың бел-сенді мүшесі ретінде танылып, әлем елдерімен жіті қатынасын кеңейтіп отырған жаңа сипат-тағы болашағы мол ірі мемлекет.

Сөз соңында айтарым менің тәуелсіздік құрдасы болуым кездейсоқ жағдай емес шығар. Егер мен тәуелсіздік құрдасы болмағанымда осы университет, осы факультет студенті болмауым да мүмкін ба еді? Тіпті мен бұл мақаланы жазбаған да болар едім. Әрқай-сысымыз ата бабаларымыз ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қорғап қалып, бізге мұра етіп қалдырған жерімізге, елімізге адал болып, оның дамуы мен гүлденуіне теңізге тамған тамшыдай өз үлесімізді қосуға тырысып ба-ғайық. Себебі біз тәуелсіз, егеменді, еркін елдің азаматтары мен азаматшаларымыз. Мен Қазақ-стан Респупликасында және 1991жылы жел-тоқсан айында дүниеге келгеніме, қазіргі уақыт-та әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Уни-верситетінің, тарих факультетінің студенті бол-ғаныма бақыттымын.


Ж. Б. Қызаева

ТӘУЕЛСІЗДІК ҚҰРДАСЫНЫҢ ОЙ-ТІЛЕГІ


Тәуелсіздік құрдасының 20 жылдық өмірі бойы жиған тәжірибесінде қандай ерекшелік болу керек? Тіршілікте көз ашқаннан өмірдің еркелетіп өсірген перзенттеріміз ғой біз. Тәуел-сіздіктің алғашқы жылдарындағы қиын дағда-рыстың да сызы есімізде жоқ. Балалық дәурен алаңсыз ойын мен сауыққа, сәби күлкіге толы болды. Ес білгелі кеудемізге қолымызды қойып «намыстан жаралған қаһарман халқымызды» мақтанышпен еркін жырлап өстік. Ана тіл, туған жер, төл тарих, Атамекен, Отан ұғымдары санамызға сонау бала шақтан сіңіп, болашаққа жетелейтін күшке айналып алды.

Тағдырынан тоңып өскеннің шыңдалатыны сияқты, тойып өскен біз секілді қиындықпен қайралмаған бала қырандардан Отанын қауіп болса қорғап, еш ойланбастан оның мүддесін өзінікінен жоғары қоятын ұрпақ шығуы мүмкін бе деген ой келеді маған.

Бірақ, тарих деген керемет данышпан қария бар. Ол әр азаматтың ішкі «менін» «қазақ» сөзімен бір екенін үйретті. Оның сан ғасырлық тәжірибесі қазақтың бүгінгі биігіне тойып жетпегендігін бетіндегі әжімі мен көзінде жасы-рынған мұңы арқылы ұғындырды. Бізге қажет туған жерге, елге, тілге деген аманаттың жүгі, жауапкершілік осы бір қарт тарихтың жүзіне бір үңілгеннен-ақ бойымызда пайда болды. Атаның қаны, ананың жасы, жан мен тәннің өлшеусіз жарасы тарих арқылы көзге көрінді. Сондықтан қаншама қасірет пен қайғыдан аман қалған қазақтың аз ғана ұрпағы бігінгінің шуақты күні-не жеткені үшін мақтаныш сезіміне бөленіп, бойымызды намыс пен жігерге билеткенбіз.

Әрине мұндай шарасына сыймаған асау сезімді толассыз айта беру мектеп қабырғасын-

дағы балаға жарасар-ау. Жоғарыда ғана айтып кеткенімдей, жасым тәуелсіздікпен иық теңес-тіріп тұрғанда құр сезіммен мақтанғаным аздық етер.

Шүкір, қарт тарихтың сыр толы сандығына қызығып, туған халқыма деген махаббатымды арттыру үшін де бір-ақ рет келетін өмірде тарихшы мамандығын таңдадым. Себебі мен білемін: бүгінгі ұрпақты ұялтарлық қазақ халқы тарихында еш оғаттың жасаған жоқ, қателігі болса ақтап отырды. Сондықтан бүгінгі тәуел-сіздігімізде ұлтқа зиян етерлік кез келген қателікті бізге ешбір тарих кешірмейді. Мендегі мақсат «рухы өр, тәні бекем» қазақтың рух мәселесінде қолдаушысына айналу, сан ғасыр-лық сөз мұрасын, тарих тәрбиесін, бабалар өсиетін бойыма сіңіру. Жиған кереметімді өмір жолымда әр түрлі тәсілдермен халқыма ұсыну, ұлттық салт-дәстүрімізді, құндылықтарды жаң-ғырту. Қазіргі технология мен нарықтың ком-пьютер басты адамдар жасаған заманында ру-хани саладағы «дем бергиштер» қоғамға керек-ақ.

Рухани күштің керемет иесі болмасам да, елім үшін жүрегі қазақ, жаны қазақ перзентінің бір пайдасы боларына сенемін. Үлкен белестер кишкентай қадамдардан басталмаушы ма еди...

Сонымен Тәуелсіз Қазақстан маған не берді? Мен тәуелсіз Қазақстаныма не бере аламын?

Менің азірге «міне, жеткен жетістігім!» деп көрсетерлік жеңістерім көп емес. «Отызыңда орда бұзбасаң, қырқыңда қырып келдім дегеніңе ешкім сенбейтіні» секілді болашаққа жалған уәделер бергім келмейді. Бірақ, осы жасыма дейін биікті бағындырмадым деп, салымды суға кетіріп, ертеңімнен күдер үзу де күлкілі. Мен жаспын, қабілеттімін, талаптымын. Мен Қазақ-станның қолдауыма мұқтажбын. Ес білгелі елім менің бұл қажеттілігімді өтеумен келеді. Менің өткенім мен бүгінімді Қазақстан қамтамасыз етті. Мен білім алдым, жоғары маман иесі бол-мақпын. Менің болашағым менің қолымда. Және мен болашағымды тек Қазақстанмен бай-ланыстырамын.

Дәл солай елім де мен секілді барша жастар-дың қолдауына мұқтаж. «Он екіден үшті алуға болмайды» деп Мұхтар ағам жырлағандай, өмір мезгілінің көктемі болған жастарсыз еш қоғам да болашақтан үміт күте алмайды. Еліміздің тәуелсіздігі сондай жас, сондай тәжірибесіз. Ол


дүниеге келмей жатып әлемнің ашық майданына аяқ басып кетті. Экономика, әлеуметтік жағдай, мәдениет, дін, сыртқы саясат, ішкі саясат деп аталатын толассыз салалардың барлығын қада-ғалап жатыр. Сыртымыздан біреу биігімізді біліп қараса, енді бірі күліп қарауда. Сан торап-тың ортасында өткенге қарап рухтанып, бүгіні-мізді ертеңге жалғауға тырысып біз тұрмыз. Мұндайда әрине бірлік керек. Бір отбасы секілді мемлекетіміз бір организм болуға тиіс. Оның әр мүшесі өз қызметін біліп дұрыс атқаруға міндетті. Сонда ғана сыртқы жаудан қорғана алатын иммунитеті мықты мемлекетке айна-ларымыз хақ.

Мен қазақ екенімді мақтаныш тұтатын қазақ-пын. Мен үшін Қазақстан тек биіктерден көрі-нуге тиіс мемлекет. Маған мемлекетім керек және мен мемлекетке керекпін. Себеп бар, мақ-сат бар, қажеттілік бар: мұнан оңай математи-

калық теңдеу де жоқ шығар. Демек мақсатқа шешім лайық болу жолында сарт етіп еңбек ету керек. «Еңбек-өмір, ер-өмір, жыр-өмірмен» тір-шілік еткен қазақ өмір жолын өзгертпеуге тиіс. Тәуелсіздіктің құрдасы ретінде оның бүгінге дейін жеткен әрбір жетістігін қуанышпен қабылдаймын. Кеткен қателіктер де жоқ емес, бірақ ол үшін кінәліні іздеуге тырыспаймын. Уақыт өзі ақ қарасын ашып алады. Біздің мақсат қарқынды бәсеңдетпеу, жүрегіміздегі еркіндік-тің сәулесін сөндірмеу, намыс пен жіргердің отын өшірмеу. Қазақ қашан да дана халық, батыр ха-лық болған, және солай болып қалады. Қанмен берілгенді жою мімкін емес. Тек жасушамыздың бір түк-пірінде жасырынып жатқан кешегі көк бөрінің рухын оятып, тарихтағы лайықты биігімізден көріне беруге тиіспіз.

Міне, тәуелсіздік құрдасының өз еліне деген көзқарасы осындай.

Қ. Салимжанов

ТӘУЕЛСІЗ ЕЛІМ

Тумысынан еркіндік пен ерлікке, адалдық пен теңдікке бойы құмар ұлы даланың ұлы перзенті қазақ елі. Қазақ сөзінің атауында да үлкен мән мен мағына жатыр. Тарихтың тоң басқан қалың беттерін ақтарып, тұңғыйығына көз жіберсек қазақ атауының өзі “еркін, кезбе” деген мағына білдіреді. Сондықтан болар еркіндік атаның қанымен ананың ақ сүтімен бойға дарыған үлкен ұғым. Еркіндікке жаны құмар, батырлыққа бойы әуес ұлы халық. Еңсесі биік ,мақсаты зор, пейілі кең, көңілі дархан елдің басына не келіп не кетпеді? Ат жалынын ұстап, садақ тартқан еркін елдің басынан ақтабан шұбырындыдай қасірет, ашаршылықтай нәубет өтті. Одан қала берсе халқынды айдауда, ханыңды қамауда ұстап, астындағы тағыңды, қолыңдағы бағыңды тартып алған, отаршылық-тыңда куәсі болдық. Халқыңды құртып, жанын-ды жаралаған, алапат ядролық қарудың да сына-ғын басымыздан кешірген халықпыз.Оған куә мына тарихтың кезеңі, уақыттың өлшемі. Дініңнен безіп, тіліңнен ұмыт қалып, мәң-гүрттенуден аз қалғанда қылышынан қан тамған қаһарлы империяның іргесі шайқалып, шаңы-рағы ортасына ойылып түсті. Көптен күткен тәуелсіздіктің демі, егемендіктің арайлы таңы

атты. Екі ғасырдан астам уақыт бойы бодан-дықтың қамытын тастап, тәуелсіздіктің төріне шықтық. Есімізді жиып, етегімізді жинадық. Шаңырағымызды көтеріп, байрағымызды көк-тен желбіреттік. Өткенімізді саралап, бүгінімізді бағалап, болашағымызға бағыт-бағдар алдық. Әлемдік тарихи сахынаға шықтық. Алғашқы қадамдарымыздың айқын нышанындай, егемен-дігіміздің жарқын көрінісінің бірі егемендік декларациямызды қабылдадық. Ата-салтымен ақ киізге көтеріп ақ ханымызды сайладық. Еліміздің ішкі де сыртқы да саясатын айқындап құқықтық нормаларын көрсететін Атазаңы-мызды да бекіттік. Алыс пен берісті, сауда-саттықты қарқынды дамыту үшін төл теңгемізді де басып шығардық. Әлемге тарыдай шашылған халқымыздың басын біріктірп, бір шаңырақ бір тудың астына жинап, құрылтайымызды да өткіздік. Ел іргесі берік болсын, ел іші тыныш болсын деп Ақорда Астаннамызды да бекітттік. Күллі әлем танып таңырқап тұрып қошемет ететін айтулы іс шарамыздың бірі ядролық қарудан бас тарттық. Еліміздің болашағы жар-қын, келешегі кемелді болу үшін ‘2030’ бағдар- ламасын да қабылдадық. Әлемді есеңгіретіп есін кетірген әлемді қаржылық дағдарыстан да

14 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 сүрінбей өтіп еңсердік. Ақ олимпиаданың ыстық алауын еліміздің төрінде өткізіп, әлемнің озық елдерінен асып түспесек кем түспедік. Көп уақыт бойы басы бірікпеген бір ортақ шешімге келмеген Еуропаның жетекші елдерінің басын біріктіре отырып, ортақ мәмілеге келтіріп, Еуропаның төріне шығып төрағалық еттік. Әлемнің ең жетекші мұнай көздерінің қорын басқаратын алып ислам конференциясының тізгінін ұстап басшылық етіудеміз. Бұл тек қана

20 жылдың көлемінде бағындырған белес, атқарылған іс.

Қабырғасы енді қатқан қыран құстың сам-ғайтын биігі әлі алда.Осы жыл еліміз үшін айтулы мереке тәуелсіздіктің 20 жылдығы. Осы айтулы мерей тойды ел болып атап,халық болып қарсалумыз керек. Елімнің егемендігі ғұмырлы, тәуелсіздігіміз мәңгі болып, еліміздің 20 жыл-дық тойы құтты болсын ағайын!!!

А. Ж. Оралханова

МЕН ҚАЗАҚПЫН МЫҢ ӨЛІП, МЫҢ ТІРІЛГЕН....


Уақыт - ескі мен жаңаны таразылап, баға-лайтын, ескіні шаң қаптырып жұтатын, жаңаны сынап, жер жастандырып өзінің талабын сез-діретін күш. Бірақ, осы күш – саяси қысым, геноцид, аласапыран, дүрбелең, тіпті, топан су болып көрініс беріп, тегеурінін сездіріп жатса да, өзінің қадір-қасиеті мен қызметінің қа-жеттілігін табиғи талаппен мойындататын- тарих ғылымы. Кеше діни-рухани желі, тарих ғылымы қазіргі замандағы орны - кешегі жет-піс жылдық аз ғана уақыттың ішінде зерттелуі қажетсіз деп танытылды, идеологиялық қағажу көрді. Адам мен құндылық арасындағы қатынас бұзылды, тарих үзілді, мәдениет қайта түзілді. Бүгін сол құндылықтарымызды өзінің қалдыр-ған мұрасы арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген тарихи тұлғаларымызға басқаша көзқараспен, оларға деген қатынасымызды қалпына келтіріп, тарихи сабақтастықты жалғап, төл мәдениеті-міздің келбетін қайта танып, саралауға деген ұмтылыс бар. Қазақ елі басынан талай қиыншылықтарды өткерген, сан ғасырлық тарихы бар, мәдениеті өркендеп дамыған халықты бірі. Қазақ халқы

өз тәуелсіздігі үшін жан аямай күресіп, жас ұрпағының болшағы жарқын болу үшін еште-неден тайынбаған ел. Елімнің тәуелсіздігі оңайлықпен келмегенін жақсы түсінем. Бір жарым ғасыр патша үкіметінің отарлау саяса-тына көнген, 70 жыл Кеңес үкіметінің тотали-тарлық билік жүйесінде өмір сүріп келген ел еді. Осы еліміздің тәуелсіздігі үшін қанша адамның қаны төгілді. Сан ғасыр бойы хал-қымның ұлтжанды ер азаматтары, елі мен жерінің тәуелсіздігі үшін күресіп, осы жолда өмірлерін құрбан етті. Сырым, Исатай мен Махамбет, Саржан мен Кенесары сияқты ба-тыр бабаларымыз тәуелсіздікке қол жеткізуді арман етті. Елі мен жерінің бостандығын аңсаған «Алаш» зиялылары Әлихан Бөкей-ханов, Слағұл Сәдуақасов, Халел және Жаһан-жа Досмұхамедовтар, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов сынды біртуар ұлтжанды азаматтары репрессияға ұшырап, лагерьлерге жабылып, ату жазасына дейін кесілді. 1986 жыл тарихта өшпес із қалдырған «Желтоқсан оқиғасы» қазақ жастарының өз елінің тәуелсіз-дікке деген соңғы ұмтылысы еді. Аңсаған тәуелсіздікке 1991 жылы 16 желтоқсанда жеттік. Осы күні Қазақстан Республикасы бүкіл әлемге өзінің тәуелсіздігін паш етті. Сөйтіп, жеке, дербес, унитарлы және тәуелсіз мемлекет құрылып, дүние жүзінің саяси аренасына келді. Әр қазақ баласы осы тәуелсіздіктің қадірі құдіретін жете түсіне білуі қажет. Тәуелсіздік туын биікте желбірете ұстау болашақ ұр-пақтың міндеді.


Біз Тәуелсіз Қазақстанның құрдастарымыз. Қазақстанмен қатар бізде дамып, жетіліп, болашаққа деген сеніміміз зор азаматтармыз. Қазақстанның осы 20 жыл ішінде жеткен же-тістіктері еліміздің болашағы зор екенін білдіреді. Тәуелсіз елдің құрдастары, біз, мемлекетіміздің дүние жүзіндегі қуатты да

дамыған елдерінің қатарына көретінімізге нық сенеміз. Осы 20 жыл ішінде еліміз талай белестерді бағындырды,талай асулардан асты. Тәуелсіз елімнің өз дамуына теңізге түскен тамшыдай болса да өз үлесімді қосам деген үміттемін.

Ғ. Сейсембаев

ЖАСА ҚАЗАҚСТАНЫМ!

1. Азатпыз біз, тәуелсізбіз, елім міне, жер міне,

Өткен күнсіз, тарихынсыз байтақ жердің көркі не? Сан ғасырлар арман болған,бабаларым аңсаған. Ау, қазағым! Азаттығың оңай жолмен келдіме?

2. Сан шайқастар болып өтті,қанға бөккен жер үсті, Өтті талай жекпе – жектер салыстырған ер – күшін. Мынау менің байтақ далам, үстіндегі ұрыстар, Білесің бе сол соғыстар неге болды, не үшін?

3. Не жетпеді, Сырым батыр, Сұлтан, Кеңесарығы? Не жетпеді, Исатай мен Махамбетке тағыды? Неге бола жанын қиды, не жетпеді соларға? Жетпегені дәулет, байлық, әлде патша тағымы?

4. Жетпегені сұлтандарға байлық пенен тақ емес. Жетпегені батырларға, дәулет пенен бақ емес, Жетпегені қазағыма, тәуелсіздік, азаттық.

Тек сол үшін болған екен, барлық күрес,бар егес.

5. Неге сонша қымбат еді тәуелсіздік, азаттық? Бабаларым неге бізді, қылмақ еді азат қып. Түсіндік пе біз осыны, ия, біз кеш ұғындық, Жібергенде отаршылдар қаңғыған бір қазақ қып.

6. Жылдар өтті, күнде жеттіақыры біз аңсаған. Азаттық деп жан тапсырып, құрбан болды қанша адам, Міне, мына дүниеге келді дербес мемлекет, Мен тәуелсіз, қазақпын деп бар әлемге жар салған!

7. Мойындатты Қазақстан азаттығын бар елге, Қазақтарды танымайтын, қазір ел аз әлемде. Абай, Мұхтар, Сәбит, Тоқтар, Ғабит сынды алыптар, Қазақтарды танытты ғой мынау байтақ әлемге.

8. Бүгін міне ұмыт болды, көрген азап қыспағың. 20 жыл болды тәуелсіздік туын мықтап ұстадық. Қанат жайып гүлдене бер, өркендей бер әрқашан, Мәңгі жаса, елім менің, жаса Қазақстаным!


Ысқақ Оралбек

ТӘУЕЛСІЗДІК ТУРАЛЫ ТОЛҒАУ

Тарих, археология және этнология факультетінің 1-курс студенті

Тәуелсіздік салбырап түскен емес аспаннан, Шежіресі бабамның ерлігінен басталған. Көк найзасын қолға алып, еркіндіктің жолында, Қара боздақ қасқайып, қара жерді жастанған. Самғап ұшса қыран құс таудың асқар шыңынан, Қиындықпен бұл күннің келгендігін ұғынам Толарсақтан саз кешіп, атқа қонған ерлерше, Көк байрақтың астында аш бөрідей ұлығам. Қазақ елі өркендеп қадамымен басты алға, Қайран халқым ұқсайды гүлдеп тұрған жас талға. Сол дәуірден бері қарай қайсарлықты пір тұтқан Қыр баласы едім мен қолын созған аспанға. Өткенімді ойласам кек торлайды кеудемді, Қарап – қарап бабамның қаны сіңген кең жерді, Шашыратқан қызылын көкжиектен күн асса Тебірене еске алам мен еңіреген ерлерді. Өз кезегі қазағым не көрмеді, не көрді, Кеңдігі үшін жерімнің қасіретке бөленді. Ата бабам ғасырлап күткен асыл армандай, Бостандыққа бағыштап мен арнаймын өлеңді. Атқа қонбай ерліксіз өткізбеген бір түнін, Алтай тауын жайлаған ұрпағымын түркінің Айдай жарық әлемге нұрын сепкен білімнің, Күллі грек таныған Анарыстың жұртымын Қызыл қанға бояған қырдың жасыл желегін, Дұшпаныма қадалғам ұшындай боп жебенің, Кир патшаның қанқұмар күлін көкке ұшырған Тұмар ханым атанған Томиристің елі едім. Досына адал серті бар жүрегіне бекінген, Қырық айла жауының тыныштығын кетірген. Мен - мейірбан халықпын құшағына күн сыйған, Мен – қыран құс ұядан қанат жайып жетілген.

Сол дәуірде шекарам шектелмеген жерменен, Бес – алтыншы ғасырда дүниеге келген ем. Алтын тақтың үстінде қара жауға қол бастап, Күлтегінше күрсініп көкке қылыш сермегем. Ерттеп мініп тұлпарды баба жолын қуыппын, Алтын күннің жайдары шуағынан туыппын. Қандыбалақ майданға қарсы аттанып қасқырдай, Қылышымның қынабын жау қанымен жуыппын. Айтуыш еді аңыз қып көрген халық сыртымнан, Мінезім бар ашулы қарт Каспийдей бұлқынған. Атқан оғы шірене айға барып қадалар, Мен – жауынгер ел едім, Жанартаудан жұлқынған. Айдай сұлу қыздары секілденген ізгі арман, Күн сәулесі тымырсық қара түннен қызғанған. Ал, ерлері мінгенде қос қанатты тұлпарын, Тұрақ қылған күн астын Күнікейдей қызды алған. Сайрағанда бал тамған қызыл қайсар тілімнен, Мен – қазақпын өмірге мың рет өліп тірілген. Жылағанда даусымнан қара түнін тұншығып, Ал, қуансам даусымнан аспан мұңы түңілген. Жағым толып солмасын қызыл тілі көмейдің, Жырлау парыз арайлы болуы үшін мерей күн. Алты санды Алаштың іргетасын қалаған, Қазақ көшін бастаған Жәнібек пен Кереймін. Әйтекемен ақылгөй, Қазыбекпін, Төлемін, Желбіреген желкені ем ерлік дейтін кеменің. Төрт құбылам тең қарап ертеңіме бағдарлы, Сәйгүлікше сүрінбей жыр – додада келемін. Асан – қайғы серідей Құлагерін баптаған, Бәйге дүбір естілсе өртенуге шақ қалам. Елім – айлап зар илеп Қаратаудан көш тартқан, Өтті –ау біздің бастан да сол қанқұйлы Ақтабан. Бір кездері қазағым елім – айлап шұбырған, Ақтабанның кезінде қанша қазақ қырылған. Сол дәуірде жерімде жаулағысы кеп жүрген, Басқыншылар көп еді Қытай менен Қырымнан. Болғандықтан халқымның әскерінің саны кем, Қайысқанша қабырғам отқа күйіп жанып ем. Жер ананың төскейін жарып өскен бәйшешек, Суарылды денемнің аққан қызыл қанымен.


Қалың Жоңғар лап қойды бұғау салып дініме, Мұңға айналды жерімді еркін басып жүру де. Бүйрегіндей сиырдың бөлшектенген қазақтың, Руға – жүзге бөліну жеткендей-ақ түбіне. Кеудесіне дұшпанның атқа оғы дарылмай, Өз есімін ұранды жауға атылған Абылай. Құстай керген қанатын от ұшқындап жанары, Басын қосты қазақтың шашыраған тарыдай. Күйге түскен тымырсық Отаны үшін уайым жеп, Жасы кіші болғанмен батыр еді Райымбек. Қабанбайдай ерлерім қол қусырып жатпаған, Ертеңі үшін қазағым соғысуға дайындеп. Ат үстінде күн кешіп, арай таңын атырған, Қас жауына садақтың жебесіндей атылған, Арманы асыл Бөгенбай, Наурызбайдай тұлғалар, Қайсар қазақ ұлдарын күресуге шақырған. Толастамай қасірет өте берді күндер бір, Жүректерде қап қойды шертілмеген сыр мөлдір. Мың жеті жүз отыз бір Әбілқайыр бастаған, Кіші жүзім Ресейдің қол астына кірген жыл. Қалың Жоңғар солайша тәмамдаған дастанды, Жалғыз байғыз қалыптап шарлап жүрген аспанды Ел туралы біткенмен сұранысы қалмақтың, Жер туралы Ресейдің саясаты басталды. Қыран құстың қанаты темір торға байланды, Қиын қыстау шағында көп өткерген майданды. Қара аспанды қақ тіліп, күркіреген жасыл ел, Көп ұзамай орыстың боданына айналды. Бұқарларша зар илеп қолды көкке созғаным, Көрсеткендей жауынгер түркі елінің тозғанын. Қасымдарша қасқайып қарсылағам таң нұрын, Асан Қайғы, Қорқыттың күйі болып боздадым. Бүгініммен мақтанып, өткенімді жасырман, Қазақ елі құрылған он бесінші ғасырдан. Қарны жуан билердің даусын көкке шақыртып, Махамбетше ұрандап, көк найзамды асынғам. Асқар тауым тірегім шыңынан бұлт аспаған, Сол кезеңде Түркістан болған менің астанам. Әділетсіз патшаның мойындамай билігін, Кенесары хан болып көтеріліс бастағам. Хандық жүйе ыдырап, орнағанда болыстық, Мұжықтар кеп жайлады кең даламды қоныс қып. Ата бабам қалдырған ұлтарақтай жер үшін, Оңтүстікте Бұхара, Хиуамен соғыстық.

Алаш деген ерлерге жалған жала тағылды-ай, Арыстарым жерленген көрдің аузы жабылмай. Ал, еркіндік біздерге қала берді арман боп, Көз мұнартқан алыстан қол бұлғаған сағымдай. Еркіндік деп жар сала аш бөрідей ұлыдық, Жиырмасыншы ғасырда Алашорда құрылып. Қарсы шығып салуға темір жолын сібірдің, Соққы бердік патшаға жұдырықтай жұмылып. Сәкендейін біртуар перзенттерім жазықсыз, Абақтының түбінде жатқаны бар азықсыз. Біз осындай шорт басып, абайламай ақыры, Бармақ шайнап соңында өкінетін халықпыз. Құрбан болды көп ақын жетем деген ақ таңға, Отыз сегіз жылы кеп есігімді қаққанда. Ұлттық сана рухымыз оянбаған күйінде, Аяқ асты тасталып, қала берді жат қолда. Қар бораған тым қатал қырық бірдің күзінде, Ұлдарымның барлығын қосты әскери тізімге. Әлия мен Мәншүгім қауыз жарған гүл еді, Жастық шақтың ән ойнап, албыр тартқан жүзінде. Ызғырығы соғыстың секілденген қара түн, Қара түнде ұрланып, қаққан ажал қанатын. Туған жерге шынайы деген ыстық сезіммен, Отансүйгіш ұлдарым қанаттанған болатын. Айбынымыз болғанмен айға ұмтылған арыстан Жеңісімнің көк туы көрінбеген алыстан. Ұлтарақтай жерімнен бір еліге шегінбей, Жұбандарша рухтанып, Бауыржанша алысқам. Болған кезде шатыман қырық бестің мамыры, Бүкіл әлем біздерді жеңімпаз деп таныды. Рейхстагқа ту тіккен Қошқарбайдай ерім бар, Жыр арнаған Жамбылдай қара өлеңнің алыбы. Қырық бестің мамырын бақытым деп танимын, Душар еткен қайғыға шағырағын әр үйдің. Жау танкісі даламның таптап гүлін балауса, Пәк күлкісін ұрлаған бесіктегі сәбидің. Мен жауынгер ұлымын жалындаған жас кеуде Отаны үшін от кешіп, жанын қиған Мәскеуге. Қан сасыған қан майдан ызғырығын шашты елге, Қазақ елім өркендеп содан кейін басты өрге. Ерлік өше қоймады менің жарқын санамда, Жетеледі күш беріп келешектің таңы алға. 86-желтоқсан болған жылы дүрбелең, Исі қазақ пендені алып шыққан алаңға.

18 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 Ләззат болып еңіреп, Қайрат болып шырқадым, Ақтарылып көкейден шертілмеген сыр қалың. Айдарынан жел ескен өжет едім сол айы, Азап тарттым қасірет шекпесін деп ұрпағым. Қара жаудың алдында айттым бәрін жасырмай Қазағым деп шарқ ұрдым ерлік құмар жас ұлдай. Қарт Каспийдің ашулы толқынындай долданып, Қара түнді қақ тілген күркіредім жасындай. Күндер өтті арадан түзелгелі керегем, Күңірене кеудеден ой маржанын төгер ем. Көп өзгеріс әкелген 91-дің жылында, Күллі ғалам таныған елге айналдым егемен. Күлдір-күлдір кісінеп желідегі құлындай, Кедергіден көп өттім шабар жолда жығылмай. Кеңге жайған құлашын қыран құстай қанатты, Көк аспанның төрінде қалықтаған жырым жай. Келешегім қол бұлғап алдан күтіп сынаған, Кездерім жоқ өмірдің шың құзынан құлаған. Көңілімнен күз кетіп қоныстанды көктем кеп, Келгеннен соң билікке ел сайлаған Нұр ағам! Арғымақша жүйткіп, құлагерден көсілдік, Атырапқа нық толды қаулап өскен өсімдік. Астанамды елімнің жүрегіндей соғатын, Алматыдан апарып, Ақмолаға көшірдік. Қасиетті Ұлы Отан болған кезде анашым, Бауырына басып ед барша халық баласын. Қызғалдақтай қырда өскен кеңге жайды тамырын, Ерлік әнін шырқаған алты санды Алашым. Тәуелсіздік жырласақ таусылмайтын тақырып, Еңбектпенен өмірдің арай таңын атырып. Дүрліктіріп әлемге Самитті де өткіздік, Астандай Ордаға барша жұртты шақырып. Тыңдап өскен ер едім шежірені бесіктен, Жұпар атқан самалы кең даланың есіп кең. Ата бабам тарихы тірілгендей болды ғой, Табылғанда алғашқы алтын адам Есіктен. Сүйіп өту Отанды алда тұрған парызым, Өткен күндер тарихқа салып кеткен нар ізін. Тоқсан екі күзінде Ту, Елтаңба, Әнұран, Келген еді өмірге менің ұлттық рәмізім.

Жүрегінде лаулаған перзентіңмін оты бар, Кәрі тарих қатпары көкейімде тоқылар. Қол бұлғайды алыстан менің байтақ жеріме, Шыңғыс ханның қолынан ойран болған Отырар. Қарағанды, Жезқазған, Атырау мен Алматым, Төскейіне тарихтың өшпестей қып салды атын. Ай бетіне қазақтың туын қадап бөрілі, Тоқсан төртте ғарышқа ұшқан еді Талғатым. Болды сол сәт санадан арылғандай мұң-қайғы, Көз мұнартқан өткенім бүгінімді жырлайды. Қыркүйектің айында қабылданды Ата заң, Ата-бабам сөйлеген қасиетті тіл жайлы. Тоқсан бірдің жылында арай таңым атқандай, Өткен тарих тірілді келген көп жыл хатталмай. Байқоңырдың жерінен қазақпын деп атойлап, Ұшқан еді ғарышқа асыл ағам – Тоқтардай. Радиода шырқалды Майлықожа термесі, О, Жаратқан, халқыма қасіретіңді бермеші. 93-жылында қуанып ем ерекше, Келген кезде өмірге қазағымның теңгесі. Қайран қазақ кезінде нендей қайғы көрмедің, Ынтымағы шалқыған ерлік құмар ел ме едің. Коммунизм соңынан түс көргендей алданып, Қиялға еріп әншейін қанша ұлыңды жерледің. Келешекке ал бүгін үмітпенен қараймын, Қазақпын ғой туғаннан тегі-Бөрі, жаны-айбын. Дидарымды керемет шуағына маламын, Атқан сайын нұрлана көкжиектен арай күн. Тарих десе қозғайды сұмдық сырлар мені кеп, Толқыны асау тулаған Жайық пенен Еділ ек. Аманаттап ұрпаққа кету үшін кең жерді, Отан үшін жан қиған қайран ерлер еңіреп. Көп өткізіп басынан қиындық пен майданды, Жаны жайсаң қазағым алып елге айналды. Болашаққа ендеше анық қадам басамыз, Тұғырлы еді туымыз, айбынымыз айбарлы. Еңбекпенен өркендеп өсер елдің айбары, Сыр пернесін ағытар кәрі тарих қойнауы. Біздей қыран ерлері тұрған кезде қазақтың, Ешқашанда биіктен төмендемес байрағы!!!


ДЕРЕКТАНУ ЖӘНЕ ТАРИХНАМА

О. Х. Мұхатова

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ БОЙЫНША ОРЫС ДЕРЕКТЕРІНЕ СИПАТТАМА «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жа-

рияланған орыс деректерінің бірқатары «Первые историко-этнографические описания казахских земель. ХУІІІ век» деген атаумен жинақ ретінде берілген. Олар ІУ, У, УІ томдарда көрініс тап-қан. Бұл деректер мен зерттеулер патшалық Ре-сейдің арнайы тапсырмасымен дүниеге келген еңбектер болып саналады. Олар монография түрінде тарихнамалық деректер ретінде зерт-теуге лайық. Орыс империясы Қазақ даласын Орталық Азия және Үндістанға ашылатын қақпа ретінде пайдалануды ХУІІ ғасырдың соңында ойластырып, алғашқы әрекеттерін жоспарлаған еді.Оңтайлы сәтті күтуден жалықпаған патша үкіметі біртіндеп даланы сырттай және іштей зерттеуді қолға ала бастаған-ды. Осы орайда далаға экспедициялар ұйымдастырып, қазақтар туралы нақты мәліметтер жинақтады. Империя-ның осындай бастаған ісі ХУІІІ ғасырдың екінші ширегінен соңына дейін жалғасты. Қазақтардың тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, дүниетаны-мын, мінез-құлқын зерттеу арнайы ғылыми негізде жүргізіліп, іргелі шығармалар дайын-далды. Аталмыш кезеңде Петербор Ғылым Академиясының ғалымдары П.С. Паллас, И.П. Фальк, Х. Барданес, А.И. Левшин, П.И. Рычков, И.Г. Андреев тәрізді ғалымдар қазақтар жөнінде арнайы зерттеулер жазды. «Қазақ жерлерінің тұңғыш тарихи-этногра-фиялық сипатамасы. ХУІІІ ғасыр» деген жинағы орыс деректерінің ІУ томында Х. Барданес және П.И. Рычковтың Қазақ даласындағы сая-хаттары барысындағы жазбалары енгізілген[1]. Х. Барданес еңбектері «Из журнала путешествия Христофора Барданеса в Киргизскую степь 1771 года» және «Поездка Христофора Барданеса в Киргизскую степь, по поручению академика Фалька» деген атаулармен берілген. Мұнда зерттеуші Қазақстанның батыс аймақтарындағы өзен, көл, бекініс, т.б. туралы жазып, оларға сипаттама берген. Олар осы турасында жағра-пиялық, топонимикалық зерттеулер үшін ма-ңызды. Жазбалардағы қазақтар туралы айтыла-тын тұсы назар аударарлық, онда былай делін-ген: «Они сами себя не называют никогда кир-гизами, или сложенным именем киргиз-кайсака, а единственно называют себя казак, ... когда его

назовешь киргизом, то многие отвечают: «Мин казак, киргиз тугул», т.е. «Я казак, а не кир-гиз»[1. 93б.].

Деректердің арасында анағұрлым маңызды болып П.И. Рычков еңбектері саналады. Бұл зерттеушінің есімі тарихшылар қауымына кеңі-нен танымал, еңбектері де ғылыми айналымға біршама енгізілген. Дегенмен де олар әлі болса толық зерттелмей келеді.

П.И. Рычков патшалық үкімет 1734 жылы ұйымдастырған Орынбор экспедициясына қаты-сып, өлкені зерттеумен айналысты. Бұдан кейін-гі уақыттарда да Ресей мен Қазақстанның шека-расында қырық жыл бойы өмір сүріп, қазақтар туралы танымдық қолжазбалар мен зерттеулер жазды. Сондай зерттеулерінің арасында әлі күнге дейін жарияланбаған еңбектері де бар. «Мәдени мұра» бағдарламасының аясында олар көпшілік зерттеушілерге мәлім бола бастады. Солардың бірі - «Краткое известие о татарах и нынешнем состоянии тех народов, которые в Европе под именем татар разумеются» атты еңбегі.

Зерттеушінің «Экстракт ис полученных от коаменд известей о киргиз-кайсацких, калмыц-ких и хивинских обращениях. 1742 г.» тақы-рыбындағы жазбаларында Қазақ жүздері ту-ралы, Кіші және Орта жүздердің Ресей бодан-дығын қабылдауы туралы айтып өткен. Онды былай делінеді: «В историческом экстрате, сочиненном по предписаниям его сиятельства графа Петра Ивановича Панина, из грамот, посланных в те орды 1734 года, хотя показано, что обе последние орды, то есть Средняя и Меньшая, вступили и присягали в российское подданство в 1731 году, но формальное при-нятие их было после и в разные времена, а имянно: Меньшей орды – в 1734 году, когда отправленной отАбулхаир-хана (сей был отец нынешнему Нурали-хану) к императорскому двору сын ево Эрали-солтан публично пред-ставлен был пред престол императрицы Анны Иоанновны, о принятии отца ево ордою в рос-сийское подданство просил, и от лица ея величества публично ж тем обнадежен; а в 1739 году в Оренбурге, что ныне Орская крепость, при господине тайном советнике Татищеве с

20 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 детьми своими и с немалым числом старшин и народа торжественно присягал. Средней же орды Абулмамбет-хан и брат ево Аблай-солтан (ныне начальство там имеющей) в 1740 году там же бывши, в немалом людстве старшин и на-рода, при г-не генерал-порутчике князе Урусове публично ж присягали, которые присягали и после того при разных случаях были отних повторяемы»[1. 193б.]. Деректе көрсетілгендей, Қазақ жүздерінің бодандықты қабылдауларын хан ұрпақтарын арқылы да бекіте түскен, әрі оған бұқаралық сипат беруді ұйымдастырып отырған. Мұндағы ойлары - қазақтардың берген анттарынан тайдырмау. Сол үшін хандарға сый-сияпат көрсетуді басты назарда ұстаған. Хан-дардың есіне олардың бодандыққа енгендігін жиі салып, әрі түрлі тарту-таралғылармен өзінің сеніміне кіргізіп, бодандық бұғауын тарта түсуді көздегені байқалады. Бұл ойымызды құжаттың мына бір тұсындағы мәліметтер дәйектей түседі: «21.08.1742. Поутру отправлен к Абулхаир-хану секунд-майор Миллер с ним гранодер шесть казаков, шесть капрал, башкирцев пансырников шесть человек поздравить его с благополучным иездом и просить изволить ли он назавтрея быть к тайному советнику для свидания или дождется сына своего Эрали салтана, причем приказано ему, майору, помянутому хану представить на предь о учинении присяги е.и.в. со истолкова-нием, что все е.и.в. подданные по благополуч-ном е.и.в. на родительский престол вступлении по всенародному обыкновению присягу в верности учинили, что и он, хан, с своими, яко е.и.в. подданной, учинить долженствует.

С помянутым майором послано к хану: чаю 2 фунта черного и зеленого, сахару 2 головы, бык-1, баранов-3, вины горячего -2 ведра, водки гданской -1 штроф.

Джаныбек -тархану: чаю -1 фунт зеленогои черного, сахару-1 голову, баранов-2, вина горя-чего -1 ведро» [1. 37б.].

Ойлаған істерінің сәтті болып, Кіші жүз ханы мен сұлтандарын, старшындарын жағым-ды сөздерімен, қомақты сыйларымен, деректе айтылатындай қантпен өздерінің жегендеріне көндіре алғандары да анық жазылған: «Пред полуднем означенный майор Миллер возвра-тился и доносил... сказал, что как тот сахар сладок, так бы им, хану и старшинам, в под-данстве е.и.в. сладко пребывать. Хан, тотчас встав, старшинам вышеписанные речи повторял, чтоб всяк о том ведал, подтвердя, ежели кто б ни был: тот шайтан, то есть дьявол, а он всегда в верности своей как присягал, так и пребывать желает со всем родом своим, что и бывшие при

том старшины, есобливо же Джанибек -тархан, подтверждали»[1.38б.]. Тарту-таралғыдан ба-тырлары да тыс қалмағандығын құжат мәтіні дәлелдейді. Осы турасындағы мына сөздер оны дәйектейді: «Всем батырам – среднего сукна по 3 аршина»[1.54б.]. Ресей билеушілері қазақтың бетке ұстарларына әр кез қымбат бағалы аң терілері, мата, ормал, әшекей заттары, ақша (50 рубль) және т.б. беріп отырған[1.58б.].

Қазақ ортасында болған зерттеушілер қо-ғамның өзіндік ерекшеліктерін зерделеп, қа-жетті тұстарын хатқа қондырып отырған. Мәсе-лен, халықтық басқару туралы П.И. Рычков былай деп жазған: «Что надлежит до народного правления во обоих тех ордах, то оное между известными ныне формами правления ни с какою точно сравнить не можно. Может оно названо быть родовым и семянным (и так похожим несколько на демократию). Они сами себя разделют по родам. Когда ж збираются киргизцы на войну, к сему бывают у них улусы повестки и для совету зборища, и хан, сам согласясь, на то пойдет с ними, то уже обык-новенно предводительствует и повелевает ими он или возбудившей к походу салтан. Но к производству в чины никакого уряду не делает, да и обыкновения сего между ими доныне нет. Всякой отличает себя от простых людей не чином, но богатством или наездничеством, из которых первых называют они бай, или богач, а других – боатырь, то есть багатырь, или наездник. Сие ж последнее в разговорах придают они часто и самим ханам и салтанам. В улусных же старшинах бывают у них люди выборные по разуму и по богатству, а притом и по старости лет их»[1.198-199бб.].

Бұдан басқа қырғыздардың, яғни қазақтар-дың ұлттық немесе жалпы дәстүрлері, халық саны туралы, ежелгі хан сайлауы салты, хандар мен сұлтандардың билігі және әлсіздігі, хан және сұлтан кірістері, аталған ордалардың байлығы мен мүлкі туралы қысқаша мәліметтер берілген. Хандар мен сұлтандардың кірістері, халықтан алынатын салық еместігі жайында мынадай құнды мәлімет берген: «Доходов определенных и збираемых с народа, никаких ни ханы, ни солтаны не получают.Содержат себя больше от своей собственной экономии, добро-вольными подарками и добычею на войне [1.202б.]. Мұның өзі қазақтарда маркстік-ленин-дік ілім негізінде санамызға сіңген таптық езгінің де, тап күресінің де болмағандығы бы-лай тұрсын халыққа қысым жасалмағандығын дәйектейді.


Қазақтардың байлығы жөнінде дәл мәлімет бере отырып, автор былай деп жазған: «Богат-ство и имение сего народа состоит наиболее в лошадях и в баранах. Едва ли есть ли погра-ничных народов, короме сих обоих орд, другие, которые бы сею во всякой области нужною и полезною скотиною преимуществовали, но при том всем для перекочевок своих с места на место содержат они немалое число и верблюдов. В конских их табунах у многих киргизцов тысячи по две и по три у одного бывают. А есть такие, кои гораздо больше того числа содержат. Сие великое множество скота подтверждается и тем, что они в Оренбурге и в Троицкой крепости лошадей тысяч до десяти, а баранов тысяч по полтораста и по двести в одно лето продают. Звероловство их, состоящее в степных лисицах (то есть караганка), корсаках и волках, и торг кожами сих зверей приносит им немалую ж пользу. Умалчивая о прочих их продуктах, о коих в экстракте при объяснении здешней коммерции имеет быть показано и от которых российские купцы немалые себе прибыли получают»[2.203б.]. Дәулеті өзінен асып, өзге-лерге де пайда әкелген бар байлығы төрт түлік малы болғаны мәлім. Алайда малмен таңын атырып, малмен күнін батырған Қазақ елі бай-лықты басты құндылық деп санамады. Қазақ үшін малы арының садағасы, жаны арының садағасы болғандығына шек келтірмейміз.

Орыс деректерінің У томы да «Первые исто-рико-этнографические описания казахских зе-мель. Первая половина ХІХ века» деп аталып, поручик Я.П. Гавердовскийдің бұрын жариялана қоймаған қолжазбаларын көпшілікке танымал етуге арналған[2]. ХУІІІ ғасырдың орта кезі мен соңына қарай патша үкіметі Қазақ даласын орталық азиялық елдермен сауда байланыс-тарын орнату мақсатында транзиттік аймақ ретінде пайдаланып, бірқатар елшіліктерді Қазақстан мен Орталық Азияға, дәлірек айтсақ, Хиуа, Бұқара, Қоқан хандықтарына жіберді. Елшілік мүшелері көзімен көргендерін хатқа қондырып, Ресей бодандығындағы қазақ халқы туралы қайталанбас деректер қалптастырды. Солардың арасында Я.П. Гавердовский жазба-лары кеңдігімен, мәліметтерінің құндылығымен ерекшеленеді. Бұқараға жіберілген елшіліктің мүшесі поручик Я.П. Гавердовскийге Бұқар хандығымен қоса Қазақ жерлері, жүздері туралы мәлімет жинау ұсынылыған. Ор, Ембі, Мұғал-жар, Арал жерлері арқылы жүріп өткен ұзаққа созылған жолында елші жолжазбалар жазып, соңына оны «Обозрение Киргиз-кайсакской степи» деген атаумен монография етіп дайын-

даған. Өкінішке орай монография өз кезегінде жарық көрмегендіктен құнды мәліметтерді пайдаланып кетушілер көп болды. Солардың бірі А.И. Левшин, ол Я.П. Гавердовский қол жазбаларын өзінің тарихшы қауымға танымал «Қырғыз-казак немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы» атты еңбегінің бірқатар тарауларында пайдаланған. «Мәденм мұра» бағдарламасының аясында тұңғыш рет елшінің «Обозрение Киргиз-кайсакской степи» еңбегі аталмыш том арқылы Ресей мұрағатта-рынан алынып, археографиялық өңдеуден өткізіліп, жарияланғаннан кейін аталмыш ең-бектердегі ұқсастықтар көрінді. Ал «Журналға» «Толықтырулары» екінші рет қайта басылып берілген. Осы орайда қазақстандық тарихшылар И.В. Ерофееваның, Б.Т. Жанаевтың, И. Сами-гулиннің, Ш.А. Аманжолованың еңбектері ерен екендігін айтып кеткен жөн.

Енді сол монография мен журнал және то-лықтырулардан үзінділер келтіріп, Ресей бо-дандығындағы Қазақ елі туралы автор көз-қарастарына тоқталайық. Монографияның «От подданства России до нынешнего времени» деп аталатын тараушасында елші қазақтарға бо-дандықты қабылдау пайда әкелді деп жазды. Осы пікірін ол былай жеткізген: «Для киргизцев подданство их России принесло спокойствие от башкирцев и от калмыков, кочевавших по западной стороне степи, из коих сии последние были переведены и поселены между Уралом и Волгою. Зюнгорцы, нападавшие на них с востока, и даже в 1742 г. сильным ополчением опустошая кочевья, достигшие до Орской кре-пости, чрез сношения с зайсангами и ханом были от сего удержаны»[2.38б.]. Шындығында да Қазақ жүздері көршілес елдердің тепкісін көріп, тұс-тұстан анталаған жаулардың қауі-пінен, әрі жоңғарлардың басып алуынан азат болу үшін орыс бодандығын қабылдауға мәж-бүр болған. Бодандықты мойындау арқылы қазақ-тардың саяси тыныштық тапқандығы да тарихи шындық. Мұның өзі Я.П. Гавердовскийдің өз қолжазбаларында орын алған тарихи оқиғалар мен үдерістерді шынайы көрсеткендігін дәйек-тейді.

Я.П. Гавердовскийдің «Краткий перечень исторических известий о Большой орде» зерт-теуінде Орта, Кіші жүздегі тарихи оқиғаларды қысқаша сипаттап жазған. Ұлы жүз туралы жазған тұсында оның екіге бөлінгендігін, бірінің жоңғарларға, екіншілерінің ташкент ханы Жүніс қожаға бағынып кеткендігін көрсеткен. Орта жүзде билік еткен хандарды Сәмекеден бастап Әбілмәмбет, Аблай туралы айтып, әрқайсы-

22 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 сының тұсындағы оқиғаларға қысқаша тоқтал-ған. Орта жүздегі жағдайға байланысты ойын қорыта келіп, мынадай түйін жасаған: «Впро-чем, сей образ правления при своих выгодах произвел некоторое помешательство, ибо, когда дикий сей народ увидел, что Россия во вну-тренних его делах не принимает никакого участия, то соделался вскоре чуждым ее зависимости. Отчего ныне подданными России почесть можно только те части сей орды, ко-торые кочевья свои располагают близ границы. Что же касается до прочих, то отдаленность отвлекала их от всякого рода сношений. Правда, некоторые родоначальники, по приезде своем на границу, льстят уверениями о своей предан-ности, но сии уверения по существу их ничего не значат и происходят от каких-либо выгод. Народ, чувствуя себя совершенно свободным, предался хищничеству и поднял междоусобные брани»[2.39б.]. Автордың бұл тұжырымы сол кездегі шындыққа дөп келеді. Кіші жүздегі шиеленісті жағдайды төңкерістік деп бағалаған Я.П. Гавердовский хан билігінің әлсіреуін, шекаралық шептердің күшеюін, қазақтардың тұрмысының нашарлауын, ру аралық тартыс-тардың орын алғандығын нақты көрсеткен. Осындай жағдай қазақтарда рулық оқшаулықты тудырғандығын зерттеуші: «Различные пере-мены, каковые существовали в ордах киргиз-ских, совершенно расторгли их общую связь, так что теперь род составляет несколько частей, совершенно между собою разделенных, и как бы новые роды восстановивших. Иные из них смешались с другими совсем поколениями, а некоторые, соделавшись от главных родов независимыми, кочуют в пространной степи под новым наименованием», - деп сипаттаған [2.40б.]. Поручиктің жазбаларына сәйкес орда-ларда халықтық биліктің үстем еткен, қазақтар ташкент ханынан басқа ешкімге салық, өтем төлемеген. Қазақтардағы билікті феодалдық деп атауға келмейтіндігіне назар аударған. Тәуке ханның жарғысынан басқа қалыптасқан салт-дәстүрлік заңдардың да орын алғандығы белгілі. Халықтық соттар - билер шешен, терең ақыл-ойлы, әділ, парасатты, ел мүддесін жоғары қойып, халыққа қызмет еткендігін көріп, дөп басып жаза алған. Олар туралы елші тамсана жазған: «Народные судьи называют бии, под которым словом разуметь должно людей красноречивых, богатых и оборотливых; при-говоры их тем более имеют преимущества, чем сильнее подвластная им партия; а как истол-кование правосудия состоит в произволении, то и совершенно оного зависит от руки силь-

ного»[2.41б.]. Батырды барымтамен байланыс-тырып, оны ұрлыққа теңеген. Шындығында батыр атану үшін ерлік жасап, қайсарлық пен қажырлықтың үлгісін таныту қазақ даласының дәстүрі екендігін орыс зерттеушісі біле қойған жоқ. Барымта - батырлықтың бір қыры ғана. Қазақ жекпе жекте немесе шайқаста жеке ерлігімен батыр атана алатын. Қазақтардың соғыс өнері өз алдына бір төбе, жазбалар мен ауызша тарих айтуда көрсетілгендей, ерекше сөз етуге тұрарлық баян. Соғыс кезінде әрбір тайпаның немесе рудың өзіндік туы болған, соғысушылар сол тудың айналасына топтасқан, туы жығылмағандар жеңімпаз атанған.

Көріп отырғанымыздай, осылайша қазақтар-дың мінез-құлқын, салт-санасын, әлеуметтік құрылымын, дәстүрлі басқаруын, т.б. зерттеуге ынталанған орыс саяхатшылары мен зерттеу-шілерінің жазбалары империяның өзіне бағы-нышты халқын жан-жақты білуге жол ашты.

Қазақстан тарихы бойынша орыс деректері-нің УІ томы «Путевые дневники и служебные записки о поездках по южным степям. ХУІІІ-ХІХ века»[3], яғни «ХУІІІ-ХІХ ғасырлардағы Оңтүстік далаларға сапар туралы жолаушы күн-деліктері және қызметтік жазбаларды» қамты-ған. Томға ХУІІІ ғасыр ХІХ ғасырдың ортасын-дағы ресей саяхатшылары мен зерттеушілерінің Жетісу және Оңтүстік Қазақстан туралы құ-жаттық, соның ішінде К. Миллердің жолжазба журналы материалдары енгізілген. Карл Мил-лер патша үкіметінің арнайы тапсырмасымен 1738-1743 жылдары сауда керуенімен Ор бекі-нісінен Ташкенге, одан әрі елшілік миссиямен Жоңғар хандығына сапар шеккен. Ташкентке жетер жолында К. Миллер сауда керуенін Ұлы жүздің шымыр руы өкілдері толығымен тонап, Миллерден өзгесінен барлығы қолға түскен. Құнай мырзаның көмегімен Ташкентке жетіп, қалада бірнеше апта бойы тұрған. Жәнібек батыр мен Жолбарыс ханның қолдауымен ел-шіліктің мүшелерін әрең жинап, Ферғанадан қайтадан Ресейге жол тартқан. Екі ай бойғы жол сапарын жолаушы журналына жазып, Сыртқы істер коллегиясына тапсырған. Жүріп өткен жолындағы Қазақ даласының жағрапиялық, этнографиялық материалдары Қазақстан тарихы үшін таптырмас дерек болып саналады. Еуропа ғылымы үшін аса маңызды Миллер мен А. Кушелевтің құжаттық материалдары өз кезегінде ресейлік үкімет шеңберінде жоғары бағаны иеленген.

ХУІІІ ғасырдың ортасында қазақ-жоңғар қатынастары шиеленіскен уақытта Галдан Церенге арнайы елшілік жіберілген. Осы елші-


лікті еуразия көшпелілерінің мәдениеті мен тарихын, салт-дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін ай-тарлықтай білетін, дала саясатшысы, қазақ тілін жетік меңгерген, қазақы әдетпен етене таныс Карл Миллер басқарды. Елшіге екі бірдей саяси мәндегі тапсырма берілді. Біріншісі – Галдан Церенге И.И. Неплюевтің Ресей бодандығын-дағы қазақтардың істеріне араласпауды, бола-шақ барлық теке тіресті орыс шекара басшы-ларымен келіссөздер жүргізе отырып шешуді талап ететін хатты тапсыру, екіншісі – Аблай сұлтан мен оның жанындағыларды жоңғар тұтқынынан босату. Енді тек елшіліктің жүріп өтетін жолын айқындау қалды. Орынбор губер-наторы И.И. Неплюевтің ұсынысымен Жоңға-рияға сапар Қазақ жүздері арқылы өтетін болып шешілді. Мұндағы мақсат қазақтарды жолса- пар туралы құлаққағыс ету еді. Құпия түрде К. Миллерге әскери-барлау сипатындағы Жоң-ғарияның шабуыл күшін айқындау, оның Қазақ жүздеріне қатысты мүддесін бағамдау, жоңғар-лардың орталық азиялық хандықтарға ықпалы жөнінде мәлімет жинақтау тәрізді тапсырма берілді. Осыған орай елші барлық мәселелерге қатысты алынатын мәліметтерді нақты, әрі толық, ұсақ-түйегіне дейін жол күнделігіне жазып, Қазақ жүздері арқылы өтетін спарының бағытын нақты өлкенің жағрапиялық картасын сызып, хатқа түсіруге міндеттенген. Елшілік 1742 жылдың 3 қыркүйегінен сапарға шығып, сол жылдың 15 қарашасында ойраттар көшінің шекараларына келіп жеткен. Ұзақ жол Ор бекінісінен басталып, Торғай жерлері, Ұлытау, Сарысу, Хантау, Шу, Іле тауларын жағалай, Қаратау жоталары Талас өзені бойы, Шудан өтіп, жоңғар жайылымдарына ұласқан. Жоңға-риядан қайтар жолын орыс елшілігі Бетпақдала, Сарысу, Ұлытау, Қараторғай, Үлкейек, Торғай жерлері арқылы жүріп өтіп, әуелгі Ор бекінісіне ат басын тіреген. Өзіне берілген тапсырмаға байланысты К. Миллер әрбір басқан қадамын күнделігіне тіркеп, картасын сызып отырған. Сондықтан да Миллер жазбаларының шынайы-лығы мен картасының дәлдігі ресей ғылымы үшін баға жетпес мәліметке айналды. Оның есімі Ресей түгілі бүкіл Еуропаға тарады. Жинақталған мәліметтерді патшалық үкімет отарлау саясатының барысында ұтымды пайда-ланса, еуропалықтар Миллер картасын Азияға саяхат жасаудың, сауда байланыстарын орнату-дың көзі ретінде қолданды. Сапардан соң жүз жыл өткеннен кейін Миллер картасын орыс жағрапияшысы, әрі этнографы Я.В. Ханыков Орынбор мұрағатынан тауып алып, өзінің ескертпелерімен бірге «Жағрапиялық хабаршы»

беттерінде жариялаған. Аталмыш карта туралы өз жеткізген зерттеуші: «Документ этот был бы всегда любопытен как первое достоверное известие о странах, лежащих к востоку от Арала, но, сверх того, он доселе остается единственным показанием этого рода, ибо путь, пройденный К. Миллером к юго-востоку от Сарысу, не был посещен после него ни одним образованным путешественником»[4]. Ал дерек-тік жағынан келетін болсақ, бұл мәліметтер дерек жасаушының өз қолымен, көзімен дүниеге келгендіктен түпнұсқа ақпарат ретінде аса құнды болып табылады. Миллер күнделігігінің бірінші бөлімін кеңестік кезеңде белгілі та-рихшы В.Я. Басин тарихшыларға кеңінен танымал «Казахско-русские отношения в ХУІ-ХУІІІ вв.» деген құжаттар мен материалдар жинағында жарияласа, екінші бөлімі тәуелсіздік жылдарына дейін жарық көре қоймады. «Мә-дени мұра» бағдарламасының арқасында, әрі тарихшы И.В. Ерофееваның деректанулық өң-деуі негізінде «Қазақстан таирхы орыс дерек-терінде» жинақтарының УІ томында жария-ланды. Елшілік сапарының тархи маңызы ту-ралы айтатын болсақ, Қазақ жүздері үшін өте зор болды. Қазақ-жоңғар қатынастары реттеліп қана қоймай, Абылай сұлтан ойраттар тұтқы-нынан босатылды. Ойрат тұтқынынан азат болуы майор Миллердің көмегі екендігін Аблай сұлтанның өзі Әбілмәмбет ханға жолдаған хатында ашық жазған[3.44б.]

Көрсетілген томға аталғандардан басқа Орынбор және Омбы мұрағат қорларынан та-былған ХУІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдағы оңтүстік Қазақстандағы Ұлы және Орта жүз қазақтары туралы құжаттар енгізілген. Бұлардае өзге ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы оңтүстік қазақтары жөнінде көп-шілікке таныла қоймаған патша үкіметі шенеу-ніктері мен қызметкерлерінің қолжазбалары қоса берілген. Жолжазбалық материалдардың арасында Жетісу облыстық басқармасының ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы өлкедегі бо-лыстар, ондағы көшпелілердің саны, олардың қыстаулары мен жайлаулары туралы статистика-лық мәліметтері аса маңызды болып саналады. Сондай мәліметтер арқылы Ресей бодандығын-дағы қазақ халқының тұрмыс-тіршілгін, өмірін-дегі өзгерістерді анық көруге мүмкіндік туады.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақ даласында отарлау саясатын күшейту мақса-тында патша өкіметі қазақтардың арасына барғандарға жоғарыда айтқанымыздай арнайы тапсырмалар беріп отырған. Сондай тапсыр-малар Жетісу жеріне келген саяхатшыларға да

24 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 жүктелген. Олар облыстағы болыстар туралы нақты мәліметтер жинақтап, тиісті билік орындарына өткізуге міндетті болған. Осыған орай 1870-1871 жылдары ведомостьтер дайын-далып, оларда мына көрсеткіштер толтырылды: шаңырақ саны, жан басы, ерлер және әйелдер, сауаттылар, адам санымен қатар төрт түлік мал: түйе, жылқы, мүйізді ірі қара, қой, егіншілік, соның ішінде тары және бидай егісі мен өнімі, қаппен есептегендегі мөлшері. Сөзіміз дәлелді болуы үшін аталған ведомостьтегі Жетісу облысы Қапал уезіндегі болыстардың көрсет-кіштерін талдап көрелік. Қапал уезі бойынша ведомостьте 9 болыс көрсетілген. Олар: Төменгі Қаратал, Барықұзыр, Алтынемел, Биенқоянды, Күшік, Таулы жалайыр, Төменгі Ақсу, Арасан, Балқаш-Лепсі.Статистикалық мәліметтер болыс-тар бойынша жеке-жеке берілген. Деректердегі мәліметтерді сол күйінде көшіріп бергеннен гөрі аталған тоғыз болыстың басын қосып, облыс бойынша бір біріне қосып көрсетуді жөн көрдік. Жетісу облысы бойынша шаңырақ саны екі жылға бөлініп берілгендіктен біз де оларды жеке-жеке көрсетейік. 1870 жылы тоғыз болыста 17627 шаңырақ болса, 1871 жылы олардың саны 17573-ке азайған[3.45б.]. Болыстардағы ер адамдардың саны - 40564, әйелдер саны – 35771болып тіркелген. Сауаттылардың қатары 768 адамды құраған. Ең көп сауаттылар Арасан болысында тіркеліп, олар 221 адамды құра-ған[3.46б.]. Төрт түлік мал, соның ішінде түйе - 14422, жылқы - 53802, мүйізді ірі қара - 22500, қой - 591380 басты құраған. Қапал қазақтары-ның жылқы және әсіресе қойды көп өсіргеніне көз жеткізуге болады. Төрт түлік малдың бар-лық санын қосып есептесек, 682 104 бас болып шығады. Мұның өзі әлі болса Жетісу жеріне отарлаудың құрығы толығымен жете қоймаған-дығын білдіреді. Бұлай дейтініміз, көрсетілген мәліметтерді ХХ ғасырдың бас кезіндегі «Мате-риалы по киргизскому землепользованию» көр-сеткіштерімен салыстырсақ, күн көріс көзінің әлдеқайда азайып кеткендігіне куә боламыз, себебі ХХ ғасырдың бас кезінде Жетісу өңіріне орыс шаруаларының жаппай қоныс аударуына байланысты өлкеде Қоныс аудару басқармасы құрылғаннан кейін қазақтар құнарлы мал жайылымдарынан айырылып, мал басы азайып, тұрмыс-тіршілігі нашарлаған. Дәстүрлі шаруа-шылықтың тығырыққа тіреле бастағаны тарихи деректерден анық көрінеді.

Қапал уезі қазақтары 2356 пұт тары, 6719 пұт бидай егіп, сәйкесінше 84553 қап тары, 60422 қап бидай жинаған. Өлке қазақтарының тарыны аз ексе де, бидайдан гөрі мол өнім алып

отырғандығы бұл дақылды егу ата дәстүрде қалыптасқандығын тағы да дәйектей түседі.

Қапал уезі қазақтарының көші-қон бағыт-тары туралы уезд бастығы родмистр Троиц-кийдің және іс жүргізуші Н. Тепловтың «Кир-гизские волости Капальского уезда, из каких состоят родов, где имеются зимовые стойбища и летние кочевки. 1890 г., сентябрь 20» тақыры-бында дайындаған жазбасы өлкенің байырғы тұрғындары жайындағы мәліметтерді толық-тыра түседі. Бұл түпнұсқалық құжатта көрсе-тілген болыстардың ата қоныстары дәл анық-талған. Мәселен, Төменгі Ақсу болысы қазақ-тарының қоныстары жөнінде: «1. Нижнеак-суская. Состоит из рода кендже-матаевского. Зимуют на урочище Актюбе, Караджар, Коктал, Кураксу, Тентексу до гор Джатымгора и в песках Люк по левую сторону р. Аксу, на уро-чище Терскельдыузек, по р. Биен к урочище. Копа до устьев его.

Летние кочевки в горах Алатау на урочище Аман, Кокджота, по левую сторону р. Аксу, кочуют по дорогам, находящимся по левую сторону р. Аксу и обратно идут по ним же. Пашни имеют по левую сторону р. Аксу, орошаются водою из р. Аксу, Бурган и Биен, на этих же местах кочуют и осенью. С зимних стойбищ начинают кочевать в начале марта, на летние кочевки выходят в половине мая и в начале июня, скочевывают в конце июля.

Граница проходит на юго-восток по озерам: Алакуль, Уртакуль, Кекрекуль и Баскуль, от-сюда по прямой линии на север до реки Биен, затем на юго-восток по правому берегу р. Биен и Бургана до могилы Кумыс, отсюда по прямой линии до р. Аксу в 8 верстах выше могилы Муса, отсюда вниз по левому берегу р. Аксу до урочища Талтал, далее по прямой линии на северо-запад к р. Аксу, у могилы Моппагуль; отсюда проходит на запад и юго-запад, огибает пески Джабысалды и Джеманджол и доходит до северного берега озера Аяккуль»[3.47б.], - деп көрсетілген. Жер атаулары орыс тілінде ай-тылуы бойынша берілген демесеңіз, Матай тай-пасы соның ішінде Кенже руының ата қоныс-тары дәл аталған. Бұлай детініміз, бала кезімізде ата-әжелеріміз, әке-аналарымыз «біздің байыр-ғы ата қоныстарымыз Ақсу өзенінің сол жаға-лауы, Бұрған, Биен өзені аңғары, Теріскелдіөзек, Қопа жерлері» деп жиі айтатын. Санамызға сіңген әңгімелерде Ақтөбе, Қаражар, Көктал, Құрақсу, Жетімқора, Тентексу, Талтал, Көкжота атаулары жиі қайталанатын. «Талталда отыр-ғанда аталарымыз қасқыр алушы еді», «Қопада талай байлық кәмпеске кезінде қалды ғой»,


«Бұрғанда наурыз айының өзінде суға түсетін едік», «Көк-жотаның самал желі мен бал таты-ған қымы-зымен талай науқас айғып кеткен көрінеді», «Жебесалды мен Жаманжолдың құм-дарына қар аз түседі екен», «Құрақсудың шула-ған құсы мен қабан, қояндары жұт кезінде дүйім халықты асыраған көрінеді» дегендері жады-мызда жатталып қалған-ды. _________________

1. История Казахстана в русских источниках. ХУІ -ХХ веков. ІУ том. Первые историко-этнографические описания казахских земель. ХУІІІ век. - Алматы, 2007.

2. История Казахстана в русских источниках. ХУІ -ХХ веков. У том. Первые историко-этнографические описания казахских земель. Первая половина ХІХ века. - Алматы, 2007.

3. История Казахстана в русских источниках. ХУІ -ХХ веков.УІ том. Путевые дневники и служебные записки о поездках по южным степям. ХУІІІ-ХІХ века. - Алматы, 2007.

4. Ерофеева И.В. Документальные материалы россий-ских путешественников и исследователей ХУІІІ - середины ХІХ в. о Жетысу и Южном Казахстане. //История Казах-стана в русских источниках. ХУІ-ХХ веков. УІ том. Путевые дневники и служебные записки о поездках по южным степям. ХУІІІ-ХІХ века. - Алматы, 2007. - С.17.

5. Казахско-русские отношения в ХУІ-ХУІІІвв. - Алма-Ата., 1961. - С. 302.

* * * В статье характеризются ранне не выявленные русские

источники по истории Казахстана, которые опубликованы в рамках государственной программы «Культурное на-следие», в частности «Первые историко-этнографические описания казахских земель» ХУІІІ- ХІХ вв., «Путевые дневники и служебные записки о поездках по южным степям. ХУІІІ-ХІХ века». Автор рассматривает труды Я.П. Гавердовского «Обозрение Киргиз-кайсакской степи», «Краткий перечень исторических известий о Большой орде». Приводятся данные о хозяйстве, местах кочевки, численности населения по Капальскому уезду Семиречен-ской области.

* * * The article is charactized not identified Russian sources on

the History of Kazakhstan which are published in the state programme of «Cultural Heritage», in particular, «The first historical and ethnographic descriptions of the Kazakh lands» of XVIII-XIXth century. «Diaries and memos on trips to the southern steppes. XVIII-XIXth century». The author concideres the works of Ya.P. Gaverdovsky «Review of Kyrgyz-kaisak steppe», «A short list of historic news of the Great Horde». The data on the economy, local migrations, population by uezd Kapal of the Semirechensk area.

Ж. Е. Жаппасов

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ:

ҒЫЛЫМИ ТҰЖЫРЫМДАР МЕН ӘДІСТЕРДІҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ Әрбір тарихи дәуір білім алудың өзіндік

тиімді тәсілдерін туғызады. Антикалық кезеңде білімді жетілдіру түрлі мәндерді салыстыру арқылы жүзеге асырылды, ортағасырларда – жауап алу арқылы, жаңа дәуірде – сұрастыру арқылы дамыды. Қазіргі заманда когнетивті қызметтің негізгі мазмұнын таным құрайды, яғни, түсіну арқылы - шындықты сезім арқылы қабылдаумен байланысты біртұтас білім жүйе-сін құру.

ХІХ-ХХ ғғ. аясында гуманитарлық танымда жетекші ұстанымды еуропаның интеллектуалды дәстүрінде адам туралы парадигмалық ғылым деген атаққа ие болған тарих иеленді. Оның маңызды қызметі тарихи тәжірибе ретінде өткен оқиға туралы шынайы білімді өндіру және соның негізінде тарихи сананы қалыптастыру болды.

Тарих ғылымы методологиялық тұрғыда әртүрлі ғылыми бағыттар мен салалар, пәндер жүйесін құрайды. Олар: 1) тікелей тарихи оқиға-лар мен құбылыстарды нақтылы зерттейтін сала (нақты елдер тарихы, экономикалық тарих,

бірінші дүниежүзілік соғыс тарихы т.б.); 2) та-рихнама – тарих ғылымының тарихын оқытатын ғылыми пән; 3) тарихи зерттеулердегі тарихи дерек көздерін пайдаланудың теориялық-мето-дологиялық негізі мен әдіс-тәсілдерін қарас-тыратын деректану саласы; 4) негізгі пәні та-рихи зерттеулер үрдісі болып табылатын тарих ғылымының методологиясы.

Ғылыми пән ретінде тарих тарихнамасы та-рих ғылымының тарихын зерттейді. Ғылымтану немесе тарихнамалық аспект дегеніміз – тарихи зерттеулердің тарихы мен оның әлеуметтік де-терминациясының тәсілдерін зерттеу болып табылады.

Қазіргі заманғы тарих ғылымындағы тарих-нама негізгі орынды иеленуде, ол жеке-дара және тұтас сипатталуда. Онда көптеген таным-дық парадигмалар өзара бәсекеге түседі. Зерт-теушілердің бірі мұндай күйді әдістемелік пікір-алуандығы деп атаса, ал басқалары әдістемелік сепаратизм дейді.

Тарихнамада міндетті түрде эпистемология-лық іріктеу мәселесі туындайды. Тарихи шын-

26 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 дықты монистік тұрғыдан талдағанда мұндай іріктеу мүмкіндігі болмайды, өйткені тек тарих-ты талдаудың әмбебап әдісі ғана ғылыми болып танылады. Бұл тарихты талдаудың қандай да болмасын бір әдісін іріктеп алу қажеттігін біл-діреді. Ал, тарихты талдау үрдісі тарих ғылы-мындағы танымдық қызметті жүзеге асырудың барлық басқа да ықтимал әдістерінің шешуші жақтарымен қатар жүреді. Сондықтан, тарихшы - «монистер» үнемі қауіптенді, өйткені тарихты жарым-жартылай талдаумен шектелуі ықтимал еді. Себебі, әрбір монистік теория тарихи шындықтың өзіндік кесіндісін немесе оны тек бір жақты қарастырады. Осылайша, тарихи нақ-тылықты монистік тұрғыдан талдау қағидасын ұстанатын зерттеушілер іс жүзінде теориялық құрылымы жүзеге аспайтын тарихи дәлелдерді назарға алудан бас тартады. Алайда, өзінің жа-рым-жартылай талдауының когнитивті мүмкін-діктерін шексіз дәріптеген олар, мұны жалғыз ғана тарихты қайта қалпына келтірудің теория-лық мүмкіндігі деуге тырысты.

Экзистенциалды-антропологиялық эпистемология саласында тарихи нақтылықты плюралистік тұрғыда талдау қағидасы үстем болды. Осы қағидаға сәйкес тарих сансыз көп нұсқаларда көрініс табуы мүмкін. Олардың әр біріне белгілі бір қоғамдастықтың тарихи та-нымы сәйкес келеді.

Тарихты плюралистік тұрғыдан талдау қағи-дасының негізгі мәні - нақты когнитивті жағ-дайда тарихи нақтылықты меңгеруде белгілі бір зерттеу міндеттерін шешуге бағытталған өзіндік ерекше тәсілдерін пайдаланады. Сондықтан, тарихи зерттеу барысында ғалымдар осы пәннің ерекшелігі мен оның танымдық міндеттерінің сипатын есепке ала отырып, қажетті ғылыми нәтижеге қол жеткізетін шешуші тәсілдерді саналы түрде іріктейді. Тарихшылар пәннің саласы мен зерттеу міндеттерінің ерекшелігіне байланысты методологиялық ұстанымды өз-герту арқылы талдаудың бір түрінен екінші түріне оңай өтіп отырады. Сонымен қатар, тарихты плюралистік тұрғыдан талдау қағи-дасының өзіндік талаптары бар, ол бойынша кез-келген тарихи нақтылықты плюралистік тұрғыдан сәтті талдау шектеулі болып табы-лады. Сондықтан, оны бүкіл тарихи таным үр-дісінде әмбебам методология ретінде қолдану мүмкін емес.

Осылайша, тарихшы - «плюралист» шексіз танымдық мүмкіндіктерге негізделген кез-келген методологияның әмбебап емес қағида-сын ұстанып, тарихи зерттеудің әмбебап қағи-даларын қосымша ретінде пайдаланады.

Тарихты плюралистік тұрғыда талдау қағи-дасы онтологиялық мазмұндағы «әлеуметтік нақтылықтың көп жақпарлығы» және «әлеу-меттік дамудың көп бағыттығы» тұжырымдама-ларымен когнитивті байланысқа түседі. Тарих ғылымында «әлеуметтік шындықтың көп жақ-парлығы» тұжырымдамасы «тарихи үрдістің көп өлшемдігі» теориясына трансформацияланған. «Көп өлшемдік - бұл жергілікті және бәріне ортақ, тұрақты және ауыспалы факторларға әсер ететін көппен өмір сүріп жатқан барлық адамзат қоғамының көп жақпарлығын бейнелейтін ке-шенді тарихи үрдістің түсінігі» - дейді зерттеуші Ю.А. Поляков. Осылайша, ол «тарихи үрдісті қалыптастыратын ағымдар мен факторлардың алуандығынан, кейбір факторларды есепке ал-май, оның маңызын кемітіп және олардың ара-сындағы қатынастар мен өзара байланыстарды ескермей, тарихи үрдісті бір күйден екінші күйге оңай көшіруге немесе оның рөлін қа-лыптан тыс ұлғайтуға болады» [1], - деп көр-сетеді.

Әлеуметтік дамудың «көп бағыттық» тео-риясы «әлемді ашу» сияқты құбылыстың нәти-жесі болып табылады. Уақыт ағымына сай осы қоғамдардың ішкі динамикасы негізінен аймақ-тардың өзгешеліктеріне, мәдени және әлеумет-тік-саяси дамуы әртүрлі жолдардағы аймақтар-дың ерекшеліктеріне байланысты жиі дамудың әр түрлі бағыттарының туындауына алып келді.

XX ғасырдың 30-жылдары зерттеуші Д.Х. Стюард әлеуметтік эволюция әр түрлі ба-ғыттарда жүрді, яғни эволюция көп бағытты болды деген қорытындыға келді. Мұндай көз-қарас өткен ғасырдың 80-жылдардың ортасында К.Р. Холлпайктің «Әлеуметтік эволюцияның қағидалары» атты еңбегінде қарастырылып, тұжырымдама ретінде қалыптастырылды [2]. Қазіргі заманда бұл теория тарихи үрдістің көп нұсқалығы туралы түсінікті жүзеге асыруға қол жеткізді [3].

Соңғы кездері әлеуметтік эволюцияның «ба-ғыттық емес» теориясы біртіндеп іс жүзінде қолданыла бастады. Осы теорияны ұстанған зерттеушілер әлеуметтік эволюцияның бағыты немесе бағыттары туралы айтудан бас тартып, көп өлшемді кеңістіктегідей әлеуметтік даму-дың үздіксіз өрісі туралы айтуға болады деп есептейді. Сонымен қатар, олар көп өлшемді кеңістіктегі әлеуметтік дамудың үздіксіз өрісі аясында кез-келген бағыттағы қозғалыстар бірдей дәрежеде болатын жағдайлар байқал-майды деп атап өтті. Негізінен оның аясында басқалармен салыстырғанда бір бағыттағы қоз-ғалыстың болуы екіталай, ал бірнеше бағыттағы


қозғалыстың болуы мүмкін емес. Сондықтан, әлеуметтік дамудың бір бағыттық және көп бағыттық үлгісінен бас тартып және кезектегі оның бағыттық емес модельдеріне жете зерттеу жүргізу арқылы әлеуметтік эволюциялық үр-дістердің неғұрлым дәлме-дәл ұғымына қол жеткізуге болады [4].

Сонымен бірге, қазіргі жағдайда тарих ғы-лымында бір жағынан тарихи танымда барлық бұрынғыны қайта ой елегінен өткізу және эпистемологиялық тәжірибе арқылы сипаттауға жұмылдырылса, екінші жағынан онда сансыз жаңа методологиялық тәсілдер мен идеяларды пайдалану орын алды. Бұл ахуал тарихи зерттеу жұмыстарының ақпараттық қорын шұғыл түрде кеңейтуге мүмкіндік берді, ал компьютерлік технологияларды пайдалану осы үрдістің жеңіл-деуі мен кеңеюіне өте қолайлы жағдайлар ту-ғызып отыр. Осылайша зерттеушілердің алдына игерілуі қиын көптеген тарихи ақпараттар тасқыны ағылды. Сондықтан, қазіргі заманғы тарих ғылымы өзіндік ақпараттық дағдарыс жағдайына тап болды. Оның басты себебі та-рихи шындық туралы мәліметтердің айтулы жетіспеушілігінен емес, керісінше ол туралы ақпараттардың орасан зор және алуан түрлі ағымын қайта өңдеуге мүмкіндіктің болмауына байланысты туындап отыр. Осылардың нәти-жесінде зерттеушілер екі күрделі мәселемен бетпе-бет келеді. Олар: 1) ақпараттарды іріктеу арқылы қолдану; 2) зерттеу тәжірибесінде методологиялық жабдықты және оның таным-дық мүмкіндігі мен тиімділігін бағалау арқылы пайдалану.

Бүгінгі таңда тарихи зерттеулерде өзіндік ұстанымдар қалыптасты, мысалы батыс еуро-палық әлеуметтік-мәдени ортада, Қазақстан тарихын және ондағы қазіргі қалыптасқан жағдайларды оқытудағы ғылыми дискурсте пайда болған ұғымдарды қолдануда, оларды өзге түсініктер аясында және өзге әлеуметтік-мәдени тәжірибені сипаттау үшін пайда болған ұғымдар екендігін ескеруді талап етеді.

Тарихи сипаттаманың басты ерекшелігі – оның баяндаумен тығыз байланыстылығында, яғни тарихи фактілер оның сандық немесе сапа-лық қасиеттері тұрғысындағы статикалық көз-қараста сипатталмайды, керісінше уақытқа бай-ланысты өзгеріп отыратын динамикада сипатта-латын болады. Нәтижесінде тарихи сипаттама тарихи оқиғалар жайындағы әңгімеге, яғни нар-ративке айналады. Сондықтан, «оқиғалы нар-ратив» тарихи зерттеудің классикалық моделінің дәстүрлі формасы болып есептеледі.

Классикалық тарихнамада нарративке нақты түрде анықталған талаптар қойылады. Бірін-шіден, тарихи баяндау тек сенімді әрі расталған, шығармашылық қиял мен әр түрлі авторлық бағалаудан таза дәлелді фактілерге ғана сүйенуі керек. Екіншіден, нарратив ешнәрсені бөле жа-рып қарамайтын әділ бола отырып, бір жағынан басқа фактілер арасындағы байланыстарды тал-дауға көмектессе, екінші жағынан оқиғалар желісін қалпына келтіруге қажет бірнеше нақты фактілерден құралуы шарт. Үшіншіден, тарих-шы эмоциялық жағынан бейтарап және мүм-кіндігінше баршаға түсінікті ортақ тілді қол-дануы міндетті.

Тарихшы тарихи оқиғаларды тек оның хро-нологиялық бірізділігі бойынша ғана емес, сонымен қатар алғашқы тарихи оқиғалар қоры-тынды оқиғаларға айналуы түсінікті болатындай етіп тарихи фактілерді құрастыра отырып баяндайды. Осы мәселені қарастырып отырған тарихшының тарихи оқиғалар арасындағы нақты өзара тәуелділік идеясы осындай құры-лымның негізі болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, зерттеуші соңғы қорытынды мәнге келу мақсатында тарихи оқиғалар мен үрдіс-терді белгілі бір реттілікпен байланыстыра оты-рып, оларды түрлі қағидаларға сай фактілерді нақты жүйеге келтіріп пайдаланады [5].

Тарихи зерттеудің классикалық моделінде тек ортақ және заңды ғылыми мәртебе ғана тарихи болмыстың өлшемі ретінде мойын-далатын. Тарихи зерттеудің классикалық мо-делінің когнитивті стратегиясында бұрынғы өткен және қазіргі заман мәселелеріне ерекше орын беріледі. Классикалық ғылым өкілдерінің есептеуінше, бұрынғы өткен оқиғалар, қазіргі мен болашақтың арасында үзілмейтін берік байланыс қалыптасқан. Сондықтан, «объективті тарихи шындықтың тарихи біліммен тепе-теңдігі ретінде ақиқатты ұғыну оларға «өткен тарихты үйрену арқылы қазіргі кездегі жағ-дайды өте жақсы түсінуге болады» деген қоры-тынды жасауға мүмкіндік берді. Олардың пікірінше, бүгінгі күннің тәжірибесі мен тарих ғылымының әлеуметтік мәртебесі үшін тарихи зерттеулердің «тиімділігі» жоғары [6].

Осындай түсініктердің негізінде жатқан, XIX ғасырдың классикалық ғылымында механи-цизмге негізделген қозғалыстың механикалық қозғалыс формаларының заңдылықтарымен түсіндірілетін, түп-тамырымен сол әлемнің ғылыми көрінісінің сол кездегі жүйесіне сіңіп жоқ болған «бір бағытты даму» теориясы пайда болды. «Бір бағытты даму» теориясы «тарих ғылымы даму шыңдарына қоғамдық құрылым-

28 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 ның алуан түрлі соқпақтарында кездескен қиындықтарды жеңе отырып, бірыңғай саналы түрде құрылған болашаққа қадам басады» деген болжамға негізделді. Сонымен қатар, әрбір жеке адамдардың қоғамдастығы анағұрлым дамыған елдер негізін қалаған, жалпыға ортақ және әлемдік ілгері дамудың бірыңғай бағытының арнасымен алға қарай жылжиды. Классикалық түсініктегі тарихтың тұжырымдамалық модель-деріне өркениеттің сатылық теориясын жатқы-зуға болады. Ол теорияның негізінде адамзат тарихы өркениеттің бір сатысынан келесі сатысына призма арқылы өтетін біртұтас жүйе ретінде қарастырылады.

Л. Феврдің пікірінше, ХІХ ғасырда өрке-ниетті түсінудің сатылық бағыты адамзаттың ілгері дамуының кезеңдері ретінде қалыптасты [7]. Сондай-ақ, кейбір зерттеушілер өркениетті тағылықтан кейінгі қоғамдық дамудың сатысы ретінде түсінді [8]. Революцияға дейінгі барлық ресейлік зерттеушілер осы теорияны іс жүзінде ұстанды, мәселен, олар қазақ-орыс қатынаста-рының тарихын «тағыларды өркениетке әкелу» деп түсіндірді. Ал, Ресейдің отаршылдыққа ұмтылу саясатын тек өркениеттік миссия ретін-де қарастырды. Мұндай ұстаным академия- лық зерттеушілер (П.С. Паллас, Н.П. Рычков, Я.П. Гавердовский, А.И. Левшин) мен ресми тарихнамаға да тән болды (М.А. Терентьев, А.М. Макшеев, Л.Ф. Костенко). Бұдан басқа, революцияға дейінгі кезең зерттеушілеріне өрескел қателіктер, анықсыздық, жеке оқиғалар мен тұлғаларды бұрмалау, Ресейдің империялық миссиясын дәріптеу, қазақ халқының мүдделері мен қажеттіліктеріне менсінбей қарау, т.б. тән болды. Осылайша, тарихи зерттеулерде тарихи фактілерден туындайтын теорияларға емес, керісінше тарихи фактілерді әлеуметтік теория-ларға қиыстырып, тарихты үстірт, шала қарауға алып келді.

Кеңестік тарих ғылымы тарихи зерттеулер-дің көптүрлі классикалық моделінің бірі болды. Партиялық қағида (принцип) - тарихи оқиға-ларды алдыңғы тап пен коммунистік құнды-лықтар тұрғысынан қарастыруды талап ететін кеңестік тарихнаманың негізгі принциптерінің бірі болғанына қарамастан, маркстік-лениндік методологияға негізделген кеңестік тарих ғы-лымы мен тарихи зерттеудің классикалық моделін обьективті-шын білім алуға талпыныс мәселесі біріктірді. Партиялық қағидада көрініс тапқан субьективтілік тарихи зерттеудің клас-сикалық моделінің субьектінің «бейтараптығы» туралы негізгі постулаттарына қайшы келеді. Бірақ, коммунистік құндылықтар мен жұмыс-

шылардың мүддесі ең жоғары деп жариялануы адамзат дамуының объективті жолына сәйкес келіп, ол маркстік парадигмадағы субъектив-тілікті онтологиялық-объективті сипатқа айнал-дырды. Сондықтан, марксистік тұрғыдан пар-тиялық принцип шындыққа қатысты субъектив-ті қатынас мағынасында емес, объективті-та-рихи ұстанымды ұстану талаптарын да білдірді. 30-жылдардың соңында қалыптасып, 50-жыл-дардың соңына дейін сәтті жалғасын тапқан қоғамдық-экономикалық формация теориясына негізделген «ресми бекітілген және тексерілген» тарихи тұжырымдама, маркстік-лениндік идео-логияны бойына сіңдіріп, ол идеология тарихи деректерді бұрмалауға және оларды қолда-ныстан алып тастауға, фактілерді тарих дамуы-ның алға басқан обьективті жолына негізделген деп белгілі бір схемаға келтіріп шектеуге жол берген.

Тарихи зерттеудің классикалық парадигмасы жүйелілік пен біртұтастыққа ұмтылып, белгілі бір логикалық дамуы бар, тарихтың біртұтас идеясына бағынуға мәжбүр болды. Соның негі-зінде пайда болған теориялық тұжырымдар бел-гілі бір әдістемелік артықшылыққа ие болып, тарихи үрдісті типологияландырып қана қой-май, сонымен қатар адамзат қауымдастығының тарихи алуандығы мен адамзат қоғамының біртұтас ретінде дамуы арасындағы қайшылық-тарды да шеше алды. Бұл қайшылықтар ең алдымен «прогрессивті» ойлау методологиясы-ның аясында өзіндік логикалық шешімін тапты. Ол «қо-ғамдық-экономикалық формация тео-риясы», «постиндустриалды қоғам теориясы», «өркениеттің сатылық теориясы», «әлемдік жүйе теориясы» және «модернизация теориясы» сияқты тарихтың концептуалды модельдерінде іске асырылды.

Тарихи үрдіске бағытталған формациялық тұрғы, оның жақтастарының көзқарасы бойын-ша қоғамдық өмірдің бірыңғай негіздерімен осы негіздің түр өзгертуіне тәуелді тарихи үрдістің сатыларын баса көрсетумен байланысты суб-станцияналды деп анықталған [9].

Тарихты материалистік тұрғыдан түсіндіру аясында пайда болған қоғамдық-экономикалық формация теориясы кеңестік дәуірдегі тарих ғылымында тарихты зерттеудің әмбебап және «жалғыз ғылыми» тәсілі ретінде кең қолданысқа ие болды. Қоғамдық-экономикалық формация теориясын қолдайтын қазіргі зерттеушілердің басым көпшілігі К. Маркс методологиясы жетіл-діру мен жаңартуды, сондай-ақ ескірген дог-малар, доктриналар мен идеологиялардан құ-тылуды қажет етеді деп топшылайды. Алайда,


қазіргі заманғы тарих ғылымына тән барлық түсінікті «эквилибристикаға» қарамастан, дәс-түрлі және өзгерген нұсқасында да «формация-лық тұрғы» әлі кеңінен қолданыс тапқан.

Тарихтағы «формациялық тұрғының» дәс-түрлі нұсқасы К. Маркс пен Ф. Энгельстің «мен-шік формалары әлемдік тарихты кезеңдеудің негізін қалады. Осыған сәйкес олар әлемдік-тарихи үрдісті бес қоғамдық-экономикалық формацияға бөлді» [10], - дейтін түсініктеріне негізделді. Сонымен қатар, дәстүрлі нұсқа «фор-мациялық редукционизм» қағидасына негізде-ліп, өндіріс тәсілдерінің алғашқы қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік формациялық сипаттарына қатыс-ты тарихи шындықтың әралуандығы (адамдар, әлем) туралы мәліметтерді болжайтын, зерттеу тәжірибесіндегі методологиялық нұсқауда көрі-ніс табады. Сондай-ақ, экономикалық және тап-тық қатынастарда қоғам өмірінің әр түрлі сала-ларының ерекшелігі сіңісіп кетеді.

Тарихта «формациялық тұрғының» өзгерген нұсқасын жақтаушылар әлемдік тарихи ілге-рілеу үрдісінің басты себебін өндірістік күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы қайшы-лықтардан табады. Бірақ, олардың пікірінше, маркстік формациялық теория осы уақытқа дейін маркстік әдебиетте кеңінен танымал бо-лып келген «бесмүшелік» деп аталатын теорияға сәйкес келмейді. Сондай-ақ, олар Маркстің ал-дын-ала ескертуіне қарамастан, негізінен батыс еуропалық тарихи материалдармен құрастырыл-ған бұл «бесмүшелік» теориясы тарихи үрдістің жалпыға ортақ және жалғыз ықтимал сатылары ретінде ұсынылды деп ерекше атап өтті. Фор-мациялық схемаға сәйкес емес, формациялық тұрғыдан ұғынуға сай келмейтін, тарихи фак-тілермен бетпе-бет келген шығыстанушылар мен еуропалық емес елдер мен аймақтардың басқа да зерттеушілері марксизмнің негізсіз екенін мәлімдеді. Алайда, «марксизмге айтыл-ған осындай «сын» іс жүзінде жалған марк-сизмге айтылған сынды» білдірді [9, 108 б.]. Осыған орай кейбір тарихшылар өндірістің ренталық тәсілі мен қоғамдық эволюцияның бірыңғай сатысына негізделген буржуазияға дейінгі барлық сословиелік-таптық қоғамды біріктіреді және оны капиталистік қосымша құнға негізделген қоғамға қарсы қояды [11]. Кейбір зерттеушілердің болжамынша, форма-циялық дамудың негізгі түйіні «формациялық үш таған» - үш үлкен қоғамдық формацияда көрініс табады [12]. Олардың атап өткеніндей, К. Маркстың түсіндіруі бойынша «алғашқы қоғамдық формация (ортақ меншік), екінші

қоғамдық формация (жеке меншік), сондай-ақ К. Маркстың еңбегінде кездеспейтін осыған ұқ-сас сөз тіркесімен айтқанда - үшінші қоғамдық формация (қоғамдық меншік)» ретінде «форма-циялық үш тағанның» қорытынды нұсқасы ұсынылды [9, 104 б.].

Сонымен қатар, «қоғамдық-экономикалық формацияның өзгерген нұсқасын жақтаушылар «жеке елдер мен аймақтардағы даму үрдісі формациялық дамуға қарағанда әлдеқайда бай болып келетінін атап өтті. Бұл ахуал тарихи үрдіс мәнінің пайда болу формаларының алуан-дығын көрсетеді, олар шаруашылық тәртіп, саяси институттар, мәдениет, діни наным-сенім-дер, адамгершілік, заңдар жинағы, әдет-ғұрып пен мінез-құлықтардың, т.б. ерекшеліктері ар-қылы формациялық сипаттамаларды нақтылай-ды және толықтырады». Сондықтан, тарихи үр-дісте олар үш «қабатты (пласт)» бөліп көрсетеді: бірінші – оқиғаларға толы үстірт топ; екінші – этникалық, ұлттық, діни, өркениеттік, шаруашы-лық және басқа белгісіне сай халықтың көп түрлілігін қамтитын орта топ; үшінші – тарихи үрдістің бірлігін, оның негізі мен жалпыға ортақ заңдылықтарын нақты көрсететін терең-мағы-налы топ. Олар К. Маркстың тарихи үрдістегі терең-мәнді «топты» зерттеу методологиясын құрастыруын, оның тарихи таным теориясына қосқан үлесі деп түсінді. Тарихи үрдісті ойша «үш» қабатқа бөлу К. Маркстың «жеке – ерекше – жалпы» формуласының зерттеу методоло-гиясымен тығыз байланысты. Осы формула-дағы «жеке» дегеніміз қоғамның тарихи бол-мысының өзіне тән дамуының белгілі бір са-тысы, «ерекше» деп дәл сол сатыдағы қоғам топтарының дамуының біркелкі белгісін атайды, «жалпы» деп дамудың осы сатысынан өтетін барлық қоғамның бірдей маңызды сипаттама-ларын атайды. Осы әдістемелік нұсқаудың не-гізгі ойы «ортақ бола тұра, адамзат қоғамы (оның динамикасы, яғни тарихи үрдісі) жеке және жекелену арқылы өмір сүреді» деген түсі-ніктерден тұрады [9, 105 б.].

ХХ ғасырдың соңында тарих ғылымында постиндустриалды қоғам теориясы кең қанат жайды. «Постиндустриалды қоғам теориясын» өткен ғасырдың 70-жылдарында Д. Белл деген американдық ғалым жасаған болатын. Осы теорияның кең таралып, одан әрі дамуына өндірістік қоғам тұжырымдамасы әсер етті. «Өндірістік қоғам теориясының» идеясы ең алдымен ХІХ ғасырдың орта шенінде А. де Сен-Симонның еңбектерінің арқасында пайда болып, ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында АҚШ пен

30 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 Батыс Еуропа елдерінде (Р. Арон, У. Ростоу және А. Турен және т.б.) кең танылып, таралды.

Постиндустриалды қоғам теориясының негі-зінде қоғамдық дамудың үш сатыға бөліну үрдісі жатыр: өндіріске дейінгі, өндірістік және өндірістен кейінгі. Осындай сатыларға бөлу кезінде басты назар мүшелерге бөлінген еңбек бөлінісі мен айырбас қатынастары эволюциясы-на негізделген экономикалық даму кезеңдерін талдаумен техникалық ерекшеліктерге ауда-рылды. Постиндустриалды қоғам теоретиктері марксизмдегі «тарихтың қозғаушы күші» ретін-де қарастырылған дәстүрлі таптық қарама-қайшылықтарды, нақты тарихи болашағы жоқ қоғамдық топтардың үлесі болып табылатынына көңіл аударды. Сонымен, негізгі таптары құл иеленушілер, еркін азаматтар және құлдар болып келетін антикалық әлеумет уақыт ағы-мына сай әскери аристократия мен тәуелді ша-руалардың ортағасырлық құрылымына ауысты-рылды, соңғы аталған құрылымның орнына буржуазия мен жұмысшылар қоғамы келді. ХХ ғасырдың екінші жартысында жұмысшы таптың «жеңісі» мен «үстемдігі» туралы аңыз келмеске кетсе, ал батыс қоғамы осыдан жарты ғасыр бұрын болмашы мәнге ие болған меритократия мен когнитариат сияқты әлеуметтік топтарға бөлініп кетті.

Өндірістік қоғам тұжырымдамасының ая-сында алғаш рет пайда болған модернизация теориясы тарихи зерттеудің қазіргі заманғы классикалық моделінің шеңберінде кеңінен қолданыла бастады. Модернизация теориясы – жеке тәуелділік қатынастарда қалыптасқан дәс-түрлі, аграрлы қоғамнан нарықтық қатынастар үстемдік еткен, жеке адамның егемендігі мен рухани плюрализмін мойындайтын құқықтық нормалар жүзеге асырылатын қазіргі заманға сай үздіксіз өзгеріс үстіндегі өндірістік қоғамға өтудің үрдісін сипаттайтын және түсіндіретін білімнің ерекше жүйесі [13]. Модернизация теориясын либералды түрде түсіндіретін болсақ, ол «теңдік логикасынан бостандық логикасына өту үрдісін» қайта құрастыру болып табылады [14].

Модернизация теориясының көмегімен да-мыған капиталистік елдер және олардың ықпа-лымен солардың даму жолына түскен кейбір елдердегі индустрияландырудан кейін болған тарихи үрдістерді түсіндіруге болады. Сондық-тан, модернизацияны «бастапқы» (органикалық) және «қайталама» (бейорганикалық) деп бөліп қарастырады.

«Бастапқы» модернизацияның мәселелері негізінен Ренесанс, Реформация және Батыстағы

өнеркәсіп революциясы дәуірлерін қамтығаны-мен, «модернити» мәдениетін ұстанушы жаңа замандағы адамның қалыптасуы және капита-лизм генезисінің классикалық мәселелеріне сәйкес келеді. Бұл мәдениет адамның дәстүр мен әдет-ғұрыптарға емес, керісінше дұрыс ойлау, саналы білім алу, материалдық заттарды өндіру жолымен өзінің тұрмыстық жағдайын жақсарту үшін ұмтылысы, табиғатқа үстемдік ету, жаңа кеңістіктерді жеңіп алуға бейім-делгенін көрсетеді. Жеке меншікке құқық және заң алдында барлық адамдардың теңдігін мойындау, жеке бостандық идеясы «модернити» мәдениетінің негізі болды [13, 94 б.].

«Бастапқы» модернизацияны тарихи ал-ғашқы эшелон ретінде қарастырады, оған табиғи түрде ішкі даму жағдайынан туындайтын, мо-дернизациясы эндогенді болған елдер жатқы-зылады. Алғашында осы мемлекеттер қатарына Ұлыбритания, Франция, Голландия, Солтүстік Германия, Солтүстік Италия мен Швейцария елдері кірсе, кейіннен оларға АҚШ пен Канада елдері қосылды. Бұл елдер капитализм жүйесі-нің орталығы болып, әлемдік модернизацияның ядросын құрады.

«Бастапқы» модернизация тәжірибесін ғы-лыми түрде талдап қорыту, дәстүрлі қоғамнан қазіргі заманғы қоғамға өту үрдісі туралы кейбір маңызды теориялық түсініктерді қалыптастыру-ға мүмкіндік берді. Бұл түсініктер М. Вебердің «рационализация» тұжырымдамасынан шығып, осыған сай қазіргі қоғамдағы қатынастар дәс-түрлі қоғамдағы нақты қатынастармен салыс-тырғанда абстарктылы және формальды-ра-ционалды болып келеді. Нәтижесінде модерни-зация үшін қажетті болып табылатын қожалық еркіндігі де, ой бостандығы да тек бір ғана ұстанымға – «рационалдылыққа» сүйенеді.

Ғалымдардың ойынша, «рационализация» тұжырымдамасы ағымында оның ең жоғарғы деңгейін қоғамдық ұйымдар мен кәсіпкерлік этиканы өзара тиімді түрде үйлестірілетін өндірістік капитализм көрсетеді. Сондықтан, олар дәстүрлі қоғамдағы эволюциялық «мешеу-лікті» жоюда жеке күш-жігерді, ақыл-ой энер-гиясы мен тапқырлықты марапаттап, оны еуро-палық типтегі рационалды дамуды дәріптейтін әлеуметтік институттардағы өзгерістермен ты-ғыз байланыстырады. Олардың пікіріне сүйе-нетін болсақ, қазіргі заманғы қоғамның негізгі құндылығы бостандық болып табылады, оның негізінде дәстүрлі қоғамдық құрылымдарға тән өндіріс пен биліктің қаражатын меншіктеу адамды өндіруші және тұлға ретінде шеттетті. Бірақ, табысты модернизация үшін, міндетті


бостандық немесе тәртіпке бағынатын дара-шылдық қажет деп есептейді кейбір зерттеу-шілер [15]. Осылайша, олар ағартудың «про-тестандық этиканың» дарашылдығы мен тәр-тіпсіз гипердарашылдықты ажырата білген М. Веберге сілтеме жасайды.

Модернизацияның әр түрлі тұжырымдама-лары посткеңестік дәуірдің отандық тарих ғылымында да кең ауқымда таралуға мүмкіндік алды. Онда өткен ғасырдың соңында «модер-низация» ұғымы ең көп таралған түсіндірмелі нұсқаулықтардың біріне айналды.

Қазіргі заманғы тарих ғылымындағы Қазақ-станға қатысты «модернизация» ұғымы әр түрлі мағыналарда қолданылып жүр: олар инновация-лық даму мен «жаңару» модернизациясы ұғы-мынан дәстүрлі қоғамнан қазіргі заманғы (өнер-кәсіптік) қоғамға өтудің модернизациясы ұғы-мына дейінгінің барлығын қамтиды. Бірінші жағдайда модернизация ұғымы дамудың сино-нимі ретінде қарастырылғандықтан, өзіндік маз-мұнға ие бола алмайды. Ал, екіншіде модерни-зация ұғымы модернизация теориясының алуан нұсқаларының құрастырылуына негіз болған, әр түрлі мазмұндық түсініктермен толықтырылған.

Соңғы уақытта синергетика, өзін-өзі ұйым-дастыру үрдісінің күрделі динамикалық жүйе-сіндегі кооперативтік құбылыстарды зерттеумен айналысатын пәнаралық зерттеулердің ғылыми жиынтығы ретінде жаңа методологиялық идея-ларды ұсынуда. Тарих ғылымындағы синерге-тика идеяларына деген қызығушылықтың се-бебі, ол тарихи шындықтың табиғи біртұтас-тығына қатысты жаңа көзқарастарды ұсынуда. Синергетиканың көмегіне сүйеніп, зерттеушілер әлеуметтік таңдаудың қажеттілігін болжайтын, балама жағдайларда, «тарихтың шұғыл бұры-лыстарын» меңгеруде туындаған методология-лық қиыншылықтарды жеңуге үміттенеді. Синергетика біртұтас жүйе ретінде, қоғамның өзін-өзі ұйымдастыру шеңберінде, мүмкіншілік пен шындық, дәстүрлер мен инновациялар, өткен мен бүгінгі күн, балама және таңдау сияқты тарихи дамудың мәселелерін жаңаша қарастыруға мүмкіндік жасайды. Сонымен қа-тар, өзінше дамитын жүйедегі қоғамға қатысты адамның іс-әрекеті сырттай болып есептелмейді, керісінше үнемі оның ықтимал жағдайы аясында түрөзгертіп, жүйеге тұтасады [16].

Синергетика ғылыми рационалды тип ретін-де жаратылыстану саласында ХХ ғасырдың 70-жылдары пайда болып, қазіргі таңда ол жалпы ғылыми танымның жаңа парадигмасы болуға ұмтылуда [17]. Сондықтан, дүниеге деген хо-листтік жаңа көзқарастар жиынтығын іздеу

барысында қалыптасқан ойлаудың синергетика-лық стилі, көптеген отандық және шетелдік зерттеушілердің пікірінше, қуатты методология-лық және эвристикалық потенциалға ие. Мұны 1991-1995 жылдары «History and Theory» журналының беттерінде жүргізілген пікірталас дәлелдейді. Осы пікірталасқа тарихи зерттеу-лерде синергетика идеясын қолданушылар мен оған қарсы шығушылар қатысып, бұл идеяны қолдамайтындар сан жағынан аз болды. Ой-лаудың синергетикалық стилі ең алдымен тарихи эволюцияның көптүрлі органикалық се-бептерін, тәсілдері мен бағыттарындағы бір-тұтастықты іздеуге қызығушылықтан туындаған мәселелерді шешуге жағдай жасап, тарих ғылы-мындағы стандартқа сай емес әдістерді да-мытуға мүмкіндік береді.

Синергетика күрделі жүйелердің өзін-өзі ұйымдастыру теориясы ретінде объективті шындықтың тұтастығы мен оның материалдық және рухани ұйымдарының барлық деңгейіндегі дамудың ортақ идеяларына, сонымен қатар, әлем туралы ғылыми білімге негізделген.

Осыған сай, синергетика жаңа әлемге көз-қарас ретінде шығыстық ілім мен поэтикалық шығармаларға дәстүрлі болып саналатын әлемді түсінумен тығыз байланыста, ол әлемнің бір-тұтастығы, жанды мен жансыз, табиғат пен адамзат, әлем мен микроскопия арасындағы байланыс туралы түсініктерге негізделген [18].

Өзін-өзі ұйымдастыру теориясына сәйкес, хаостан тәртіпке өтудің және керісінше өтудің механизмдері жүйелер мен элементтердің нақ-тылы табиғатына тәуелді болмайды. Олар таби-ғат әлеміне де (жанды және жансыз), адам-заттық, әлеуметтік үрдістер әлеміне де қатысты болып келеді. Синергетика өзін-өзі ұйымдасты-рудың баршаға ортақ және жан-жақты меха-низмдерінің мәнін ашады. Мамандардың ай-туынша, синергетика «ғалымдарды таңғалдыра-тын шынайылықтың әралуан масштабтары мен аймақтарындағы оқиғалардың бірыңғай көрі-нісін қалыптастыратын, жазатын заңдылық-тарды түсінікті етеді [18, 15 б.]».

Қорыта келгенде, күрделі жүйелер бір ба-ғытты болмайды. Синергетикада «бағыттық емес» түсінік жүйелердің көп нұсқалы эволю-циясының мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі. Та-рихқа қатысты «бағыттық емес» түсінікті та-рихи белгісіздік жағдайында қоғамдық іріктеу мүмкіндігі мен тарихи үрдістің қайтымсыздық пен балама идеялары арқылы толық түсінді-рілуде пайдаланылады.

Осылайша, ХХ ғасырдың 80-жылдарында синергетика көптеген Қазақстандық тарихшы-

32 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 ғалымдарды біріктіре алған күңгірт түсіну деңгейінде болған әдістемелік тұжырымдама болды. Ал, ХХІ ғасырдың басында бұл тұжы-рымдама ең басты методологиялық құралға айналды. __________________

1. Поляков Ю.А. Как отразить многомерность истории // Новая и новейшая история. - 2003. - № 4. – С. 5-10.

2. Hallpike C.R. The principles of social evolution. - Oxford, 1986. – Р. 296.

3. Нехамкин В.А. Поливариантность исторического процесса: методологические предпосылки исследования: автореф. дис. канд. филос. наук. – М., 2001. – 28 с.

4. Коротаев А.В., Крадин Н.Н., Лынша В.А. Альтер-нативы социальной эволюции (вводные замечания) // Альтер-нативные пути к цивилизации. – М., 2000. – С. 74–75.

5. Lowith K .Meating in History. – Chicago, 1957. - P. 1. 6. Ионов И.Н. Историческая наука: от «истинного» к

полезному знанию // Общественные науки и современ-ность. - 1995. - № 4. – 10-17 стр.

7. Февр Л. Бои за историю. – М., 1991. - С. 541. 8. Морган Л.Г. Древнее общество, или исследование

линий человеческого прогресса от дикости через варвар-ство к цивилизации. - СПб., 1900. – С. 211.

9. Плетников Ю.К. Формационная и цивилизационная триады // Свободная мысль. - 1998. - № 3. – С. 105-109.

10. Ковалев А.М. Еще раз о формационном и цивилиза-ционном подходах // Общественные науки и современ-ность. - 1996. - № 1. - С. 98-102.

11. Илюшечкин В.П. Эксплуатация и собственность в сословно-классовых обществах. - М., 1990. – С. 435.

12. Попов В.Г. Идея общественной формации. (Станов- ление концепции общественной формации). - Киев, 1992. - Кн. 1. – С. 182.

13. Красильщиков В.А. Мировые модернизации и судьбы страны. Статья первая // Свободная мысль. - 1999. - № 1. - С. 89-93.

14. Козловский В.В., Уткин В., Федотова В.Г. Модер-низация: от равенства свободе. - СПб., 1995. - С. 3.

15. Бородкин Л.И. «Порядок из хаоса»: концепция синергетики в методологии исторических исследований // Новая и новейшая история. - 2003. - № 2. – С. 89-93.

16. Степин В.С. Смена типов рациональности // Синер-гетика и психология. - Вып. 1. - Методологические во-просы. – М., 1999. - С. 113.

17. Сапронов М.В. Концепция самоорганизации в обществознании: мода или необходимость? (Размышления о будущем исторической науки) // Общественные науки и современность. - 2001. - № 1. - С. 146-150.

18. Князева Е.Н. Случайность, которая творит мир // В поисках нового мировидения: И. Пригожин, Е. Рерих, Н. Рерих. – М., 1991. - С. 355.

* * * В данной статье рассмотрены теоретико-методологи-

ческие проблемы исторического исследования. Мето-доло-гические знания являются результатом научного методо-логического исследования. Его проблематика и направ- ленность во многом зависят от понимания природы методологической деятельности в исторической науке, т.е. тех принципиальных оснований, которые позволяют выде-лить ее в качестве специфического направления научного поиска.

* * * In this article is considered theoretic-methodological

questions of historical research. Methodological knowledge is a result of scientific methodological research. Its problems and directions depend on the problem of understanding the nature of methodological activity in the historical science.

А. Т. Абдулина

СОСТОЯНИЕ АРХИВНОГО ДЕЛА В КАЗАХСТАНЕ ПОСЛЕ ПОБЕДЫ

ОКТЯБРЬСКОЙ РЕВОЛЮЦИИ Многие исследователи вопроса истории

архивного дела в Казахстане [1] отмечают, что основные трудности в первые годы Советской власти были связаны с тем, что до революции отдельные части современного Казахстана управлялись из различных административных центров колонизации края. Территория Казах-стана была поделена на шесть областей. Сыр-Дарьинская, Семиреченская области вошли в состав Туркестанского генерал-губернаторства с центром в г. Ташкенте; Акмолинская, Семи-палатинская, Уральская, Тургайская – в состав Степного, центр г. Омск. Территория Внутрен-ней (Букеевской) Орды входила в Астраханскую губернию, а Мангышлакская – в Закаспийскую область. Поэтому значительные массивы цен-

ных документов по истории Казахстана отложи-лись в различных ведомственных архивах наз-ванных городов империи.

Гражданская война, ввергнувшая страну в хаос безвластия, привела к массовой гибели архивов в силу их «беспризорности». В докладе Центрального краевого архива [2] за 1923 г. сообщалось: «Многие архивы военных, граж-данских и учебных заведений г. Оренбурга были взяты в период эвакуации в Сибирь, часть документов была потеряна в пути по мере поспешности отступления, часть архивов была разорена. Так было с архивами казачьих войск, Женского института, Кадетского корпуса, Ташкентской железной дороги, архивами воен-ных частей и многими другими. Архивы учреж-


дений, которые были оставлены на месте, за это время подверглись не меньшему опустошению, частью, будучи выброшены из занимаемых помещений, частью подвергшиеся расхищению на месте из-за укоренившегося и господство-вавшего взгляда, что дела архивов дореволю-ционных учреждений не имеют никакого зна-чения. Многие из них были сожжены в качестве топлива, частью разобраны на «цыгарки» и благодаря общему недостатку писчей бумаги почти все подверглись самому безжалостному и примитивному способу выдирания чистых листов бумаги для канцелярий новых учреж-дений. Всё это вместе взятое привело их в хаотически беспорядочное состояние, смешало не только хронологический порядок дел, но и разбило каждое из них на части, смешав в беспорядочную кипу дела разных учреждений, в большинстве случаев исчезли и описи архивных дел». Такое положение с архивами существо-вало повсеместно: архивы, эвакуированные при Колчаке из Омска, частично нашли на разных станциях Сибирской железной дороги; в 1918 г. из фондов Семиреченского областного прав-ления было продано с аукциона 114011 дел и 727 книг [3, С. 84-85].

Надо отметить, что гибель ценных архивных материалов наблюдалась и в царской России. Один из членов учёной архивной комиссии, существовавшей в г. Оренбурге, на I съезде губернских учёных комиссий в г. Петербурге в мае 1914 г. сообщил о гибели архивов Управ-ления бывшими башкирскими войсками и Управления киргизскими степями, которые содержали ценный материал по этнографии, быту и юридическим отношениям кочевого населения. В полностью погибшем большом архиве коменданта Орской крепости содержа-лись дела о военной экспедиции, выступлении Аральской флотилии, о сосланных, в том числе об известном украинском поэте Т. Шевченко [3, С.78].

Коренная реорганизация архивного дела в Казахстане не могла начаться без организации государственных органов власти и управления, способных навести порядок во всех сферах государственной жизни. 10 июля 1919 г. Дек-ретом СНК РСФСР был организован Револю-ционный комитет по управлению Киргизским (Казахским) краем, который имел характер военно-гражданского органа управления. Кир-ревкому принадлежит большая роль в под-готовке образования Киргизской (Казахской) Советской Автономной социалистической рес-публики в составе РСФСР со столицей в г.

Оренбурге, законодательно оформленного 26 августа 1920 г.

Поскольку Казахстан являлся составной частью Российской Федерации, то огромное значение в создании краевого архивного фонда имела организационная деятельность Главного управления архивным делом РСФСР. Оно в июле 1919 г. создало специальную комиссию для установления форм связи с архивными учреждениями республик. С целью распростра-нения опыта архивного строительства в законо-дательной и практической сфере представители Росархива были направлены в союзные респуб-лики [4, С. 57, 121-122].

Инструкция ГУАД (Главного управления архивным делом) обязывала уполномоченных выявлять архивные фонды в губерниях путём рассылки учреждениям анкет справочно-ста-тистического отдела Главархива, а также и личного осмотра архивов. Инструкция ориенти-ровала уполномоченных на создание архивных учреждений, опирающихся на научные и об-щественные организации в виде учёных архив-ных комиссий, археологических, этнографи-ческих обществ.

В 1920 г. в Казахстане в силу ещё не рефор-мированного колониального принципа раздроб-ленности его территории между разными адми-нистративными центрами управления возникло несколько архивных центров. Главным объеди-няющим центром архивного строительства был г. Оренбург, первая столица Казахской АССР.

По данным В. Введенского [3, С. 81] и архивным документам [5] первый уполномо-ченный Главархива РСФСР по Оренбургской губернии Александр Петрович Михайлов 16 сентября 1919 г был назначен на должность временного губернского уполномоченного Главархива по г. Оренбургу и Оренбургской губернии. Его полномочия ограничивались Оренбургско-Тургайским губархивом, входив-шего в систему Наркомпроса на правах его подотдела [3, С. 81], и губернскими архивными учреждениями. Временный уполномоченный начал свою деятельность с осмотра состояния фондов военных архивов (Главный архив военного ведомства по Оренбургской губернии, архив войскового штаба Оренбургского ка-зачьего войска, архив Оренбургского юнкер-ского училища и др.). Проверку он проводил совместно с бывшим членом Учёной архивной комиссии Л. Курашкевичем и представителем отдела народного образования С. Петровым [5, Л. 2об.]. Проверка показала почти полное расхищение документов военных архивов, ко-

34 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 торое продолжалось вплоть до назначения упол-номоченного Главархива. Далее они проверили и 102 архива гражданских учреждений и общественных организаций, 22 архива было принято на хранение в архив Оренбургской губернии [5, Л. 15об., 17]. Остальные сохранив-шиеся архивы учреждений были взяты на учёт, за ними велось наблюдение.

По результатам обследования уполномочен-ным был сделан вывод о том, что «несмотря на такое варварское отношение к архивам доре-волюционного периода и во время революции архивного материала даже в Оренбурге весьма много. Приведение его в порядок при централи-зации архивного фонда потребует продолжи-тельного времени и большой кропотливой ра-боты» [5, Л. 12об.].

В газете «Коммунар» 22 и 29 октября 1919 г. были опубликованы воззвания ко всем прави-тельственным и общественным учреждениям, частным лицам о принятии мер к охране забро-шенных архивов, о сохранении и передаче в архив всех имеющихся у них печатных мате-риалов: газет, брошюр, плакатов, листовок и пр., а также частных архивов [6, Л. 2-3].

В отношении контроля постановки делопро-изводства и состояния архивов советских учреж-дений было сделано несколько оповещений в печати с указанием всех декретов по архивному делу и напоминанием о необходимости под-готовки дел за прошлые годы для передачи на государственное хранение. В уездные испол-комы были отравлены письма с просьбой пред-ставления сведений о состоянии архивов в уездных городах, волостях и инструкции о порядке передачи учреждениями архивных документов губархивам [5, Л. 20об.]. Но ответов было прислано мало и они свидетельствовали о печальном положении архивов на местах. С сентября по октябрь 1920 г. штат сотрудников Оренбургского архива увеличился с 1 до 4-х человек. Ими была произведена черновая раз-борка принятых на хранение фондов: выделены связки, отобраны дела, требующие реставрации, и дела, не подлежащие хранению.

На территории бывших Акмолинской и Семипалатинской областей действовало Област-ное сибирское архивное управление, созданное в 1920 г. в Омске Сибирским революционным комитетом [4, С. 62, 123].

До национально-территориального размеже-вания республик Средней Азии и Казахстана в 1924 г. Семиреченская и Сыр-Дарьинская области входили в состав Туркестанской рес-публики. При содействии Главархива РСФСР

Постановлением ЦИК Туркреспублики от 30 октября 1919 г. и приказом Совета культуры и просвещения от 19 ноября этого же года было создано Центральное управление архивным делом (Цуардел) Туркестанской АССР [3, С. 82], которое было в ведении заместителя наркома финансов Кучербаева (казаха по националь-ности). В архивном строительстве этого региона определённую роль сыграла и деятельность комиссии ВЦИК и СНК РСФСР, имеющей в Туркестане полномочия высшего государст- венного и партийного органа. Членами ко-миссии были Г.И. Бойкий, Ф.И. Голощёкин, В.В. Куйбышев, Я.Э. Рудзутак, М.В. Фрунзе и Ш.З. Элиава. Руководствуясь декретом «О реорганизации и централизации архивного дела в РСФСР», члены комиссии проявляли заботу о сохранении уникальных документов по востоко-ведению, революционному движению в крае и гражданской войне.

В.В. Куйбышев 10 декабря 1919 г. поручил политработнику штаба Туркестанского фронта Д.Д. Зуеву, прибывшему вместе с ним в г. Ташкент, «обследовать все находящиеся в округе военные и гражданские архивы. Цель - выяснение наличия материалов, могущих быть использованными при разрешении текущих военно-политических задач Туркестана» [7, С. 53], и войти в контакт с назначенным Прави-тельством Туркреспублики ответственным за организацию архивного дела в крае. Д.Д. Зуев возглавил создаваемое архивное отделение штаба Туркестанского фронта, которому необ-ходимо было систематизировать архивный материал для последующей передачи Централь-ному управлению архивным делом.

Таким образом, на территории Казахстана в 1920 г. существовали архивные органы, под-ведомственные Цуарделу Туркестанской АССР, губернские архивные учреждения, подчинённые Главархиву РСФСР. На территории бывших Акмолинской и Семипалатинской областей действовало архивное управление, созданное в 1920 г. в Омске Сибирским революционным комитетом. Раздробленность органов управле-ния архивным делом затрудняла работу по концентрации документальных материалов Единого архивного фонда Казахстана, вела к параллелизму и столкновениям в работе. _________________

1. Введенский В. Архивное строительство в Казах-стане // Архивное дело. Главное архивное управление НКВД СССР. 1938. №. 4. С. 77-94; Джангалин М.О. Архив-ное строительство в Казахстане // Советские архивы. 1968. № 5. С. 3-8; Рамазанова Б.Р. 60 лет Советскому архивному делу. Алма-Ата, 1978.


2. ЦГА РК. Ф. 544. Оп. 1. Д. 18. Л. 20. 3. Введенский В. Архивное строительство в Казах-

стане // Архивное дело. Главное архивное управление НКВД СССР. 1938. №. 4.

4. Максаков В.В. История и организация архивного дела в СССР (1917-1945). М.. 1969.

5. ЦГА РК. Ф. 544. Оп. 1. Д. 4. Л. 11. 6. ЦГА РК. Ф. 544. Оп. 1. Д. 5. 7. Познанский В.С. Во исполнение ленинского дек-

рета // Советские архивы. 1988. № 3. * * *

Мақалада Қазақстандағы азаматтық соғыстан кейінгі жойылған мұрағаттық құжаттардың қалпына келтiрудегі тарихтың ең күрделі кезеңіне арналған. Мұрағаттың қайта ұйымдастырылуын Орынбор - Торғай губмұрағатының қызметiнің жетекшілік етуімен РСФСР iстерінің Бас бас-қармасы өзіне алады. Мұрағат қызметiн ұйымдастырудың

орталықтары болып Қазақ АССР-ының бiлiмiне және 1924 жылдың Орталық Азияның республикаларының ұлттық-мемлекеттiк межелеуiне дейiнгі Түркiстан АССР-ы Цуар-делi және Сiбiр төңкерiс комитетiнiң мұрағатты басқа-рулары болды/

* * * The author of the article shows the history of the most

difficult period of the archive business establishment in Kazakhstan after the Civil War, as the result of which a lot of archive documents disappeared. Head Department of archive business of RSFSR, that was responsible for the activity of Orenburg-Turgai province archives, accomplished the basic function of the archive reorganization. Before the formation of the Kazakh ASSR and national-state division of the Central-Asian republics in 1924 were other organizational centres – Tsuardel of Turkenstan ASSR and archive department of the Siberian revolutionary committee.

Ә. И. Исаева, Э. Т. Жээнбаева

ҚАЗАҚ ШЕЖІРЕСІН ЗЕРТТЕУДЕ МӘШҺҮР- ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ

ҚОСҚАН ҮЛЕСІ Еліміз егемендік алғаннан кейін халқымыз-

дың көбірек көңіл бөліп, қалам тартқаны шежіре болды. Себебі, шежірені дұрыстап танып, біліп алмай тайпалар тарихын, қала берді ұлтымыз-дың тарихын жете білу қиын еді. Тәуелсіздік тұсында жаңа дүниеге келген шежірелермен бірге, бұрынғы ата-бабаларымыздың шежіре-лерін қайта бастырып шығару қолға алынды.

«Шежіре» термині араб тілінің «шаджарат» яғни ағаштың «бұтағы», «тармағы» деген сөзінен шыққаны мәлім. Осыны ертеден келе жатқан «Ата –бәйтерек, бала – жапырақ», «Рулы ел – ұялы терек» деген бейнелі мақалдар да растайды [1]. «Шежіре» деп кімдерден кімдер туып, қалай өрбігенін көбіне ауызша мәлімет-терді айтады. Осылардан тарих, яғни жазба баяндау туады [2, 9 б.].

Қазақ шежіресін жазу орта ғасырда өмір сүрген М.Дулатидің «Тарих-и-Рашиди», Қ.Жа-лайридің «Жылнамалар жинағы» атты еңбек-терінен бастау алады. Кейінірек Әбілғазы Ба-һадұрханның «Түрік шежіресі», Құрбанғали Халидтің «Тауарих хамса», Ш.Құдайбердіұлы-ның «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар ше-жіресі», Ш.Ш. Уәлихановтың жазып алған «Ұлы жүз шежіресі», А.Ниязовтың «Үш жүздің шежіресі», Ө.Бөжейұлының «Қазақ жұртының шежіресі», Н.Наушабайұлының 1903 жылы Қазанда басылған «Манзумат Қазақиясы» атты шежірелер жарық көрді [3].

Қазақтың шежіре зерттеушісі Ш.Ш. Уәли-

хановтың айтуынша ескі шежірелер: Есім хан-ның, Тәукенің, Сәмекенің, Әбілмәмбеттің ұрпақ-тарында сақталып келген. Сондай-ақ, шежірелер Абылайда, оның балалары Уәлиде, Сұйық төреде, Әбілқайырда, оның балалары Нұралыда, Айшуақта, ұрпақтары Жәңгір ханда, Дәулет-керейде болған [4].

Шежіре халыққа шежіреші арқылы тарайды. Шежірешілер ру-тайпалардың ата тарихын те-рең талдай білген. Шежірешілер аты ел ара-сында кең таралып, танылған. Осындай қасиет-терімен сомдалып, кең танылған шежіреші – Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы.

М.Ж. Көпеев – қазақтың тұңғыш этнограф-тарының бірі, ақын, публицист, қазақ шежіре-лерінің бір нұсқасының авторы. Мәшһүр-Жүсіп өзінің шығармашылық ғұмырында қазақ шежі-ресіне ерекше назар аударып, мән берген. Оның өмір бойы жинастырған қолжазба мұрасы көзі тірісінде халық арасында «Мес», «Қара мес» аталып кеткен [5].

М.Ж. Көпейұлының жазған іргелі еңбегі- нің бірі «Қазақ шежіресі». Бұл шежірені араб- тың хадим жазуынан бүгінгі жаңа әліпбиге түсіріп әзірлеген – С.Дәуітұлы. Өз еңбегінде М.Ж. Көпеев Орта жүзге кіретін ру-тайпалардың шежіресін, әсіресе Арғын тайпасының шежіре-сін кеңінен таратады.


Ол «Қазақ шежіресі» атты еңбегінде қазақта тасқа таңба басқандай анық шежіренің жоқ болғандығын атап өтіп, жазбаша шежіренің шығуы мен халық арасында таралуын қажы-лыққа барған адамдармен байланыстырған. Қазақ халқының шығу тегін сол шежірелердің негізінде Анас сахибадан бастайды да, қазақ-ноғайға дейін жеткізеді. Ғұлама ғалымның бұл шежіресі «Қара местің» бес-алты қолжазба-сында кездеседі [6]. «Сахабалық» шежіре жазылған М.Ж. Көпейұлының төрт жазба мәтіні сақталған [5].

Бір қызығы, Мәшһүр-Жүсіп шежірені жа-дағай атаны тарату деп түсінбей, онда сол рудағы немесе елдегі батырға байланысты, ақынға қатысты, балуан жайлы, күйші туралы аңыз-әңгіме, жыр, күй, тақпақ болса, соны қалдырмай жазған. Әсіресе, жастарға үлгі-өнеге боларлық-ау деген дүниені тұтас қамтып, өзінше сипаттама беріп, дәлелді оймен түйіндеп, таратып, айтып отырыпты [6, 3б.] .

Көлемі 76 беттен тұратын Мәшһүр Жүсіптің «Қазақ шежіресі» атты шағын кітапта көп мәселелер қамтылған. Оны шежіре мазмұнынан көруге болады. Орта жүз тарихы, Мейрам тарихы, Сүйіндік, Қуандық, Қаракесек, Бошан, Бәсентиін, Бұқа, Көбір, Тәнбісопы, Бегендік, Тобықты, Қанжығалы руларының бастапқы түптектері келтірілген. Найманның Қаракерейі, Қыпшақтың Бұлтыңы, Керейдің Күрсарысының ру-тайпалық құрамы қысқаша әңгімеленген. Әр рудың аталарын таратқанда Мәшһүр Жүсіп жұртқа, қалың елге танымал болған тірі, немесе бертін қайтқан атақты адамдарға дейін шежі-ресін апарып жеткізеді. «Кісі білмейтұғын жандарды жаза беріп неменеге керек», – дейді шежіреші [1, 26 б.].

М.Ж.Көпеевтің «Орта жүз тарихы» бөлімінде Жанарыстың екі әйелі болғандығын, оның баласы болмай ойламаған жерден алты қожа келіп қонғанда:

Ой, Құдай-ай! Берді ғой бала бере тұғын, Әулиелер келді ғой, Сыйынбасам маған серт, Қолдамасаң саған серт, Сарт болсаң садағам кет, – деп алтауына

алты қой сойып, көңілдерінен шығып риза болып, алтауы «алты ұлға өз аттарымызды бердік» – деп бата береді. Кейін Қарақожа, Аққожа, Ақтамбердіқожа, Дарақожа, тоқалынан Есімқұлқожа, Қасымқожа туатындығын жазады. Сонымен бірге, Қарақожадан – Арғын, Аққожадан – Найман, Ақтамберді қожадан – Қыпшақ, Дарақожадан –Қоңырат, Есімқұл-

қожадан – Керей, Қасымқожадан – Уақ тарай-тындығын нақтылып, түсіндіріп жазған [6, 11 б.].

Мәшһүр қазақтың әуел басы «Нұх пай-ғамбардан тарап бөлінгенде Жаппас деген баласынан түрік, онан түтік, онан қой, онан киік, онан еділше, онан алтыншы, одан мағол, татардың мағолынан Қара хан, одан Уыз хан! Осы Уыз ханнан өрбіп, өнген нәсілінен тара-дық» – дейді [6, 12 б.]. Мәшһүр-Жүсіп қазақтың Келімбеттерден бастап тарайтұғын нұсқалардың барлығын, бірақ үлгілер тарихын ешкім түсін-діре алмағанын айтады: «Біреу Болат қожа дейді, біреу Ақжол дейді. Екеуі бір кісіге аталған ат деседі. Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс үш жүздің атасының аты деседі. Біреулер Ақсақ Келімбет, Қара Келімбет, Сары Келімбет, Науан, Шодан деген аталары бар десіп жүрді. Бірақ олардың ар жағы кім, бер жағы кім екенін біліп сөйлеуші жоқ болды» [7, 63 б.].

Ал данышпан Абай «қазақтың түбі моңғол, шығыс жақтан келген, Енисей-Аққарада моң-ғолдардан тараған татар деген халықтан бөлін-ген» – деп жазған. Тоқтамыс ханның шежі-ресінде қазақ шығыс жақтан ауып келген халық деп шамалайды [8]. Қазақтың ұлы ғалымы, этнографы Ш.Ш. Уәлиханов қазақтар түрік пен монғолдардың араласуынан пайда болған деген [4].

Мәшһүр-Жүсіп «Қазақ шежіресі» еңбегінде Павлодар уезінде қоныстанған ру-тайпалардың шежірелерін жинақтап қорытып, оларды бір жүйеге келтірді. Қамтылмай қалғандар: Уақтар, төрелер, қожалар, төлеңгіттер, Бура Наймандар, Бәсентиін руының кейбір аталары. Оның есесі-не Қаракеңгір, Сарыкеңгір бойында орын тепкен Қуандықтар, Шығыс Қазақстанды мекендеген Қаракейлер, Қарқаралы, Кент,Ақсу-Аюлы, Қы-зыларай таулары арасында орналасқан Қара-кесектердің тарихы баяндалады [1, 34б.].

Мәшһүр-Жүсіп шежіресінің кемшілігі – мәліметердің қолжазбада шашыраңқы орна-ласуы, кейбір оқиғалардың қолжазбаларда өз-геріссіз қайталануы. Мәшһүр қолжазбасындағы тарихи мәліметтердің сабақтастығын, байла-ныстылығын, хронологиялық тұтастығын аңғару қиын.

Мәшһүр-Жүсіптің «Инемен құдық қазған-дай» ісі, жасаған жұмысының нәтижесінде келе-шектегі Сарыарқаның шежіре зерттеушілеріне жол ашылды, кейінгі зерттеулердің іргетасы қаланды, негізі салынды деуге болады. Екінші қорытынды – Мәшһүр еңбегін толықтырып, қателерді түзетіп, қайта басып шығару қажет [1, 35 б.].


Кеңес заманында қазақ халқының шежі-ресіне қатысты мәселелерді қозғап, жарық көр-ген екі ғылыми еңбек: В.В. Востров пен М.С. Мұқановтың «Родоплеменный состав и рас-селение казахов» және М.С. Мұқановтың «Этни-ческий состав и расселение казахов Среднего жуза» атты кітаптары еді [9]. М.С. Мұқанов «Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза» монографиясында Орта жүз құрамына кірген тайпалардың тегі, әр кезеңдегі тағдыры мен этникалық тарихы, олардың қоныстанған территориялары толық келтірілген, оларға ғылыми талдау жасалған, құнды пікірлер айтылған. Еңбекте Марат Сәбитұлы XV-XVI ғасырлардан бері Орта жүз құрамына кіретін Керей, Найман, Арғын, Қыпшақ, Қоңырат және Уақ тайпаларының шығу тегіне жеке-жеке тоқталады [10]. М.Ж. Көпеев шежірені жазғанда ел ішінен қарт қария, көпті көрген даналы адамдардан жинаған деректерге сүйеніп жазса, Марат Сәбитұлы нақты ғылыми деректерді пайдаланып жазды.

Аталмыш ғалымдардың еңбегіндей қазақ елінде егемендік орнағаннан кейінгі жыл- дары көптеген шежірелер жарық көрді. Олар: М.М. Ерімбетов «Қоңырат шежіресі және оған қатысты әңгімелер», Н.Мұқаметқанұлы «Тарихи зерттеулер: Шежірелік деректер», Б.Қ. Албани «Тарихи таным: ежелгі халықтар, тайпалар, рулар, жер жұтқан қалалар», З.Сәдібеков «Қазақ шежіресі», І.Ісләмұлы «Алтай шежіресі», Ж.Бикенов «Тоқа шежіресі», А.Ахметбекұлы «Алдаберген руының шежіресі», Т.Майбас «Көкбөрі Керней дейтін елміз: Шежіре кітабы» т.б.[11-18].

Үш жүздің шежіресін тереңнен тартып,түп қотара қозғайтын байыпты, ғылыми еңбектер- дің бірі М.С. Мұқановтың Х.А. Арғынбаев, В.В. Востровпен бірге жазған «Қазақ шежіресі хақында» атты монографиялық еңбегі. Бұл ең-бекті тарих ғылымының кандидаты Ә.Б. Прма- нов дайындап шығарды. «Қазақ шежіресі хақында» атты монографиялық еңбек ұлттық мәдениетімізде ауыз толтырып айтарлық рухани мұра. Монографияда үш жүздің де басты ру-тайпаларының қанша екені нақты түзіліп, ғылыми тұрғыдан белгіленіп,рулардың бөлінуі кестеде дәл көрсетілген [19].

Бүгінгі таңда қазақ руларының шежірелері көп жазылған.Оның ішінде М.Ж.Көпейұлының “Қазақ шежіресінің” орны бөлек. Бұл еңбек бүгінге дейін өз құндылығын жойған жоқ.

Болашақта жазылатын еңбектерге негіз болады деп сенеміз. _________________

1. Еңсебаев Т. Мәшһүр-Жүсіптің шежірелік қызметі // Мәшһүр-Жүсіп оқулары: Республикалық ғылыми кон-ференция материалдары. – Павлодар, 2001. – 176 б.

2. Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы: Жазушы, 2005. – 304 б.

3. Әбілғазы. Түрік шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 208 б.; Құрбанғали Халид. Тауарих хамса. – Алматы: Қазақстан,1992. – 304 б.; Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: Қазақстан – Санат, 1991. – 80 б.

4. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. – Алматы: Наука, 1985. –Т2. – 415с. (с.157).

5. Жақыпов Е.Қ. «Мес» жинағындағы қазақ шежіресі: «Сахабалық» үлгілері // Өлкетану. – 2006. – №4. – 62-67 б.б.

6. Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. – Алматы: Жалын, 1993. – 76 б.(9 б.).

7. Көпеев М.Ж. Таңдамалы. – Алматы: Ғылым,1992. – Т.2. – 224 б.

8. Қазақ қайдан шыққан?// Қазақ батырлары. – 2002. – №1. – 6 б.

9. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов. –Алма-Ата: Наука,1968. – 256 с.;

10. Муканов М.С. Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза. – Алма-Ата: Наука, 1974. – 200 с.

11. Ерімбетов М.М. Қоңырат шежіресі және оған қатысты әңгімелер. –Алматы: Жалын, 1993. – 136 б.

12. Мұқаметқанұлы Н. Тарихи зерттеулер: Шежірелік деректер. – Алматы: Жалын,1994. – 144 б.

13. Албани Б.Қ. Тарихи таным: ежелгі халықтар, тай-палар, рулар, жер жұтқан қалалар. – Алматы: Ататек,1994. – 400 б.

14. Сәдібеков З. Қазақ шежіресі. – Ташкент: Өзбек-стан,1994. – 144 б.

15.Ісләмұлы І. Алтай шежіресі. – Қарағанды: «Арко» ЖШС,1997. – 165 б.

16. Бикенов Ж. Тоқа шежіресі. – Қарағанды: ААҚ Қарағанды полиграфиясы, 2000. – 402 б.

17. Ахметбекұлы А. Алдаберген руының шежіресі. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2002. – 84 б.

18. Майбас Т. Көкбөрі Керней дейтін елміз: Шежіре кітабы. – Қарағанды: Болашақ,2005. – 360 б.

19. Арғынбаев Х., Мұқанов М.С., Востров В.В. Қазақ шежіресі хақында. –Алматы: Атамұра, 2000. – 464 б.

* * * В статье рассматривается вклад М.Ж. Копеев – одного

из первых отечественных этнологов, поэта, публициста в профессиональное исследование казахского шежире. Науч-ная школа, созданная М.Ж. Копеевым в исследовании оте-чественной генеалогии, была развита его последователями – историками, этнографами и фольклористами. Они внесли весомый вклад в исследование казахских жузов, родопле-менных и субэтнических групп в составе казахского на-рода.

* * * In this article is considered M. Kopeev’s creativity one of

the homeland’s ethnology. Scientific school of M. Kopeev research Kazakh genealogy, it was developed by M. Kopeev’s followers.


Д. Баяхметбаева

«ЖАСАУЫЛ ҚЫРҒЫНЫ» ЖЫРЫНЫҢ ТАРИХИ НЕГІЗІ Н. Ахметбековтің «Жасауыл қырған» туын-

дысы Кенесары бастаған ұлт-азаттық көтерілі-сінің бір кезеңінен алынып,ертеректе жазылға-нымен автор оны кейінірек бірнеше рет өңдеп, түзеп отырған. Жыр нұсқаларындағы өзгеше-ліктер ақынның сол тақырыпқа саяси ахуал ыңғайына қарай қайта оралып, уақыт талабына орай қайта толықтырып, жетілдіре түскенін көрсетеді.

Наурызбай жасауылдары ауыл үстін басып жатқанда Жаңғабыл би жолда болыпты дейді бастапқы нұсқада. Жылда ел жайлаудан көш-кенде олардың артынан қонатын жеріне базар әкелетін оның әу бастағы салты көрінеді. Сонымен Жаңғабыл айдалада бір күркенің жанына тоқтап көштің қай тұстан өткенін пысықтап сұрайды. Күркеде бір баламен бір шал бар екен, қария: «Біздерде сусын түгіл сауында жоқ, ылдиға түсіп кеткен ылғи малды» деп жауап қатады. Келіп тұрған Жаңғабыл екенін білген соң ғана Кенесары жасауылдарының ел жұртын қамап жатқанын, зекет деп бар малын тонап алғанын айтады. Бұл хабарды естіген бойда Жаңғабыл атқа қонады. Қасындағы серігімен күні-түні жол қатып еліне жетеді. Мұнда келгенін бір адамға сездірместен елінің үлкен-кіші азаматын түн ішінде жинап алады. Ауыл адамдары Жаңғабылдың сөзіне ден қояды. Жаңғабыл өңкей Көкжал қасқырға өз малын салып, шарасыз күйге түскен ағайындарының намысына тиіп қайрай түседі. Сөз соңында алаңсыз жүрген жасауылдарды он-оннан әр ауылға қонақ қылып, бірін қалдырмай бауыздап өлтіруге шақырады. Оларды «әбден алдап сыйлайық, әр ауыл өз қонағына қожа болсын, сөйтіп бір үлкен жұмыс тындырайық» – дейді.

Осылай сөз байласқан үлкен кіші Наурыз-байға келіп: «бүгін бізге қонақ болыңдар, жігіт-терің он-оннан бөлініп әр ауылға жайғассын. Қыс та жақын, шаруаның кезі. Елге көшуге рұқсат бер» – деп сұрайды. Наурызбай елші-лердің өтінішін қабыл алған соң, Жаппас ауылы мал сойып, кілем жайып, жасауылдарға құрмет көрсетеді. Ақ боз үйлерде ән айтылып, ойын күлкі қыза түседі. Түн ортасы ауып, меймандар төсек салып жатқаннан кейін, демін ішіне тартып күтінген ауыл адамдары шаруасына кіріседі. Жаңғабыл қулықпен ұйқыдағы жа-сауылдардың қаруын жинап алады. Он кісіге жүз адам бөлініп қонақ үйді басып қалады. Бір

кісіге он кісі ерік бере ме,іргеден сүйреп алып шығып,бауыздай береді. Сарқырап аққан қан сай-сайды қуалап жосыла жөнеледі.

Жаңғабылдың жайсыз хабар есітіп елге оралуын баяндайтын эпизод екінші нұсқада өзгеше қырынан көрінеді. Әрине,Жаңғабыл мұнда да жол үстінде болады, ақын айдалада күркеде тұрып жатқан бала мен шалды кемпір мен қарияға өзгерткен. Қарияның аты Салып екен. Ол Наурызбайдың өткелде Жаңғабыл ауылын қамап жатқанын айтады. Жаңғабыл кемпір-шалға қант-шайын, базарлығын қалды-рып, елге аттанады. Жау қамаған ауылға Жаңғабыл түн ішінде жетіп, шеткері тұрған қара Нұрымның үйіне түседі. Жаңғабыл кемсеңдеп көрісіп жатқан қара Нұрымнан «Қарға- қайда?» деп сұрайды. Қара Нұрым « Жанымызды сақтап тұрған Қарға, жасауылдар малымызды түгел таңбалап тастады,»»-дейді. Көп ұзамай бұл жерге Қарға да жетеді. Оған ілесе ел адамдары да жиналады. Жаңғабыл : «Жауға сыр бермей берілген боп жүре беріңдер, сый құрметтеріңді асырып, он ауылға он үй тігіңдер, бір жігітке он жігіт дайындалсын,»-деп тапсырма береді. Жиылған жұрт ант ішіп Жаңғабылдың алдынан тарасады. Ақын әрі қарай қара Нұрым мен Қарғаның қарауылдарды қалай өлтіргенін қызықтап кетеді. Жасауылдар ұйқыға кеткенде сыртта күзетте тұрған қарауылдарды Қарға «көптен бері айналшықтап жүрген еді» деп, қыздардың соңынан ертіп жібереді. Қыздар қарауылдардың алдына түсіп, қойшының қосына алып барады. Ол жерде қарауылдарды Нұрым бастаған сегіз жігіт күтіп отыр екен, жабылып дыбыстарын шығармай жұмыстарын бітіреді. Осы кезде Қарға Жаңғабыл жасырын-ған жарға келіп: «үні өшті» қарауылдың, бәрі ұйқыда, бас салып бауыздай бер,бар да,»- дейді.

Нұрқан ақын тарихи эпостағы дәстүрді «жасауыл қырғыны» шығармасында өзінше игерді. Оның ұстанымынан екі мәселені есепке алғаны білінеді. Ол алдымен халықтың жауы дегенге таптық тұрғыдан келеді. Екіншіден, жыр оқиғасын жергілікті жердің танымына сай өрбітеді.

XVIII ғасырда туған тарихи жырларда басты қаһармандардың алысатын жаулары қалмақтар болатын. Соларға қарсы соғысқа Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек батырлар аттанып, жауларын жайрата жеңіп қайтатын. Бірақ олар қан май-


данда кездескен жауларына тек дұшпан деп қарап, оларды ешқандай таптық жікке бөл-мейтін.

Ал XIX ғасырдағы қазақ халқы Орта Азияда Қоқан, Хиуа, Бұқар хандықтарының қысымына да, патша үкіметінің отаршылдық саясатына да қарсы азаттық күрес жүргізді. Осындай қиын-қыстау қиян-кескі тарихи сапырылыстар ке-зеңінде қазақтың ішінен шыққан рубасы батырларының ерлігі жайында өлең- жырлар пайда болды. Оларда халықтың ешқашан қорлыққа көнбейтін биік рух қалыптасты. Бұл шығармалардағы басты сарын – елдің тәуел-сіздігі мен бейбітшілігін қорғау мәселесі еді. Мұны сол кездегі Жаңғожа батыр, Есет батыр, Бекет, Сұраншы, Бұқарбай батыр, Досан және басқалардың қайшылыққа толы күрестерінен көреміз.(1)

Бірақ халық әдебиетінде қалыптасқан бұл дәстүрді Нұрқан Ахметбековтің «Жасауыл қырған» оқиғасынан таба алмаймыз, мұнда дәстүрлі үлгіден басқа сюжет бар. Авторға мәлім тарихи оқиғаларға сәйкес әрекет дамы-тылып отырады. Кейіпкерлердің мінез-құлқы суреттелетін әрекеттер тұсында қалыптасады, көбіне олардың қылығынан,тосын әрекеттерінен көрінеді. Ол туынды композициялық құрылысы жағынан ерекшеленіп тұрады және автордың жеке шығармашылық қолтаңбасын, өзіндік тәсілдерін көрсетеді.

Алайда ақын «Жасауыл қырған» оқиғасын суреттеуде өзі қалағандай хан қысымынан жан-шылып қалған халық өкілдерін, оларға қорған болғандай Жаңғабыл батыр бейнесін ойдағыдай кескіндей алмайды. Жалпы сипаттаумен шек-теліп қалады. Жырда Жаңғабылдың кім бол-ғаны, ата-тегінің қандай қабілетімен ерекшелен-гендігі баяандалмайды, басты қаһарманды жасауылдарды мұндай жазаға кесуге итерме-леген жайттарда күңгірт. Тарихи жырлар мен батырлық жырларда басты кейіпкер майдан даласында жауын жайғап, жекпек -жекте күш сынасып қайрат көрсететін,ал «жасауыл қыр-ғанда» басты кейіпкер Жаңғабылдың бойынан ондай қасиеттер көрінбейді. Ол ауылына жасы-рынып келіп, туғандарына жасырын тапсырма береді. Жасырынып жүріп ұйқыға кеткен жа-сауылдарды бауыздап өлтіретін топқа бас-шылық етеді. Оның бойынан елді ұйытар шешендік қабілет те байқалмайды. Жаңғабыл-дың арман-аңсары, көздеген мақсаты не ісінен, не сөзінен білінбейді. Басты кейіпкердің отан-дастарын қапыда сотсыз өлтіруі қандай идеологиялық мұнарадан қарасақ та үлкен күнә, ақтауға болмайтын қылмыс. Билік үшін ақ пен

қызылға бөлініп, бірін-бірі жау көрген бір ұлттың өкілдері еске түседі.

Жырда айтылмағанымен Ресей мен Қоқанға арқа сүйеген, күштінің ығында жүріп билікке де, байлыққа да қол жеткізген, сол табысынан айырылып қалмауды көздеп екі жаққа еселеп еңбек етіп, ұлт мүддесін ұмытқан,қазақтың жауына бас пайдасы үшін пенде болған тра-гедиялық тұлғаны батыр деп, ел тұлғасы деп көрсету тарихи жыр эстетикасына қайшы.

Жырда Жаңғабылдың соңынан ерген көптің көлеңкесі ғана көрінгені болмаса, ерекше қайрат көрсетіп көзге шалынған бірі жоқ. Шығармада «Судың да сұрауы бар, арты не болады?» деп айтар кейіпкер де кездеспейді. Жаңғабыл қандай қылмысқа жұмсаса да сол мезетте орындайтын, көзсіз ерлікке баратын тәуекелі зор тобыр бар. Екінші нұсқадағы Қарға мен жорға Нұрымның да шығарма желісіндегі атқаратын қызметі көңілден шықпайды. Олар жасауылдар келген бойдан сыртта жүрген Жаңғбалдың түпкі ойын сезіп қойғандай небір қулықтарға барып, Ке-несары сарбаздарының жазасын беруге дайын-дала бастайды. Сол үшін «төрені зорыққанша мақтай бер», - деп жыршы жинайды, ту бие, бағлан-марқа сойып, жасауылдарға табақ-табақ қазы-қарта тартады. Ақын соңғы нұсқадағы жасауылдардың ұйқысын күзетіп тұрған қа-рауылдарды қыз-келіншектердің араласуымен өлтіретін эпизодқа да Қарға мен Нұрымды қатыстырады. Сөйтіп бұл екеуі Жаңғабылдың жолсыз ісіне жол ашып береді. Негізінен, қосымша оқиғаның тапсырманы орындаушы-лардың емес, басты кейіпкердің бейнесін ашуға бөлінгені дұрыс еді

Қалай десек те шығармадағы оқиғаның өрілімі,бас кейіпкер әрекеті өмір шындығына жақын. Егер Жаңғабыл жырда көрсетілгендей алдап арандатпаған болса қанша қол жина-ғанымен Кенесары жасауылдарын жеңу оңайға соқпас еді. Жақсы қаруланған, әскери қақты-ғыстарға қатысып, әбден шыңдалған Наурызбай сарбаздары Жаңғабылдың біраз адамын жай-ратып салатыны анық болатын. Жаңғабылдың қысқа сөйлеп, жасырын тапсырма беруі бәрі қалыптасқан ситуациямен үндеседі.

М. Әуезовтің: «тарихи жырларда эпостық баяндауға тән обьективтік сарынның орнын автордың әсері араласқан субьективтік баға басады», - деген пікірі әдебиетші қауымға кеңінен мәлім. Шынында да, тарихи жырларды оқи отырып олардың көпшілігіндегі бас кейіпкерді өз тұстастарының бәрінен ықпалды етіп көрсетуге ұмтылушылықты аңғармау мүм-кін емес. Ақынның «Жасауыл қырған» оқи-

40 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 ғасына қатысқан басқа да би-сұлтандардың болғанын жария қылмауы, Жаңғабылды қол-даған орыс әкімдері мен Қоқан хандығы туралы сөз қозғамауы негізгі қызметті бас кейіпкердің орындағанын көрсетудің амалы. Қарапайым халықтың тілге келмей, қарсылық көрсетпей Жаңғабыл тапсырмасын орындауы да бас кейіп-керін өзгелерден биіктете сомдауға талпынған субьективизімнің көрінісі.

Ақын алғашқы нұсқада Жаңғабылдың мінін аша кетуді де ұмытпайды. Жаңғабыл майдан даласында Наурызбаймен кездесуге дәті шыда-май, Кенесары жасауылдарын ұйқыда жатқанда өлтіреді. Сондықтан жырда «Жаңғабыл батыр еді мінезі мерт», «Жаңғабыл салып жатыр мұндай күйге, Рақым жоқ жанға етерлік түсінде игі», - деп келетін жолдар бар.

Жыр нұсқалары Кенесары жасауылдарының қазасына Жаңғабылдың жалғыз өзі жауапты деп есептейді. Бұған сене қою қиын, әрине. Мәсе-лен, Қоқан үкіметінде кез-келген тұтқын өлім жазасына не ханның не бектербегінің үкімімен кесіледі, орыс әскерінің қолына түскен көте-рілісшілер әскери трибунаның шешімімен аты-лады. Көтерісшілілер ортасында хан Кене ғана осындай жаза кесуге құқылы болған. Ал жыр нұсқаларында айтылғандай не хан емес,не сұлтан емес, Жаппас руының бір тармағының биі бір адам емес ,тоқсан адамды өлім жазасына кеседі. Сөйтіп бір өзі ғана емес, бүтін туыстары мен рубасыларының бастарына қауіп төндіреді. Қалай дегенмен Кенесары мен оның төңіре-гіндегі рулардың қаһарына ұшырайтынын біле отырып Жаңғабылдың ақылға сыймайтын тәуе-келге баруы көңілге күдік ұялатады. Енді осы бір күмәнді істің ақиқатын тарихи деректерден қарастырып көрелік.

Кенесарының қолында тұтқында болып, кейін Наурызбай сұлтанның адъютанты ретінде онымен бірге Жаппас руына зекет жинауға барып қолға түскен Н.Губиннің штаб бастығына берген мәлімдемесінде Наурызбайдың тапсыр-масымен зекет жинауға барғанда Жаппас руы-ның болысы (волостной управитель) сұлтан Омар Мәтеновтің үйінде болмағанын, оның сауда керуенімен Троицк бекінісінде жүргенін айтады. Сондықтан осы ауылдың старшинасы Мырзабек Құлмановтың кісі аттандырып сұл-танға хабар жібергенін, бірақ Наурызбайға зекет беруден бас тартып өзіне қарасты қарулы қазақтарды жинап, сол төңіректе орналасқан Кенесары жасақтарын қалай қырып салғанын мәлімдейді. Қолға түскен Губинді Ұлытаудағы орыс әскеріне жеткізуді старшина Мырзабек

Құлманов пен Төлеңгіт Оңалбек Түзелбаевқа тапсыратын да сол Омар Мәтенов.(3)

Байқап отырғанымыздай бұл деректе Жаңға-был Төлегеновтің аты аталмайды. Бәрін бас-қарып, билеп-төстеп жүрген басшы-Омар Мәтенов. Бұл жерде Ж.Төлегенов болмады, оның аты шулы іске қатысы жоқ деп түйін түюден аулақпыз. Жаңғабылдың жасауыл қыр-ған оқиғасына белсене қатысқаны анық. Бірақ жырда айтылғандай жалғыз болмаған. Ол осы іске қатысы бар Жаппас билерінің бірі ғана.

Фольклорлық туындыларда Кенесары жа-сауылдары зекет жинау үшін жаппас руына келгенде Жаңғабыл Троицк бекінісінде болады. Н.Губин мәліметіне қарағанда осы уақытта сұлтан Омар Мәтенов те Троицк шаһарында жүрген көрінеді. Ендеше Кенесары жасауылда-рын қапыда өлтіру мәселесі Троицк қаласында шешілуі әбден мүмкін. Ал Жаңғабыл сол шешімді орындаушы басшылардың қатарында болған. Шығармадағы кейіпкер Жаңғабылдың ойланып -толғанып жатпай бірден іске кірісіп кетуі бұл шаруаның алдын-ала жоспарланған жұмыс екендігінің дәлелі болса керек.

Жыр нұсқаларында көрсетілгендей Жасауыл қырғынының басты себебін бір ғана Алтыбай бидің қазасынан іздеудің қажеті жоқ. Кенесары қозғалысына қарсы күрескен орысшыл би-сұлтандардың мұндай іске баруының басқа да себептері болатын.

Солардың маңыздыларының қатарында 1844 жылдың шілде-тамыз айларында, яғни Жасауыл қырғынынан бір-екі ай бұрын орын алған оқи-ғаларды атаған жөн.

Жазық далада әр түрлі әскери айлаларды пайдаланған Кенесарыны қолдарына түсіре алмаған Сібір және Орынбор губернаторлары 1844 жылы Кене ханның негізгі әскери күштерін талқандауды ойластырады.

Шілде айының басында Орынборлық казак полкінің полковнигі Дуниковскийдің әскері Ұлытау жақтан келе жатқан генерал-майор Жемчужников басқарған Сібір жасағымен қосылу үшін Тобылға қарай аттанады. Кенесары Шөмекей руының Құрамыс деген адамы арқылы Дуниковский әскерінің мән-жайын анықтап біледі де, оған қарсы шағын әскери жасақ аттандырады. Бұл жасақтың міндеті шешуші қақтығыстарға бармай жаудың күшін әлсірету болатын. Осы кезде Кенесары орыс әскеріне үлкен соққы беру үшін дайындалып жатады. 1844 жылдың 20-нан 21-не қараған түнде Тобыл өзенінің Ұлқаяқ өзенінің бойында Кенесары А.Жантөриннің әскерін қоршап алып, толығы-


мен талқандайды. Шайқаста 44 сұлтан қаза табады. Дуниковский әскері сұлтан Ахмет Жан-төриннің лагеріне адамдардың айғайы естіле-тіндей жерде жақын тұрған еді. Бірақ тұзаққа түсіп қалудан қорыққан Дуниковскидің сұлтан-дарға көмек көрсетуге шамасы болмайды.

Шілденің жиырма бесінде Дуниковский әс-керімен сұлтан Ахмет Жантөриннің жасағының жұрнағы Торғайға жақын Ақкөл аталатын көл-дің жанында генерал майор Жемчужников басқаратын әскеріне қосылады. Бірақ ол кезде Кенесары ауылдары Мұғалжар тауларының батыс жақтарына ауып кеткен болатын. Осы шайқаста патша билігін қолдаған А.Жантөрин әскерінен 50-ден астам адам жан тапсырды. Бұл жеңіс Кенесары сарбаздарының рухын бір көтеріп тастады. Хан Кене ол табыстарымен шектеліп қалмай, өзіне қарсылық көрсеткен орыс патшасын қолдаған Жаппас, Қыпшақ ру-ларының 68 ауылын шапқан. (4)

Кенесары тамыз айының басында жаудың тылына өтіп кетіп Орынбор линиясының шека-расына шығады. Осы жерде көтерлісшілерді қолдамаған Төртқара, Жағалбайлы руларының би старшиналарына қарасты ауылдарды ша-бады. Тек қана Жағалбайлы руынан (Орск түбіндегі) 700 жылқы, 3000 қой, 160 сиыр айдап кетеді.

Тамыз айының орта шенінде Кенесары Ека-теринский столицасын талқандайды. Шабуыл-дың жылдамдығынан станицадағы казак әскері ұйымдасқан қарсылық көрсете алмайды. Ша-буылдың нәтижесінде Кенесары қолына 18 мылтық, 18 қылыш, 27 найза, 2 пистолет көпте-ген мал мүлік өтеді. Немчинов деген азамат Орынбор шекара комиссиясына былай деп жазады: «Екатеринский столицасының тұрғын-дары бар малынан үйінен наннан және барлық мүлкінен айырылып, нағыз бейшара күйде отыр» (5) Кенесары әскерінің жылдамдығы мен оралымдығы оның жау тылына тап беретін тапқырлығы билеушілерді қатты таң қалды-рады.

Кенесары даңқының күн санап қазақ дала-сына кеңінен жайылып бара жатқанынан қауіп-тенген патша әкімшілігі осы іске жауапты деген қазақ би-сұлтандарынан жауап талап етеді.

Жасауыл қырғыны оқиғасының орын алуына

сауда-саттық мәселесінің де түрткі болуы мүм-кін. Тарихи дерек көздерінде 1843 жылы Троицкіден Бұқараға аттанған Жаппас руының сауда керуенін Кенесары сарбаздарының тоқ-татып көп мөлшерде салық алғаны айтылған. Ал 1844 жылдың қыркүйек айында Жаңғабыл ауыл-дарына зекет жинауға барған Наурызбай жа-сауылдарына жүктелген тағы бір тапсырма қыркүйек айында Троицк қаласынан Бұқараға жүретін сауда керуенін талқандау болған. Гу-биннің айтуына қарағанда, Наурызбайдың Жап-пас ауылында кідіріп қалуының сыры сонда көрінеді. Кенесары жасауылдарының нендей шаруамен жүргенінен тыңшылыр арқылы ха-бардар болған би-сұлтандар қауіптің алдын алу үшін осындай тосын шешімге келуі ықтимал. Оның үстіне бұл рулардың осы қақтығыстар-дағы мал шығынын да назарда ұстаған дұрыс. Өйткені тарихи деректерде 1844 жылдың шілде-тамыз айында орысқа қараған Жаппас, қыпшақ, жағалбайлы, төртқара руларын Кенесары әскері тосыннан шауып, шығындап кеткені айтылған.

«Мал ашуы жан ашуы» деген, өштескен елге бұл да бір себеп.

Жыр мәліметіне сүйенсек, Жаңғабылға қа-расты ауылдардың азаматтары оны бір кісідей мақұлдаған боп шығады. Шығармадағы оқиға-ның реті соған сендіреді. Расында, Кенесары қаһарынан қорыққан Жаппастықтар Жаңғабыл-дың жөн-жосықсыз шешімін құптамаған. Елдің өз соңынан ере қоймас жайын байқаған соң, Жаңғабыл: «бұл ауылға орыстың жазалаушы отряды келе жатыр. Қазір дегеніме көніп, айтқанымды істемесеңдер жазаларыңды солар береді», – деп қорқытады. Орыс жазалаушы отрядының сырын жақсы білетін тұрғылықты халық тілге келмей Жаңғабылдың соңынан ере береді. _________________

1. Мұқанов С. Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әде-биетінің тарихынан очерктер.-Алматы, 1942.-32-42 б.

2. Әуезов М. Уақыт және әдебиет.-Алматы, 1962.-72 б. 3. Показание казака Николая Губина о вражде казахов

рода жаппас с Наурузбаем . 1844 г.,октябрь 17.// Нацио-нально-освободительная борба казахского народа под предводительством Кенесары Касымова (Сборник доку-ментов). -Алматы: Ғылым, 1996. -ст. 287

4. Қасымбаев Ж. Кенесары хан.-Алматы,1993-52 б. 5. Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы ХІХ века.-

Алма-Ата,1992. -ст. 267


Л. Қ. Жаманбаева

КЕҢЕСТІК КҮШТЕУ САЯСАТЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ

ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақстан та-рихы қарама-қайшылықты, күрделі оқиғаларға толы. Әсіресе, Кеңес өкіметінің орнауымен би-лікті қолына алған большевиктердің өткен ғасырдың 20-30 жылдарындағы саяси шаралар қоғамның барлық саласын тұтас қамтыған, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесіне негізделгені белгілі. Кеңестік тоталитарлық жүйе тұсында аталмыш кезеңге қатысты ақиқатты және шын-дықты ашық айтуға ешбір мүмкіндік болмады. Бүгінгі таңда тарих ғылымындағы ғылыми жетістіктерге қарамастан, аталмыш кезеңнің қиын-қыстау тарихының ашылмаған беттері аз емес. Сондай өзекті мәселелердің бірі – кеңестік күштеу саясатының зертелуі болып табылады.

«Күштеу саясаты» (силовая политика) деген ұғым отандық тарихнамада тәуелсіздік жыл-дары ғана қолданысқа ене бастағанын ерекше атап өту қажет. Себебі, ғасыр басында елде орнаған бірден-бір кеңестік билік пен коммунис-тік идеология өз саясатының біржақты дұрыс та тиімді саясат екеніне дәріптеліп, оның тотали-тарлық, әкімшіл-әміршіл, күштеу сипаты туралы жайлы сөз қозғаудың өзі мүмкін болмады. Жалпы, күштеу дегеніміз, белгілі бір нәрсеге мәжбүрлеу, еркінен тыс көндіру, таңу деген түсінік. Кеңестік кезеңде күштеу мемле-кеттік масштабта жүзеге асырылды. Олай дейтініміз, кеңестік күштеу саясаты, белгілі бір шеңбер көлемінде емес, бүтін бір қоғам көлемінде жүзеге асырылды. Сырттан таңыл-ғын, кемелденген социализм, коммунизм идея-ларының кіршіксіз де тиімді идеология екен-дігіне халқымызды ырықсыз, еркінен тыс сендірді. Күнделікті қажырлы үгіттеу жұмыс-тары сайып келгенде Қазақстанда бір бағытты саясаттың жүргізіліп, әміршіл-әкімшіл жүйенің толық орнауымен ұштасты.

Ал, тоталитарлық режим тиым ғана салып қоймай, кеңес азаматтарына не істеу, керек, қалай жүру керек, қалай ойлау керек, қайда жұмыс істеп, қайда оқу керек екендігін, нені қалай жазып, балаларын қалай тәрбиелеу керек екендігіне дейін үйретіп, бағыттап осы бағытта арнайы талаптар қойып отырды. Ол үшін ұрпақты коммунизм рухында тәрбиелеу мақ-сатында арнайы коммунизм, отбасы кодекстері жарық көрді. Тоталитарлық қоғам адамның саяси еркіндігін ғана емес, жек бас еркін де шектеп отырды. Физикалық және психикалық

сипаттағы арнайы қысым жүйесі жұмыс істеді. Ауыл шаруашылығы толығымен бюрократия-лық орталықтанған жоспарға бағынды.

Тоталитарлық жүйе қоғамның барлық сала-сында ұлттық ерекшеліктердің көрініс табуын тежеп отырды. Кеңес өкіметі тарапынан дәс-түрлі шаруашылық, мәдениет, рухани құнды-лықтарды жоюға байланысты көлемді саясат жүргізілді. Аталмыш саяси шаралар репрессия-лау, қысым көрсету, сананы улау арқылы, үгіт-теу арқылы жүзеге асырылды. Кеңестік күштеу саясатының түпкі мәнін жете түсінген көзі ашық ұлт зиялылары халық жауы, ұлтшыл бұржуазия ретінде бағаланып, жазалау аппаратының құр-банына айналды. Қоғамда тұтас дерлік тотали-тарлық жүйеге тән қорқыту, үркіту, қысым жасау, асыра сілтеу, бұрмалау орын алды. Осы-ның барлығы кеңестік күштеу саясатының мәнін ашады.

Бүгінде қол жеткізген тәуелсіздіктің ғылым-ға қосқан зор үлесінің бірі – «құпия» деген көптеген мұрағат қорларын ашып беруі нәти-жесінде тың деректер ғылыми айналымға ен-гізіліп, мәселенің екінші қыры, яғни осы кеңес-тік күштеу саясатының мәні ашылып отыр.

Кеңес өкіметі тарапынан жүргізілген қоғам-дық-саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-шара-лардың күштеу, қысым көрсету арқылы жүзеге асқандығы туралы алғашқы пікірлердің авторы ретінде академик М.Қозыбаевты, заманымыз-дың озық тарихшыларының бірі Т. Омарбековтар-дың есімдерін атап өткен жөн. Авторлар өз зерттеулерінде ғасыр басында орын алған саяси-экономикалық саладағы өзгерістер тарихын жаңа көзқарас тұрғысынан зерттей отырып, күштеу саясатының алғаш рет ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттелуіне жол ашты. Мысалы, ұжымдастыру, отырықшыландыру, индустрия-ландыру саясаттарына қатысты күштеу ұғымы кеңінен пайдаланылып қана оның шынайы мәні ашылған.

Кеңестік кезеңде бұл мәселе арнайы тақы-рып ретінде көтерілмеген де, себебі, қоғамның барлық саласына бірдей үстемдік еткен комму-нистік партия идеологиясы тарих ғылымының да біржақты дамуына әсер еткен болатын. Еліміздің тәуелсіз мемлекет ретінде дамуы нәтижесінде ғана кеңестік кезең саясаты то-талитаризм ілімімен байланыстырылып, елдің санасына мінсіз болып танылған, сіңірілген


әкімшіл-әміршіл жүйе күштеу, зорлау арқылы жүзеге асқандағы туралы тарихи шындықтың бет-пердесі ашылуда.

Дегенмен, талдауға арқау болып отырған осы тақырып жеке мәселе ретінде тарихи тұрғыдан арнайы зерттелмегенін көреміз. Соған қарамастан, зерттеу нысаны - кеңестік құрылыс, тоталитаризм ілімдері және ХХ ғасырдың 20-30 жылдарының өзекті мәселелері болып табы-латын жекелеген зерттеулерді тарихнамалық тұрғыдан талдай отырып, мәселенің зерттелу деңгейін анықтауға мүмкіндік аламыз.

К.Фридрих пен И.Бзежинский тоталитаризм-нің: қалыптасқан ескі тәртіпті түбірімен жойып, жоққа шығаратын, орнына қоғамды түгел бірік-тіре алатын міндетті идеологияның болуы; бір ғана адамның (диктатор) басқаруындағы бір партия; режимнің «жауларына» ғана емес пар-тия басшылығы кімге көрсетсе соған бағыттал-ған террористік бақылау; ақпарат құралдарының үстінен қатаң бақылау; әскери күштерге бас-шылық; экономиканы орталықтандырылған бюрократиялық тұрғыдан билеу сияқты ерекше-ліктерінен шыға отырып түсіндірген тоталитар-лық ілімдері /1/ кеңестік Қазақстан тарихында орын алған күштеу әдістеріне негізделген әкім-шіл-әміршіл жүйе екендігі анық.

Кейінірек американ зерттеушісі, философ, социолог Х.Арендт өз зерттеулерінде тоталита-ризм ілімдерін вирусқа теңеген /2/. Х.Арендт пікірінше тоталитаризм – адам келісе де шыдай да алмайтын шынайы шындықпен бетпе-бет келгенде, өз жалғыздықтарына фантастикалық қиялында, әлеуметтік мифтерден пана табатын режим ретінде бағаланған. Расында да 70 жыл-дан астам уақыт өмір сүрген тоталитарлық жүйе «жұмақ өмір» мифіне халықты жаппай сендіріп келді. Сол алдамшы үмітке сенген кедейлер мен батырақтарды пайдалана отырып, солардың есебінен байларды, ауқаттыларды тап ретінде жоя отырып, олардың шаруашылығын күштеп тартып алып, қоғамымызды дағдарысқа ұшы-рата отырып, осының дұрыс бағыт екеніне халықты сендіре де, артынан ерте де алды.

«Тоталитаризм күштеудің мемлекеттік ме-ханизмі мен аппараты сияқты биліктің сыртқы тұтқаларына ие болғанын ешқашан қанағат тұтпайды. Оның идеологиясының ерекшілігі – күштеу аппараты арқылы адамдарды бағындыру және оларды ішінен террорлау» /3, 42 б./ - дей келе американдық неміс зерттеушісі күштеу әдісінің әкімшіл – әміршіл биліктің басты құ-ралы болғандығын анық көрсетеді.

Ал, ресейлік ғалымдарға келер болсақ, олар тоталитаризм мәнінен гөрі, тоталитарлық

немесе әкімшіл-әміршіл жүйе зардаптарын оның шынайы бет-бейнесін, сипатын мемлекетті бас-қару ашып көрсету бағытында көбірек жұмыс жасап жатқандығын байқаймыз.

Ю.М.Воронов Кеңес қоғамында қалыптас-қан саяси жағдайды Идея тұрғысынан зерттетей отырып, кеңес қоғамында Идея мен адам ара-сында «тарих заңдылығын танығандар», «жар-қын болашаққа жетелер жалғыз дұрыс жолды білушілер» сияқты таңдаулылар тобы тұрып, уақыт өте келе, олардың адамдардың үстінен қарайтын жат, бақылаусыз, үстемдік етуші күш-идеократияға айналғандығын философиялық көзқарас тұрығысынан таныған десек те қате-леспейміз. Нәтижесінде, автор адамдар Идеяның жемістерін пайдалана алған жоқ, керісінше Идея субьектке айналып, өзіне адамды тәуелді ет-кендігін көрсетеді. Яғни автор бұл жерде коммунистік идеологияның тотальды орнауын көрсеткісі келгендей. Монографиялық еңбекте Ю.Воронов кеңестік саяси жүйенің қалыптасып келе жатқан тұсындағы ерекшеліктерін зерт-теген. Сонымен қатар, зерттеуші, режимнің бюрократиялануын, формалдылық, обскуран-тизм сияқты партиялық мемлкететтік аппарат қызметіндегі ауытқушылықтар процесін мұра-ғат құжаттары негізінде ашып көрсеткен /4/.

Бүгінгі таңда қазақстандық зертеушілер де әкімшіл – әміршіл жүйенің орнауы күштеу сая-саты арқылы жүргізілгендігі және бүл жүйенің өзі күштеу мен зорлық зомбылыққа негіздел-генін ашық жазып отыр. Әміршіл-әкімшіл би-ліктің қалыптасуының бір көрінісі партия дик-татурасының орнауы болды. Ал жеке партия диктатурасының біртіндеп орнығуы кеңес ұйым-дарының халық қамын жейтін, оны озбырлық-тан, қиянаттан қорғайтын нағыз демократиялық сипатқа ие болуына мүмкіндік бере қойған жоқ. Өйткені жаңадан бой көтеріп келе жатқан тота-литарлық қоғамға халық бұқарасына жанашыр, қамқоршы болатын ұйымдардан гөрі, осы ха-лықты үрей психологиясы ауқымынан шығар-май, белгілі бір саяси шеңбер ішінде ғана ай-налып әрекет жасайтын, адамдарды ресми сая-сатқа қарсы келмей, керісінше, оны әркез бас шұлғып қолдаумен қанағаттанатын рухта тәр-биелейтін мемлекеттік органдар қажет еді /5, 70 б./. КСРО-да әкімшіл-әміршіл жүйенің орнығуы, мемлекетті авторитарлық басқаруға көшу, сон-дай-ақ, біртіндеп авторитарлық басқарудың жендеттік (деспоттық) дара билікке ұласуы қоғамдық сананы да осы бағытта бүлдіруге, адамдардың бұқаралық көңіл-күйін өзгертуге де алып келді.


Ғасыр басында қалыптасып орнай бастаған әкімшіл-әміршіл жүйеге тән ерекшеліктердің бірі - екіжүзділік болды. Тарихшы-ғалым Т.Омарбековтың осыған қатысты көзқараста-рына келер болсақ, «екіжүзділік, саясаттың ығына жығыла сөйлеу және өз еркіңнен тыс коммунистік партия бағытын қаласаң да, қала-масаң да қолдайтын сыңай таныту, Мәскеуден келген нұсқауды қалтқысыз қабылдап, оған күмәнданбай, оны бұлжытпай жүзеге асыруға дағдылану, «ұлы көсем» - Сталиннің және оның төңірегіндегілердің теориялық тұжырымдары-мен іштей келіспесең де, өз пікіріңді ашық айта алмай, құнжаңдап баға беру, бұға беру және мақұлдап бас шұлғып, өз жүрегіңнің әмірінен тыс, өзінің көзқарастарына сәйкес келмейтін ұшқары саяси пікірлерді қызмет бабына сай амал жоқ ашық насихаттау, жұртты осыған сенуге үгіттеу – міне, бұл кезеңнің аса үлкен қасіреті, екіжақтылығы осында жатыр» /6, 71 б./, - деп әділ бағасын алған.

Әкімшіл-әміршіл жүйе үстемдігінің орнауы-ның өзі күштеу саясатының көрінісі екендігі қазақ жерінде орын алған егістік және шабы-ндық жерлерді қайта бөлуді көздеген «Кіші қазан», бай кулактардың мүлкін тәркілеу және өздерін тап ретінде жою, күштеп отырықшы-ландыру, күштеп ұжымдастыру, яғни кеңес-тендіру және тағы сол сияқты бірқатар іс-шара-лардан көрінеді.

Тоталитаризмнің негізгі постулаттарының бірі- идеология саласындағы таптың күрестің күшеюі және оның үзіліссіз сақталып қалуына кепіл болуы екендігін және бұл постулаттың қоғамдағы идеологиялық салмақ болып есеп-телетіндігіне тоқтала отырып, сондықтан да кеңес қоғамында өз алдына шешім қабылдауға және өзгеше ойлауға тиым салынатындығы ту-ралы Г.Нұрбетованың пікірлері орынды болып есептеледі.

Өз зерттеулерінде, автор, 20-нші жылдардың екінші жартысынан бастап әкімшілік аппарат өз күш-қуатын, шынайы билік пен ықпалын орната бастағандығын осы жылдары орын алған саяси іс-шаралар мысалында негіздей түскен. Соны-мен қатар, зерттеуші «Қазақстандағы қызыл қырғын тарихы» деп аталтын еңбегінде де осы мәселеге жете көңіл бөліп,шабындық жерлерді бөлу туралы заңдардың асығыс, ең бастысы әкімшілік күштеу арқылы жүргізілгендігін жазады /7/. Ал, тоталитарлық жүйенің пайда болуының маңызды шарты елдегі билікке монополия орнатып, ішкі партиялық демократия түсінігін шектеп қана қоймай, жоққа тән еткен

бір партиялық жүйе болғандығы да орынды айтылған.

Жалпы алғанда, автор осының барлығы ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы үстем болған идеологиялық саясат болғандығын, большевик-тер байлардың шабындық жерлерін күштеп тартып алып, ғасырлар бойы қалыптасқан дәс-түрлі көшпелі шаруашылықтың құрылымын жойғандығын көрсете отырып, тоталитарлық жүйе зардаптарын айқын көрсете алған және Сталин мен Голощекин жүргізген идеологиялық саясатты қанды террорға теңеген.

Отандық тариханамада сот-тергеу, әкімшілік органдарының қызметі кеңестік зорлық-зом-былық шараларын жүзеге асыруға бағытталған-дығын, олардың тарихы мен сабақтарын зер-делеу арқылы тәжірбиесі де орын алып отыр. 1925-1932 жылдар аралығындағы кеңестік заң органдарының құрылымы мен қызметін мұрағат құжаттарына сүйене отырып зерттеген автор, бұл органдардың да тоталитарлық тәртіпке тәуелді болып, үкімет пен партия жүргізген саяси-экономикалық науқандарда жазалаушы аппаратқа айналуын жазалау процесінен көруге болатындығын тұжырымдаған. Зерттеушілер әкімшіл-әміршіл жүйенің ауылшаруашылық өнімдерін дайындау, тәркілеу, ұжымдастыру науқандарында революциялық заңдылықты қор-ғау жолында құқықорғау органдарына сүйенуі кеңестер мемлекетіндегі билік жүйесінің құры-лымындағы қателіктерді, сонымен қатар, ком-мунистік идея үшін күрескен әкімшіл- партия-шылардың қазақ халқына қарсы зорлық – зом-былық, заңсыз әдістері, қарулы күш қолдануы деспоттық тәртіптің қазақ ұлтына бағытталған геноцид саясатын жүргізгенін көрсететіндігі туралы жаңа көзқарас тұрғысынан орынды тұ-жырым жасаған.

Сонымен, аталған кезеңдегі тоталитарлық жүйенің саяси-экономикалық науқандарының апатты нәтижесі ретінде - 1930 жылы аштыққа шалдығып, колхоздардан жаппай шығып, тіпті, уүкімет пен партияға қарсы ашық көтерілістерге шығуы төңірегінде талданғанын және тотали-таризм саясаты дөрекі саясат ретінде бағасын алғандығын, осының барысында кеңестік әкім-шіл-әміршіл жүйенің қолжаулығына айналған заң органдары белсенді роль атқарғандығын көреміз. Тоталитарлық жүйені саяси қуғын-сүргін негізі ретінде қарастырған Г.Жұмасұл-танова 20-жылдардың басындағы Кеңес ел-дерінде тоталитарлық жүйенің қалыптасуына теориялық және саяси негіздеме берген. Тота-литаризм өзегінде утопиялық және обьективті


әлеуметтік-экономикалық шындық арасындағы қарама-қайшылық жатқанын дәйекті дәлелдеген зерттеуші: «Процесс формирования тоталитар-ной системы есть процесс насильственного подавления естественных тенденции развития, переделка общества на принципах идеологи-ческого детерменизмаи по идеологической схеме. Роль насилия в этих процессах непры-рывно возрастает, оно становится методом и сущностью тоталитарной системы, ее способом существования» /8, 30 б./, -деп әміршіл-әкімшіл жүйенің күштеу саясатының басымдылығын айқын көрсетіп берген.

Өз зерттеулерінде, қуғын-сүргін саясатын 20-30 жылдары орын алған экономикалық-саяси шараларды толық қамти отыра ашқан автор, Ф.Голощекиннің билікке келуін, күштеп ұжым-дастыру салдарларын саралай отырып, апат көлемі жан шошырлықтай болғанын көрсете отырып, сондықтан оны бар жауапкершілікпен геноцид саясатының көрінісі ретінде бағалаған: «Эту политику можно обозначать как геноцид, так как в Казахстане происходило откровенно насильственное искоренение культурной тради-ции и этносоциальных институтов» /9, 19 б./. Көріп отырғанымыздай, зерттеуші 20-30 жыл-дарда тоталитарлық жүйенің қоғамдық-саяси өмірдің барлық салаларын қамтығандығын және оның Қазақстандағы көріністері барынша ұсқынсыз болғандығын репрессиялық шаралар-дың жүзеге асуы негізінде жүйелі талдап көрсеткен.

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы кеңес мемлекеті, соның ішінде, Қазақстан көлемінде орын алған саяси басқару жүйесінің әкімшіл-әміршіл,яғни тоталитарлық сипатта болған-дығын, ол дүниеге алып келген қоғамдық –саяси, экономикалық-әлеуметтік іс-шаралардың негізінен күштеу арқылы жүзеге асқандығының қыр-сырын ашуға көмектесетін еңбектің келесісі – М.Ескендировтың «Восточный Казахстан в годы силовой модернизации» атты кандидаттық диссертациялық жұмысы. Зерттеу обьектісі тіке-лей күштеу саясаты болып табылатын аталмыш диссертациялық жұмыс, 1926-1939 жылдардағы күштеу модернизациясының алғышарттарынан шыға отырып, тоталитарлық режимнің әлеу-меттік-экономикалық саладағы эксперимент-терінің ерекшеліктері мен зардаптарын жаңа көзқарас тұрғысынан ашып көрсетуге бағыт-талған.

Автор, партияның саяси мақсаттарды шешу-де, еңбекші және маргиналды тұрғындарды ті-рек еткен, ұлттық, мәдени, діни белгілерімен ерекшеленбейтін қатал орталықтандырылған

унифицияланған мемлекет құру міндеті тұр-ғандығын ашып көрсетеді. Ғасыр басында қа-лыптасқан жағдай кеңестік билік саясатының түпкі мақсатын көре алған зерттеуші: «Совет-ская власть в культурно - бытовых и социально-экономических различиях казахского и русского населения видела угрозу для стабильности своего существования. Поэтому она стремилась сгладить эти противоречия» - дей келе, осы саясатын ең алдымен атқарылған шаралар туралы: «предпринимались меры на то, чтобы сформировать и заставить местное население население принять стандартные унифицирован-ные системы администрации, юстиции, образо-вания, социального развития, воинской повин-ности и т.д.» - десе, екіншіден, переселен шаруа-шылықтарды арттыру, үшіншіден, түпкі мақ-саты – халықты өзінің ұлттық бастауларынан айыру болатын, түпкілікті тілдік реформа жүр-гізу екендігін дәйекті түрде ашып көрсеткен /10/.

Шын мәніндегі Кеңес одағындағы өзгерістер күштеу саясатын қолдану арқылы жүзеге асып, нәтижесінде 20-30 жылдары қалыптасқан тота-литарлық режим қыспағымен халықтың белгілі бір бөлігін құрбан ету арқылы, ауыл шаруа-шылығын күштеп ұжымдастыру негізінде қайта құру саясатында айқын көрінді және 20-шы жылдардың екінші жартысынан бастап, қоғамда әбден меңдеп алған аса қатал әміршіл-әкімшіл жүйе, террор, шаруаларды кооперация қолына түсіру идеясын бұзып қана қойған жоқ сонымен қатар, оның пайдалы жақтарын да жоққа шығарды. __________________

1. Фридрих К., Бзежинский З. Тоталитарная диктатура и автократия. – М.: Наука, 1956. – 31 с.

2. Арендт Х. Вирус тоталитаризма // Новое время. – 1991. – 40-42 сс.; Арендт Х. Истоки тоталитаризма. – М., 1996. – 671с.

3. Сонда. 4. Воронов Ю.М. Становление идеократии: истоки,

ментальность, аппарат (1919-1929 годы). – Иваново, 1993. – 114 с.

5. Омарбеков Т. Қазақстан тарихының ХХ ғасырдағы өзекті мәселелері. – Алматы, 2006.

6. Сонда. 7. Нурбетова Г.А. История «красного тер-рора» в

Казахстане (20-30 годы ХХ века). – Алматы, 2003. – 120 с.ССонда.

8. Жумасултанова Г.А. Политические ре-прессии в Казахстане в условиях тоталитарного режима (20-е и начало 50-х годов). Автореф. На соискание канд.ист. наук. –Караганда, 1999. – 30 с.

9. Сонда. 10. Ескендиров М.Г. Восточный Казахстан в годы

силовой модернизации (1926-1939). Автореферат на соискание ученой степени канд. ист. наук. – Алматы, 2001. – 28 с.


* * * В данной статье рассматриваются проблемы изучение

силовой политики советского периода. Автор на основе историографического анализа показывает основные этапы изучения социаль-но-экономических реформ в начале ХХ века.

* * * In this article is considered problems of soviet policy. The

author on the basis of historiographic analysis shows main periods of social – economic reform at the beginning of XX century.

А. Байсалбаев

ОБЪЕКТИВНОСТЬ В ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ Процессы, происходящие в нашей стране и

мире в целом после распада СССР, которые привели к смене политического и эконо-мического строя, не могли не отразиться на общественном сознании. И особенно это за-метно проявилось на историческом сознании, когда отрицаются устоявшиеся взгляды и оценки многих событий прошлого, истори-ческих персоналий, реабилитируются одни верования и идеалы, предаются анафеме другие, низводятся с пьедесталов старые кумиры и возводятся новые. И сама историческая наука оказалась в кризисе и не смогла своевременно ответить на все вопросы, поставленные публи-цистикой. Здесь следует обратиться к такому понятию как историческая память – способность осмысленного воспроизведения прошлого для адекватного реагирования на происходящие сегодня события. Возникает парадокс: с одной стороны, изучая историю, мы пытаемся извле-кать из нее уроки. А с другой стороны, оттор-гаем из истории то, что в будущем окажется незаслуженно забытым, и новому поколению придется возвращаться к нему и пытаться воссоздать историческую истину. Изучение истории человечества должно способствовать народам извлекать уроки из истории для дальнейшего прогресса. «Мы можем жить в историческом прошлом, как мы живем в исто-рическом настоящем и как уповаем, что будем жить в историческом будущем. Есть какая-то целостная жизнь, которая совмещает три мо-мента времени – прошлое, настоящее и буду-щее», - писал Н.А. Бердяев [1]. Поэтому осмыс-ление прошлого – чрезвычайно ответственная задача, требующая нравственной высоты и порядочности исследователя, непредвзятости суждений. Такое осмысление возможно лишь на основе большого теоретического знания и высокой гражданской ответственности перед обществом.

Это особенно важно сегодня, когда в усло-

виях глобализации возрастающее влияние масс-культуры несет значительную угрозу историко-культурному многообразию народов, морально-политическому климату, степени доверия или недоверия между народами и государствами, в конечном счете – судьбы войны и мира. О том, к чему приводит пренебрежение уроками истории говорит ситуация в Афганистане, трагедия африканских государств, события в Киргизии и т.д. Трудности, переживаемые исторической наукой в целом, характерны и для историо-графии периода второй мировой войны. Пока-зателен в данном случае пример Интернета: с одной стороны, он способствует глобальному информационному обмену в силу доступности, но в то же время способствует росту социаль-ного невежества. Когда в огромном потоке доступной информации человек становится объектом манипулирования. Например, вот что пишет Интернет-газета «Славянская империя»: «Все разговоры о том, что в годы второй мировой войны мы воевали с фашизмом – есть пропагандистская уловка средств массовой информации, принадлежащих спекулянтам. Созданием подобного мифа занималась и совет-ская пропаганда, вооруженная интернациональ-ной идеологией, для которой все национальное было врагом номер один. В Германии была установлена национальная диктатура. Вот при-чина того, что все понятия для нас были окра-шены в определенный эмоциональный тон. Однако правда состоит в том, что связь между гитлеровским режимом и практикой геноцида, лежит в исторической и духовной плоскости. Мало кто из известных народов может потя-гаться с немцами в необыкновенной жестокости и бесчеловечности. Все дело в особенностях немецкого менталитета. … И если нация, спо-собная на такой безумный авто геноцид, спо-собна и на худшее, обратив свою силу, и ярость


на другие народы и ХХ век показал это весьма наглядно. Ни одна другая страна, прошедшая через фашизм, ни один другой народ, не дали нам столь ужасающих примеров узаконенного геноцида. Так, что не стоит обвинять фашизм в Освенцимах, печах и прочим, ибо историю творят люди, с них и спрос. И это не значить, что другие народы, установив в своей стране национальный режим, будут вести себя так, как вели себя немцы. Практика геноцида зависит не от названия режима, а от менталитета людей, пришедших к власти и в первую очередь от их духовного уровня. Поэтому наша партия призывает людей интеллектуально и духовно развитых взять будущее России в свои руки, чтобы не допустить развития событий по германскому сценарию» [2]

Для объективного анализа исторических со-бытий недостаточно собирания фактов и пере-сказа событий, необходимо и философское осмысление прошлого. К оценке фактов прош-лого, исторического процесса нужен много-мерный подход с учетом различных тенденций в развитии общественной жизни. Многомерный подход нужен и в оценке событий второй мировой войны. Некоторым авторам, высту-пающим по проблематике истории второй мировой войны, присуще стремление всячески принизить значимость победы СССР над фа-шистской Германией. Это характерно не только для западных исследователей, но и российских. О патриотизме, массовом героизме и энтузиазме советских людей в годы войны написано множество книг – документальных и художест-венных, поставлены сотни кинофильмов и театральных спектаклей. Но существует мнение, что вроде бы хватит рассказывать о героизме и патриотизме. Делаются попытки противопоста-вить подвиги «одиночек» и коллективный ге-роизм, подвиг советского народа. Так, напри-мер, А.Н.Мерцалов и Л.Н.Мерцалова пишут: «А. Матросов закрыл вражеский пулемет своим телом, хотя для того, чтобы заставить замолчать пулемет, нужно было всего лишь несколько пушечных выстрелов… Никто до сих пор не доказал, что подобные подвиги необходимы. Мотивы действий солдат, закрывших амбразуры вражеских дотов, тараны летчиков и танкистов должны быть исследованы. Пока же эти подвиги безумно воспевают» [3].

На наш взгляд, трудности объективного и относительно полного воссоздания истории, поверхностные выводы из уроков прошлого – это в большей мере следствие такого важней-шего фактора, как взаимодействие исторической

науки и политики. Существует расхожая фраза: «История есть политика, опрокинутая в прош-лое». Всегда и во всех странах политическая конъюнктура, социальный заказ в определенной мере вторгались в историческую науку. Исто-рический опыт свидетельствует о том, что поли-тика может «давить» на науку, если она заин-тересована в определенном искажении прош-лого. Но, тем не менее, история это объектив-ный процесс и историческое прошлое следует воспринимать по возможности объективно.

Вторая мировая война стала одним из важ-нейших событий в истории ХХ века. На процесс изучения истории второй мировой войны в значительной степени повлияла эпоха «холод-ной войны», когда два мира – социализма и ка-питализма писали свою историю этих событий. И результатом явилось два видения одного исторического события у молодого поколения – запад уверен в своей победе, в то время как восток пытается сохранить лавры победителя. Так, например Латов Ю.В. поднимает проблему конкуренции стандартов ценностей в современ-ном мире: свобода – хорошо, деспотизм - плохо и стандартов общеизвестных фактов, таких как, например, для англосаксонского мира «Битва за Англию» является переломным моментом Вто-рой мировой войны. В этой конкуренции старые стандарты проигрывают новым, но сохраняют свое господство, так как встроены в систему знаний об окружающем мире [4]. На наш взгляд, автор проблему исторических ценностей рассма-тривает на уровне обыденного сознания, по-скольку обыденное восприятие фактов обладает огромной силой заразительности. И именно поэтому современная западная молодежь уве-рена, что вторую мировую войну выиграли англо-саксонцы.

Следует отметить, что на процесс изучения второй мировой войны значительное влияние оказала и продолжает оказывать политическая конъюнктура и своеобразное идеологическое противостояние Востока и Запада. Именно это затрудняет комплексный анализ событий этого периода, без которого невозможно объективное изучение истории второй мировой войны.

При исследовании основных периодов войны необходимо учитывать качественные из-менения в ходе войны, характер и сущность военно-политической обстановки, соотношение военных, экономических, политических и мо-ральных сил участников. Кроме того, следует исходить из историко-теоретического положе-ния, что вторая мировая война явилась ре-зультатом кризиса Версальско-Вашингтонской

48 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 системы международных отношений и борьбы великих держав за расширение сфер влияния и пересмотр сложившихся границ после первой мировой войны. С точки зрения геополити-ческого расклада сил, претензии гитлеровской Германии сочетались с противостоянием двух идеологий – западной и советской. Совокуп-ность всех этих разнообразных противоречий и привела ко второй мировой войне. После распада СССР и биполярного миропорядка, устоявшиеся оценки событий второй мировой войны стали подвергаться сомнению. В качестве примера можно рассмотреть создание антигит-леровской коалиции и открытие второго фронта. Германия оказалась не в состоянии вести пол-ноценную войну на два фронта. Реальное при-ближение конца войны требовало от союзников (СССР, США и Англии) усиления координации своих действий и начала обсуждения вопросов послевоенного устройства мира. Одним из этапов этого процесса стала Московская кон-ференция министров иностранных дел в октябре 1943 года. На ней западные союзники обещали открыть второй фронт в 1944 году. Обсуждение этих проблем было продолжено на Тегеранской конференции на высшем уровне. После долгих дебатов был определен срок высадки союзни-ческих сил во Франции - в мае 1944 года. Вот краткая ретроспектива последующих событий: на советско-германском фронте Советская Армия продолжила наступление и освободила свою территорию, вступив в Восточную Европу. Западные союзники вели военные действия на территории Италии, в июне 1944 года выса-дились во Франции и до конца 1944 освободили Францию, Бельгию, часть Нидерландов и цен-тральную Италию. В октябре 1944 года Англия и СССР согласовали зоны своего влияния на Балканах, что позволило Англии ввести войска в Грецию. В ходе Ялтинской конференции СССР, США и Великобритания продолжили обсуж-дение вопросов послевоенного устройства мира, во многом предопределив послевоенный раздел Европы между СССР и США.

В настоящее время современным исследова-телям для объективного изучения этого вели-чайшего события мировой истории ХХ века следует избегать идеологических стереотипов. И в качестве примера приведем современное видение одного эпизода второй мировой войны – высадка союзнических войск в Нормандии в 1944 году.

В западных источниках об этом событии говорится то, что это был самый важный мо-мент во второй мировой войне, в советских

источниках, напротив, умаляются масштабы этой операции. В то время как американские историки все более украшают подвиги солдат, сражавшихся в Нормандии, советские исследо-ватели ввиду идеологической войны пренебре-гают героизмом бойцов западного альянса.

Операция «Оверлорд» — стратегическая операция союзников по высадке войск во Франции, начавшаяся рано утром 6 июня 1944 год и закончившаяся 31 августа 1944 года, после чего союзники пересекли реку Сену, освободили Париж и продолжили наступление к фран-цузско-германской границе. Операция открыла Западный фронт в Европе во второй мировой войне. До сих пор считается крупнейшей десантной операцией в истории — в ней при-няли участие более 3 миллионов человек, кото-рые пересекли Ла-Манш из Англии в Нор-мандию. Операция «Нептун» — кодовое имя начальной фазы операции «Оверлорд» — на-чалась 6 июня 1944 года (дата также известна как «День Д»), закончилась 1 июля 1944 года. Её целью было завоевание плацдарма на конти-ненте, которое продолжалось до 25 июля. Всего в Нормандии у немцев находилось около 380 000 человек (к концу июля немцы пере-бросили в Нормандию подкрепления, и их численность выросла до 490 000 человек [5].

Экспедиционные силы союзников имели аб-солютное превосходство над противником (12 000 боевых самолётов против 2000 у немцев и свыше 6000 боевых, транспортных и десантно-высадочных судов). Общая численность экспе-диционных сил составляла свыше 2 876 000 чел. Позже это число увеличилось до 3 000 000 и продолжало увеличиваться, так как в Европу регулярно прибывали новые дивизии из США. Численность сил десанта в первом эшелоне составляла 156 000 человек и 10 000 единиц техники.

Вторжение в Нормандию началось с масси-рованного ночного парашютного десанта и высадки на планерах, воздушными атаками и обстрелом немецких береговых позиций флотом, а рано утром 6 июня началась высадка десанта с моря. Высадка производилась несколько суток, как днём, так и в ночное время.К вечеру 6 июня союзникам удалось захватить три плацдарма, на которых высадились 8 дивизий и бронетанковая бригада общей численностью 150 тысяч солдат. Потери составляли у американцев — 6603 чело-века.

Операция была запланирована следующим образом: 5.50 — 6.27 — бомбардировка немец-ких позиций корабельной артиллерией; 6.00 —


6.25 — соединение из 440 бомбардировщиков B-24 проводит бомбардировку с воздуха; 6.29 — высадка на берег 64 танков-амфибий оборудо-ванных системой «DD»; 6.30 — высадка на берег 35 обычных танков и 16 бульдозеров, для расчистки заграждений. Так же в это время должны были высадиться 8 рот пехоты. Каждая рота отвечала за свой сектор; 6.32 — высадка саперов для организации проходов в минных полях; 7.00 — высадка следующего эшелона пехоты; 8.00 — высадка артиллерии.

Несмотря на эти приготовления, почти весь план пошёл вразнос. Десять десантных судов были потеряны до того как они приблизились к берегу, залитые волнами. Несколько судов оста-лись на плаву только благодаря десантникам, которые поспешно вычёрпывали воду своими касками. Войска, ожидающие высадки, страдали от морской болезни. Десантные лодки боевой команды 16-го полка прокладывали путь среди солдат, борющихся за жизнь в бурном море и среди плотов, на борту которых находились выжившие члены экипажей затонувших DD танков. Штурмовые корабли не могли опреде-лить своё точное местоположение, так как дым и поднявшийся туман скрывал береговые ориен-тиры, сильное течение сносило корабли к востоку.

Как только лодки приблизились на не-сколько сотен метров к берегу, они попали под усиливающийся плотный огонь из автомати-ческого оружия и артиллерии. Только тогда союзники убедились, что бомбардировка перед высадкой оказалась неэффективной. Бомбарди-ровка началась позже из-за погодных условий и бомбардировщики опасаясь попасть в десантные суда, которые уже прибывали сбросили бомбы в глубине территории не нанеся весомого ущерба немецкой береговой обороне.

Первыми на берег должны были подняться танки, укомплектованные системой Duplex Drive, которые должны были высадиться в море с 16 барж, по 4 танка в каждой, всего 64 танка. В их задачу входило обеспечить прикрытие для пехоты и саперов. В итоге на берег смогли выбраться меньше половины танков. Большин-ству кораблей удалось добраться до берега, но десантники буквально сразу были остановлены плотным огнем пулеметов и орудий. Укрыться на пляже было практически негде. Особенно было тяжело в тех секторах, куда не добрались танки. Разведка союзников допустила одну из редких своих ошибок, не заметив реорганизации обороны. Лишь небольшие силы штурмующих достигли зоны высадки у Омаха-бич. Ввиду

трудностей с навигацией большинство десант-ных судов в течение дня потеряло свои цели. Защита оказалась неожиданно сильной, и высаживающиеся американские войска понесли тяжёлые потери. Под плотным огнём инженеры пытались устранить береговые препятствия, позднее высадка происходила кучно у несколь-ких каналов, которые были прочищены. Ослаб-ленные потерями в ходе собственно высадки, выжившие штурмовые войска не могли пре-одолеть хорошо защищённые выходы с пляжа. В конечном итоге небольшие группы выживших смогли просочиться, пойдя на импровизи-рованные приступы, взобравшись на утёсы между наиболее хорошо защищёнными узлами обороны. К концу дня были захвачены два небольших изолированных опорных пункта, благодаря которым союзники впоследствии смогли развить наступление вглубь страны против ослабленной немецкой обороны. Таким образом, в ходе последующих дней наступления первоначальные цели дня «Д» были достигнуты [6, 7, 8].

18 апреля 1944 г. Черчилль и Рузвельт в своей совместной телеграмме сообщили в Москву, что вторжение произойдет в услов-ленное время и будет предпринято максималь-ными силами. Одновременно намечалось на-ступление и в Италии. Сталин в ответном посла-нии сообщил, что в соответствии с тегеранскими договоренностями Красная Армия предпримет к тому же сроку свое новое наступление, чтобы оказать максимальную поддержку англо-амери-канским операциям.

10 июня 1944 года на Восточном фронте началось стратегическое наступление советских вооруженных сил, известное как «Десять ударов Красной Армии». Эта операция воспроизведена в советском художественном кинофильме-эпопее «Освобождение». Для немецких сил это было катастрофическим разгромом: на участке немец-кой группы армий «Центр» советские силы в составе 118 стрелковых дивизий и 43 танковых бригад, наступая вдоль Днепра, взломали укреп-ленную линию обороны и окружили укреп-районы, а механизированные части советской армии вышли к фортификациям на границе Польши 1920 г. Фронт был прорван на участке в 250 км, разгромлено 28 немецких дивизий. Потери составили 350 тыс. человек убитыми, ранеными и попавшими в плен. Таким образом, германское командование лишилось возмож-ности перебросить силы с Восточного фронта на запад. В то же время высадка в Нормандии и продвижение союзников в Италии помешали

50 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 немцам отправить подкрепления на восток. Краткое изложение событий тех лет свиде-тельствует о том, что только совместными уси-лиями можно было победить опасного против-ника.

На наш взгляд, не следует ни одной из сторон доказывать сегодня, спустя 65 лет после кровавой войны, кто был «круче», а просто попытаться на усвоенных уроках истории вместе противостоять новым угрозам челове-чества. В современных условиях глобализации человечество вышло на новый уровень про-тивостояния, который выражается в экономике, политике, идеологии и других общественных сферах. Можно утверждать, что главным по-следствием глобализации становится не объеди-нение, а разъединение стран и народов. После распада СССР исчез образ врага, против которого объединялись все силы. Как говорил кролик-философ в романе Апдайка «Беги, кро-лик»: «Какой смысл быть американцем, если нет холодной войны?». __________________

1. Бердяев Н. Смысл истории. М.1990. С.57.

2. http://www.in-gazeta.narod.ru 3. Мерцалов А.Н., Мерцалова Л.Н. Сталинизм и война:

Из непрочитанных страниц истории (1930-1990-е гг.)- М., 1991.С.335.

4. Латов Ю.В. Исторические мифы как стандарты культуры. http://www.ecsocman.edu.ru/text/16213308/.

5. The D-Day Landings and the Battle of Normandy. Evreaux: Comité régional de tourisme de Normandie, 2003.

6. Ambrose S. D-Day, June 6, 1944: The Climactic Battle of World War II. New Orlean: Simon & Schuster, 1995

7. Durnford-Slater J. Commando: Memoirs of a Fighting Commando in World War Two. London: Greenhill Books, 1991.

8. Norman A. Operation Overlord. Design and reality. Harrisburg: Greenwood Press, 1952.

* * * Мақалада екінші дүниежүзілік соғысты зерттеуге

объективтілік қағидасын қолдану мәселесі зерттелген. Автор шетел зерттеушілерінің еңбектеріне сүйене отырып, «Оверлорд» операциясының мысалында объективтілік тұрғысынан қараудың мүмкіншіліктерін көрсеткен

* * * This study addresses the problem of the principle of

objectivity ant it’s application in learning of the history of the Second World War. Author leaning on the articles and studies of the foreign writers shows possibilities of objective reviewing of the main events of the Second World War on an example of "Overlord" operation.


ЕЖЕЛГІ ЖӘНЕ ОРТАҒАСЫРЛАР ТАРИХЫ

Б. Б. Кәрібаев

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ МАТЕРИАЛДАРЫ ЖӨНІНДЕ

Қазақстан тарихының кейінгі ортағасырлық

кезеңіндегі ең басты, әрі ең маңызды оқиғалар-дың біріне - Қазақ хандығының құрылуы жата-тындығы белгілі. Сол себепті де бұл мәселе соңғы кездерде тарихшыларымыздың назарын өзіне ерекше аударуда. Мәселенің тарих ғылы-мында зерттеле басталғанына біржарым ғасыр-дай уақыт өтсе де, дерек мәліметтерінің өте тапшылығы мәселені терең қарастыруға мүм-кіндік бермей келеді. Кеңестік кезеңдегі тарих-намада ортағасырлық мәселелерге байланысты негізгі дерек көзі ретінде жазба деректер пайда-ланылып, ауыз әдебиетінің материалдары шет-тетіліп келсе, соңғы жылдардағы зерттеулерде деректің бұл түрлеріндегі мәліметтерді тарих-шыларымыз өз зерттеулерінде кең қолдана бастады. Деректің бұл түрлеріндегі мәлімет-тердің Қазақ хандығының құрылу тарихына тікелей және жанама қатысы бар екендігіне көзімізді жеткізгеннен кейін, біз төменде ауыз әдебиетінің материалдарына арнайы назар аударып, олардағы деректердің Қазақ хандығы-ның құрылу тарихын зерттеуде қаншалықты маңызы бар екендігін қарастырамыз.

Қазақ хандығының құрылу тарихы туралы Қазақ хандығы дәуірінде ешқандай жазба дерек жазылмаса да, қазақ халқының ауыз әдебиетінде ХІY-XYІ ғасырларда Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында болып өткен көптеген оқиғалар туралы материалдар сақталған. Ол материал-дардағы мәліметтердің бір бөлігі мифологиялық сипатта баяндалса, ал бір бөлігі қоғамдық өмірдің әр қыры мен жақтарын көрсететін мәліметтерге жатады. Олардан саяси тарихтың, экономикалық, әлеуметтік, этникалық, мәдени, рухани өмірдің, қоғамдық қатынастар дамуының іздерін аңғаруға болады. Халықтың өмірінде терең із қалдырған ұлы тұлғалар, маңызды оқиғалар, күрделі өзгерістер міндетті түрде халықтың санасына әсер етіп, ол ауыз әде-биетінің әр түрлі материалдары арқылы бейне-ленеді. Сөйтіп, олар ауызша дерекке айналып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған. Өкінішке орай, дерек пайда болғаннан кейінгі әр дәуір әр түрлі жағдайлар мен себептерге байланысты

ауызша материалдарға өзіндік белгілері мен ерекшеліктерін қосып отырған. Соның нәтиже-сінде тарихи болмыстың тарихи деректері әр дәуірдегі ерекшеліктерге сай өзгеріске ұшы-райды, ауызша тарихи деректерді тарихтың шаңы барынша көмескілейді. Қазіргі кездегі зерттеушілердің басты міндеттерінің бірі – ауыз әдебиетінің тарихи деректерін мейлінше қос-палардан тазартып, оларды тарихи болмысты зерттеу үшін дұрыс және тиімді қолдана білу болып табылады.

Ауыз әдебиеті материалдарын жазба дерек мәліметтерімен салыстыра қарағанда мынадай ерекшеліктерді аңғарамыз. Жазба дерек мәлі-метінде информациялардың сақталынуы ауыз әдебиетіне қарағанда анағұрлым жақсы болса, ХІІІ-ХY ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақта болған тарихи болмыстың бейнеленуі жазба деректерден гөрі ауыз әдебиетінде анағұрлым жақсы көрініс тапқан. Жазба деректер автор-лары көбінесе сырттан келген адамдар болған-дықтан, олар оқиғалар мен процестердің сыртқы мазмұнын көрсетумен шектеледі. Ал ауыз әдебиетінің материалдарында тарихи болмыс-тың сыртқы мазмұнымен қатар, оның ішкі мәні де көрініс береді. Осы жағынан алғанда ауызша дерек мәліметтерінің жазба деректерден бір артықшылығы байқалады. Ауыз әдебиетінің материалдарын өзіміздің қарастырып отырған мәселеміз бойынша былайша топтастыруға болады.

1. Түрік халықтарының батырлық жырлары мен дастандарындағы мәліметтер.

2. Қазақ халқының тарихи аңыз-әңгіме-леріндегі мәліметтер.

3. Қазақ халқының шежірелеріндегі мәлімет-тер.

Төменде әр топтағы материалдардың мәлі-меттеріне қысқаша сипаттама берелік.

Алдыменен түрік халықтарының батырлық жырлары мен дастандарындағы мәліметтерге тоқталалық.

Түрік халықтарының батырлық жырлары мен дастандарындағы мәліметтерге түрік тілдес халықтардың көбінесе, әсіресе, қазақ, қарақал-

52 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 пақ, ноғай, татар, башқұрт халықтарына ортақ болып саналатын «Едіге», «Қырымның қырық батыры» атты батырлық жырлар жатады. Бұл жырлардағы оқиғалар ХІY ғасырдың ортасы мен XYІ ғасыр аралығын қамтиды. Ал оқиғалардың өткен жерлері – Дешті Қыпшақ аумағы мен оған іргелес аймақтар. Бұл тарихи кезең Қазақ хандығы құрылуының алғышарттары кезеңіне жататындықтан, аталған жырларда аз да болса да, сол дәуірдің қоғамдық өмірін бейнелейтін мәліметтер кездеседі. Сол себепті де, біз алдымен тарихи жырларға, сонан соң олардағы мәліметтерге тоқталалық.

Тарихи тұлға – Едігеге арналған жыр - түрік тілдес халықтарда «Ер Едіге», «Мырза Едіге», «Едіге батыр» немесе жай ғана «Едіге» деп аталады. «Едіге» жырын терең зерттеген ғалым-дардың бірі В.М. Жирмунский жырдың 30-дан астам әр түрлі нұсқаларының бар екендігін және ол жырдың белгілі нұсқалары ішінде архетипке Уәлиханов-Мелиоранский нұсқасының біршама жақын екендігін айтады(1). «Едіге» жырының зерттеулері жөнінде пікір айтар болсақ, салыс-тырмалы түрде оны біршама жақсы зерттелген деуге болады(2). 1996 жылы «Едіге» жырының жеті нұсқасын бір жинаққа енгізіп, басылымға кең көлемде алғысөз жазған белгілі ғалым Р. Бердібай онда жырға қатысты мәселелердің бәріне тоқталады(3).

Енді жырдағы біздің тақырыбымызға қа-тысты мәліметтерге назар аударалық. Ол мәлі-меттерді былайша топтастыруға болады:

1) XІY ғасырдың соңы – XY ғасырдың ал-ғашқы екі онжылдығы арасында Алтын Ордада болған ішкі саяси күрестер мен Ақсақ Темірмен саяси қарым-қатынастар туралы мәліметтер. Оларда Едіге мен Ақсақ Темір, Тоқтамыс пен Ақсақ Темір, Едіге мен Тоқтамыс, Тоқтамыс ұлдары мен Едіге арасындағы қатынастар жақсы баяндалады. Аталған тұлғалардың тарихта бол-ғандығын және сол кезеңдерде олардың қарым-қатынастарға түскендігін жазба дерек мәлімет-тері дәлелдейді. Жырдағы осы топқа жататын мәліметтер жоғарыда атап өткеніміздей, Қазақ хандығының құрылуының тарихи алғышарт-тарын көрсетеді.

2) Жырдағы мәліметтерде ноғай, өзбек, қал-мақ секілді этникалық атаулармен бірге Мүйтен, Қыпшақ, Арғын, Барын, Шырын, Барлас, Маң-ғыт секілді ру-тайпалар атауы және сол ру-тайпалардың билерінің, басшыларының, батыр-ларының есімдері жиі кездесіп отырады. Бұл ру-тайпалар әсіресе, Арғын-Қыпшақ тайпалары XІY- XY ғғ. Шығыс Дешті Қыпшақтың қоғам-дық-саяси өмірінде үлкен роль атқарғаны

белгілі. Сондай-ақ олардың атаулары жазба деректердегі «92 баулы» немесе «көшпелі өз-бек» тайпаларының ішінде айтылады.

3) 1419 жылы Тоқтамыстың ұлдарының бірі Қадірберді сұлтанның Едігені жеңіп өлтіргенін жазба деректердің барлығы дерлік баян етсе, осы оқиға «Едіге» жырында да кездеседі. Бұл бір жағынан ауыз әдебиеті материалдарының дұрыстығын көрсетсе, ал өз кезегінде XY ға-сырдың басында да Алтын Ордадағы шиеленіс-тердің одан ары тереңдей түскенін көрсетеді.

Міне, осындай мәліметтерді өзіміздің тақы-рыбымызға қатысты жалпы сипаттағы жанама дерекке жатқызамыз.

«Қырымның қырық батыры» атты батырлық жырлар топтамасында Едігенің ұрпақтары Нұ-раддин, Мұса би, Орақ, Мамай, Қарасай, Қази секілді тұлғалар жеке-жеке жырланады(4). Жыр-лардың басты кейіпкерлері – Нұраддин – Едіге-нің ұлы болса, Мұса – Нұраддиннің немересі, Орақ – Мұсаның немересі, Алшағырдың ұлы, Қарасай мен Қази – Орақтың ұлдары болып ке-леді(5). Батырлар жырын 1942 жылы Мұрын жырауды КСРО Ғылым Академиясының қазақ филиалы арнайы Алматыға шақыртып жазды-рып алады. Мұндай шараны сол кездегі тарих, әдебиет және тіл институтының директоры Н.Т. Сауранбаев, фольклор бөлімінің меңгеру-шісі Е.С. Ысмайлов ұйымдастырады. Жыраудың аузынан жырларды М. Хакімжанова, Б. Жақып-баев, жыраудың ұлы Д. Мұрынов және М. Исаева жазып алған(6).

Енді осы жырлардағы мәліметтерге назар аударалық.

1) Батырлық жырларда Шығыс Дешті Қып-шақ тұрғындарының жалпылама жиынтық атауы - ноғайлы деп аталады.

2) Жырда ноғайлы елінің тағы бір атауы ретінде "тоқсан баулы ноғайлы" деген сөз тір-кестері жиі кездеседі(7). "Тоқсан баулы ноғай-лы" дегеніміз – ноғай халқының 90(92) тайпа-дан тұратындығын көрсетеді. Жалпы Қазақ хан-дығы құрылып, қазақ атауы Шығыс Дешті Қып-шақтағы ру-тайпалардың ортақ этникалық атауына айналғанға дейін, қыпшақ, өзбек, атауларының қолданылып, «92 баулы қыпшақ», «92 баулы өзбек», «92 баулы ноғай» деген сөз тіркестерінің айтылғандығы белгілі. Алғашқы-лар жазба дерек мәліметтерінде айтылса, соңғы ауыз әдебиетінде кездеседі. Осы жағынан ал-ғанда, «Қырымның қырық батыры» атты батырлар жыры топтамасындағы мәліметтер де XY ғасырдағы Шығыс Дешті Қыпшақтың этни-калық өміріне қатысты деректер береді. Біз бұл деректерді Қазақ хандығы құрылуының этни-


калық алғышарттарын көрсететін мәліметтерге жатқызамыз.

Қазақ халқының тарихи аңыз-әңгімелерін-дегі мәліметтерден де біздің мәселеге қатысты көптеген материалдарды алуға болады. Қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі көп таралған жанрдың бірі – тарихи аңыз-әңгімелер. Тарихи аңыз-әңгімелер көп жағдайда белгілі бір тарихи тұлғаларға қатысты пайда болады. Біздің қарастырып отырған тақырыбымызға қатысты ауыз әдебиетінде бірнеше материал кездеседі. Солардың алғашқысы – Ақжол бидің өліміне қатысты тарихи аңыз-әңгіме. Бұл тарихи аңыз-әңгімені алғаш рет Ш. Құдайбердіұлы ел аузы-нан жазып алып, өзінің зерттеуінде қолданады және ол өзінің «Қазақтың түп атасы» атты өлең түрінде жырлаған еңбегінде осы тарихи аңыз-дың мәліметтерін пайдаланады(8). Бұл деректер Қазақ хандығының құрылу тарихына тікелей қатысты болғандықтан, біз оларды осы жерде ұсынуды ұйғарып отырмыз: «... Біздің осындағы арғындардың арғы атасы Дайырқожа ханның (Әбілқайыр ханды айтып отыр – К.Б.) сүйікті қазысы екен, әділ айтқандықтан Ақжол ата-ныпты және Қара Қыпшақ Қобыланды батыр да Әбілқайырға сүйікті екен. Екеуі ішінен жау-ласып жүргенде, бір күні далада Қобыланды батыр Дайырқожаны өлтіріп кетіпті. Әз Жәнібек хан біліп, Қобыландыны шариғат бойынша қияс қылып өлтіруге сұрапты. Әбілқайыр хан бе-рейін десе, көп қыпшақ бұзылатұғын болған соң, бере алмай үш кісінің құнын алып бітім қыл деген соң, Әз Жәнібек хан өкпелеп кеткені, біздің қазақта мақал болып жүрген «Қара Қып-шақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным» деген сөз Дайырқожаның сүйегін айналып жүріп жылаған әкесі Қыдан тайшы деген кісінің сөзі, аты Қыдан еді, тайшы деген өлеңші, ақын де-гені»(9). Осы тарихи аңыз-әңгіменің өлең түрінде Ш.Құдайбердіұлы былайша жырлайды:

«... Қазақтың Әз Жәнібек ханы болған, Билеген сыртын ноғай заңы болған. Арғынның арғы атасы Дайыр қожа, Дейтұғын бір әділ би тағы болған. «Ақжол» деп оң тізеден орын берген. Қобыланды қара қыпшақ батыр еді, Намыс қып күндестікпен шайтанға ерген. Өлтірген аңдып жүріп Ақжол биді, Қазаққа осы жұмыс ауыр тиді. Қысасқа Қобыландыны өлтірем деп, Жар салып, Әз-Жәнібек халқын жиды. Жалынған үш кісінің құнын ал деп, Алмаған «бізге керек емес мал» деп. Бермеген Әбілқайыр Қобыландыны. «Мұны өлтірсең қалған ел бұзылар» деп,

Сондықтан өкпе қылып қазақ көшкен. Қыпшақты шауып, шаншып қатты өштескен. Шудағы Шағатайдың нәсілінен, Қараймыз Мұғылтемір ханға дескен»(10). Ауыз әдебиетіндегі бұл мәліметтер жазба

деректер ішіндегі «Тарих-и Рашидидегі» мәлі-меттермен ғана салыстыруға, теңестіруге бо-лады. Екі дерек мәліметі Қазақ хандығының құрылу тарихындағы бір мәселені тікелей баян-дайтын деректер қатарына жатады. Тарихи аңыз-әңгіменің бір ерекшелігі, оны деректің ар-тықшылығына жатқызуға болады, онда тарихи болмыстың сыртқы болмысы емес, ішкі маз-мұны баяндалып тұр. Сол арқылы біз хандық-тың құрылу тарихындағы ең маңызды деген бірнеше мәселенің бетін аша аламыз. Оған мыналар жатады:

а) XY ғасырдың ортасындағы Шығыс Дешті Қыпшақтың этникалық жағдайы, ру-тайпалар арасындағы талас-тартыстар; ә) Керей мен Жәні-бектің Әбілқайыр ханнан бөлінуіне себеп немесе түрткі болған оқиға; б) Хан билігінің белгілі бір дәрежеде жергілікті ру-тайпа басшыларына тәуелді болуы; в) "Қазақ" сөзінің мәні мен мазмұны туралы; г) Қазақ хандығының құ-рылуы барысында басты роль атқарған ру-тайпалар туралы.

Қазақ хандығының құрылу тарихымен ай-налысатын мамандардың бір әлсіз тұсына олар-дың осындай керемет мәліметтерді өз зерттеу-лерінде қолданбауы жатады. Тек соңғы онжыл-дықтарда ғана зерттеушілер осы материалдар- ға көңіл аудара бастады. Жалпы қорыта келе, Ш. Құдайбердіұлы ғылыми айналымға енгізген бұл тарихи аңыз-әңгімелердің мәліметтері Қазақ хандығының құрылу тарихын зерттеуде ең басты деректер қатарына жатады деп санаймыз.

Қарастырып отырған мәселемізге қатысты келесі тарихи аңыз-әңгімелерге 1996 жылы бел-гілі археолог, т.ғ.д. Мадияр Елеуұлының «ҚазМУ Хабаршысының» тарих сериясында жарияланған тарихи аңыз-әңгімелер топтама-сындағы аңыздар жатады(11). Ондағы екі аңыз-әңгіменің Қазақ хандығының құрылу тарихына тікелей қатысы бар. М.Елеуұлы біздің мәсе-лемізге қатысты бірінші аңыз-әңгімені 1924 жылы туылған, Жамбыл облысы, Шу ауданы, Ақсу ауылының тұрғыны Шәуенов Жүзімқұл- дан 1976 жылы археологиялық зерттеулер кезінде, ал екінші мәліметті 1982 жылы Жамбыл облысы, Мойынқұм ауданында зерттеу жұмыс-тарын жүргізген кезінде Жамбыл кеңшарының тұрғыны, 1899 жылы дүниеге келген Назарқұлов Жүнжұма деген ақсақалдан жазып алғанын айтады(12). Осы аңыз-әңгімелердің мәліметтері-

54 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 не назар аударалық. «Сырдың бойынан тышқан жылы қара күзде бір түмен елімен ауа көшкен ағайынды Керей мен Жәнібек сұлтандар қыс түсе Мойынқұмға (Ұланбелден Хан тауына дейінгі аралық сөз болып отыр) жетіпті. Құмды қыстап шыққан қалың ел көктемде Тұлпарсазда Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлап, өздерін «қазақ» деп атапты. Керей мен Жәнібек сұл-тандар Шудың бойына шаһар салдырып, олар-дың жаз жайлауы Қозыбасы, Хан тауы мен Жамбыл тауларында, ал қыстауы Шудың бойы мен Мойынқұмның құмы екен. Шудың бойында он жылдай хандық құрған Керей хан Хан тауына жерленіпті. Керей хан дүниеден қайтқанына екі жыл толғанда оның ұрпақтары мен Жәнібек сұлтан Сырға қайта көшіпті(13).

Ал екінші мәліметтің мазмұны былайша баяндалады: «Қара күзде Сырдан қопарыла көш-кен қалың елді Керей мен Жәнібек сұлтандар Мойынқұмға бастап келіпті. Құмды қыстап, мал-жаны аман қалған екі сұлтан Тұлпарсазда той жасап, бәйге шаптырыпты»(14). Одан ары М. Елеуұлы былай деп баяндайды: «Аңыздың айтуына қарағанда, Керей хан Жәнібек сұлтан Шудың бойында ширек ғасырдай мекендепті, олар қоныс тепкен Шәрі мен Қойшыман осы төңіректегі үлкен қалалардың қатарына қосыл-ған екен»(15).

Төменде осы материалдардағы мәліметтерге сипаттамалар беріп, олардың мазмұнына тоқта-лалық.

1) Келтіріп отырған мәліметтердің маз-мұны «Тарих-и Рашидидегі» мәліметтерге ұқсас келеді, сол себепті де оларда жазба дерек мәлі-метіне тәуелділік байқалады. Бірақ та тарихи аңыз-әңгімелердегі мәліметтер Керей мен Жәні-бектің кімнен бөлініп кеткенін, неге бөлініп кеткенін баяндайды.

2) Ауызша мәліметтерде Керей мен Жәні-бектің Шу бойына нақты қашан көшіп келгені айтылады. «Тышқан жылы, қара күзде» деген мәліметке терең үңілу арқылы Ордаежендік сұлтандар бастаған көштің Шу бойына көшіп келген жылы мен жыл мезгілін анықтауға болады. «Тарих-и Абулхайр-ханида» Әбілқайыр ханның қайтыс болған жылы «тышқан жылы- на сай келетін 874 (11.07.1469 - 30.06.1470) жылы 57 жасында» деп көрсетіледі(16). Бұл тышқан жылының алдындағы тышқан жылы 862 (19.11.1457-8.11.1958) жыл сәйкес келеді. Ал қара күз дегеніміз күз мезгілінің соңғы айы екендігін дәлелдеп жатуды артық деп санаймыз. Сөйтіп, осы ауыз әдебиетінің мәліметін жазба деректермен байланыстыра отырып қарасақ, Керей мен Жәнібек бастаған көштің Шу бойына

нақты қай жылы, қай мезгілде келгенін анықтай аламыз.

3) Керей мен Жәнібек бастаған көштің Шу бойына Сыр бойы жақтан келді деген аңыз-әңгіме мәліметі өте қызықты және өте таңданар-лық. Бұған дейінгі қарастырылған не жазба дерек мәліметінде, не ауыз әдебиеті мәліметінде бұл туралы ешқандай ақпарат кездеспейтіндік-тен, біз бұл мәліметке ерекше назар аударамыз. Бірақ та оның қаншалықты ақиқатқа сай екен-дігін дәл айту қиын.

4) Ауыз әдебиетіндегі «Керейді ақ киізге көтеріп хан сайлады», «Керей хан Шу бойында он жылдай хандық құрды» деген мәліметтер бір жағынан «Махмуд ибн Уәлидің мәліметтерін қайталағандай болса, екінші жағынан, Керейдің он шақты жыл хан болды деген ауыз әдебиет мәліметі ешбір дерек түрінде айтылмайды. Тарихи болмыстың шындығын анықтау үшін XY ғасырдың 50-80 жылдарындағы оқиғалары-на үңілсек, мынадай жағдайларды аңғарамыз. 1457 жылы қара күзде Керей мен Жәнібек бастаған көш Шу бойына көшіп келіп, келесі жылы көктемде Керейді хан сайлап алса, 1463/70 жылы Әбілқайыр хан қайтыс болып, оның мұрагерлігіне қарсы күрескен саяси күштер арасында Керей есімінің кездеспей, тек Қазақ хандығы жағынан Жәнібек хан есімінің кездесуі – сол жылдарға таман Керейдің өмірде болмағандығын көрсетеді.Олай болса, «Керей хан Шу бойында он шақты жыл хандық құрды» деген ауыз әдебиеті мәліметі тарихи болмысты айқын көрсетіп тұр деген қорытындыға келеміз.

5) «Керей хан дүниеден қайтқанына екі жыл толғанда оның ұрпақтары мен Жәнібек сұлтан Сырға қайта көшіпті» деген мәліметтің астарында әрі жұмбақ, әрі айқын бірнеше жағ-дайлар байқалады. Олай дейтініміз, Әбілқайыр ханнан кейін оның мұрагерлері Шығыс Дешті Қыпшақтағы шибанилық әулеттің билігін ұзақ ұстап тұра алмай, шамамен 1-2 жылдан соң жан-жаққа қашуға мәжбүр болған жазба дерек-тер арқылы белгілі. Ауыз әдебиетінің мәліметі осы жағдайды ашық көрсетіп отыр. Осы жағы-нан келгенде ауыз әдебиетінің бұл мәліметін жазба дерекке тәуелді мәлімет деуге болады.

6) Осылайша, М. Елеуұлы ғылыми айна-лымға енгізген ауыз әдебиетінің мәліметтеріне қысқаша шолулар жасай келе, олардың кейбір мәліметтері жазба дерек мәліметтеріне тәуелді болғанына қарамастан, басқа мәліметтердің Қазақ хандығының құрылу тарихын көрсетуде ақпараттық маңызы өте зор деп санаймыз.

Ауыз әдебиетіндегі материалдардың үшінші тобына Қазақ халқының шежірелеріндегі мәлі-


меттер жатады. Шежірелердің басты мақсаты- белгілі бір тайпаның, рудың, ру-тайпалық бірлестіктердің қалай тарқалатындығын көрсету болғандықтан, оларда тарихи оқиғаларды баяндау кейінгі қатарларға қойылады. Тарихи оқиғалар шежірелердегі белгілі бір тұлғаның өміріне қатысты, тұлғаның тарихи роліне қатысты жағдайларда ғана айтылады. Соған қарамастан, шежірелердегі материалдарды терең зерделеу арқылы, біз олардан өзіміздің қарас-тырып отырған мәселемізге қатысты мәлімет-терді ала аламыз.

Жалпы алғанда, қазақ халқының шежіресіне қатысты материалдарды ХYІІІ ғасырдың 40-шы жылдарынан бастап ресейлік авторлар жинас-тыра бастайды. 1748 жылы М. Тевкелев жазба-ларында, Орынбор әскери губернаторы Г.С.Вол-конскийдың тапсырмасымен 1803 жылы құрас-тырылған материалдарда, 1825 жылы жазылған «Ұлы Жүз руларының сипаттамасында», сон-дай-ақ П.И. Рычков, А.И. Левшин, Н.А. Маев, Н.А. Абрамов, Н.А. Аристов, В.В. Радлов, Н.И. Гродеков, И.М. Казанцев, Н.Н. Балкашин, Ш.Ш. Уәлиханов, Г.Н. Потанин, Л. Мейер және тағы да басқа авторлардың зерттеулері мен материалдарында қазақ ру-тайпаларының шежі-ресі мен шежіресіне қатысты материалдар мол кездеседі(17).

Сондай-ақ қазақ шежіресіне қатысты мате-риалдар ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басындағы қазақ ұлтынан шыққан зиялы қауым өкілдері Құрбанғали Халидтың, Шәкәрім Құ-дайбердіұлының, Мұхамеджан Тынышбаевтың, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтың еңбектерінде көп кездеседі(18).

Біз бұл шежірелер ішінде М. Тынышбаевтың шежіресін ерекше атап өтеміз. Оның шежіресі өзінің жүйелілігімен, толық қамтылғандығымен ерекшеленеді. Соған байланысты біз өзіміздің ойларымыз бен пікірлерімізді М. Тынышбаев шежіресіндегі мәліметтерге негіздеп жасаймыз.

М.Тынышбаевтың шежіресіндегі материал-дар қазақ шежіресінің қай ғасырлардан бері басталатындығын анықтауға мүмкіндіктер бе-реді. Мысалы, оның шежіре-кестесіндегі Ұлы Жүздің Дулаты ішіндегі Сиқым тайпасынан 1850 жылы дүниеге келген Әжібек Датқаның ұлы Байсейітке (1925 жылы 75-тер шамасында болған) дейін -13 буынды, Шымырдан Байзақ датқаның немересі Тілеуқұлға (1925 жылы 45 жаста болған) дейін де 13 буынды, Шымырдан Бұралқы бидің ұлы Керімбайға (1922 жылы қайтыс болған) дейін де -13 буынды құрайтын-дығы көрсетіледі(19) [18, 65-66 бб.]. Арғыннан Саққұлақ биге (1924 жылы тірі болған) дейін 14,

Шәкәрімнен (1925 жылы 67 жаста) Арғынға дейін – 15, Найман шежіресінде Төлегетайдан Жұмаханға (1925 жылы 30 жаста) дейін - 17, Барлыбек Сырттановтан (1915 жылы 47 жасын-да қайтыс болған) Найманға дейін - 16, автор-дың өзінен Найманға дейін - 16 буынның бар екендігі айтылады (20).[18, 71-72 бб.]. Кіші Жүздің он екі ата Байұлындағы Беріш тайпасы-ның шежіресінде Халел Досмұхамедұлынан (1884 жылы туылған) Берішке дейін-12, Қара-кесектен (Әлімұлы) Темірбек Жүргеновке (1925 жылы 27 жаста) дейін -14 буын болғандығы көрсетіледі(21) [18, 67-74 бб.]. Қазіргі кездегі қалыптасқан тәсіл бойынша орта есеппен әр буынның арасын 30 жыл деп алып есептесек, онда 13 буын -400, 14 буын – 420, 15 буын – 450, 16 буын – 480, 17-буын – 510 жылға сай келеді. Орта есеппен алғанда 13 пен 17 буындардың арасы 15 буынға немесе 450 жылға тура келіп тұр. ХХ ғасырдың басынан осы 450 жылды ше-герсек, 1450 жылы немесе ХY ғасырдың ортасы шығады.

Бұл кезең - Қазақ хандығының құрылған және қазақ халқының жеке дербес этнос ретінде тарих мінбелеріне көтерілген кезеңі. Осылайша, Қазақ хандығы құрылып, жаңа этнос қалыптас-қанға дейін Шығыс Дешті Қыпшақ ру-тайпа-лары қыпшақ, өзбек этноқауымдастығының құ-рамында болса, енді олардың жекеленген бөлік-тері өздерінің негізгі атауларын сақтай отыра, қазақ халқының құрамына енеді де, бұрынғы шежірелерін ұмытып, жаңа шежіреге негіз қа-лайды. Олардың жаңа шежірелерінің ХY ғасыр-дың ортасынан басталуының себебі осында жа-тыр. Шежірелік материалдарға талдаулар жасау бізді осындай тұжырымға алып келіп отыр.

Сөйтіп, шежірелік материалдар нақты және тікелей түрде болмаса да, Қазақ хандығының құрылу тарихын зерттеуде жанама және жал-пылама түрде ролге ие болып, өзіндік маңыз атқарады.

Енді жоғарыда көтерілген мәселелер бойын-ша жалпы тұжырымдар жасалық.

Бірінші, Қазақ хандығының құрылу тарихы-на қатысты халық ауыз әдебиетінің материал-дары өз ішінде үш топқа жіктеліп, әр топтағы мәліметтер өзіндік ерекшеліктеріне сай, белгілі бір дәрежеде маңыз атқарады. Батырлық жыр-лар мен дастандардағы мәліметтер ХY ғасыр-дың ортасы, атап айтқанда, «Едіге» жыры мен «Қырымның қырық батыры» атты батырлық жырлар топтамасының бізге ХІY-ХY ғасырлар-дағы саяси күрестер мен оқиғаларды, жалпы-лама сипаттағы этникалық ахуалдан мәліметтер беретіндігіне көз жеткіздік.


Екіншіден, кейбір жекеленген тарихи аңыз-әңгімелердегі мәліметтердің біздің мәселемізге қатысты тұстарының өте көп екендігін аңғар-дық. Тіпті олардың кейбір мәліметтері дерек мәліметтерінен де маңыздырақ болып, біздің тақырыбымыздың кейбір жақтарын көрсетуде басты орын ала алатындығын байқадық.

Үшіншіден, шежірелік материалдар да бел-гілі бір дәрежеде тарихи мәселелерді ғылыми тұрғыда шешуде көмек бере алатындығына көзімізді жеткізе алдық. Ал дерек түрлерінің бәрін бір-бірімен байланыстыра, толықтыра отыра қарастырсақ, Қазақ хандығының құрылу тарихында көп мәселенің бетін ашуға болады деп нық сеніммен айтуға болады. _________________

1. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. –Л., 1974.С. 354.

2. Мелиоранский П.М. Сказание об Едигее и Тох-тямыше. Приложение к Сочинениям Ч.Ч. Валиханова //Записки РГО по отделению этнографии. – Т. XX ІX. – СПБ., 1905.; Потанин Г.Н. Тюркская сказкаоб Идыгэ // Живая старина. 1897. – Вып. ІІІ-ІY. – С. 294-313.; Семенов Н. Туземцы Северо-Восточного Кавказа. – СПб., 1895, - 469-481-с.; Орлов А.С. Казахский героический эпос. – М., 1945.; Сәтбаев Қ. Ер Едіге. –М., 1927.; Едіге батыр. – Алматы.: Ғылым., 1996.

3. Бердібай Р. Алғысөз // Едіге батыр. –Алматы, 1996. 3-50 бб.

4. Батырлар жыры. Т. 5. Қырымның қырық батыры. (Мұрын жыраудан жазылған мұралар) –Алматы, 1989.

5. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казакского народа. – Ташкент, 1925.С.19.

6. Батырлар жыры. Т. 5. Қырымның қырық батыры. (Мұрын жыраудан жазылған мұралар) –Алматы, 1989. 375 б.

7. Батырлар жыры. Т. 5. Қырымның қырық батыры. (Мұрын жыраудан жазылған мұралар) –Алматы, 1989. 134; 155; 159; 161; 180 бб.

8. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы., 1991. 22-23; 73-74 бб.

9. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. 22-23 бб.

10. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. 73-74 бб.

11. Елеуұлы М. Шу өңірі: аңыз бен тарих. // ҚазМУ. Хабаршысы. Тарих сериясы. № 3. -1996. -6-12 бб.

12. Елеуұлы М. Шу өңірі: аңыз бен тарих. 7-8 бб. 13. Елеуұлы М. Шу өңірі: аңыз бен тарих. 7-8 бб.

14. Елеуұлы М. Шу өңірі: аңыз бен тарих. 8 б. 15. Елеуұлы М. Шу өңірі: аңыз бен тарих. 9 б. 16. МИКХ. - Алматы, 1969. С.171. 17. Казахско-русское отношения в ХYІ- ХYІІІ веках

(Сборник документов и материалов) –А-Ата., 1961. С.407-408; Материалы по истории Казахской ССР (1875-1828 гг).т.4.-М-Л., С.1940 512-555; Казахско- русское отношения в ХYІІІ-ХІХ веках (1771-1862 годы). (Сборник документов и матеиалв). –А-Ата., 1964. С.224; Топография Орен-бургской губернии. Сочинение П.И. Рычкова 1762 года. –Оренбург., 1887, С.99-103; Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. / Под общей редакцией академика М.К. Козыбаева. – Алматы., 1996. С.192-193, 227, 115-116; Казанцев И.М. Описание киргиз-кайсак. –СПб., 1867. С.61-65; Мейер Л. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами генерального штаба. ч.1. Киргизская степь Оренбургского ведомства. –СПб., 1865. С.89-93.

18. Халид Қ. Тауарих хамса: (Бес тарих) Аударған Б. Төтенаев, А. Жолдасов. - Алматы., 1992. - 304 б.; Құдай-бердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы, 1991. - 80 б.; Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казакского народа. – Ташкент, 1925. - 75 с.; Көпей-ұлы Ж.М. Қазақ шежіресі /Арабтың хадим жазуынан бүгінгі жаңа әліпбиге түсіріп әзірлеген С. Дәуітұлы. –Алматы, 1993 – 76 б.

19. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-ка-закского народа. С.65-66.

20. Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-ка-закского народа. С.71-72.

21.Тынышпаев М. Материалы к истории киргиз-казак-ского народа..С. 67-74.

* * * Автор в данной статье рассматривает проблемы,

касающиеся устных источников материалов времени создания Казахского ханства. Относящиеся к проблеме устные источники он делит на три группы и дает оценку их содержанию. Также уточняет отношение к созданию ханства указанных источников. Таким образом, автор аргументировано приходит к общему выводу, что устные источники имеют большое значение при исследовании темы создания Казахского ханства.

* * * The author in this article examines problems being

concerned the oral sources of the materials of the time of the creation of Kazakh khanate. He divides into three groups oral sources relating to the problem, and he gives estimation to their content. Relation to the creation of the Kazakh khanate of these sources also refines. Thus argumentatively it comes to the general conclusion that oral sources they have great significance with a study of the theme of the creation of Kazakh khanate.


М. С. Ноғайбаева

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МОҒОЛСТАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭТНОСАЯСИ ТАРИХЫНЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ ТУРАЛЫ

Қазіргі таңда отандық тарих ғылымында

ортағасырлар дәуірдің жекелеген мәселелерін тереңірек зерттеу қажеттігі туып отыр. Себебі бұл бағыттағы зерттеулер тұтас үрдістердің сипаты мен бағыты туралы нақтырақ тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Мәселен, ортағасыр-лық Моғолстан мемлекетінің этносаяси та-рихының мәселелері жалпы зерттелген тақы-рыптар қатарына жатады. Дегенмен аталған мә-селенің жеклеген тұстары әлі де болса толығы-рақ қарастыруды талап етеді. Мәселен, Моғол-стан халқының негізін құраған тайпалар туралы ортағасырлық жазба деректерде «бекшік» деген атаумен кездесетін тайпа туралы мәліметтер көптеп келтіріледі. Ортағасырлық деректерде бұл атаудың жиі кездесуі аталған тайпаның мемлекеттің саяси өмірінде беделді орындардың бірін иеленгендігін дәлелдей түседі. Себебі әртүрлі ортағасырлық мемлекеттер, соның ішін-де Моғолстанның этникалық құрамы туралы азды-көпті мәліметтер беретін жазба дерек авторларының бекшіктерді атап көрсетуінің өзі көп нәрсені аңғартса керек. Бұлай дейтініміз, негізгі мақсаты болмағандықтан, ортағасырлық авторлар ру-тайпаларға қатысты мәліметтерді осы тайпадан шыққан беделді бір әмірдің немесе сол тайпаның мемлекет өміріндегі бет-беделіне байланысты ғана атап өтетіндігі белгілі жайт.

Көптеген зерттеушілер жазба деректерде жиі аталатын бекшіктерді қаңлылармен теңдестіреді және олар Моғолстан мемлекетінде белгілі бір аймақты құраған ықпалды ру-тайпалардың бірі деп есептейді. Ал, ендігі тұста ежелден қалып-тасқан тайпа ретінде белгілі қаңлылар неліктен Моғолстанда кейде бекшік деген атаумен аталды деген сұраққа жауап беріп көрейік.

Деректерге қарағанда алғашқы моғол ханы Тоғылық-Темір хан дулаттардың әмірі Болат-шының көмегімен Моғолстан ханы деп жария-лағаннан кейін көп ұзамай Мәуереннахрға басып кіреді. Жергілікті ықпалды ру-тайпа кө-семдері Тоғылық-Темір ханның Шағатай ұрпағы ретінде бұрынғы Шағатай ұлысы аумағына толық билік жүргізуге деген құлшынысын ба-рынша қолдайды. Тіпті, олар ханның сыртқы саясатын Мәуереннахр өлкесін жаулап алуға бағыттады десек те болады.

Себебі осы кезеңде Мәуереннахр өлкесі де

бір-біріне тәуелсіз, бірнеше дербес иеліктерге бөлініп кеткен еді. Мәселен ХІV ғасырдың 50-60-шы жылдарында Ходжент және оның аймағы жалайырлардың, Шахрисябз (Кеш) аймағы барластардың, Бұхара садрлардың діни иеліктері болып саналды. Ал әмір Қазағанның (1346/47 – 1358 жж.) иелігі негізінен Балх аймағын ғана қамтыған. Ал, оның 1358 жылы өлтірілуі дулат әмірлеріне Шағатай ханның ұрпағы Тоғылық Темір билігін Мәуереннахр аймағына да ор-натуға мүмкіндік туғызды.

Осылайша 1360-жылы Тоғылық Темір жоға-рыда аталған Моғолстан өлкесіндегі ірі дербес иеліктердің билеушілері Қамар ад Дин дулат, Қажы бек аркинут және т.б. басын қосып, Мәуереннахрға жорыққа атанады. Мұхаммед Хайдар Дулати өз еңбегінде «Зафар-наме» атты ортағасырлық шығармалардан үзінділер берген. Егер осы мәліметтерге сүйенсек, Тоғылық Темір хан Ташкент қаласындағы Ходжент өзенінің маңында Чана бұлақ (Жаңа бұлақ – авт.) деген жерде әмірлер мен бектердің кеңесін өткізді. Кеңесе келе әмірлер керейт тайпасынан Ұлық Тоқтемірді, арқанут тайпасынан Қажыбекты, қаңлы тайпасынан Бекжакті алғы шепке жібе-руді ұйғарады [1].

Міне, деректерден біз алғаш рет қаңлы тай-пасы аймағының қолын бастаған Бекжак қол-басшының есімін кездестіреміз. Ал, Тоғылық-Темір қайтыс болғаннан кейінгі кездердегі оқи-ғаларды баяндайтын деректерде қаңлы атауы-ның орнына бекжак немесе бекшік атауы қол-данылады. Бұл жағдайдың себептері туралы белгілі зерттеуші В.П. Юдин: «Бұл жағдай біз-дің қаңлы аймағына жаңа атау, тайпа басқару-шысының аты жазылғандығы немесе тайпа атауының өзгеруі туралы ой түюімізге мүмкін-дік береді», - деп жазады [2].

Ал, келесі зерттеуші К.А. Пищулина өзінің Моғолстан мемлекетінің саяси, әлеуметтік-эко-номикалық тарихына арналған монографиялық зерттеуінде Батыс Жетісу, Қаратау тау бет-кейлері мен Сырдың орта бойы аумағын ежел-ден мекендеп келе жатқан қаңлылардың Моғол-стан мен Ақ Ордадағы ең елеулі ірі тайпалардың бірі болғандығын атап өте келе, олардың бекшік атауын қалай иемденгендігіне тоқтала кетеді. Зерттеушінің тұжырымы бойынша бекшік атауы

58 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 алғашқы моғол ханы Тоғылық-Темірдің хан сайлануы мен билігінің одан әрі күшеюіне көме-гін тигізген қаңлы әмірі бекшіктің құрметіне берілген. Дегенмен бұл атау тек ақсүйектер арасында және ресми жазбаларда ғана қолда-нылған [3].

Бұл мәліметтердің бәрі бізге қаңлылардың ортағасырлық жазба деректерде неліктен бекшік деген екінші атаумен аталғандығын ғана емес, Моғолстанның саяси өміріндегі олардың елеулі орны бар ықпалды саяси күшке ие беделді тай-палардың бірі болғандығы туралы да ой түюге мүмкіндік береді.

Ортағасырлық деректерде Моғолстан мемле-кетіндегі қаңлылардың рөлі мен орны туралы мәліметтер толық емес. Дегенмен дәл осы азды-көпті мәліметтер өте құнды болып келеді. Мәсе-лен, алғашқы моғол ханы Тоғылық-Темірдің Мәуереннахрға жасаған жорығында оның алғы шепке жіберген 20 мың әскерін қаңлы Бекшік, Қажыбек аркинуд, Ұлық Тұқтемір керейт әмірлер басқарғаны белгілі [4]. Бұл мәліметтер аталған ру-тайпалардың Моғолстан аумағын-дағы жеке дербес иеліктерді құрағандығын дәлелдей түседі. Мәселен, Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» атты шығарма-сында Моғолстандағы дулат әмірлерінің жеке-жеке иеліктері туралы жан-жақты мәліметтер келтіреді [5]. Сол сияқты қаңлы және т.б. бір-қатар ықпалды тайпалар да дербес аймақтарды құраған. Бұл аймақтар нақты әкімшілік-әлеу-меттік сипатқа ие, саяси бірлік болып саналатын феодалдық иеліктер түрінде болған [6].

Тоғылық Темір хан тұсындағы Моғолстан-дағы қаңлылар иелігін Бекшік әмір басқарғаны белгілі. Олай болса қаңлылар аймағы бұдан кейін де тәуелсіз иелік ретінде өмір сүре берген. Олардың моғол ханына бағыныштылығы шарт-ты сипатта болғандығын көреміз. Жалпы моңғол шапқыншылығынан кейінгі жергілікті ру-тайпа көсемдерінің ықпалдарының өсе түсуі мен олардың дербестікке ұмтылуын бірнеше себеп-термен түсіндіруге болады. Біріншіден, бірте-бірте моңғолдардың үстемдігін қамтамасыз еткен саяси фактор уақыт өткен сайын әлсірей түсті. Әу бастан көп санды емес моңғолдар бірте-бірте жергілікті халықпен араласып, олардың дінін, салт-дәстүрін қабылдап, оларға араласып, сіңісіп кетті. Екіншіден, тек Шыңғыс ханның «Алтын ұрпағының» мәңгілік билігі туралы идеология бірте-бірте әлсіреп, олардың номиналды билігі ғана сақталып, биліктің іс жүзіндегі прероготивтері жергілікті ірі ақсүйек-тердің қолына өтті. Себебі уақыт өте келе жергілікті халық моңғол шапқыншылығының

зардаптарын жойып, экономикалық-әлеуметтік дамуда ірі табыстарға жетіп, экономикалық жағынан дербестікке қол жеткізді. Ендігі тұста олар хан билігін тек өз мүдделеріне сай келген жағдайда ғана қолдап отырды. Мәселен, Тоғы-лық-Темір хан өзінің билікке келуі мен сыртқы саясатындағы алғашқы табыстары үшін қаңлы Бекшік әмірдің құрметіне қаңлыларды бұдан былай осы әмірдің құрметіне оның есімімен атау туралы жарлық шығарып, Бекшік сияқты ық-палды әмірлердің қолдауына ие болу үшін барынша тырысқанымен бұл әрекеттері баянды бола қоймаған. Мәселен, Тоғылық-Темір хан Мәуереннахрды жаулап алуда табыстарға жетк-енімен, хан бұдан әрі Мәуереннахр өлкесіне тереңдеп ене алған жоқ. Себебі Мәуереннахр өлкесінде моғол ханының өз армиясының ішінде бүлік шығады. Бүліктің басында алғы шепке жіберілген армиясының қолбасшыларының бірі болып тағайындалған Қажыбек арғын тұрды Дәл осы кезеңде Тянь-Шяньда бүлік басталады [7].

Сондай-ақ Моғолстан мемлекетінде бүкіл «Моғол ұлысының әмірі» атанып, ханнан кейін-гі барлық билікті өз қолдарына шоғырландыр-ған дулат әмірлерінің арасында да алауыздық бас-талған [8]. Біз қарастырып отырған қаңлы Бекжак әмір де ханға қарсы шыққандардың қа-тарында айтылады. Дегенмен «Тарих-и Ра-шиди», «Зафар-наме» сияқты деректер бұл туралы нақты мәліметтер бермегендігімен, жа-нама деректерден мәліметтер алуға болады. Мәселен, түпнұсқалық тұрғыдан шынайы емес деп саналатын «Темір ережелері» деп аталатын кейінгі ғасырларда пайда болған компилятивті шығармалар Тоғылық-Темірдің сәтсіздігінің басты себебі ретінде жоғарыда аталған алғы шепке жіберілген әмірлердің бүлігін атайды [9]. Белгілі зерттеуші К.А. Пищулина бұл деректің мәліметін алға тарта отырып, оның шынайылы-ғына күмән келтіруге болатындығына қарамас-тан, кейбір мәліметтерінің алғашқы дерек көзде-рінен алынуы мүмкін екендігін алға тартады [10]. Сонымен бүлік шығарған әмірлер өз жақ-тарына хан кеңесінің (диван) басшысы мен оның бірінші кеңесшісін де тартып үлгерген. Осы-лайша, хан өзіне «бағынышты» тайпаларының бүлігінің кесірінен сәтті жүріп келе жатып, жаулап алу жорықтарын тоқтатуға мәжбүр болады. Міне, осы мәліметтердің өзі жекелеген ру-тайпа көсемдерінің қаншалықты мықты сепа-ратистік күш болғандықтарын дәлелдей түседі. Сондықтан хан әрқашан олардың мүдделеріне сай әрекет жасап, көптеген жеңілдіктерге баруға мәжбүр болған. Деректерде Тоғылық Темір хан-


ның бір жылдан соң Мәуереннахрға қайта жо-рыққа аттанғаны айтылады. Бұл дегеніміз, хан-ның дулат, қаңлы, керейт және т.б. ықпалды тайпа көсемдерінің айтқандарына көніп, олар-мен ымыраға келгендігін көрсетеді.

Тоғылық-Темір 1361 жылы екінші рет Мәуереннахр өлкесіне жорыққа аттанады. Бұл жолы Тоғылық-Темір уақытша болса да Мәуе-реннахрды толық бағындыруға қол жеткізеді. Бұл туралы деректерде былай деп жазылады: «Күз түсісімен хан (Тоғылық-Темір – авт.) Са-марқанға бет алады. Жол-жөнекей әмір Байан Сулдузды өлтіруге жарлық береді. Самарқандқа келгенде Мәуереннахрдың билігі толығымен оның қолына көшкен еді. Барлық әмірлер мен нояндар шарасыздықтан оны мойындады. Хан сенімсіздік білдірген адамдарды өлтірді, ал сеніміне кіргендерге ілтипат көрсетті» [11]. Бұдан әрі хан Мәуереннахр өлкесіне ұлы Ильяс қожаны билеуші етіп қалдырып, өзі Моғолстан-ға оралады. Дәл осы кезде Мәуереннахрда Ильяс қожамен бірге қалған әмірлер қайта бүлік шығарды.

Мұхаммед Хайдар Дулати өз еңбегінде үзін-ді берген «Зафар-наме» шығармасында Ильяс қожаның қасында қалған әмірлерге басшылық жасау жүктелген әмір Бекжакты «Жетенің ай-бынды, тамаша әмірі» деп бағалайды [12]. Бірақ әмір Бекжак бастаған әмірлер Тоғылық Темір хан араласуымен бүлік бастайды. Деректерде бұл туралы «әмір Бекжак хан жарлығын орын-даудан бас тартып, елде қысым көрсету, зәбір-лік, бүлік өріс алады, зорлық пен жаулық жолы-на түсті», - деп жазылған [13]. Моғол әскерінің арасындағы мұндай алауыздықты болашақ қаһарлы Әмір Темір тиімді пайдаланып, Ильяс қожаның билігін мойындаудан бас тартады. Ол әмір Хусейінмен бірігіп, Ильяс қожа хан әскерін талқандайды. Әскер санының басымдығына қа-рамастан, моғол әскерлерінің жеңіліп қалуы әр-қайсысы ру-тайпасынан құралған әскери отряд-тарды басқарған Моғолстан әмірлерінің әрқай-сысы өзінің жеке мүддесіне сәйкес әрекет жасап, өзара іс-қимылдарын біріктіре алмауы-нан болған еді.

Жеңілген Жете әскерін одан әрі қудалауға ұшыратқан Әмір Темір мен Хүсейннің қолы Мо-ғолстанға аттанып бара жатқан Ильяс қожаның Қаба-Матан деген жерде амалсыз шайқасты қа-былдауға мәжбүрлейді [14]. Осы шайқас нәти-жесінде Моғолстаннан хан мұрагерін алып кету үшін келген Тұқ-Темір баһадүр, әмір Бекшіктің бауыры Баки, Дәулет Шах дулат және т.б. Мо-ғолстанның даңқты әмірлері қаза табады. Әмір Бекшік, Ескендір-оғлан, әмір Хашид құрлауыт,

әмір Жүсіп қожа, сондай-ақ хан мұрагері Ильяс қожаның өзі де тұтқынға түседі [15]. Түркі елінің табиғатында ханға құрмет көрсету салты берік қалыптасқандықтан, Ильяс қожа және онымен бірге Бекжак әмірді босатып жібереді [16].

Деректерде әмір Бекжактың Ильяс қожаға қарсы бүлік шығарғандығына қарамастан, оның әмір Темір мен Хусейнге жіберген әскерінің оң қанатын басқаруы мен ханмен бірге шағатай-лардың қолына тұтқынға түсуі туралы мәлімет-тердің кездесуі бізді төмендегідей ойларға жете-лейді. Расымен-ақ саны басым, әрі дербес ай-мақты құраған қаңлы тайпасына арқа сүйеген Бекжак сынды әмірлер кез-келген сәтте ханға қарсы шыға алатын болған. Бірақ, жалпы сырт-тан төнген қауіп кезеңдерінде өз қалауларымен дәстүрге сай хан көтерген билеушінің қасынан да табыла білген. Деректерде бұдан әрі әмір Бекжак қаңлының есімі аталмайды. Бірақ оның есімінің бүкіл қаңлылардың жанама аты ретінде қабылдануын ескерсек, әмірдің ұзақ өмір сүріп, халқы мен хан алдындағы абырой-беделінің жоғары күйінде дүниеден озғанын байқаймыз. Сондықтан қаңлыларды бұдан былай Бекжак әмірдің құрметіне орай екінші атпен атау Ильяс қожа хан тұсынан бастау алған болуы керек деп топшылаймыз.

Алғашқы моғол ханы тұсындағы қаңлылар-дың атақты әмірі Бекшіктен кейін қаңлы ай-мағын есімі деректерде жиі кездесетін Енке-Төре басқарған деп ойлаймыз.

Деректерде Енке-төре есімі Әмір Темірдің Моңғолстанға жасаған шабуылдарын баяндай-тын тұстар кездеседі. Жалпы, әмір Темірдің Моғолстан халқын тонау мен қырғынға ұшырат-қан бірнеше жойқын шабуылдар жасағаны белгілі. Осы жорықтардың тарихын егжей-тегжейлі баяндайтын Темірдің тарихшылары еңбектерінен Енке төренің Моғолстандағы дер-бес, ірі феодалдық иеліктердің билеушісі бол-ғандығын байқаймыз. Дегенмен бұл деректердің ешқайсысында Енке төренің тегі қаңлы деп анық жазылмаған. Дегенмен Енке-төренің қаңлы екендігін, оның Бекжак әмірден кейінгі қаңлы аймағын басқарған, Моғолстанның ішкі-сыртқы саясатына зор ықпалы болған тұлға екендігін өз ойымызды рет-ретімен бере оты-рып, негіздеп көрейік. Енке-төре Моғолстанның саяси өмірінде ХІҮ ғасырдың 80-90-шы жыл-дарынан бастап ірі, ықпалды саяси тұлға ретінде көріне бастайды. В.Бартольд оны моғол ханы Қызыр Қожаның ірі әскербасыларының бірі десе, қырғыз зерттеушісі К.И. Петров Еміл, Тарбағатай аумағындағы қырғыздардың бірік-

60 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 кен оң және сол қанатын басқарған, ХІҮ ғасырдың 70-90-шы жылдары өмір сүрген «ірі мемлекеттік құрылымның немесе ұлыстың» билеушісі деп көр-сетеді [17]. Бұдан әрі автор ХҮІ ғасырдағы автор Сайф ад Дин Ахси-кентидің «Маджму ат-тауа-рих» атты шығар-масындағы мәліметтерге сүйене отырып, оның шын есімі Баймұрат Шерік, ал Енке-төре, Инка-тура деген атаулар оның, инақ, төре деген лауа-зымдарының атауы дегенге келтіреді. Басқаша айтқанда, қырғыз тарихшысы Енке-төре «қыр-ғыздың дербес ұлысын басқарған, оның құра-мына кіретін шерік тайпасынан шыққан тұл-ғасы» дегенді айтып отыр. Осы орайда бұл зерттеушінің мұндай қисынсыз уәжін белгілі қазақстандық зерттеуші К.Пищулина жоққа шығарады. Зерттеуші К.И. Петров негіз етіп отырған дерек мәліметтерін өзара салыстыра отырып, пікірін төмендегідей негіздейді: «Егер Баймұрат шерік және Енке төрені бір адам деп қарастырсақ, әрі ол ХІҮ ғасырдың соңғы он жылдығында қырғыз ұлысын билесе, онда ол қалайша «Маджму ат-тауарих» бойынша «қыр-ғыздардың оң және сол қанатының негізін қа-лаушы, әрі оның билеушісі Ахмед бек моғолдың бесінші буын ұрпағы болады? Себебі, мұндағы Ахмед бек деп отыр-ғанымыз, ХҮ ғасырдың аяғында ғана Моғолстан мен қырғыздарды билеген Жүніс ханның ұлы Ахмед хан екендігін еске алсақ, әрине қырғыз авторының тұжы-рымдары еш сын көтермейді» [18]. Бірақ бұл зерттеуші де дерек мәліметтерінің жоқтығынан, Енке төренің тегін ашық айтудың мүмкін еместігін алға тартады.

Ортағасырлық тарихшы Низам ад Дин Шами Енке-төренің 1387-1388 жылдардағы Мәуерен-нахрға жасаған шабуылдары жайлы жаза келіп, оны аркинут тайпасынан шыққан Моғолстан-дағы беделді әмірлердің бірі Қажыбектің туысы деп көрсетеді [19]. Мұнда оның Қажыбекке туыстығы «племянник» деп берілген. Ал бұл деректі орыс тілінен аударғанда зерттеушілердің «племянник» өзіне жиені немесе аға, не інісінен туылған бауыры деген мағына бергенін аңғару қиын. Осы орайда бізге төл деректеріміздің бірі шежіре мәліметтері көмекке келеді. Шежіре бойынша қара қаңлылардың бір руы Енке деп аталады, әрі одан тараған ұрпақтар қазіргі кезде өзбек жеріндегі Ташкент облысы, Бостандық ауданы, Сайлық елді мекенінде жерленген Енке бабаның жатқан орнын да тапқан. Әрине, бұл деректер Енке төрені қаңлы деп кесіп айтуға жеткіліксіз де болып көрінуі мүмкін. Бірақ, кезінде сондай бір үлкен ұлысты басқарған, көрші мемлекеттерге (Мәуереннахрға) дербес

жорық ұйымдастыруға да мүмкіндігі болған Енке төренің тегі жазба деректерде неге нақты жазылмаған деген сұрақ та туындайды; әрі бұл сұрақтың жауабы Енке төренің тегі қаңлы деген уәжімізді тағы бір рет бекіте түседі деп есеп-тейміз. Біздің пікірімізше, ең ықпалды тайпа ретінде ресми, ақсүйектік ортада бекжак атауын қабылдаған қаңлылардың Бекжак әмірден кейін басқарған Енке төре ол атауды қабылдамаған, немесе қаңлыларды бекжак деп атау ресми та-рихнамада біраз уақыт өткеннен кейін ғана қабылданған. Сондықтан М.Дулати өз заманын-дағы қаңлыларды түгелдей бекшіктер деп жаз-ған.

Енке-Төре қайтыс болғаннан кейін де қаңлы-лар аймағы жеке, әрі ықпалды иелік ретінде одан әрі де қала бергендігіне көз жеткіземіз. Се-бебі, деректерде бұдан кейінгі оқиғаларды баян-дайтын тұстарда қаңлы аймағының әмірлерінің есімдерін де ұшыратамыз. Моғолстандағы қаң-лылардың беделді ықпалды тайпалардың бірі болғандығын ортағасырлық дерек мәліметтері-нен анық аңғарамыз. Мәселен, Әмір Темірдің немересі, атақты билеуші, сондай-ақ әйгілі «Ба-быр-наме» шығармасының авторы Бабыр өз естеліктерінде қаңлылардың орны туралы мы-нандай қызғылықты мәліметтер келтіреді. Ба- быр моғолдар арасында Шыңғыс хан кезіндегі ережелердің әлі күнге дейін қатаң сақталатынын айта келіп, сонау Шыңғыс хан заманында белгі-ленген тәртіп бойынша әрбір ру өз руластары-мен құрылған әскерімен оң қанат, сол қанат және орта қанаттың қайсысына жататындығына байланысты сап құратынын жазады. Ал бұл ереже бойынша қаңлылар (бекжектер) оң қанат-қа орналасқан. Бұдан әрі автор әр қанаттағы ру-тайпаның сапта тұру тәртібінің өзі олардың бе-деліне байланысты анықталатындығын келтіре отырып, шептің шетіне қарай тұру құрметті орын болып саналғандығын жазады. Сондықтан оң қанатта, әрқашан бұл орынды иелену құқығы үшін қаңлылар (бекшіктер) мен шорастар ара-сында үнемі талас-тартыс орын алып тұратын болған [20].

Бұл келтірілген мәліметтерден мынандай қо-рытындылар жасауға болады. Соған қарағанда қаңлылардың жетекші, беделді тайпа ретіндегі орны сонау Шыңғыс хан заманында-ақ белгілен-ген. Уақыт өте келе әсіресе, моғол хандары тұсында бұл артықшылықтар хан жарлығымен бекітіліп отырған. Атақты тарихшы бабамыз Мұхаммед Хайдар Дулати мен Бабырдың заман-дастар ретінде олардың шығармаларында көпте-ген қаңлы әмірлерінің есімдері аталады. Бірақ аталған әмірлер өмір сүрген кезеңде Керей мен


Жәнібек негізін қалаған Қазақ хандығы күннен-күнге күшейіп қанатын кеңге жайып келе жат-қан. Алғаш шаңырағын Батыс Жетісу өңірінде көтерген Қазақ хандығының құрамына қосылған Жетісулық тайпалар қатарында қаңлылар да болды. Міне, дәл осы тұстан бастап қаңлылар-дың қазақ, өзбек, қырғыз және т.б. түбі бір түркі тілдес халықтардың құрамына қосылуы орын алады. _________________

1. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы) / парсы тілінен қазақшаға аударған И. Жеменей. – Алматы, 2003. -50 б.

2. Юдин В.П. О родоплеменом составе могулов Моу-глистана и Могулии и их этнических связязх с казахскими и другими соседними народами // Юдин В.П. Центральная Азия глазами востоковеда. Алматы, 2001. – 74 б.

3. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в сере-дине ХІҮ – начале ХҮІ вв. (Вопросы политической и социально-экономической истории).- Алма-Ата, 1977. – 240 б.

4. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. - 50 б.; Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІҮ – начале ХҮІ вв. (Вопросы политической и социально-экономи-ческой истории). – 203 б.

5. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. -54 б. 6. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в сере-

дине ХІҮ – начале ХҮІ вв. (Вопросы политической и со-циально-экономической истории). – 102 б.

7. История Киргизской ССР с древнейших времен до середины XIX в. -Т.1. – Фрунзе, 1984. – 396 б.

8. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. -50 б. 9. Уложение Тимура. – Ташкент, 1968. - 91, 97 бб. 10. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в сере-

дине ХІҮ – начале ХҮІ вв. (Вопросы политической и со-циально-экономической истории). – 49 б.

11. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. -54 б. 12. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. -54-55 бб. 13. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. -55 б. 14. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. – 60 б. 15. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. - 62 б. 16. Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. - 62 б. 17. История Киргизской ССР. – Фрунзе, 1968. - Т.1. -

204-206 бб. 18. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в

середине ХІҮ – начале ХҮІ вв. (Вопросы политической и социально-экономической истории). - 71 б.

19. Материалы по истории киргизов и Киргизии. – Вып.: I. М.: Наука, 1973. -136 б.

20. Бабур-наме. Записки Бабура. / Перевод М.Салье. – Ташкент, 1953. 117, 243 бб.

* * * В данной статье рассматиравются некоторые вопросы

этнополитической истории средневекового Моуглистана. Несмотря на изучение различных аспектов истории Могулистана в советский период, отдельные проблемы этнической истории, в том числе родоплеменной состав и их связей с другими племенами до сих пор остаются не-достаточно разработанными. В этом отношении проблема соотношений клановой и административной структуры средневековых государств образовавших на территории Казахстана после монгольского завоевания до настоящего времени не стала предметом специального исследования. В статье дается краткий обзор научных трудов по данной проблеме. Автор на основе анализа сведений исторических источников пытается установить примерные хронологи-ческие рамки взаимоотношений и взаимовлияний, от-дельных племен вошедших в состав Могулистана на примере племени канглы. Рассматриваются проблемы родоплеменного состава могулов и этнонима «канглы» путем сравнительного анализа сведений исторических источников, этнографических и фольклорных материалов.

* * *

This article describes several issues on ethno-political history of medieval Mogulistan. Despite the study on various aspects of the Mogulistan history in the Soviet period, individual issues of ethnic history, including the tribal structure and their relationships with other tribes are still insufficiently developed. The problem of the correlation between clan and administrative structure of the medieval state that was created in Kazakhstan after the Mongol conquest has not yet been the subject of special study. This article gives an overview of scientific papers on the problem. The author, based on analysis of historical sources information tries to establish approximate chronological framework of the relationship and mutual influences some tribes that have joined Mogulistan on example of Kanglu tribe. The problems on tribal composition of the Moguls and the ethnonym "Kangrlu" are regarded by a comparative analysis of the data of historical sources, ethnographic and folklore materials.


ЖАҢА ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ

Ф. А. Қозыбақова

ҚАЗАҚ БАЙЛАРЫН ТӘРКІЛЕУ: МҰРАҒАТ ҚҰЖАТТАРЫНДА

VI Бүкілқазақтық партия конференциясы-

ның (1927 жыл,қарашаның 15-23) қазақ бай-ларын күшпен тәркілеу туралы шешім қабыл-дауы табиғи даму жолымен келе жатқан қазақ ауылында түсінбеушілік туғызды. БКП (б) ОП мен БОАК-нің бұл шешімді және осыған байланысты заңды бекітуді белгісіз себептермен тоғыз айға созып жіберуі де ауылдағы ахуалды ауырлата түсті. Бұл кезде кеңес үкіметіне ашық қарсы шыға қоймаған ауқатты қазақ шаруалары бұл саясаттың байыбына бара алмай дал болды. Оның үстіне байлардың ғана емес,орташалар-дың да мал-мүлкін тартып алатындығы туралы «ұзын-құлақ» хабары елді дүрліктірді.Адамдар ішінара малдарын сатып, буынып-түйініп, басқа жаққа қашып кетуді ойлады. Ел ішінде тыңшы қойған ОГПУ арқылы мұны сезіп қойған Қазақ-стан Орталық Атқару комитеті «Барлық еңбек-шілерге» деген ашық үндеу жариялады. Ол кәм-песке туралы декретпен бірге 5-ші қыркүйекте баспасөзде жарияланды. Бұл үндеуде үкімет: «Ауыл еңбекшілерін бай – шонжарлардың орта-шаларды қорқытып, оларды кәмпеске қарсы итермелеуге тырысқан арандатушылық әрекет-терден» сақ болуға шақырды¹

Қазақстан Өлкелік Партия Комитеті өзінің ауылдық ұяларына және ауыл коммунистеріне арналған үндеуінде ірі бай шонжарларды жар-тылай феодалдарды тркілеу мен БК (б) П XV сьезі қабылдаған бай-кулактарға қарсы шабуыл-ды шатастырмау қажеттігін баса ескертті. Тө-тенше тәркілеу «ірі бай – жартылай феодалдар-дың ауыл еңбекшілеріне жасап отырған ық-палын жою» мақсатында бірден жүзеге асыры-латын революциялық әркет болса, ал ауыл ша-руашылығын жаппай ұжымдастыру жаңа эко-номикалық саясттың негізінде революциялық заңдылықты сақтай отырып кедейлер мен орта шаруашылықтардың бай-кулактарға қарсы ша-буылын ұйымдастыру бірнеше жылдарға созы-латын шара болып табылады², - делінді осы үндеуде. Қысқаша айтқанда қазақ еңбекші ком-мунистеріне арнаған бұл үндеу оларды өзқан-дастарына-ауқаттыларға қарсы ашық ұрысқа дайындау еді. «Революциялық заңдылықты сақ-тай отырып»,-деп қағаз жүзінде белгіленгені-

мен, бұл шараларды жүргізуде экономика мен қоғамдық-саяси өмірде тек «күштеу» шарасы-ның рухы белең алып кетті.

Тарих куә,о бастан қате болған бұл саясат колхоздастыру кезінде де онан әрі жалғасып қуғын-сүргінге орта шаруалар мен ауқаттылар да жаппай ұшырады. Тәркілеуге байланысты декретте әсіресе көшпелі аудандардағы қожа-лықтарға шектен тыс қатал көзқарас айқын сезілді. Осы көшпелі аудандағылардың малы кәмпескелеу мөлшерінен аз болған күннің өзінде де, егер бұл адамдар ауылда ықпалды болса,кеңестіндіруге қарсы қауіпті элемент ретінде жер аударылуы тиіс болды. Осы жерде ойландыратын бір мәселе–ауқаттылар арасында жалпы саясаттан мүлде аулақ тұрғандар,немесе кеңес өкіметі не айтса да, оны мақұлдауға бейім тұрғандар аз емес еді. Мұны кәмпеске науқа-нында байлар жоғарыға жазған арыздар да дәлелдейді. Осындай кісілердің ауылға ықпалы-нан әрине кеңес өкіметі зиян шекпес еді. Сол кездегі архив құжаттарына жүгінсек тарих шын-дығын айқындаймыз. Мысалы: Қарқаралы окру-гінің № 1 ауылынан Ақаев Мағаттың жеке іс –іс қағазы мен арызына көз жүгіртсек, оның 1928 жылы ҚК–нің 62 бабымен жер аударылғанын байқаймыз: «Мен Ақаев Мағат Қазақстан Ор-талық Атқару Комитетінің 28 август 1928 жыл-ғы декретте көрсетілген мал санына малымның толмайтындығын, кедейлерге 1925 жылғы құ-рылған Қарқаралы округіндегі Қу болысын-дағы кооперцияға бірінші болып көмек жасаға-нымда, оған көмек ретінде 1000 сом,1926 жылы «Қосшы» одағына кіруге ұйымдастырғанымды, ол туралы сол жылдардағы Семейдегі «Қазақ тілі», Орынбордағы «Еңбекші қазақ» газетінде кедейлерге көмек берудегі «алғашқы, бірінші адам» деп жазылғандығын, Ақаев Хасенмен (бұ-рынғы Алашорда үкіметінің қызметкері – Ф.Қ.) ешқандай байланысым жоқ екенін,онымен бөлек семья болып кеткеніме 50 жыл болғанын атап көрсетемін. Оның өкіметте қызмет істегені үшін мен кінәлі емеспін, сондықтан 40 жылдан бері малшылықпен айналысып, тіптен округтің орталығы Қарқаралыға (80-90 шақырым жер-дегі) барып көрмегендігімді, сондықтан мені


Ақаев Хасенмен шатастырмауда сұрай отырып, 72 жастағы кәрі шалды, отбасымдағы 9 жанды кәм-пескеден және жер аударудан құтқарсаңыз, отаныма қайтаруға рұхсат етсеңіз,- деп өтіне-мін»3, № 1047 болып іске тіркелген бұл арызға өкімет терең мән бере қоймаған. Сондықтанда, №11 протоколдың көшірмесінде, «арызы тал-қыланбай қайтарылсын» деп ҚАр ОГПУ төр-ағасы Русаков пен орындаушы Чекмарев қол-дарын қойып, арызды тексеруді жауып таста-ған. Сөйтіп, арызды тексеруді жауып тастаған. Сөйтіп, арыз иесі өкіметке «қауіпті элемент» ретінде біржолата жер аударылған4.

Немесе Теңіз ауданының өкіметке жазылған Әлиев Өтепқалидің 8-ші қазанда 1928 жылы жазылған арызынан үзінді келтірсек те осыған ұқсас жайға кездесеміз5:

Осы тәрізді арыздар архив қойнауында аз емес. Олардың иелері мал саны толмаса да «Әлеуметтік қауіпті элемент» ретінде кәмпеске-леніп жер аударылған. Бірақ, не үшін күшпен тәркіленген дерін оларға түсіндіретін адам болмаған, өздері болса мұны барып тұрған әділетсіздік және «жоғарыдағылардың» емес, «төмендегілердің», яғни шолақ белсенділердің жүгенсіздігі деп біржақты ойлаған.

Тіптен мал басы тәркілеу заңында көрсе-тілгендей көлемде болып, кәмпескеге ілініп тұр-са да оларға қосымша жала жауып, «кеңес үкіметіне жау» деп көрсетуге тырысу фактілері де жиі кездеседі. Мұндай көп семьялы шаруа-шылықтарды,әсіресе жас балаларды аяу, оларға адамгершілікпен қарау деген бола қоймаған. Мәселен, Жетісу губерниясындағы Алматы уезі-нің Ұзын-Қарғалы болысындағы 10-шы ауы-лында, Алмалы деген жерде Асытов Ахметжан кәмпескеленді.Ұлты қазақ,38 жаста. Арызына қарасақ 160 ірі қара және 1200 ұсақ малы бар. Жалпы, ірі қараға шаққанда 400 бас. Ал тізім бойынша 107 ірі қара және 725 ұсақ мал. Түтінінде 17 жан бар.

Арыз иесін «Балуан» руынан шыққан бе-делді, сауатты, кеңеске қарсы топтастыруға қа-тысуы байқалады деген сылтаумен және «Кеңес үкіметіне қарсы үгіт жүргізеді» деп, Ковалыш-кин дегеннің қол қоюымен тәркіленген6.

Нақты дәлелдер болмаса да осылай айыптал-ған байды кім арашалайды? Декретте заң оргон-дарының ролі төмендетілгені және белгілі. Республикалық Орталық тәркілеу комиссиялар-дың құрамына ГПУ-дің басшы қызметкерлері мүше болып алды да ал, прокуратура өкілдері оларға кіргізілмеді. Прокуратура өкілдері ко-миссия жұмысына кеңесші дауыспен ғана қа-тыса алды. Дегенмен де осындайда прокурор

наразылық білдірген жағдайда жер аудару уақытша тоқтатылды. Бірақ, мұндайда барлық іс республикалық Орталық комиссия арқылы Қа-зақ АССР ОАК-нің қарауына ұсынылды.

Бірақ прокурордың жоғарыға жолдаған нара-зылығы да, байларды жер аударуда көрсетілген қысқа мерзімде 1928 жылғы қарашаның біріне дейін қаралып бітуі тиіс еді7.

Сондықтан көп жағдайда тәркіленгендер тіп-тен шағымдануға да үлгере алмай, көбіне жер аударылып барған жерде ғана өтініштер бере бастады.

Жер аударуды да іс жүзінде ГПУ-дің бұл іске қатысатыны ашық айтылмай, халықтан құ-пия ұсталды.1928 жылы қыркүйектің 13-де және қазанның 17-де қабылданған заңдарда «жарты-лай феодал» ірі-байларды тәркілеуге байланыс-ты оларды жазалаудың жаңа қатал жолдары көрсетіліп, жер аударуға қарсы тұрғаны үшін қылмыстық жауапкершілік туралы Қазақстан үкіметі мен өкімет қабылдаған бұрынғы заңдар-да қосымша шаралар белгіленді8.

Тәркілеуді біржақты сипаттаған бұл қаулы-ларда ауылды «қансорғыш қанаушылардан» азат ету қажеттігі тағы да атап көрсетілді.

Тәркілеуді өткізу барысында негізінен ауыл белсенділерінен тұратын қол ұшын берушілер комиссиясы дейтіндер кеңес өкіметінің нұсқау-ларының өзін де сақтай бермей шектен шығып кете берді. Нәтижесінде қауымдық кооперация-дан тыс күн көре алмайтын, қарауында 300-400 қаралы қойы бар, ортаң қолды дәулетті кісілер де қыспаққа түсіл жоғарыдан келген уәкілдің қолдауымен ауыл белсенділері оларға да қиғы-лық салды.

Тап күресі идеясын желеу еткен әлеуметтік әділеттілік дегенді ұран қылған олар мұншама мүмкіндік тиер деп бұрын ойлаған емес еді. Сондықтанда «шолақ белсенділерге» аз ғана малдың өзі де ғажайып байлық көрінді, оны дереу тәркіге салып, қолма - қол жарлы – жақы-байларға үлестергенше жандары байыз таппады.

Байларды тәркілеуді жүзеге асыру үшін Қазақ АССРОАК-нің арнайы уәкілдері де жан - жаққа, округтерге аттанды. Орталықтан келген уәкілдер жергілікті жерлерге барып, округтік және аудандық уәкілдерді ауылдағы байларды тәркілуге жіберді. Ауыл адамдары әсіресе осы уәкілдерден көбірек жапа шекті. Мысалы: Сыр-дария округінің Жаңақорған ауданында Төленов Р. деген уәкіл. Кедей шаруаны « байдың малын жасырып қойыпсың» деп өлімші етіп соққыға жықты. БК (б) П. Павлодар округтің комитетінің нұсқаушысы Сейтенов, аудан бойынша уәкіл Елеукенов науқан кезінде дөрекі қателіктер

64 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 жіберіп, жетпіс шақты малы бар орташалардың да мал мүлкін тәркілеу тізіміне кіргізіп жіберді9.

Алматы округі, Балқаш ауданының азаматы Ножай Бөрібаевтың арызына қарасақ мына жолдарды оқимыз: «Мен, Балқаш ауданының орта шаруасының баласымын. Әкем 27 жасында өлді. 7 жасымда жетім қалып, кәмелетке толма-ған ағам Ысқақ пен бірге аз ғана дәулетпен өмір сүріп, ол бітіп тақыр кедейге айналдық. Бірінші кезде мен қой бақтым, 20 жасқа толғанда егін егумен айналысып өз күшіммен орта шаруаға айналдым. 1922 жылы су мұрабыарықтық ста-роста болып сайландым. Менің бар мал - мүлкім 213 қой, оның 73 әлі кішкене, 16 бас жылқы, оның 7 үлкен, 23сиыр, 15 бұзау, 7 өгіз, 3 екі жа-сар егіз және11өгізше бұзау, барлығы ірі қараға шаққанда 100 бас қана. Аудандық Комитет өкілдері Құсайын Ысқақов пен Абдрашит Ысқа-қовтың малдарын-5 ірі қараны, 13- жылқыны, 2 түйені және 191 қойды ірі қараға шаққанда 100-ге де жетпейді,маған қосып жазып жіберген. Құ-сайын менің балам, бірақ қазақ дәстүрі бойынша баласы жоқ ағам Ысқаққа бергем. Ысқақ өлге-ніне біраз жылдар болды. Ал Құсайын өз баласы Абдрашитті туғанда Ысқаққа берген, Ысқақ өлген соң ол жетім қалды, ол әкесінен қалған шаруашылықты бөлек жүргізіп, салықты бөлек төлеген. Тәркілеу мен жер аударуға 1 статьяға да жатпаймын. Орталық Атқару Комитетінің қаулысы бойынша барлық документтер, куәлік-тер бар. Мен осы заңсыздықты тексеріп тізімнен алуларыңызды өтінемін¹!

Уәкілдердің жүгенсіздігі туралы бұл арыз 30 қазанда 1928 жылы жазылған. Одан кедейленген орташалардың жағдайын және қазақтың салт дәстүрлерін ескермей, туысқан қожалықтарды дөрекілеп қосып жіберген, сөйтіп, үш орташа-ның шаруашылықтарынан бір бай шаруашы-лығын жасаған заңсыздықты көреміз. _________________

1. Ауыл тілі.1928ж.№38. 2. «Пролетарная революция»,1940,№3,122б. 3. ҚР ОМА,135қ., 1т.,61-іс,6-7п. 4. ҚР ОМА,135қ,1т.,61-іс, 6-7п. 5. Сонда,135қ.,1т.,13-іс,97-98п. 6. ҚР ОМА,35қ.,1т.,109-іс,1п. 7. Қараңыз:Омарбеков.Т.Қазақ байына жаңа көзқарас

қажет ?//Ақиқат,1994ж.,№6,75б. 8. Систематическое собрание законов Российской Со-

ветской Федеративной Респулики, действующих на 1 ян-варя 1928г.- М.,1929,-Т.1,- 680с.

9. Омарбеков Т. Қазақ байы қалай тәркіленді. Ана тілі. 1991 жыл 14 қараша.

* * * В статье на основе архивных источников и Поста-

новлении VI Всеказахской партийной конференции, ХV съезда ВКП(б) рассматривается ход конфискации казах-ских баев. Автор анализирует жалобы крестьян-серед-няков, которые были не довольны политике предста-вителей центральных органов властей по отношению середнякам.

* * * In this article on the basis of archival sources and

Resolution of VI All Kazakh Party Conference, XV Congress of the CPSU (b) reviews the confiscation of the Kazakh bais. The author analyzes the complaint middle peasants, who were not satisfied with the policy of the central government towards middle peasants.

М. Т. Жумадил

ВОПРОСЫ РЕЛИГИИ И ОБРАЗОВАНИЯ В 20- 30 гг. ХХ ВЕКА Религия играет важную роль в жизни каж-

дого народа и является составной частью его культуры. Однако большевистское правитель-ство считало необходимым оторвать человека и народ от религии и поэтому пошло в наступ-ление против нее. 20 января 1918 г. В.И. Ле-ниным был учрежден «Декрет о свободе совести, церковных и религиозных обществах». Данный документ не был направлен на «унич-тожение» или «запрещение» церкви и религии и не запрещал быть верующим или атеистом.

Но уже в марте 1918 г. становилась оче-виднее потребность в специальном органе, который бы организовал и контролировал дея-

тельность местных органов власти в реализации положений декрета, координировал действия комиссариатов и других центральных ор-ганов, касающихся «церковной политики», и вместе с тем мог бы давать квалифицированные разъяснения декрета и других законов. 8 апреля 1918 г. Совнарком принимает постановление, обязывающее Наркомюст образовать специаль-ную комиссию для выработки в «срочном порядке» инструкции по проведению в жизнь декрета. В постановлении специально оговари-валось участие в ее разработке представителей религиозных организаций. Однако на местах складывались определенные условия для про-


тиводействия правительственной агитации и деятельности духовенства и церковных акти-вистов, особенно это касалось национальных окраин. Это понимали и большевики. Так, выступая на VIII съезде РКП (б) В.И. Ленин говорил: «Что же мы можем сделать по отно-шению к таким народам, как киргизы, узбеки, таджики, туркмены, которые до сих пор нахо-дятся под влиянием своих мулл? У нас в России население, после опыта с попами, помогло нам их скинуть... Можем ли мы подойти к этим народам и сказать: мы скинем ваших эксплуа-таторов? Мы этого сделать не можем, потому что они всецело в подчинении у своих мулл. Тут надо дождаться развития данной нации, диффе-ренциации пролетариата от буржуазных эле-ментов, которое неизбежно [1].

Надо сказать, что большевики насильст-венно и ускоренно провели «дифференциацию пролетариата», физически уничтожили пред-водителей политических и религиозных ор-ганизаций, на штыках провели в жизнь свои программные установки. Факты неопровержимо свидетельствуют, а факты не подлежат дис-куссии и они есть «мускулы истории», что в течение 2-3 лет красноармейские отряды по-кончили с антисоветскими силами. Надо отдать должное, силы эти были огромные, представ-ляли всю совокупность мусульманских и демо-кратических политических организаций. Они отчаянно пытались остановить развитие и углуб-ление революции среди местного населения. В апреле и сентябре 1917 года по инициативе «Шурой Исламия» и «Шурой Уламо» состоя-лись съезды мусульман Туркестана, а также съезд туркестанских и казахских мусульман, на котором присутствовали около 500 представи-телей областей Туркестанского края, Тургай-ской и Уральской областей Казахстана. В ок-тябре 1917 года прошел съезд мусульман Сыр-Дарьинской области.

Протесты мусульманских съездов, их резо-люции не были реализованы, не нашли широкой поддержки у народов Туркестана. Лидеры этих организаций не имели серьезного политического опыта, не прошли суровую школу классовой борьбы. Потому и не выдержали натиска отрядов Советов.

В представлениях казахской интеллигенции новой волны национальная и конфессиональная принадлежность были идентичными поня-тиями. Признавая и требуя усиления больше-вистского влияния в Казахстане, они тем не менее полностью ассоциировали казахов как мусульман. Так, в резолюции 1 съезда КП Тур-

креспублики «О партийной работе среди му-сульманского населения» говорится: «В широ-кие массы мусульманского пролетариата не-обходимо внедрить идеи классовой борьбы и приобщить его к единой и тесной семье меж-дународного пролетариата. Работу эту необ-ходимо провести быстрым темпом для углуб-ления и расширения завоеваний социальной революции» [2, С. 54]

Для широкого вовлечения мусульман Казах-стана в партийное строительство лидеры Тур-кестанской республики считали необходимым признание языка местного населения государ-ственным, организацию отделов по националь-ным делам, печати на языках коренных наций. В вышеупомянутой резолюции требовалось «не-медленно провести в жизнь следующие поло-жения, характеризующие автономию Тур-кестана, созданную для раскрепощения мусуль-манского пролетариата:

1. Для привлечения широких мусульман-ских масс к строительству новой жизни, при-знание языка местного населения, преобла-дающего во всей республике - тюркского - государственным, наряду с русским, со всеми мероприятиями отсюда вытекающими.

2. Образование при всех областных, уездных и местных Совдепах комиссариатов по нацио-нальным делам для самой энергичной агитации и привлечения широких масс мусульманства к советской работе.

3. Обязательное издательство всех офи-циальных органов на русском и мусульманском языках.

4. Организация при ЦК подготовки кадров опытных партийных работников для пропа-ганды среди мусульманского пролетариата идей классовой борьбы и коммунизма, идеала, к которому стремится международный проле-тариат.

5. Оказание полнейшего доверия мусульман-скому пролетариату, осуществив организацию необходимой для защиты социалистической родины Красной Армии из среды мусульман-ского пролетариата.

6. Издательство партийной литературы на мусульманском языке, являющееся необходи-мым и важным подспорьем в работе партийных аппаратов среди мусульманского пролетариата» [2, С. 56].

Только при проведении в жизнь этих поло-жений считали лидеры Туркреспублики му-сульманский пролетариат проникнется идеями Интернационала.


Однако в вопросах религиозного образо-вания практически все казахские интеллигенты стояли на позициях развития светских школ. 14 декабря 1918 года Наркомнац просвещения Туркреспублики приказом №6486 прекратил какую-либо финансовую поддержку класси-ческим мусульманским мактабам и поручил местным органам выяснить их готовность к реформированию и обретению советского обще-республиканского облика [3]. Всем старометод-ным мактабам предлагалось в качестве началь-ной меры перейти на новометодное обучение.

20 мая 1919 года коллегия Наркомпроса Туркестана впервые официально обсудила во-прос о мусульманских мактабах. Нарком С. Абдусаттаров, члены коллегии Горький, Кастецкий, Богот, Миронов, И. Тохтыбаев, С. Ходжанов по докладу заведующего отделом «О закрытии мусульманских мактабов и об организации для их учителей летних педаго-гических курсов» приняли решение: дабы не давать повод для возмущения коренного насе-ления, мусульманские мактабы не закрывать, а ограничиться прекращением им субсидий и кредитов из государственной казны [4]

На середину 20-х годов приходится пик религиозного оживления населения в Казах-стане. Судя по архивным документам, мусуль-манские учреждения действовали почти во всех областях Казахстана и объединяли служителей культа разных национальностей: казахов, уйгур, дунган, узбеков, татар. К 1924 г. в республике насчитывалось несколько десятков религиозных школ, действовало мусульманское судопроиз-водство, строились мечети, отмечалось воз-рождение суфийской практики.

Казахское духовенство, ранее распыленное, после 1923 г. вошло в состав Центрального духовного управления мусульман России и Сибири в г. Уфе. Примечательным фактом пер-вого десятилетия советской власти стала бла-готворительность мусульманской общины, особенно в южных областях, в оказании фи-нансовой помощи новым адресатам: местным органам власти, профсоюзам, комсомолу и так далее. Это свидетельствовало о том, что новые порядки, вводимые новой властью, в том числе идея отделения религии от государства, еще не укоренилась в обществе, оставшемся по своей сути патриархальным.

Взгляды казахских интеллигентов на роль ислама убедительно и доказательно высказал Н. Тюрякулов в статье «К вопросу об антирели-гиозной пропаганде на Востоке». Так, он писал: «Серьезная антирелигиозная пропаганда в

Средней Азии, как везде должна предполагать наличие двух существенных вещей: 1/ знание Ислама и 2/ знание местной среды, ее социаль-ных, экономических и бытовых отношений. Только при соблюдении этих двух условий антирелигиозная пропаганда может вестись под углом вскрытия классовой сущности Ислама в данное время и в данной среде» [5, С. 71-75].

В 1928-1929 годах вошло в силу дискрими-национное законодательство, направленное про-тив служителей культа и проповедников всех конфессий. Им стало гораздо труднее находить кров и работу, а их детям был закрыт доступ к высшему образованию. Закон о религиозных обществах (действовавший с 1929 почти до конца 80-х годов) существенно ограничивал права верующих и практически ставил вне закона такие виды деятельности, как воспитание собственных детей в религиозном духе, полу-чение духовного образования, миссионерскую деятельность, сбор денег на религиозные нужды и благотворительную деятельность. В то же время усиливалась антирелигиозная пропаганда, стало обязательным атеистическое воспитание в школах и вузах, публиковалось большое коли-чество атеистической литературы, а также создавались советские праздники, замещающие религиозные, например, советская версия празд-нования конца Рамазана, Троицы, Рождества.

Следующим откликом на «злобу дня» стало постановление ЦИКа и СНК СССР от 11 фев-раля 1930 г. «О борьбе с контрреволюционными элементами в руководящих органах религиоз-ных объединений». В нем говорилось: «Предло-жить правительствам союзных республик пору-чить органам, производящим регистрацию рели-гиозных объединений, пересмотреть состав ру-ководящих органов этих объединений в целях исключения из них кулаков, лишенцев и иных враждебных лиц Советской власти» [6, С. 375].

В Казахстане, как и по всей стране, начи-нается массовое закрытие церквей, администри-рование в отношении верующих и религиозных организаций. Например, в Актюбинском, Куста-найском и Тургайском уездах до постановления функционировало 93 православных церкви и молитвенных дома, на каждый из которых при-ходилось 3498 человек, то после были закрыты 82 религиозных учреждения и число верующих сократилось в 200 раз.

Введение в 1929 г. латинской графики взамен арабской должно было ослабить позиции ислама в обществе, привести к унифицированию культурного пространства, основой которого должна была стать культура советского чело-


века, и последовавшая замена латиницы кирил-лицей, обеспечила успех приобщения казахов к «пролетарской культуре».

Почему большевики так яростно боролись с казахским языком. Хорошо известно, что пись-менность, кроме просветительского значения, имеет еще и ярко выраженный идеологический и политический характер. С этой точки зрения письменность обладает своеобразным дополни-тельным цензурным свойством. Культура, на-саждающая свои ценности в чуждой среде, должна быть уверена, что эти ценности прочно оседают в умах людей, а потому ею контроли-руются не только слово и мысль, но и способ, посредством которого эти слова и мысли воплощаются в книгах и газетах. Письменность как действенный рычаг контроля за умонастрое-нием социума, своего рода обезличенный цен-зор, естественно, наталкивается на сопротив-ление той части социума, против которого на-правлен этот контроль. Насаждаемая и цензор-ская по своей сути письменность не способна к созиданию, ее возможности ограничены, и при малейшей возможности насильственное закреп-ление такой письменности преодолевается.

Известно, что коммунистическое сознание нацелено в своих идеологических и полити-ческих прокламациях на людей малообразо-ванных и интеллектуально не искушенных. В самой России сразу после прихода большевиков русская орфография была упрощена (в 1918 г.). Эта реформа вызвала возражения многих ин-теллектуалов, протестовал Александр Блок, а выдающаяся русская поэтесса Марина Цветаева в письме Константину Бальмонту придавала реформе явный идейно-политический аспект: "Милый Бальмонт! Не заподозри меня в пере-мене фронта: пишу по-старому, только печа-таюсь по-новому".

Реформистская деятельность большевиков в области письменности была перенесена и в Центральную Азию в целом, и в Казахстан в частности. Большевики сначала перевели пись-менность центрально-азиатских народов с араб-ской на латинскую графику, а затем в конце 30-х гг., посчитав этот шаг недостаточным, провели и вторую реформу. С латиницы Центральная Азия перешла на кириллицу, т.е. на славянский шрифт. И более того, с самого начала арабская графика стала преследоваться, а хранителей книг на арабской графике подвергали репрес-сиям. Сама письменная культура Центральной Азии, целиком основанная на арабской графике, быстро и бесповоротно гибла.

То, что сделали коммунисты с арабской письменностью и книгами на арабской графике в Центральной Азии – одно из величайших их преступлений против мировой куль-туры. Письменность – это одно из важнейших средств фиксации исторической памяти. Известный русский писатель Андрей Платонов сказал: "Без меня народ неполный". Неполнота памяти казахов насчитывает сотни имен. Ком-мунисты, введя в обиход русскую графику и преследуя русификаторские и политические цензорские цели, абсолютно не заботились о сохранении письменной культуры подвластных народов. Это им было не нужно, любая иная культура рассматривалась ими как нечто мар-гинальное по отношению к базисной культуре русского народа.

Можно подытожить сказанное: насильствен-ный перевод на новую графику лишает культуру исторической памяти, лишает ее существенной части самой себя. Без национальной графики язык утрачивает одну из своих основ, свой дух, свою гибкость, утрачиваются секреты и тон-кости языка, исчезает его своеобразие. На смену приходит язык обыденный, не могущий ока- зать существенного сопротивления чужеродным влияниям.

В 20-ые годы ХХ века в среде казахской интеллигенции шла борьба различных течений за реформу алфавита. Можно выделить не-сколько основных направлений:

а) за сохранение неизменного старого араб-ского алфавита,

б) введение реформированного (известным ученым А. Байтурсыновым) нового арабского алфавита, больше учитывавшего особенности казахского языка,

в) за переход к латинской графике [7]. Ахмет Байтурсунов, основатель «Казаха» и

выдающийся лидер партии Алаш-Орды, отнесся к социальному изменению, инициированному в пределах страны как наиболее основному фак-тору в успешном сопротивлении колониализму. В статье «Казаха» в первый выпуске 2 февраля 1913 года, он писал: «Что нас ожидает в буду-щем? Согласно историческому развитию, кото-рое мы наблюдаем, нетрудно определить, что если новоприходцы сильнее в культурном смысле, чем местное население, тогда будущие будут абсорбированы на протяжении времени. И наоборот, если они культурно равные, они будут способны сосуществовать, иметь равные права и сохранять их национальную уникаль-ность. Эти дни экономические перемены в кыр-

68 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 гызском (казахском) обществе неизбежны. Само существование кыргызской (казахской) нации стало острой проблемой. Чтобы сохранить наше существование, мы должны бороться за обра-зование (на казахском языке) и развитие куль-туры. Мы должны развивать нашу собственную литературу на казахском языке. Только тот народ, который был успешен в создании своей литературы, может независимо существовать» [8].

А. Байтурсынов как ученый продолжил свои исследования в области казахской лингвистики, совершенствуя и разрабатывая арабскую гра-фику. В статье "Правописание", опубликован-ной в журнале "Айкап" еще в 1912 г., он отмечал главную проблему - несоответствие звуков ка-захского языка с их графическим оформлением. Этому посвятил свое исследование А. Байтур-сынов, разрабатывая и совершенствуя казахский алфавит. В результате кропотливого и тща-тельного изучения и отбора звуков казахского языка и арабской графики к 1924 году была создана оригинальная "байтурсыновская орфо-графия". По признанию крупнейшего россий-ского языковеда с мировым именем Е.А. Поли-ванова именно эта орфография не нуждается в исправлениях, представляет последний шаг в "историческом формировании национальной графики, которым могут гордиться киргизские (казахские) деятели просвещения - создатели реформы, как культурным завоеванием" [9].

В развернувшейся в это время дискуссии о переходе на латинскую графику, А. Байтур-сынов, отстаивал необходимость сохранения арабской графики. Его главным аргументом являлся тезис о том, что переход на латиницу приведёт к потере национальной духовности и культуры, накопленных веками казахским и другими тюркоязычными народами. Не отрицая трудности в освоении арабской графики, он предложил продолжить работу по ее усовершен-ствованию. Свидетельством тому могут служить его иллюстрированные буквари, выдержавшие несколько изданий в I926 -1928 годах, "Букварь для взрослых" (Оренбург, 1924 г.), "Букварь для красноармейцев" (Семипалатинск, 1926 г.), методические пособия для учителей на казах-ском языке, "Хрестоматия".

Защитники реформированной арабицы в Казахстане, как и в других республиках, под-верглись репрессиям. Ставилась задача перевода письменности на латиницу, которая была объяв-лена «орудием ленинской национальной поли-тики», «началом культурной революции среди тюрков». Латинизации алфавита тогда подвер-

глось около 20 млн. представителей в основном тюрко-мусульманской культуры» [10, С. 120-121].

В 1925 г. на V съезде Советов А. Байтур-сынов как ревностный защитник и реформатор родного языка поставил вопрос о возвращении народу подлинного имени, основываясь на его истории и культуре. Делегаты съезда едино-гласно проголосовали за это предложение и приняли постановление о переименовании "Кир-гизской АССР" в "Казахскую".

Во всех просветительских трудах Байтурсы-нова красной нитью проходит мысль о развитии родного языка, сохранении его чистоты, о необ-ходимости его широкого внедрения в массовую национальную школу. Видный педагог- про-светитель рекомендовал создать систему национальных школ с родным языком обучения от аульных школ до университетов включитель-но. Родной язык считал главным наряду с культурно – духовным наследием и традициями средством воспитания и развития чувств и качеств личности. Только после основательного изучения родного языка он рекомендовал при-ступать к русскому языку. Анализируя состоя-ние грамотности казахов, он пишет, что воспи-тание и обучение на родном языке имеет много изъянов. В то же время, подчеркивает Байтур-сынов, все должны иметь возможность овладеть русской грамотой. Борясь за чистоту родного языка, видный педагог – просветитель писал: «Чтобы не допустить таких казусов (искажений) нужно обучать всякого ребенка какой бы то ни было национальности сперва на родном языке. И только когда он освоит все тонкости, можно приобщить его к другим языкам. Если мы хотим уберечь наш язык от всякого рода необосно-ванных заимствований, нам следует усвоить это правило» [11, С. 6].

Таким образом, рассматривая родной язык как один из важнейших средств воспитания, ученый – педагог уделял большое внимание его правильному развитию, сохранению его специ-фических особенностей. Вместе с тем он не отрицал, а, наоборот, подчеркивал важность овладения языками других народов, в частности русским языком.

Историческая значимость деятельности А. Байтурсынова заключается в том, что он создал национальную систему письменности, занимался изучением казахской духовной куль-туры. Особое место в творчестве великого про-светителя занимал труд «Теория словесности» 1928 года издания, где собраны образцы устного народного творчества и некоторые произве-


дения представителей казахской письменной литературы. Рассматривая вопросы теории вос-питания и образования, А. Байтурсынов фун-даментом образования и воспитания считал культурное наследие народа, национальные тра-диции и обычаи. Главным средством воспитания и развития, по его мнению, является родной язык, который отражает душу и историю народа. Огромное значение он придавал казахской лите-ратуре, музыке, песенному творчеству и фоль-клору. В процессе становления новой школы высокие требования предъявлял учителям, их педагогическому мастерству. Не случайно при обучении этим и другим предметам, видный педагог рекомендовал использовать все имею-щиеся средства народной педагогики, примеры из фольклорных произведений. Обращение учи-телей к пословицам, поговоркам, загадкам, сказ-кам, песням, прикладному искусству, народным обычаям и традициям способствовало более тесному приобщению подрастающего поколе-ния к культурному наследию своего народа. Тем самым в значительной мере повышалось ка-чество воспитания.

М. Дулатов также оставил много ценных идей по вопросам эстетического воспитания подрастающего поколения. Причем наибольшее внимание он уделял воспитанию личности ре-бенка средствами народного искусства, призы-вал молодежь к широкому овладению искус-ствами. В своей педагогической деятельности призывал к широкому просвещению народа, развитию национальной культуры, духовности. Им разрабатывались вопросы формирования са-мостоятельности, творчески активной личности. Особое внимание в своей просветительской деятельности ученый – педагог уделял воспита-нию подрастающего поколения. Фундаментом духовного воспитания он считал культурное наследие казахского народа.

Тесно связанным с родным языком, музыкой средством воспитания Жумабаев считал устное народное творчество, народную литературу: сказки, легенды, пословицы, поговорки, насле-дие великих предков – жырау, акынов, извест-ных поэтов. Отмечая сильное развитие у казах-ских детей воображения и фантазии, он указы-вал на необходимость повседневного использо-вания литературных богатств в эстетическом воспитании ребенка. «Сказки не имеют цены в духовном обогащении детей, для развития ума, языка, мысли и поднятия настроения. Дети не понимают простых назидательных слов, но зато хорошо понимают образно сказочные» [12, С. 23].

В своей педагогической системе особое место Жумабаев, как и известный педагог Ушинский, уделял воспитанию ребенка в стихии родного языка, раскрывая в ярких образных красках и неисчерпаемые возможности его в формировании гармонически развитой лич-ности. Ученый – педагог с восхищением отме-чал: «В казахском языке отражены то тихая, безветренная ночь, то ураганная желтая степь, длительные перекочевки с места на место, медлительный и спокойный характер народа. Как широка степь, так широк и богат казахский язык» [12, С. 23].

В языке, указывал Жумабаев, отражаются быт, обычаи, традиции, культура народа, духов-но-нравственные ценности, природа, как место обитания. Освоение языка – это освоение нацио-нального духа и народного своеобразия, нацио-нальной неповторимости, того, что, что каждый народ отличает от другого. Осознавая значение родного языка в формировании подрастающего поколения, Жумабаев говорил о высоком и духовно – нравственном развивающем воздей-ствии его на учащихся. Известный педагог со-ветовал молодым матерям сделать все, чтобы речь, родные напевы сопутствовали ребенку с рождения: петь ему колыбельные песни, играть на домбре, вести задушевные беседы. Поэт при-водит текст своей колыбельной песни, безус-ловно, патриотического характера: молодая мать хочет видеть своего сына смелым, мужест-венным джигитом.

Будучи преподавателем словесности Жума-баев принимал непосредственное участие в раз-работке вопросов орфографии, проблем терми-нологии казахского языка. В 1923 г. ученым – педагогом было написано методическое руко-водство к учебнику «Родной язык в начальной школе».

Таким образом, особое внимание в педаго-гических взглядах Жумабаева отводилось роли родного языка в формировании и развитии личности. Познавая всю красоту родного языка, ребенок, считал он, познает душу народа, его духовные ценности и богатую культуру. Лю-бовь к своему народу, родному языку пронизы-вает все его творчество.

Родной язык Язык отцов – наследие святое, Глубокий, острый, сильный, словно крик. Своих детей заботливой рукою К себе притянешь, мой родной язык! М. Дулатов считал язык основной характе-

ристикой нации. Находясь в тюрьме на допросе в 1929 г., в ответ на обвинение в “национа-

70 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 лизме” он пояснил: “Мы хотим, чтобы наше отечество принадлежало нам”. М. Дулатов резко выступил против реформирования арабского алфавита, считая языковую реформу средством разорвать связи народа с письменной историей народа, которая положит начало потере родного языка, отчуждению народа от собственной исто-рии. Он остро почувствовал лицемерие тогдаш-них деклараций о якобы “государственном ста-тусе” казахского языка и всячески старался отстоять права казахского языка и религии.

Даже перед неправедным судом он не склонил головы и заявил в последнем своем официальном слове: “Ради будущего своего народа я обязан делать все возможное. Если я заблуждаюсь, то вместе с народом. Рано или поздно, истина восторжествует” [13].

Дулатов выступал за народную школу. При этом он подчеркивал обязательность обучения детей народному языку. Ученый – педагог отмечал: «Материалы родного языка должны отражать дух нации, его традиции, культуру, быт народа». Поэтому казахская школа должна преследовать цель: давать учащимся не только знания, но и воспитывать их в духе народной педагогики [13]. Подчеркивая воспитательное и образовательное значение родного языка, ученый – педагог считал, что содержание духов-ного воспитания должно быть увязано со зна-комой для школьника окружающей средой, жизнью и бытом, с учетом национальной пси-хологии, природой ребенка.

Ж. Аймауытов отмечал, что богатство ка-захов заключается не только в богатых полезных ископаемых, в недрах ее земли, сокровища таит в себе внутренний мир казахов. Это музыка, литература, родной язык. Придавая важное место искусству в духовном воспитании моло-дежи, ученый – педагог образно сравнил отно-шение к искусству с обращением верующего к молитве. Ж. Аймауытов важнейшим средством воспитания считал родной язык, который он ставил на первое место в школьном образо-вании. Родной язык, по его мнению, фундамент воспитания, формирования целостной гармони-чески развитой личности.

Рассматривая вопросы образования, извест-ный ученый и педагог С. Сейфуллин, основной упор делал прежде всего на родной язык уча-щихся, посредством которого наиболее успешно усваиваются знания и формируется отношение ребенка к окружающему миру. Рассматривая казахский язык как язык обучения и воспитания, Сейфуллин отмечал, что к нему не относятся как к науке, как к наиважнейшему учебному пред-

мету. Преподавателями народного языка в школе нередко работали некомпетентные и без-грамотные люди. Это, по его мнению, наносит большой ущерб образовательной и воспитатель-ной деятельности школы [14, С. 209-210].

С целью широкого просвещения Сейфуллин переводил русскую классическую литературу на родной язык – Пушкина, Лермонтова, Горького. Чтение русской классики по его мнению, дает возможность выйти из ограниченного круга представлений, вступить в полосу широкого и всестороннего развития.

В своей практической деятельности учитель Сейфуллин, прежде чем приступить к обучению учащихся русской грамоте, старался привить любовь к этому предмету, интерес к жизни и быту русского народа. Ученый – педагог подчеркивал красоту, величие русского народа, его общественную роль, говорил о том, что, зная русский язык, каждый может свободно общаться с русским народом, познать его богатую культуру. С. Сейфуллин еще в то время был инициатором придания казахскому языку ста-туса государственного. Даже придумал меха-низм стимулирования для изучающих язык — предложил назначить к окладу 25-процентную надбавку.

В 20-30-х гг. проводилась большая работа по методическому обеспечению школ. В 1921 г. в Семипалатинске отпечатали учебники “Есеп ку-ралы”, “оку куралы” и “Tiл куралы” А.Байтур-сынов и М. Дулатов. При Госиздате была обра-зована редакционная коллегия для создания новых учебных пособий, к написанию которых были привлечены А. Бокейханов (”География”), М. Жумабаев (”История Казахстана”, “Педаго-гика”), Ж. Аймауытов (”Дидактика”), Б. Омаров (”Алгебра”) и другие известные представители национальной интеллигенции. О роли нацио-нальной интеллигенции в развитии изданий на казахском языке свидетельствуют факты из фондов ЦГА РУз. «До 1922 г. Киргизская Ко-миссия не имела никаких связей с Госиздатом. Киргизские учебники до этого времени печа-тались очень медленно и небрежно. В начале текущего года Киргизская Комиссия обратила внимание Госиздата на медленное и небрежное печатание книг на киргизском языке. Госиздат принял это заявление чрезвычайно близко к сердцу, и постановил в интересах дела до-пустить представителей Национальных Науч-ных Комиссий в заседаниях Коллегии. С этого момента Киргизская Научная Комиссия рабо-тает в контакте с Госиздатом и достигла многого в ускорении печатания и улучшения в техни-


ческом внешнем отношении выпускаемых книг. Нужно отдать справедливость лицам; стоящим во главе Госиздата в том отношении, что они относятся весьма серьезно к улучшению поста-новки мусульманской печати, в особенности научной и учебной литературы на туземных языках и насколько возможно идут навстречу заявлениям национальных Научных Комиссий» [15].

В 1927-28 учебном годах для казахских школ было издано уже более 30 наименований учеб-ников общим тиражом 575 тыс. экземпляров.

Тяжелый удар по системе образования нанес переход казахского языка в 1929 г. с арабской графики на латинскую. Одновременно с борьбой за всеобщую грамотность власти пытались отор-вать казахов от огромного духовного наследия веков, зафиксированных в книгах с арабским шрифтом.

Кроме того, даже после усовершенствования А. Байтурсыновым в 1924 г. арабица позволяла казахам читать любые тюркоязычные издания, в т.ч. и выходившие за рубежом, что считалось политически вредным. Сотням тысяч казахов, умеющим читать по-казахски на основе араб-ской графики, пришлось вновь стать неграмот-ными и осваивать новый алфавит. Однако, еще в первой четверти ХХ в. передовые представители интеллигенции Ирана, Турции, Азербайджана и Казахстана в лице Мирзы Мелькомхана, Али Мухамадхана Увейси, Саида Нафиси, Мирзы-Фатали Ахундова, Халела Досмухамедова, Назира Тюрякулова, Мухтара Мурзина и других на ос-нове тщательного историко-лингвистического анализа пришли к выводу, что арабская пись-менность не соответствует природе языков на-родов их стран. После революции 1917 г. с установлением советской власти считалось, что переход на более простую и доступную народ-ным массам графическую основу письма был насущно необходим ввиду экономических и культурных потребностей народов СССР. В тот период попытки советской власти перевести письменность тюркских народов СССР на ки-риллицу встретили ожесточенный спор и выну-дили власть в целях предотвращения возмож-ного истолкования такого решения как рецидива старой, русификаторской политики царизма искать окольные пути, промежуточных переход-ных ступеней.

Решение V сессии Верховного Совета Казах-ской ССР от 10 ноября 1940 г. о переходе на русскую графику также осуществлялось в тече-ние нескольких лет, хотя к тому времени кирил-лица почти полностью вошла в обиход

нерусского населения. Периодическая печать Казахстана (в том числе газета "Социалистик Казакстан") в течение ряда лет публиковала материалы в одной и той же полосе на основе и кириллицы, и латиницы. Одновременно, как и в 30-е годы все население было охвачено овла-дением новой графики. Таким образом, в 20-х - начале 40-х гг. ХХ века в Казахстане дважды проводилась реформа письменности.

Естественно-исторической и, соответствен-но, правомерной графической основой совре-менного казахского языка может выступать латиница, поскольку она ближе к рунической письменности тюрков, нежели чем кириллица. К этому, например, стремились и призывали такие великие казахские мыслители как А.Букейханов, А.Байтурсынов, М.Жумабаев, М.Шокай, Ж.Ай-мауытов, М.Дулатов и другие, которые всегда думали о будущности казахского народа, куль-туры и языка.

Значительное внимание придавалось казах-ской интеллигенцией развитию театрального искусства. Благодаря их стараниям: «Казахский государственный драматический театр создан в январе 1926 года под названием «Нацтеатра». Но разногласия, противостояние наблюдались и в сфере театральной деятельности. Творчество многих выдающихся деятелей подвергалось критике, называлось националистическим и считалось, что они препятствуют созданию социалистического театра. Так, в тезисах к 10-летию Нацтеатра первый директор Динмухамед Адилев назывался «отъявленным алаш-ор-дынцем и контрреволюционером. Сменивший его Байсеитов был объявлен «из того же лагеря. К тому же пантуркист» [16].

По поводу репертуара даже такие замеча-тельные произведения выдающихся казахских писателей, как «Карагоз» и «Шернияз» были объявлены алашордынскими и вражескими. Так, в тех же «Тезисах» говорилось: «что хотя и был объявлен конкурс на пьесы, но первую премию получила такая пьеса, как «Карагоз», вторую – «Шернияз», остальные – в этом роде. Все это подтверждает то положение, что театр алашор-дынцев должен был выполнять функции контр-революционного, буржуазно-националисти-ческого очага» [17].

Новый директор театра Ж. Шанин также приравнивается к контрреволюционерам, ему вменяется в вину постановка пьесы Кемен-герова. «В 1929 году в репертуар театра вклю-чается контрреволюционная пьеса Кеменгерова «Кунасыз Кергендер». Местные власти запре-тили постановку этой пьесу, но директор спе-

72 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 циально едет в Кзыл-Орду и добивается разре-шения на эту постановку».

«Тезисы» констатируют по поводу твор-ческой деятельности театра: «В течение первых пяти лет – полное националистическое влияние» [18].

Критике подвергается и бывший в тот пе-риод наркомом просвещения И. Токтыбаев, он обвиняется в поддержке националистов только на том основании, что считал, что в Казахстане имеются свои театральные кадры и казахский театр не нуждается в приглашении режиссеров из других республик. По этому вопросу авторы «Тезисов» стоят на другой стороне и считают себя представителями пролетарского интерна-ционализма. Так, сообщается: «На одном из совещаний работников искусств председатель группкома Рабис потребовал приглашения для казахского театра крупного русского или татар-ского режиссера, но был обвинен тогдашним Наркомом Просвещения Токтыбаевым в шо-винизме» [18]. На наш взгляд, абсолютно вер-ная позиция наркома, правильно оценившего создавшуюся ситуацию и не побоявшегося обви-нений в национализме.

Мировой опыт развития, опыт развитых стран, а также опыт родственных казахам Тур-ции, Азербайджана и Татарстана убеждает нас в том, что герменевтическое движение сознания происходит через национальную письменность, культуру более содержательно и целостно. Вместе с тем, гигантская деформация тела и духа казахской культуры в эти грозовые десяти-летия, особенно в 30-х годах, когда казахский народ стоял перед гранью физического выжи-вания не породил в толще народного сознания признания своей ущербности и психологии изгоя истории, обреченного на неизбежное угасание и исчезновение с исторической арены. Все последующее развитие казахской культуры, опредмеченной в текстах, оформленных на кириллической графике, несло на себе отпечаток

навязанного, контролируемого движения, опре-деляемого из центра другой, пусть и компли-ментарной, культурно-цивилизационной иден-тичностью. Апокалиптические ужасы 30-х годов, развернувшиеся на необъятных про-сторах Великой степи огненными письменами выжжены в подсознании миллионов простых казахов... __________________

1. Ленин В.И. Полн. собр. соч. Т.12. с.143-144. 2. Компарттия Туркестана в резолюциях съездов и

конференций. Ташкент, 1988. 3. ЦГА РУз, ф.34, оп.1, д.388, л.4. 4. ЦГА РУз, ф.34, оп.1, д.388, л.8. 5. Тюрякулов Н. "Коммунистическая революция" №

20, 1925. 6. Декреты советской власти. М, 1957. Т. 1. 7. Тогжанов Г. История движения и победы нового ал-

фавита среди казахов// Большевик Казахстана. № 6.1933. 8. Казах, 2 февраля 1913 года. 9. Бурабаев М. Общественная мысль Казахстана (1917-

1940 г.г.). - Алма-Ата: Гылым, 1991, 254 с. 10. Жумашев Р.М. Культура Казахстана (1917-1940) //

Проблемы истории и этнологии Казахстана. 5-ый вып. Караганда, 2001.

11. Байтурсынов А. Зигзаги казахской графики. Ал-маты, 1991.

12. Жумабаев М. Родной язык в начальной школе. Ташкент, 1923.

13. Дулатулы М. Шыгармалары. 2 томдык, Т.1, Ал-маты: Ғылым, 1996, 280 б.; Т.2.1997, 343 б.

14. Сейфулин С. Собрание сочинений в 6 томах. Т. 4. А. 1962, 392 с.

15. ЦГА РУз. ф. 34 оп 1, д. 1188, л. 294 об. 16. ЦГА РК, Ф.980, Оп.1, Д.4, Л.90. 17. ЦГА РК, Ф.980, Оп.1, Д.4, Л.92. 18. ЦГА РК, Ф.980, Оп.1, Д.4, Л.93.

* * * Бұл мақалада ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстан-

ның рухани және мәдени өмірде орын алған социалистік өзгерістер қарастырылады. Сонымен қатар, дін және әліп-пеге қатысты солақай нәтиже берген большевиктердің жүр-гізген саясаты сипатталады.

* * * This article examines the Socialist changes in spiritual and

cultural life of Kazakhstan in 30-40 years of the 20th century. In describes the Bolshevik’s policy in the areas of religion and alphabet, which led to disastrous consequences.

Ж. Ж. Құмғанбаев

ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ

ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНҒА ТИГІЗГЕН ЫҚПАЛЫ ХХ ғасырдың басы түркі халықтарының

тарихында ұлттық сананың оянуымен патша өкіметінің отарлық езгісіне қарсы ұлттық,

мәдени және саяси талаптарға негізделген демократиялық сипаттағы күрес басталғаны анық. Ресей империясы қол астындағы ұлттық


езгіні басынан кешірген бауырлас түркі халық-тарының ішінде қазақ халқының да азаттық жолындағы күресі тарихта өзіндік із қалдырған еді.

Әрине ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялы-ларының мақсаты ұлттық еркіндік жолындағы күресі болатын. ХХ ғасырдың басындағы ұлт зиялыларының ой пікірінің өрлеуі 1905 жылғы бірінші орыс ревалюция идеяларының және сол кездегі ықпалмен, мұсылмандық қозғалыстар негізінде қалыптасты. Аталған 1905 – 1907 жыл-ғы бірінші орыс ревалюциясы қазақ даласын-дағы ұлттық қозғалысының бел алуына өз ық-палын тигізді. Ә.Бөкейханов 1910 жылы жарық көрген «Қырғыздар – қазіргі мемлекеттердегі ұлттық қозғалыстың түрлері» атты әйгілі мақаласында 1905 жылдан бастап қарқын алған қазақ азаттық қозғалысында екі саяси бағыт қалыптасып жатқандығын, оның бірі батыс-шылдар, яғни қоғам дамуына батыс жетістік-терін үлгі тұтушылар, ал екіншісі қазақтарды бүкіл мұсылмандармен біріктіруге ұмтылған ұлттық - діни, түрікшіл бағыт екендігін көр-сетеді [1].

Бұл тақырыпқа оралмай тұрып ХХ ғасыр басында қазақ зиялыларына тоқталсақ, әрине олар сан жағынан көп болған жоқ. Оның себебі орта білімді мұғалімдер даярлайтын курстар мен училищилер болмаса, арнайы оқу орындары ол кезде жоқ еді. Негізінен қазақ мамандары Ресейден білім алды ал патша өкіметі үшін қазақ халқының мәдениетін қаранғылықта ұстау тиім-ді болған еді. ХІХ ғасырдың екінші жартысы ХХ ғасырдың басында қазақ жастары үшін Қазан, Мәскеу, Петербург, Орынбор, Омбы, Варшава қалалары үлкен білім ордасы болды. Аталған қалаларда жылына 3-4 степендия белгіленіп қа-зақ жастары оқуға жіберіліп отырды [2]. Мәсе-лен 1877 – 1917 жылдары Қазан университетінде 37 қазақ жастары оқып, 20 - cы бұл оқу орнын бітіріп шыққан [3]. Мұрағат құжаттары және сенімді деректердің негізінде жасалған Ғ.Ах-медов ұсынған тізімнің көрсетулеріне қарағанда, Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде 120 - ға жуық қазақ жоғары оқу орнын аяқтағандығы туралы диплом алған. Олардың қатарында Ә.Бөкей-ханов, М.Тынышбаев, Б.Қаратаев, Б.Құлманов, Б.Сыртанов, Ж.Досмұхамедов, М.Шоқай, Ж.Ақ-баев, С.Асфандиаров, С.Шәлімбеков, Х.Досмұ-хамедов және басқа да бір топ қазақ жастары білім алған еді. Аталған білім алушылар білім алып қана қоймай ХХ ғасырдың басында ұлт мәселесін жеке дара мемлекет мәселесін Ресей отарына қарсы келген зиялылар тобын құрды.

Ресейдің Петербург және басқа да үлкен қалаларында білім алған зиялылар бұл кезде қазақ жазба әдебиетін қалыптастыратын шығар-машылықпен айналыса бастаған. ХХ ғасырдың бас кезінде Ресейдің мұсылман халықтарын оятуды мақсат еткен кітап, газет - журнал түріндегі басылымдар көбейді. 1910 жылдар-дағы аумалы төкпелі кезеңде қазақтардың саяси өміріне бағыт бағдар берген «Қазақ» газеті 1913 жылдың басында шыға бастады. Кейіннен Алаш партиясының ресми баспасөз органына айналған бұл газетті Думаның бұрынғы мүшесі Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов бас-қарды. Сол дәуірдің алдыңғы қатарлы үш зиялысы газетке бағыт бағдар беріп отырды. М.Шоқайдың да үлестерімен газет 1916 жылғы көтеріліс, Ақпан және Қазан төңкерістері секілді маңызды саяси оқиғаларда қазақ халқының мүддесін қорғау ісінде маңызды рөл атқарды. М.Шоқайдың ой санасының өсіп жетілуіне Ә.Бөкейханов жіті көңіл бөлгені күмәнсіз. Ә.Бөкейхановтың ілтипатына іліккен З.Уәлиди мен М.Шоқай 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін алдынғы қатарда жұмыс істеді [4].

Ресейде білім алған ұлт зиялылары жоғарыда көрсетілгендей қазақты еуропа жолымен алып жүреміз, татарға қоңсы қондырмаймыз деген ағымның басында Ә.Бөкейхановпен, А. Бай-тұрсынов болды, ал «Ислам түрік туының асты-на жиналамыз» деген ағым Орал, Торғай оқы-ғандарында күшті болды. Бұл ағым «Айқап» журналында бет алды. (1911 жылдан бастап шыққан «Айқап» журналы қазақ қоғамдық өмі-ріндегі тұңғыш ықпалды журнал еді, сонымен қоса қазақ тілінде ұлттық рухты көтерген алғашқы журнал болды.) Осы екі ағым ақпан төңкерісіне дейін келді. Сондай – ақ К.Кемең-герұлы ағымға бөленген ұлттық интелегенция-ның қызметіне мынандай баға береді. Бұдан былай қазақ оқығандарының арасында екі ағым анық айырылды. 1) Ә.Бөкейханов тобы күнба-тыс мәдениетін жастанып, панисламизм рухы-нан аулақ қазақ ұлтын жасамақшы болды. 2) Ба-қытжан Сейдалин, Жаһанша тобы ислам дүние-сінен қол үзбей, қазақты ислам туының астына жинамақшы болғанын өз зерттеулерінде келті-реді [5]. Тарихшы М.Қойгелдиев «Сонымен бірінші орыс ревалюциясынан кейінгі кезеңде қазақ оқығандарының алғашқы ізденіс нәтиже-сінде жасаған тұжырымы - қазақ қоғамын орта ғасырлық мешеуліктен алып шығатын жол Ресей арқылы жеткен дамудың батыстық нұс-қасы, басқаша айтқанда, буржуазиялық қаты-настарға жол ашу еді», - деп атап көрсетеді [6].


ХХ ғасырдың басында Ресей қалаларында білім алып, орыстың алдыңғы қатарлы мәде-ниеті мен саяси ықпалын сезінген қазақ зия-лылары кейбір оппозициялық партиялардың ықпалымен Қазақстанда саяси ой пікірді да-мытып, демократиялық идеяларды насихаттай бастады. Қазақ зиялыларының саяси көзқарас-тарының қалыптасуына әсіресе кадеттер пар-тиясының әсері болды және кадеттер партиясы-ның өзі қазақ зиялылары тарапынан қолдау тапты. Қазақ зиялылары кадет партиясы құра-мына еніп, мүшелікке өтіп, бағдарламасын мойындады. Қазақ зиялыларының рухани жетек-шісі Ә.Бөкейханов 1906 жылы кадеттер пар-тиясының Орталық комитетіне мүше болып сайланды. Осыған байланысты С.Асфандияаров былай деп жазды: «Қазақтың буржуазиялық интелегенттері орыстың буржуазиялық интеле-генттерімен одақ болды. Ә.Бөкейханов кадет партиясының кіндік комитетінің мүшесі болды. І, ІІ Мемлекет Думаларына қазақ атынан депу-тат болып сайланған Ә.Бөкейханов, М.Тыныш-баев, А.Бірімжанов тағы басқа кадеттер басқар-ған прогриссивтік блокқа кірді. Партиясыз «мұсылман фракцясы» деген де болғанын көр-сетеді [7].

Кадет партиясының бағдарламасында парла-менттік басқару жүйесінің негізгі идея ретінде көрініс табуы қазақ зиялыларын өзіне тартты. Қазақ оқығандары парламенттік басқаруға үміт артып, оның болашағын қазақ мемлекеттілігі идеясымен байланыстырды. Осы мақсатта 1905 жылы желтоқсанда Ә.Бөкейханов басшылығы-мен Орал қаласында кадет партиясының қазақ қоғамындағы филиялы құрылды.

Кадеттер партиясының идеясын ұстанған қазақ зиялылары Ресейде парламенттік, консти-туциялық жолмен мемлекет арқылы болашақта республикалық мәртебесі бар ұлттық автоно-мияға қол жеткізуді көздеді. Алайда бұл мәселе тек идея түрінде қалып қойды. Себебі 1905 жылдан бастап кадет партиясының басшылары Ресейдің мемлекет тұтастығын сақтау мақса-тында біртұтас теңдік және мәдени автономия ғана беруді ұсынды. Мұндай ұсыныс кадет партиясының шет аймақтардағы қолдаушы-ларына ұнамады. Партияның Қазақстандағы филиялының мүшелері мәдени автономияға үзілді кесілді қарсы шықты. Ә. Бөкейханов кадет партиясының автономия, жер мәселесіне байланысты бағдарламалары мен пікірлеріне наразылық білдіріп, оның құрамынан шығып кетті. Өз ойын Ә.Бөкейханов осыған орай «мен кадет партиясынан неге шығып кеттім?» деген мақаласында мұны былай түсіндірді: «Кадет

партиясы жер адамға меншікті болып берілсе жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сыпырылып, жалаңаш шыға келеді. Кадет партиясы Ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиылып Ұлт автономиясын тікпек болдық» [8]. Төңкеріс арқылы саяси би-лікке жету, социализм орнату идеясын ұстанған большевиктер партиясысының саясатын қазақ зиялылары қолдамады. Сондықтанда олар өз-дерінің ұлттық демократиялық мемлекет құру идеясын іс жүзіне асыру мақсатында 1917 жылы «Алаш» партиясын құруға белсене кірісті. Ал автономия құру идеясы қазақ зиялыларының ұзақ жылғы саяси күрестерінің, үздіксіз идеялық іздерістерінің нәтижесі болғаны анық. Қазақ зиялыларының ұлт азаттығы жолындағы күресі жаңа құқықтық мағынаға ие болып отырды. Бұл жағдайды Ресейдің отарлау аппаратының ше-неуніктері де түсіне білді. Мысалы мына құ-жаттағы дерек осының дәлелі бола алады: Ж.Ақбаев граф Паленге жазған хатында «Сіздің Қарқаралы республикасының Президенті бол-ғаныңыз рас па?...» [9] деген сұрақтың өзі Ж.Ақбаевтың демократиялық республика құру идеясын насихаттағандығы туралы айтуға бо-лады.

Ал осы орайда Түркістанның қоғамдық да-муында 1917 жылдың қыркүйек айына қарай екі үрдіс анықталған еді. Бірі ұлттық күштердің Түркістан Федерациясын жариялауға дайындық жұмыстарын басталуы; екіншісі большевиктер-дің жергілікті халықтың автономияға ұмты-лысын ескермей, өкімет билігін басып алуға тырысушылығы. 1917 жылғы 25 қазандағы Петроградтағы қарулы көтеріліс ақпан ревалю-циясының демократиялық реформаларына үміт артқан ұлт азаттық қозғалысы күштеріне соққы болып тиді. Қазан төңкерісін түрік жұртшылығы қабылдамайды, себебі кеңестік негіздегі ұлттық автономия деген орыс отаршылдығын сақтау-дың бүркемеленген түрі ғана еді. М. Шоқайдың сөзімен айтқанда, «орыс демократиясының сая-си жарамсыздығынан» Түркістанда қиын жағдай қалыптасады. Қазан төңкерісіне байланысты туындаған мәселелерді талқылау үшін М.Шоқай қазақ зиялыларымен басқосуға Орынборға іс-сапарға барады. Қазақ зиялыларының мұнда М.Шоқаймен кездесуінде тәуелсіздік үшін кү-ресті жалғыз Түркістан мен шектемей, оны қазақ облыстарымен, башқұрт, татар халық-тарының қозғалысымен ұштастыру, большевик-терді мойындамау, Құрылтай жиналысына адал-дықты сақтау жөнінде ортақ ұйғарым жасалды [10]. 1917 жылы 27 қараша күні Түркістан


автономиясын жариялауға бір ауыздан қаулы қабылданғаны белгілі. Бұл қаулыда «Жасасын Түркістан автономиясы! Түркістан мұсылман-дары Төтенше Құрылдтайы Түркістан аймағын-да өмір сүріп жатқан халықтардың талап тіле-гіне сәйкес, Ресей төңкерісі тарапынан белгі-ленген ережелерге сүйене отырып, федерация негізінде құрылған Ресей Республикасының құрамында бола отырып, Түркістанның жерге негізделген территориялық автономиясын жа-риялайды» делінді [11]. Құрылтай сонымен қатар Түркістанда азшылықтағы халықтардың құқықтарын да толық қорғайтындықтарын мә-лімдеді [12]. Сөйтіп, 28 қараша күні құрылған мемлекет «Түркістан автономиясы» деп аталды. Құрылтайда сондай ақ мемлекеттің Атазаңы мен атқару органдарын айқындайтын және Түр-кістан Құрушы Мәжілісі жиналғанға дейін елді басқаратын екі орган белгіленді. Олар Түркістан Уақытша Кеңесі және Түркістан халық мәжілісі.

Кеңес тарихшысы Д.Л.Голинков «Қоқан ав-тономиялық» қозғалысының ықпалы Түркіс-танның барлық аудандары мен шеткері аудан-дарына тарады. Бұхар әмірі Сейд Әлімхан бұл контрревалюциялық қозғалысқа қолдау көр-сетті, өзі Кеңестік Ресейден бөлініп кетті. Хиуа хандығының билеушілері де осылайша әрекет етті» [13] деп жазады. Идиологиялық ұстаны-мына орай автор тарихты көпе көріну бұрмалап отыр. Шындығына келгенде Бұхара әмірі жә-диттерге жаулық көзқараста болады және Түр-кістан Мұхтариятына ешбір көмек бермейді, ол тіпті көмек сұрауға барған уақытша үкіметтің эмис-сарларын қабылдаудан да бас тартады.

1917 жылы наурыз айында Украйна халық республикасы, 22 сәуірде Закавказье Федератив-тік Республикасы, 20 қараша Солтүстік Кавказ Уақытша үкіметі, 23 қарашада Уфада «Идель - Урал» мұсылман автономиясы, 26 желтоқсанда Қырым - түрік республикасы құрылады. Алайда олар Түркістан мұхтариятына көмек бере ал-майды. 5 - 13 желтоқсанда Орынбор қаласында өткен Жалпықазақ съезінде Ұлт кеңесінің құ-рылуы және оның құрамына М.Шоқайдың енуі Түркістан автономиясына үлкен демеу болады.

М.Шоқай шетелде жүріп «Түркістанда» деген еңбегінде Алашорда автономиясының қалай құрылғандығына тоқталып, Алашорда мен Түркістанның толық бірігуін қолдағанын туралы айтады. Осы түсініктің бір көрінісі Түркістан автономиялық үкіметінің мүшесі М.Шоқайдың Алашорда үкіметінің де мүшесі болып сайлануы. Тіпті, Алаш партиясы бағдар-ламасының алғашқы нұсқасын дайындайтын комиссия құрамына М.Шоқайдыңда енгізілуі

осындай көзқарастан туындаған сияқты. Тек уақытының қауырттығына байланысты кейін ол комиссия құрамынан шығарылды [14].

М.Шоқай Түркістан аймағында белсенді түрде саяси жұмыстар атқарып жүргенде, Орын-бордағы қазақ саяси ұйымдастырылуында да маңызды қызметтерде есімі аталып жатты. М.Шоқай әрі Түркістандағы әрі Дала өлкесін-дегі ұлттық өкімет құру жолындағы жұмыстарда беделді саясаткер еді. М.Дулатовтың 1919 жылы 29 қараша күні ОГПУ қызметкерлеріне берген жауап хаттамаларында нақты күнін атамасада М.Шоқай 1917 жылы 5 – 13 желтоқсан арасында өткізілген ІІ Жалпы Қазақ құрылтайына да шақырылып, бірақ Қоқанда құрылған жаңа өкіметтің жұмыстарына байланысты құрылтайға мезгілінде қатыса алмай құрылтайға соңында келгенін айтады [15]. Құрылтайдың ең маңызды шешімдерінің бірі Алашорда Уақытша Қазақ үкіметінің құрылуы болды. Осылайша М.Шоқай Түркістан Алашорда үкіметіне де мүше болып сайланған еді. Алғашқыда Алашордашылар Түркістан өкіметінің құрылуына үзілді кесілді қарсы болған еді. Ә.Бөкейханов бұл пікірін «Қазақ» газетіне 1917 жылы қазан айында жазған мақаласында былай деп атап өтеді: «Біз Түркістанмен діндес, туысқанбыз. Автономия болу – өз алды мемлекет болу. Мемлекет болып іс атқару оңай емес. Біздің қазақ іс атқаратын азаматқа жұдап отырған болса, біздің жалпы қазақ қараңғы болса, Түркістан халқынаң қараңғылығы һәм шебер адамның жоқтығы бізден он есе артық. Қазақ Түркістанмен бір автономия болса, автономия арбасына түйе мен есекті пар жеккен болады. Бұл арбаға мініп біз қайда барамыз [16]? деген болатын. Негізіне келгенде М.Шоқай Қазақ автономиясы жөнінде екі топтан да өзгеше пікірде еді. Яғни кейіннен екі жақтың да бір пікірге келуіне М.Шоқайдың маңызды рөл атқарғандығын К.Нұрпейісов өз зерттеулерінде айтады [17]. ОГПУ дың М.Дула-товтан алған тергеу хаттамаларына қарағанда, Шоқай Алашорда өкіметінің Түркістан автоно-миясының шаңырағы астанда жұмыс жүргізуі-нің тиімді болатындығын айтты [18]. Түркістан автономиясының қазақ пен өзбек халықтарының ортақ автономиясы екендігіне құрылтайға қа-тысушыларды көндіру мақсатында М.Шоқай Түркістан үкіметінде қазақ халқының өкілдері ретінде өзі мен М.Тынышбаевтың қызмет атқа-рып жатқанын атап өтті.

Ә.Бөкейхановтың Түркістандықтармен одақ-тасуға қарсы көзқарастарының өзгергені Сыр-дария қазақтарының құрылтайында көрінді. Құрылтайда «Алашорда өз алдына автономия

76 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 жариялап Түркістан автономиясымен одақ бол-са, Сырдария қазақ-қырғыздары Түркістан авто-номиясынан шығып, Алаш автономиясына кіру-ге шешім қабылдайды» деп атап өтілді. Яғни бұл жерде М.Шоқайдың Алашорда автономия-сымен одақ болуға шақырғандығын көреміз. Бұл мәселе М.Шоқайдың Сырдария қазақтарына арнап «Қазақ» газетіне жазған үндеуінен айқын көрінеді. Ал Алаш жетекшілерінің түпкі мақ-саты Ресейдегі барлық қазақтың басын бір ту астына қосу еді.

1918 жылы қаңтар айында большевиктердің Орынборды басып алуымен қатар Алашорда өкіметі тарап кетіп, осы айда Түркістан өкіметі де тарқатылады. Осыған дейін кеңес өкіметі тарапынан түсіністік таппаған Алаш өкіметінің жетекшілері Самарадағы Комучке, Омбыдағы сібірдің ақ гвардияшыл уақытша үкіметіне, Уфа директориясына сенім артып, олар Алаш авто-номиясын біртұтас ұлттық мемлекет ретінде мойындайды деп есептеп, әртүрлі көмек көр-сетуді сұрады. Алайда бұл өтініштер ойдағыдай нәтиже бермеді.

Большевиктердің қысымынан кейінгі ба-ғытты белгілеу үшін 1918 жылдың 30 тамызы мен 7 қыркүйек арасында Орынбор және Самара қалаларында жиналыстар өткізіліп, М. Шоқай, Башқұрт үкіметі бастығы З.Уалиди, Алаш кө-семдерінен Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов және М.Тынышбаев қатысты. Сонымен, Алашорда, Түркістан және Башқұрт Өкіметтерінің өкілетті қайраткерлерінің басы осы жиналыстарда қосылды. Жиналыстардың қорытындысында бұл үш өкіметтің «Оңтүстік-Шығыс автономиялық Мұсылман Өлкелері Одағы» шешімі қабылданған еді.

Сырдария қазақтары құрылтайында бастал-ған Алашорда мен Түркістан автономияларының одағын құру жолындағы жұмыстары Орынборда Башқұрт өкіметін де қосып алып, кең түрде жалғастырылды. 1918 жылдың қыркүйек айында Алашорда, Түркістан және Башқұрт өкіметтері басшыларының жиналысында белгіленген бағыт М.Шоқайдың Европада большевиктерге қарсы жүргізетін идеялық күресінің негізін құрады.

Айта кету керек Түркістан автономиясын да Алаш қозғаласының бір тармағы деп қараған жөн. Өйткені Ташкент және Қоқандағы саяси іс-қимылдарға М.Шоқай өзінің жеке иницияти-васымен емес, қайта Ә.Бөкейхановтардың нұс-қауы бойынша атсалысты. Өйткені ол кезде қазақтар Түркістан деп аталған әкімшілік ай-мақтағы облыстарда қазақтардың жарымынан астамы өмір сүретінін ескерген жөн. Және де 1918 жылы Алашорда партиясы тарағанымен

оның жалғасы М.Шоқайдың қайраткерлегінде шетелдерде, атап айтқанда Еуропада Яш Түр-кістанмен жалғасты. М.Шоқайдың Түркістан Одағы пікірі Алаш көсемдерінің халықаралық жағдайды көріп байқағаннан кейін геостратегия-лық жағдайға байланысты ұтымды пікірі. Ол кейін Шоқайдың күресінің белді пікірлерінен біріне айналып, өмірінің соңына дейін Кеңес өкіметіне қарсы тәуелсіздік үшін күресін М.Шо-қай еш қашан тоқтатқан емес. Яғни М.Шоқай Алашордашылардың тәуелсізідік үшін күрескен соңғы түйіні екендігін көреміз. М.Шоқаймен Қазақстанның тәуелсіздік тарихының мазмұны-ның тереңдей түсері анық.

Шындығына келгенде ХХ ғасырдың басында патша өкіметіне қарсы оппозицияда болған саяси партиялардың бағдарламалары, іс әрекет-тері, жолдары, өздерінің көздеген мүдделерін қорғай білулері, зиялы қауым өкілдеріне тән өркениеттік деңгейдегі мәдениеттері қазіргі кез-дегі және болашақтағы ұрпаққа үлгі, сабақ бо-ларлықтай. Алаш қозғалысы ұлт азаттық қозға-лыстың биік белесі. Ол ХХ ғасырда Ұлттық жаңғыруға бастады, ұлттың өзін өзі танып қана қоймай, мемлекеттік сатыға көтерді, ол егемен-дік, тәуелсіздік, демократиялық мемлекет, ұлт татулығы, дін мен мемлекет арақатынасы проб-лемаларын ХХ ғасырда күн тәртібіне қойды. Осылай біз бүгінгі күнде бастан кешіп жатқан тәуелсіздігімізге қол салдық.

ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары-ның мемлекеттілікті жаңғырту мәселесін көте-руі. Сонымен бірге ақпан ревалюциясы тұсын-дағы қазақ зиялыларының мемлекеттілік үшін күрестері мен кеңес өкіметі кезеңіндегі қазақ зиялы қауымының ұлттық автономия мәселесін көтеруі сол уақыттың талабы болды. Қазақ зия-лыларының ұлттық мемлекет құруға бағыттал-ған іс әрекеттері, ұлттық тәуелсіздікті қалпына келтіру қызметері тарих беттері арқылы талдау жасау негізінде сол уақыттағы ұлттық идеялар, бүгінгі күнге бастан кешіріп отырған тәуелсіз-дікке жол салды.

Қазақстанның ХХ ғасырдың соңында тәуел-сіз мемлекет болуына жол салғандығы айқын-далды. Бүгінгі таңда мемлекет құрылысына аса қажет жер, мемлекеттік тіл, ұлттық мемлекеттік идиология, ұлттық діл, ұлттық сананың қалып-тасуы, ұлттық демократия секілді өзекті мәсе-лелерді шешуде өткен ғасырдағы қазақ мемле-кетілігінің дербестігі үшін күрескен қазақ зия-лыларының еңбектері мен көзқарастарының маңызы зор. Қорыта айтқанда Қазақстан Рес-публикасының мемлекеттілігінің құрылысы мен болашағына жол ашуда ХХ ғасырдың басын-


дағы қазақ зиялыларының соның ішінде Алаш қайраткерлерінің еңбектерінің ықпалы бар екен-дігі анық. Алаш қайраткерлерінің қан төгіс пен қиратып бүлдіруге емес, керісінше демократия-лық, өркениетті идиологиялық әдіс тәсілдер ар-қылы тәуелсіз мемлекетті жаңғырту жолдарын-дағы әрекеттеріне баға жетпейді. _______________

1. Бөкейхан Ә. Киргизи Формы национального движе-ния в современных государствах. Под - ред. А.И.Костелян-ского. СПб 1910 с.529.

2. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы» Алматы 2008. 109 бет

3. Кенжетаев Б.А. Казахские учебные заведения и про-цесс формирования казахской интеллигенции в середине ХІХ - начале ХХ вв. Казань, 1998. С. 30, 80, 81.

4. Абдіуақап Қара. Мұстафа Шоқай. Өмірі, күресі, шығармашылығы. Алматы 2004. 21- 22 б.

5. Кемеңгерұлы К. Қазақ тарихынан //Таңдамалы Ал-маты: Қазақстан 1996. 296 б.

6. Қойгелдиев М. Бөкейханов Ә. Шығармалары. - Алматы: Қазақстан 1994. 384 б.

7. Асфендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. - Алматы: Қазақ университеті, 1994. 97 б.

8. Ғалихан. Мен кадет партиясынан неге шықтым?// Сарыарқа,1918 №29.

9. ҚР ОММ, 64 қор, 1 тізбе, 5832 іс, 27 парақ. 10. Есмағамбетов К.Л. Әлем таныған тұлға. Алматы

2008. 123 б.

11. Абдіуақап Қара. Мұстафа Шоқай. Өмірі, күресі, шығармашылығы. Алматы 2004. 74 б.

12. Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости. Ташкент, 2000, 83 б.

13. Голинков Д.Л. Крушение антисоветского подпльия в СССР (1917 – 1925 гг.). М., 1975. С. 51.

14. Кенжетаев Б.А. Казанские учебные заведения и процесс формирования казахской интеллигенции в сере-дине ХІХ - начала ХХ вв. Казан, 1998. С. 77.


16. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы» Алматы 1995. 339 - 340 бб.

17. Нұрпейісов Кеңес. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995. 156 б.


* * * B cтатьe, опираясь на исторические события, раскры-

вается движение казахской интеллигенций в начале ХХ века, направленной на создание национального государ-ства, ее деятельности на благо независимости Республики Казахстан.

* * * This article is about the action of Kazakh intelligence

towards the formation of national state and their attempt for reconstruction of national independence and building the way to nowadays’ independence through reviewing the history of our national ideology.

Ж. Б. Момынқұлов

ИСЛАМ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ ҰЙЫМЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН

Қазақстанның 2010 жылы Еуропа қауіпсіздік

және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етуі-нің артынан, 2011 жылы Ислам конференциясы ұйымын басқаруды қолға алуы елімізге, халқы-мызға үлкен абырой әкелері сөзсіз. Осылайша, Қазақстан Батыс пен Шығыстың арасында дәне-кер болу, ислам әлемі мен христиан қауымдас-тығы арасындағы үндесуді нығайту мүмкінді-гіне ие болмақ. Еліміздің географиялық тұрғыда шығыста орналасуына және халқымыздың не-гізгі бөлігінің мұсылман болуына қарамастан, Қазақстан саяси-экономикалық дамудың батыс-тық, еуропалық жолын таңдағаны мәлім. Десек те, қазақ елі мәдени-діни мағынада біртұтас мұсылман өркениетінің ажырымас бөлігі болып есептеледі. Яғни, еліміздегі басымдыққа ие діни доминанта, негізгі діни конфессия мұсылмандық екені даусыз. Қазақстанның Ислам конферен-циясы ұйымын бір жыл бойы басқару құқығына ие болуы барлық мұсылман халықтары мен мемлекеттерінің елімізге деген қолдауын және

сенімін білдіреді. ИКҰ-нда төрағалық етудің халқымыз үшін рәміздік мән-мағынасы бар. Еліміз өз тәуелсіздігін алған кезеңнен бастап Ислам әлемімен саяси қарым-қатынасын аса сақтық жағдайда жүргізді. Кеңестік дәуірде хал-қымыз өзінің мұсылман ұлт екендігін, умманың толыққанды құраушы бөлігі екенін ашық айтуға «жасқанып» келді. Енді міне, күллі мұсылман жұртшылығы елімізге осынау беделді халықара-лық саяси ұйымды басқарудың тізгінін қолына ұстатып отыр. Бұл мұсылман елдерінің қазақ елін, көшбасшылығын, дипломатиясын, күш-қуатын, қабілетін мойындауының айқын дәлелі болып табылады. Осылайша, алдағы жылдары еліміздің мұсылман елдерімен мәдени-тарихи ұқсастығына, діни-рухани жақындығына ерекше назар аударылатын болады.

Ислам конференциясы ұйымы өзінің құ-рамы, құрылымы, оған мүше-елдердің саны жағынан, Біріккен ұлттар ұйымынан кейінгі ірі халықаралық ұйымдардың бірі болып саналады.

78 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 Ислам конференциясы ұйымы БҰҰ-на мүше-елдердің үштен бір бөлігін қамтитын, жалпы халық саны 1,5 миллиардқа (кейбір маман-дардың есебіне сәйкес 1,2-1,3 млрд.) жететін 57 мемлекеттің басын біріктіруді мақсат етеді. ИКҰ-на мүше елдерде әлем халқының 23 % өмір сүреді. 1969 жылы құрылғаннан бері аталмыш ұйымның көтеріп келе жатқан мәсе-лелерінің арасында бірінші кезекте келесі мәселелер тұр: кедейшілік, жұмыссыздық, су мен азық-түлік жетіспеушілігі, сауатсыздықпен күресу және білім деңгейін көтеру, әйелдер мен балалар құқығын қорғау, жалпы адам құқықтары, денсаулық сақтау, ғасыр індеттерімен күресу, халықаралық көші-қон мәселелерін реттеу, аза-маттық соғыстар мен ұлтаралық дау-дамайларды шешу ж.т.б.

Одан кейінгі мәселелерге сауда – инвести-циялық қатынастар, исламның шынайы бейбіт-шілік пен төзімділік негіздерін уағыздауға атса-лысу, лаңкестік пен экстремизмге қарсы іс-әре-кет жасау, мәдени және спорттық іс-шаралар өткізу ж.т.б.

Ұйымның алдына қойған міндеттері мына-лар: ұйымға мүше елдер арасында өзара жәр-демдесу мен ынтымақтастықты нығайту, мұсыл-мандар арасындағы ауызбірлік пен ағайын-дықты күшейту, мұсылман елдерінің құқықта-рын, ар-намысын, дербестігін қорғау, сондай-ақ, саяси, экономикалық, мәдени және білім салала-рында ынтымақтасу, империализм мен отар-шылдыққа қарсы бірге іс-қимыл жасау, қауіп-сіздік пен бейбітшілікті қамтамасыз ету, Из-раильге қарсы Палестинаға қолдау мен көмек көрсету, қысқасы, ислам әлемінің келелі мәсе-лелерін көтеру, олардың шешімін табу.

Ұйым жаһандық бейбітшілік, тұрақтылық, келісім, қауіпсіздік және дамуды қамтамасыз ету сияқты мәселелерді күн тақырыбына енгізіп отыр. Былтыр ғана өзінің 40 жылдығын атап өткен осы бір беделді халықаралық ұйым өз қызметінде төзімділік, байсалдылық пен жаңару қағидаттарын басшылыққа алған. Қазақстанның Еуропа ынтымақтастық және қауіпсіздік ұйы-мына төрағалық жасауы аталмыш ұйымның тынысының ашылып, бір серпіліп, сергіп қа-луына себеп болды. Бұрын айтыла айтыла жауыр болған, дәмі кетіп, ұмыт қалған саяси аймақтық мәселелер, шешімін таппаған қақтығыстар мен дау-дамайлар (Қырғызстан, Приднестровье, Ау-ғаныстан, Таулы Қарабақ/Әзірбай-жан-Армения қатынастары ж.т.б. мәселелер) саясаттанушы, аймақтанушы сарапшылар тарапынан қайта қолға алынып, қызу талқыға түсіп, жаңаша сараланып,

аз да болса алға ілгерілеушілік қадамдарының жасалғандығы байқалады.

Сол сияқты Ислам конференциясы ұйымында да Қазақстан басшылығы елімізді «ұятқа қал-дырмай», Таяу Шығыстың қауіпсіздік мәселе-лерінің шешімін табу жолында батыл іс-қимыл жасауға тиісті. Білікті шығыстанушы сарапшы-лардың жетіспеушілігіне қарамастан, еліміздің сыртқы саяси ведомствосы мұсылман әлеміндегі әртүрлі аймақтық кикілжіңдерді шешуге өзінің лайықты үлесін қосуды мақсат етуі қажет. 2011 жылы Қазақстан басқаратын ұйым - мұсылман елдері қауымдастығы қарама-қайшылыққа толы, қанды аймақ болып табылады. Жарты ғасырдан астам шешілмей келе жатқан Израиль мемлеке-тінің араб елдерімен арадағы жанжалы халық-аралық, оның ішінде ислам қоғамдастығының алаңдаушылығын тудырып келеді. Бұған қоса, әлі шешіле қоймаған Ауғаныстан, Джамму-Каш-мир, Сомали, Судан, Ирак, Иран, Түркия мен Ирақ-тағы күрдтер мәселесі, Батыс Сахара мәселесі, Босния, Албания, Қырғызстан, АҚШ-тың Ливия мен Сирияға көзқарасы, қырғыз-өзбек қарым-қатынасы, Шығыс Түркістан ж.т.б. дипломатия-лық жолмен ғана шешілетін көптеген «ыстық аймақтар» бар. Әсіресе, Иранның ядролық бағ-дарламасы мәселесі Таяу Шығыс аймағын, халықаралық қауымдастықты жаппай мазасыз-дандырып отыр. Қыс-қасы, аймақта қордаланып қалған, түбірі терең тарихта, наным-сенімдік сәйкессіздікте жатқан, бүгін-ертең шешілмеуі мүмкін жанжалдар көп.

Қазір дүние жүзілік баспасөз беттерінде Ислам конференциясы ұйымының қызметінің тиімсіздігі, оның көбінесе мәлімдеме жасаудан аса алмайтындығы туралы көп айтылып жүр. Жақсы талқылау алаңы болуына қарамастан, ұйым күрделі аймақтық саяси дау-дамайларды шешуге келгенде, қабылданған қарарлар қағаз күйінде ғана қалады. Аталмыш ұйым халықара-лық сахнадағы өзінің сенімді бет-бейнесін жо-ғалтып алмауы және өз беделіне нұқсан келтір-меуі үшін күшті ұйымдастырушылық қабілетке ие байсалды саясаткерге мұқтаж. ИКҰ деклара-циялар мен уәделерге көп уақыт бөледі де, нақты іске келгенде аз қимылдайды.

Ислам конференциясы ұйымының дүние жүзіндегі ықпалын арттыру үшін ұйым бас-шылығы көп тер төгуге тиісті: ұйымды басқа-руды жаңа деңгейге көтеруі керек. ИКҰ бас-шылығы ұйымның әлемдік қауымдастық алдын-дағы рөлін қайта бағалауға тиісті. Айта кету керек, ұйым Сауд Арабиясы корольдігінің, Марокко корольдігінің бастамаларымен құрыл-


ған еді. Сондықтан, діни-конфессиялық негіз-дерге арқа сүйеген осы бір халықаралық ұйым-ның кейде араб монархтарының ықпалында болуы және Араб елдері лигасын еске түсіруі, тіпті кейде оның қызметін қайталауы да мүмкін. Сондықтан, Ислам конференциясы ұйымының негізгі демеушілерінің, оның жылдық бюджетін қалыптастыратын бай араб елдері екендігі еш-кімді таң қалдырмауы тиіс.

ХХ ғ. 70-80 жылдары, қырғи-қабақ соғысы жылдарында бұл ұйымға мүше елдердің бір бөлігі, Социалистік елдер қауымдастығымен етене саяси-экономикалық, дипломатиялық қа-рым-қатынаста болса, енді бір бөлігі Батыс Еуропа мен АҚШ елдерімен тығыз саяси-эко-номикалық, гуманитарлық дипломатиялық қа-рым-қатынас орнатты. Кеңес Одағының Шам елдері деп аталатын Ирак, Сирия елдеріне, Египет, Йемен, Ливия елдеріне үлкен көлемде экономикалық және инвестициялық көмек, саяси және гуманитарлық қолдау көрсеткенін білеміз. Яғни, мұсылман елдерін біріктіретін осы ұйымның ішінде әртүрлі саяси бағытты ұстанған, халықаралық қатынастардың бірнеше күрделі мәселелері бойынша бір-біріне қарама-қайшы көзғарастарға ие екі блоктан тұрды; эко-номикалық дамудың әртүрлі жолдарын таң-даған, жалпы аты мұсылман болғанмен, өзіндік мәдени-рухани, діни-конфессиялық ерекшелік-тері бар көптеген елдер болды. Мәселен, араб әлемінде, аймақтық саясатта бәсекелес, бірін-бірі мойындауға құлықтылық танытпай келген Египет Араб Республикасы мен Сауд Арабиясы корольдігі, Түркия Республикасы мен араб елдерінің қарым-қатынасы, Ирак пен Кувейт, Иран мен Иран Ислам Республикасы ж.т.б.

Бұған қоса, шиизм мен суннизм арасындағы қарама-қайшылықтың болуы, мұсылман бір елдің екінші бір мұсылман елдің діни, рухани, мәдени, менталдық, психологиялық бітім болмысын, ерекшеліктерін, тіпті, тарихын ескеруге құлық-сыздығы аймақта күрделі конфессияаралық, ұлтаралық проблемалардың қылаң беруіне себеп болып отыр. Мәселен, Судандағы, Ливан еліндегі христиандар мен мұсылмандар арасындағы діни ахуал, Ирактағы, Түркиядағы шииттер мен сун-ниттер арасындағы қатынастар ж.т.б.

Жалпы алғанда, ұйымға мүше елдерді гео-графиялық орналасуына, этникалық шығу тегіне, жүргізген экономикалық даму саясатына, мұсыл-мандықтың ішінде ұстанған мәзхабы мен конфес-сиясына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.

1. Араб әлемі немесе Араб елдері лигасы – аталмыш ұйымды құруға мұрындық болған, Құран тілінде сөйлейтін 22 елді біріктіретін,

көбісі көмірсутегі шикізатына бай, ықпалды, бірақ, қантөгісті аймақ. Бұл топ ұйымды қар-жыландыратын негізгі демеуші болғандықтан, ұйымдағы ең ықпалды елдер тобы болып отыр. Негізгі ірі саяси ойыншылары: Египет, Сауд Аравиясы, Марокко, Ливия. Мұнайға бай елдер-ді санамағанда, қалғанының экономикасы дамы-маған, халқының тұрмыс деңгейі төмен. Тарихи тұрғыдан алғанда, ислами ғылыми-философия-лық, рухани-интеллектуалдық мұраның елеулі бір бөлігінің араб тілде жазылғанын ескеру қажет. Қазақ халқының ұлт болып қатыптасқан-нан бергі қолданып келген жазу түрі – араб жазуы екендігін де ескеру керек. ИКҰ-нда қолданылатын ресми тілдердің біріншісі – араб тілі. Бұл елдердің Қазақстанмен арадағы қа-рым-қатынастары экономикалық тиімділік пен діни сәйкестілік принциптеріне негізделген.

2. Иран тілдес топ: ислам поэзиясының, ислам мистицизмінің, суфизмнің тілі - парсы тілінде сөйлейтін елдер немесе халықтар тобы. Түркі халықтарға ислам діні мен мәдениеті парсы тілі арқылы жеткенін ескеру қажет. Оларға Иран Ислам Республикасы, Ауғаныстан, Тәжікстан елдерін жатқызуға болады. Эконо-микалық шаруалық жүргізудің өзіндік, шығыс-тық жолымен өмір сүріп келе жатқан, кедей-шілік пен сауатсыздықтан зардап шеккен, да-мудың дұрыс жолына түспеген елдер. Қазақстан гуманитарлық бағдарламалар аясында Ауға-ныстанға азық-түлікпен көмек көрсетіп, білім беру саласында 50 млн. долл. қаражат бөліп отыр.

3. Түркі тілді топ: Жалпы экономикасы 1 трлн. құрайтын, 200 миллионнан астам халықты қамтитын, көне түрік тілінің әртүрлі диалекті-лерінде сөйлейтін еуразиялық халықтар тобы. Мұхаммед пайғамбардың хадистерін алғашқы рет жүйеге салған Имам Бұхари, Тирмизи сияқты ғалымдар Орталық Азиядан шыққан. Барлығы дерлік суннизмді ұстанған түркі халықтарын бі-ріктіретін осы топ келешекте ИКҰ-нда аса бел-сенді рөл атқаруы ықтимал. Мәселен, ұйымның төрағасы Түркия азаматы – ғылым докторы, проф. Екмеледдин Ихсаноглу. ИКҰ-нында бақылаушы құқығына ие, әрі ұйым болуға кандидат – Ресей елінің осы ұйымдағы уәкілі К. Исхаков та түрік тектес азамат. ХІХ-ХХ ғ.ғ. ИКҰ-ның құрылуы-нан сандаған жылдар бұрын татар, қазақ, әзір-байжан ж.т.б. түркі халықтарының ұйытқы болуы-мен Бүкіл ресейлік мұсылмандар құрылтайлары-ның ұйымдастырылғанын білеміз. Ал, сол кезде араб әлемінде діни негізде бірігуге деген осын-дай ұмтылыс болды ма? ХХ-шы ғасырдағы қа-зақ зиялыларының көбісі мұсылман халықтары-ның ауыз-бірлігін көздеді.


ИКҰ-ның ішіндегі ірі орталықтардың бір-нешеуі Түркияда орналасқан. Мәселен, Ста-тистикалық, экономикалық және қоғамдық зерт-теулер орталығы. Сол сияқты, Қазақстан да 2011 жылғы өзінің төрағалық етуі мерзімі ішінде Астанада ірі Ислами ғылыми зерттеу орталығын құру мәселесін көтеруге тиісті. Осы мүмкіндікті пайдаланып, Астана мен Алматыда немесе Түркістанда исламның актуалды мәселелеріне арнап әлемдік деңгейде ғылыми конференция (мәселен, «Мұсылман елдерінің қазіргі пробле-малары» деп атауға болады), «21 ғасырдағы Әлем мұсылмандарының құрылтайын» ұйым-дастырып қалуы керек. Себебі, елімізде жалпы ислам дінін, мәдениетін, тарихын, филосо-фиясын, оның даму ерекшеліктері мен теория-лық негіздерін, мұсылман елдерінің эконо-микалық құрылымдарын, ислам әлеміне жата-тын халықтарды жан-жақты зерттеу дұрыс және жүйелі жолға қойылмаған. Қоғамымыз қазірге дейін ислам туралы, мұсылман елдері, ислам экономикасы мен тарихы жайлы өте аз біледі. Осы орайда, исламды зерттейтін ірі орталықтар мен институттар құру мәселесін қолға алуға болады. Қазақстан бірінші кезекте Түркия, Малайзия, Иран, Сауд Аравиясы, Египет, Сауд Арабиясы, Араб Әмірліктері, Индонезия, Йор-дания, Пәкістан елдерімен экономикалық қа-рым-қатынастарын екі жаққа да тиімді, жаңа сапалы деңгейге көтеруі қажет. Қазақстан биз-несті дамыту, бизнес-инкубаторлар мен парктер, инновациялық шешімдер мәселесінде Малайзия, Араб Әмірліктері мен Түркия елдерінің тәжі-рибесін қабылдай алар еді. Ұлтаралық мәселе, дінді насихаттау, жаңа экономика, жаңашылдық мәселелерінде Малайзияның тәжірибесі Қазақ-стан үшін ерекше маңызды екендігін сарап-шылар мойындап отыр. Себебі, Исламдық модель - экономикалық дамудың қоғами мүд-делер мен үйлесімділікке, әлеуметтік әділет-тілікке негізделген жаңа үлгісі. Бүгінгі күні Қазақстанның ислам елдерімен арадағы сауда айналымының көлемі 8-9 млрд.долл. құрайды. Еліміз мұсылман елдеріне жыл сайын 2 млн. тонна ұн экспорттайды.

4. Төртінші топқа Малайзия, Индонезия, Пә-кістан елдері жатады. Осы үш елдің экономи-касының жалпы көлемі 1,6 трлн. долл. құрайды. Қазақстан сарапшылары осы елдердің нарық-тарын, әлеуетін зерттеп, олармен өзара тиімді қарым-қатынас орнатудың жолдарын анықтауы қажет.

5. Топқа Африка елдері енеді: Нигерия, Чад, Сенегал, Эфиопия, Кот-Дивуар, Комор аралдары ж.т.б. кедей елдер кіреді. Бұлар елдермен Қазақ-

стан ИКҰ аясында тең құқылы әріптестер болып табылады.

Қазақстанның алдында Еуропа ынтымақтас-тық және қауіпсіздік ұйымы мен Ислам кон-ференциясы ұйымы арасында «толеранттылық көпірін салу», екі жақты келісімге келуге, бірін-бірін түсінісуге шақыру мүмкіндігі тұр. Қазақ-стан аталмыш қос ұйымның күн тәртібіне толеранттылық, бейбітшілікті сақтау, бірлікке шақыру, ынтымақтастық сияқты мәселелерді қоюы қажет. Осылайша Қазақстан бір жыл бойы "шығыс тілінен батыс тіліне тілмаштық рөлін атқаратын" болады. Төрағалық етуі барысында еліміз аталмыш ұйымның мінберінен білім беру мен тәрбие, денсаулық сақтау, ислам дінін дұрыс насихаттау, исламды жан-жақты зерттеу, батысеуропалық қоғамдағы мұсылман елдерінен барған эмигранттардың жағдайы мен құқық-тарын зерттеу, «жыныстар теңдігі», Батыста исламға қарсы бағытталған негізсіз айыптау-ларды болдырмау, ХІ ғ. ислам-христиан диа-логы, жастарды толеранттылық рухында тәрбие-леу сияқты мәселелерді көтеруі тиіс.

Республикамыздың Ислам конференциясы ұйымында төрағалық етуін Қазақстанның сырт-қы саясаттағы ізгі де жасампаз бастамаларын жүзеге асыру жолында пайдаланып қалуды ес-тен шығармау керек. ________________

1. Айқын № 170 (1594) 16.09.2010 2. Панорама № 35 (900) 10.09.2010 3. Казахстанская правда № 262, 05.10.2010 4. Егеменді Қазақстан № 410-413, 06.10.2010 5. www.gazeta.kz 6. www.camonitor.com 7. www.bbc.com 8. http://www.islam.ru/pressclub/analitika/change_oik/ 9. http://www.zakon.kz/171942-prioritety-

predsedatelstva-kazakhstana.html 10. http://www.vesti.az/news.php?id=52710 11. http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/4886151.asp?yazar

id=23&gid=61 12. http://www.sarap.kz/rus/news.php 13. http://www.np.kz/engine/print.php?newsid=1397&new

s_page=1 14. http://ru.government.kz/site/news/2006/10/06 15. http://www.today.kz/ru/news/kazakhstan/2010-09-

07/OIC2011 16. http://vesti.kz/polit/64204/ 17. http://news.nur.kz/163706.html 18. http://www.sarap.kz/rus/view.php?id=392

* * * Статья посвящена теме будущего председательство-

вания Казахстана в Организация исламской конференции в 2011 г. В статье изучается вопрос о перспективе сотруд-ничества Казахстана с данной организацией.

* * * This article is about Kazakhstan`s future chairmanship in

The Organization of Islamic Conference in 2011. In this article the question of perspective of Kazakhstan with the orga-nization is explored.


ЖАЛПЫ ТАРИХ

Ж. Б. Кожабекова

ВИЗАНТИЯ ТАРИХШЫСЫ МЕНАНДР ПРОТЕКТОРДЫҢ ЕҢБЕГІНДЕГІ ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНЫҢ ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ МӘЛІМЕТТЕР

VI ғасырдың ортасында құрылып, бірнеше

жылдың ішінде Еуразия даласында алып им-перияға айналған Түрік қағанатының тарихына қатысты деректерді екі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа, әрине, саны мен жинақ-талған мәліметтерінің кеңдігімен ерекшеленетін қытай деректері кіреді. Қытайдың «Ресми жиырма төрт патшалық тарихы» атты жылна-малар жинағында Түрік қағанатының негізін қалаушылар жайлы, қағанаттың гүлденуі мен құлаш жаюына, империяның саяси тарихына қатысты көлемді әрі ғалымдардың қызығушы-лығын тудыратын деректер келтірілген. Бұл деректер, сонымен қатар, Түрік қағанатының пайда болу себептері мен оның өзіне дейін өмір сүрген көшпелі мемлекеттермен тарихи сабақ-тастығына қатысты құнды мәлімет қалдырды [1].

Деректердің келесі тобына грек тарихшы-ларының, Византия империясы тарихшыла-рының еңбектері жатады. Бұл топқа кіретін деректер мәліметтері қытай деректеріндегі мәлі-меттермен көлемі жағынан бәсекеге түсе ал-масы анық. Алайда, Византия тарихшыларының Түрік қағанаты жайлы қалдырған мәліметтері-нің санына емес, сапасына, құндылығына көңіл аударумыз абзал. Себебі грек тарихшылары Түрік қағанатының шаңырағын биік көтеріп, Византия, Парсы империялары сияқты ертеор-тағасырлардағы әлем тарихының негізгі кейіп-керлерімен иық теңестіріп, олармен тең дәре-жеде саясат жүргізу уақыты жайлы баға жетпес мәліметтер қалдырған. Осы деректер негізінде Түрік қағанатының VI ғасырдағы халықаралық сахнадағы орны мен маңызына баға бере ала-мыз.

VI ғасырдағы Византия тарихына өз еңбек-терін арнап, сонымен қатар сол еңбектеріне түріктер жайла мәлімет енгізген грек тарих-шылары Менандр Протектор мен оның ісін жалғастырушы Феофилакт Симокатта [2]. Ме-нандр өз баянын византиялық тарихшы Ага-фийдың еңбегі аяқталған жылдан, яғни 558 жылдан бастап 582 жылы Тиберийдің (578-582 жылдардағы Византия императоры) қазасымен

аяқтайды. Менандр Константинопольде VI ға-сырдың ортасында дүниеге келеді. Заң сала-сында білім алып, мемлекеттік қызметте жүреді. Өз еңбегінде дипломатиялық хаттарды, визан-тиялық елшілердің хабарламаларын, тарихи шығармаларды, өзінің көргендерін және жазған оқиғаларының куәгерлерінің берген мәліметте-рін пайдаланды. Менандр Протектор сол ға-сырдың тумасы болуы, өз еңбегін жазу бары-сында сенімді деректерді пайдалануы еңбектің шынайылығын арттырады.

Менандр сол кездегі Византияның сыртқы саясаттағы маңызды деген оқиғаларын сипат-тайды: Византия империясының Парсы импе-риясымен шекаралас жатқан, стратегиялық ж-ағынан маңызды аймақтар (Армения, Месопо-тамиядағы Дар қамалы) [3, 302] үшін даулары, бір-біріне жіберген елшіліктерін және қарулы қақтығыстары, батыс деректерінде 558 жылдан бері белгілі болған аварлар [4] мен Византия арасындағы дипломатиялық және қарулы бай-ланыстар.

Византия тарихын қалпына келтіруде атал-ған мәліметтердің құндылығы дау тудырмайды, алайда Менандрдың Түрік қағанаты жайлы қалдырған деректері назар аударарлық. Енді сол мәселегі оралсақ. Менандр өз еңбегінде түрік-тердің тек Византиямен ғана қарым қатынасын ғана жазбайды, сонымен қатар түріктердің авар-ларды біржолата қудалауын, эвталиттермен соғысы жайлы аз да болса мәлімет беріп өтеді. Түріктердің көсемі Силзивулдың сөзін келтіреді: «аварлар түріктердің қылышынан ұшып құты-латын құс емес... эвталиттермен соғысты аяқ-тағаннан кейін аварлар менің қаһарымнан құ-тыла алмайды» [5, 45-47]. Менандрдың Силзи-вул деп атаған түріктердің көсемі біздің тарих-намадағы Істеми қаған болуы әбден мүмкін. Себебі, 563-567 жылдар арасында эфталиттер-мен соғысып, оларды біржолата талқандаған Істеми қаған болатын. Менандрдың Силзивул жайлы жазған мәліметтерінің бәрін біз Істеми қаған туралы айтылды деп түсінеміз. Ал автор атап өткен аварлардың шығу тегіне қатысты айтылған пікірлердің біріне сай түріктерден

82 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 жеңіліс тапқан жуан-жуандар батысқа қашып, Еуропада аварлар деген атпен белгілі болған.

Түрік қағанатынан келген алғашқы елші-лікті сипаттай отырып, Менандр тарихымыз үшін өте құнды мәліметтер береді. Менандр 568 жылы Византия императоры Юстинге (565-578 жылдары Византия императоры) [6] Түрік қағанатынан елшілік келді дейді. Деректен білгеніміз Істеми қаған осы елшілікке дейін Парсы империясына екі елшілік жібереді. Елшіліктің басты себебі парсы жерінде жібек саудасымен айналысуға рұқсат алу. Елшілік сәтсіз аяқталып, елшілердің біразы қайтыс болып, Парсы империясымен Түрік қағанаты ешқандай келісімге келе алмағандықтан Істеми қаған соғды көпесі Манияхтың ақылымен Византия императоры Юстинге елшілік жібе-руді ұйғарады. Елшіліктің себебі Византия империясымен достық әрі одақтық қарым-қатынас орнату. Юстин түріктердің елшілігін өзі қабылдайды. Менандр 568 жылға дейін түріктер алып күшке айналып, эфталиттерді толығымен бағындырғанын айтады [5, 111-115].

Түрік қағанатының осы уақытта ірі империя болғандығы Византия империясының импера-торы Юстин түрік елшілігін тең дәрежеде қабылдап, олармен одақтық қарым-қатынас орнатқандығынан көруге болады. Өйткені, ерте ортағасырлардағы әлемдік империя болып саналатын Византия өзімен тең емес елмен одақ құруы мүмкін емес еді. Ал осы елшілік бары-сында екі империя арасында достық одақ құ-рылады. Елшіліктің қорытындысы ретінде Ви-зантия империясы атынан Маниахпен бірге Киликиядан шыққан шығыс елдер қолбасшысы Земарх бастаған елшілік Түрік қағанатына жіберілуі де сөзімізді дәлелдей түседі.

Осы елшілікті сипаттау барысында Менандр Юстин император Силзивул жіберген скиф тілінде жазылған хатты аудармашыларға оқы-тады деген бір ауыз сөз айтады [5, 115]. Түрік қағанатында жазу болды деген ақпарат алғашқы рет осы Менандр дерегінде кездеседі. Кейбір тарихшылар бұл хат соғды тілінде де жазылуы ықтимал деген ой білдіреді [5, 263].

Земарх бастаған елшілік тарихнамада жет-кілікті дәрежеде сипатталып жүргендіктен оған толығымен тоқталмай, тек маңызды деген сәттерін ғана атап өтеміз. Елшілік түрік жеріне жетіп, Силзивул отырған Эктаг тауындағы, грек-ше Алтын таудағы, Істеми қағанның ордасына жеткізіледі. Силзивул толығымен алтыннан құйылған тақта отырады. Юстин императордың атынан сөйлеген Земарх Силзивулға қошемет білдіріп, екі империя арасындағы достықтың

баянды болуын тілейді [5, 119]. Талас деген жер-де Силзивул Зимархпен бірге Парсы империя-сынан келген елшілікті қабылдайды. Византия елшілеріне Парсы елшілеріне қарағанда көбірек құрмет көрсетеді. Менандрдың мәліметіне сай Парсы елшілігі құр алақан оралып, Силзивул Парсы еліне жорыққа аттану шешімін қабыл-дайды. Земарх Византияға Түрік қағанатының одақтық келісімімен қайта оралады.

Грек тарихшысы Византияның түріктермен одақ жасасуға ұмтылысын да түсіндіріп өтеді. Түрік қағанаты бір жағынан, Византия импе-риясы бір жағынан Парсы елін қыспаққа алса, империяның сонша жылдан бері жеңе алмай келе жатқан жауын жер жастандыру қиынға соқпасына әбден сенді. Түрік қағанатының да Византиямен жақындасуының басты себебін автор осылай түсіндіреді. Яғни екі ел ортақ жауы Парсы империясын күйрету үшін одақ құрды деген ой білдіреді [5, 147].

Земарх бастаған бірінші елшіліктен кейін Менандрдың айтуы бойыша екі ел арасында тағы да біраз елшіліктер алмасады. Алайда, автор олардың барысына тоқталмай Тиберий император билігінің екінші жылы (578 жылдан бастап билік құрған) түріктерге жіберілген ел-шілікті сипаттайды. Менандрдың дәл осы ел-шілікке тоқталуының да өзіндік себептері бар: елшілік екі ел арасындағы одақтық қатынастың ыдырауының көрінісі.

Валентин басқарған елшілік ұзақ жолдан соң ақыры түркі жерінің батыстағы бірінші билеу-шісінің, Түріксанфтың, иелігіне келеді. Менандр бойынша осы уақытта түрік елі 8 аймаққа бөлініп басқарылды. Бірақ олардың барлы-ғының бағынатын бір қағаны болды. 569 жылы Юстин императорға жіберілген елшіліктің сөзіне сенсек ол кезде Түрік елі 4 аймаққа бөлініп басқа-рылған еді. Түріксанфтың иелігі Алтай тауына дейін созылды. Алтай тауынан Істеми қағанның ұлы, Түріксанфтың бауыры Тардудың иелігі басталды. Византия елшілігі Силзивул (Істеми қаған) дүниеден өткен, әлі жоқтау басылмай тұрған кезге сай келеді.

Түріксанф елшілікті салқын қабақ танытып қабылдайды. Бұның өзі екі ел арасындағы дос-тық қарым-қатынасқа көлеңке түсе бастағанын айғақтайды. Менандр мұндай өзгерістің себебін де атап өтеді. Валентин Византия тағына жаңа император отырғанын, оның да Юстин сияқты түріктермен достық қарым-қатынастың ары қа-рай жалғасуына мүдделі екенін жеткізеді. Ти-берий император Юстин мен Силзивул арасын-дағы одақтың шартын, яғни Түрік қағанаты Ви-зантия империясы соғысқан елге қарсы соғыс


ашу, Түріксанф та сақтайтын шығар дер үміт-тенді. Дәл осы кезде Византия парсылармен со-ғысып жатқан. Түріксанф елшілердің сөзін тың-дамай, керісінше византиялықтарды кінәләй кетеді. Түріктердің жауы аварлармен одақ құр-ғандары, олармен келісім жүргізгені үшін айып-тайды. Менандр жазған Түріксанфтың сөздері-нің барлығын келтірмей тек сол кездегі ахуалдан хабар беретін мәліметтеріне ғана тоқталып өтейік.

Ең алдымен, осы елшілік Византия импе-риясы мен Түрік қағанаты арасындағы қарым-қатынастың шиелінесе түскенін көрсетеді. Ме-нандрдың пікірінше, оның себебі Византияының аварлармен келісімге келуі болатын. Алайды аварлар түріктердің жауы болғанымен, біздің ойымызша, бұл алып империялар арасындағы одақтың ыдырауына жеткілікті себеп емес. Түрік қағанаты стратегиялық жағынан маңызды Босфор қамалына көз тігіп отырған. Осыған дейін Қара теңіз маңын мекендеген утигур тайпасын жаулап алған. Солардың көмегімен Боспорды да жаулап алуды көздейді. Ақыр соңында Менандр түріктер Боспорды өте көп күшпен жаулап алғандығын жеткізеді [5, 179].

Византия түріктермен одақ құрғанымен, территориясы мен күші артып келе жатқан Түрік қағанатын өзінің болашақ жауы болуы мүмкін деген пікірден бас тартқан емес. Оны біз осы деректен де көре аламыз. Византия елшілерімен сапар шеккен түрік елшіліктерін византиялықтар тек өте қиын жолдармен алып жүріп отырған. Яғни, түріктер Византияға жетудің өте қиын әрі азапты екенін білулері үшін. Түріксанф осы жәйтті Валентин елшіге айтып, түріктер Византияға баратын басқа жолдардан да хабардар екенін дөп басып айтады [5, 175]. Осы сөздерден кейін Түріксанфтың Византия иелігіндегі жерлерді өз қарамағына қарату ойы болғандығы анық.

Валентин басқарған елшілік көздеген нәти-желеріне жете алмағандықтан түріктер мен Византия арасындағы келісім толығымен бұзы-лып, екі империя енді одақ емес, бір-біріне со-ғыс ашуға дайын жауларға айналады. Еуразия даласында жауласқан тек екі емес, енді үш алып империя пайда болады: Византия, Парсы, Түрік.

Менандр Протектордың еңбегінен біз Түрік қағанатының күшею тұсына қатысты ғана мәлі-меттер ала аламыз. Өкінішке орай, автордың баяны тек 582 жылға дейін ғана жалғасқан-дықтан Түрік қағанаты тарихының ең бір күрделі әрі даулы мәселесі, қағанаттың әлсіреуі

мен ыдырауына қатысты ешқандай мәлімет берілмейді.

Дерек Түрік қағанатының тарихын, оның ерте ортағасырлардағы әлемдік тарихта алатын орнын, сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтауға көмектесетін құнды мәліметтерімен ерекшеленеді. Сонымен қатар, қағанаттың ішкі саясатынан да, қағандардың есімдері мен қаға-наттағы титулдардан, қағандық алып жатқан территориядан, салт-дәстүрінен, қағандардың билік құрған жылдарынан, сонымен қатар қаға-нат құрыла салысымен бірден бірнеше аймаққа бөлініп басқарылғандығы, Парсы империясымен қарым-қатынасы жайлы мағлұмат ала аламыз.

Ең бастысы, бұл Түрік қағанатының Визан-тия империясымен қарым-қатынасын, оның себептерін, барысын, нәтижелері мен салдарын сипаттайтын бірден бір дерек. Келтірілген мәлі-меттер негізнде біз Түрік қағанатының 569 жыл-ға дейін Византия империясы санасатын күшке айналғандығын көреміз. _________________

1. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, оби-тавших в средней Азии в древние времена. Т.1. М.-Л. 1950.; Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. 4-том. Әулеттік тарихи жылнамалар. 2-бөлім. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 480 б.;

2. Theophylact Simoctta. The History of Theophylact Simoctta / an English translation with introduction and notes Michael and Mary Whitby.: Oxford University Press, 1986;

3. История Византийской империи / Сост. Т. В. Маль-чикова.—М.: Мысль, 1996.—827 с.;

4. Жумагулов К.Т. К истории Аварского каганата // Материалы республиканской научно-теоретической конфе-ренции. Караганда, 2009. – с.221-226;

5. Menander the Guardsman. The history of Menander the Guardsman: introductory essay, text translation and historio-graphical notes Blockley R.C. - 308 p.;

6. Васильев А.А. История Византийской империи. Том 1. // http://www.hrono.ru/libris/lib_we/vaa133.html#vaa 133para11

* * * The article is devoted to the sources of Byzantine historian

which describes the relationships between Byzantine empire and Turk state. The author tries to analyze the source of Menander the Guardsman. Author tells that Menander the Guardsman was born in Constantinople in the middle of the 6th century AD and he took as his model Agathias who like him had been a jurist, and his history begins at the point where Agathias leaves off. It embraces the period from the arrival of the Kutrigurs in Thrace during the reign of Justinian in 558 down to the death of the emperor Tiberius in 582.

Menander the Guardsman describes the friendship and treaty between the Romans and Turks, which Silzibul and Emperor Justin had made and the reasons of the friendship. Silzibul sent Maniakh and some others as envoys to the Roman Emperor carrying greetings and letter. The Emperor decided to send an envoy to the Turks. Between Turks and Byzantine established friendship relations.


М. С. Мырзабеков

ХХ ҒАСЫРДЫҢ 80-90 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ БАТЫС ЕУРОПАНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫНДАҒЫ АФРИКА, КАРИБ БАССЕЙНІ ЖӘНЕ ТЫНЫҚ МҰХИТ ЕЛДЕРІ

ХХ ғасырдың 70-80 жылдарындағы әлемдік

шаруашылық-экономикалық жүйедегі құрылым-дық өзгерістер Еуропа елдерін бұрынғы отар-лармен әріптестік қатынастарын жаңа деңгейге көтеруге итермеледі. Оның үстіне 80-жылдар-дың екінші жартысында КСРО-ның саяси билі-гіне М.С. Горбачевтің келуімен пайда болған «сыртқы саясаттағы жаңаша ойлау» концепция-сы бұл бағыттағы талпыныстарға жаңа серпін берді. КСРО өзінің сыртқы саясатындағы бұ-рынғы мызғымас позицияларынан бас тартып, АҚШ және Батыс Еуропаның жетекші мемле-кеттерімен қатынасын жақсартуға талпынды. Бұндай ұмтылыстарға, әрине, Африка, Азия және Тынық мұхиты бассейні елдері тарапынан қызығушылық байқалды.

Еуропалық Экономикалық Қауымдастық ел-дері ХХ ғасырдың 70-жылдарының екінші жар-тысына дейін-ақ АКТ елдерімен әріптестік қа-рым-қатынастарға жаңа сипат пен мағына бере-тін құжат қабылдау үшін келіссөздерді бастап кеткен болатын. Ұзаққа созылған жұмыс нәти-жесінде 1975 жылдың 1 ақпанында келіссөз-дерге қатынасушылар жаңа конвенцияның мәті-нін дайындау жұмысын аяқтады. Келіссөздердің барысы 18 айға созылды және ол 24 сағаттық мәжіліспен аяқталды. Келіссөздер барысында, 183 мәжілістің нәтижесінде 350 бірлескен құжат қабылданып, АКТ және ЕО елдері өкілдерінің 493 үйлестіруші кездесуі өтті [1]. Бұл конвенция АКТ елдерін ЕО төңірегіне топтасуға алып келді. Осы ұлан-ғайыр келіссөздер бірден бас-талған жоқ оның алдында бірнеше кезектен тұ-ратын АКТ мен ЕО-ның маманданған жұмысшы топтарының кездесулері орын алды. Жаңа келі-сімнің негізгі құрамды бөлігі «Ортақ нарықты» қалыптастырған 1957 жылдың 25 наурызында қол қойылған Рим шартынан бастау алды. АКТ мен Еуропалық Экономикалық Қауымдастық арасындағы жаңа келісім Рим шартының негізгі баптарына сүйенді. Рим шартының IV бөлімінде ЕЭҚ-тың негізін қалушы алты мемлекетпен (Германия, Франция, Италия, Бельгия, Нидер-ланды және Люксембург) қарым-қатынас орна-татын мемлекеттер ЕЭҚ-пен ассоциация мәрте-бесі негізінде ынтымақтастық байланыстарды дамыта алады деп көрсетілген [2]. Осы арнайы қатынастар, әрине, отаршылдықтың түйінді бел-гісі болды және оның көп ұзамай жойыла-

тындығы белгілі еді. Осы тұста ЕЭҚ-пен ассо-циацияланған АКТ елдерінің заңды позиция-ларының Еуропаның еркін сауда аймағына кіру мақсатындағы мүмкіндіктерін жеңілдетіп, ке-ңейте түсті. 1958-1968 жылдары ЕЭҚ сауда саласында Африканың көптеген мемлекеттері-мен сәтті ынтымақтастық қатынастар орната білді. Сонымен бірге, осы қатынастарды дамыту үшін қаржылай көмек көрсетілді. Бұл кезеңде Еуропалық даму қоры АКТ елдеріне 580 млн. экю (1 экюдің бағамы 1 долларға тең болды) көлемінде көмек көрсетті [3]. Африка мемле-кеттеріне бес жыл бойы қаржылай қолдау жа-сады. Дамушы елдердің, әсіресе, Афри- каның мейлінше кедей елдерінің тағдыры, көбінесе, сөзсіз, Батыс пен әлемнің басқа да өндірісі дамыған елдерінің экономиканы құ-рылымдық қайта құруға бағытталған ұмты-лыстарға қолдау жасауға қабілеттілігіне тәуелді болды.

Африка мен Батыс Еуропа баяғыдан өзара тығыз әріптестік байланыстармен матастырыл-ғаны белгілі. Бірақ мұндай байланыстардың дамуының нәтижелері әралуан немесе қарама-қайшылықта болып келген болатын. Әлемдік шаруашылық байланыстардың тереңдей түсуі, ақпараттық қоғамның қалыптасуы, ұлттық және территориялық кедергілерді талқандаған ай-мақтық, кейде, мемлекеттік мәселелердің жа-һандық тауқыметтерге айналуы, адамзат тағ-дырын «біртұтас және бөлінбейтіндей етті». Тарихи дамудың барлық қысылтаяң кезеңдері мен әлемдік өркениетке тән терең айырмашы-лықтарға қарамастан, соның ішінде, еуропалық (батыстық) және африкандық, Африка «Ескі» және «Жаңа» дүниемен көптеген байланыстар-мен қабыстырылған. Бұл дәнекерлер, әсіресе, шаруашылық салаларда күшті – құрлық елде-рінің барлық сыртқы саудасының 95%-ға жуығы африкандық емес елдерге, негізінен өндірісі жоғары дамыған елдердің үлесіне тиесілі [4]. Дамыған елдердің африкандық саясатының қуатты қозғаушы себебі – экономикалық мүдде. Бұл саясатта Африканың геосаяси жағдайын нығайту мен экономикалық дамуы мен оның әлемдік шаруашылық байланыстарын тұрақтан-дыруды қамтамасыз ету және афро-араб елдері-нен әлемдік нарыққа шикізат пен құрамында энергиялық элементтері бар минералдық шикі-


заттарың үздіксіз келіп түсуіне жағдайлар жасау негізгі мәселелердің біріне саналады.

Қазіргі кезде жетекші халықаралық зерттеу орталықтарының Африканың таяудағы болаша-ғына қатысты болжамдарын сенім ұялатарлық деп бағалауға болмайды. Ұлттық өндіріс өнімі деңгейінің созылмалы сипат алуы, әсіресе, азық-түліктің жан басына шаққандағы төмендеуі, ХХ ғасырдың 80-жылдарында аймақтық және этника аралық қарсы тұрулар, Африканы әлем-дік шаруашылық байланыстар жүйесінен ығыс-тырудың күшейе түсуі, демографиялық өсу деңгейінің жоғары қарқындылығы жағдайында сыртқы қарыздардың жылдам өсуі, көптеген африкандық мемлекеттердің тұйыққа тірелген экономикалық және әлеуметтік стагнациядан сытылып шығудағы кез келген мүмкіндіктерін қадалап тастағандай. Мұндай әсер шыңырауға құлдырауды азаматтық авторитарлық режим-дерді әскери режимдермен (және керісінше) ауыстыру арқылы тоқтату әрекеттерінің нәти-жесіздігі (сәтті жағдайлар өте сирек кездеседі) әсерінен күшейе түседі. Шындығында, бірқатар африкандық елдерде билік басына әскери (немесе азаматтық) тұлғалардың келуі және олардың жағдайды түзеу мақсатында қабылдап, іске асырмақ болған шаралары қалыптасқан жағдайды айтарлықтай өзгерте алмады. Биліктің кландық (көптеген зерттеушілер Африканың барлық бақытсыздығын нақ осыдан көреді) сипаты сақталынып қалды. Шамадан тыс мемлекеттік шығындар онсыз да әлжуаз эко-номиканы тұншықтырып тұралатуда. Қоғамды жегідей жеп бара жатқан сыбайлас жемқорлық өркендеп қанат жайып күшейе түсуде. Мем-лекеттік және қоғамдық құрылымдар азаматтық өмірдің мығым бастауларынан гөрі, тозығы жеткен алдамшы декорацияны елестетеді.

Мұндай барлық теріс құбылыстарға қара-мастан, африкандықтар өздерінің саяси және экономикалық әлеуеттерін тиімді пайдаланған жағдайда олардың тағдырын өзгерте алатындай ресурстардан кенде емес.

Солтүстік Африка - әлемнің негізгі мұнайлы, газды аудандарының бірі болып табылады. Құрлықтың оңтүстігі – минералды шикізаттар-дың «қоймасы». Судан (жалғыз ол емес) бола-шақта – Таяу Шығыс пен бүкіл Африканың «азық-түлік себеті» бола алады деген үміт бар. Египет және басқа да көптеген африкандық мемлекеттердің – миллиардтық табыс әкелуге мүмкіндігі бар – «туристік Мекке» ретінде танылуға қабілеті жоғары болды. Сонымен қатар Африка елдерінің басым көпшілігі (кей-біреулерінің артығымен) экономикалық дамуға

қажетті агроклиматтық және минералдық ре-сурстармен қамтамасыз етілуі олардың осы тұр-ғыдағы рейтингісін арттыра түсті.

Дегенмен, табыстарға қол жеткізуге ықпал жасайтын факторлардан өзге, оған кедергі келті-ретін объективтік себептер де бар. Батыстың өндірісі дамыған елдерінің экономикасын түбір-лі өзгеріске ұшыратқан Ғылыми-техникалық ре-волюция, шикізатты жұмсаудың үлес салмағын қысқарту ағымын тудырды. Шикізаттық тауар-ларды экспорттаушылардың, соның ішінде африкандық елдердің, рөлінің құлдырау бола-шағы айқындала түсті. Сонда да болса, олардың рөлінің төмендеуіне қарсы тұрарлықтай орнық-ты факторлар сақталынып келеді. Мысалы, ХХ ғасырдың 70-80-жылдарында шикізатқа деген әлемдік бағаның өсуі, дайын бұйымдарға деген бағаның жоғарылауын басып озды. Көптеген африкандық мемлекеттер бұл жағдайдан өзде-ріне пайда келтіре білді. Жекелеген африкандық мемлекеттер шешуші әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер бойынша «үшінші дүниенің» жо-ғарғы топтағы мемлекеттеріне жақындай түсті. ХХ ғасырдың 90-жылдарында Сенегал, Кот-д’Ивуар, Маврикий мен Сейшел аралдарында, Зимбабве және Ганада, сондай-ақ, Африканың басқа елдерінде (ұзын саны – он бестен астам) жан басына шаққандағы табыс мың – екі мың долларды құрап, Сахарадан оңтүстікте жатқан елдердің табысынан әлдеқайда жоғары болды [5].

Мемлекеттердің бұл тобының табысты да-муының негізгі факторлары ауылшаруашылы-ғында ғана емес басқа да салаларда жатты. Әдетте, оларда отаршылдық дәуірде дами баста-ған нарықтық элементтер мен құрылымдар әре-кет жасады. Мұндай елдер экономикасының маңызды және бөлінбейтін бөлігі – бұрынғы метрополиялар мен өндірісі дамыған Солтүстік-пен шаруашылық байланыстарын, бұзып қой-май, керісінше, оларды күшейтіп, нығайта түсті. Нәтижесінде экономикадағы жетекші сала экс-порттық сектор мен валюта – қаржы жүйе (көп-теген жағдайда метрополияның валюта аймағы-ның біртұтас бөлігі ретінде сақталған) зиян шеккен жоқ. Экономикаға жеке, соның ішінде, шетелдік капиталды тарту мүмкіндіктері тарыл-ған жоқ, керісінше, ұлғая түсті.

Африка елдеріндегі қоғамдық-экономикалық дамудың бүкіл процесінде кәсібилігі жоғары кәсіпкерлермен, интеллигенциядан тұратын ақ нәсілді еуропалық қоныстық отарлар төтенше маңызды рөл атқарды. Аймақтық қақтығыстар-дың бір бөлігін реттеу ақ нәсілді қоныстанушы-ларды кері қайтару идеясына деген қызығушы-

86 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 лықты тірілтті, ал, бұл өз кезегінде африкандық мемлекеттердің экономикасына игілікті әсер етуі, тіпті, жергілікті қоғамның жағдайы мен көңіл күйіне оң ықпалын тигізуі мүмкін бола-тын. Мысалы, деколонизация кезеңінде бір ғана португал тілді елдерден 700 мыңға жуық адам кеткен болатын [6].

Африканың бірқатар елдерінде экономика-лық прогреске қол жеткізу саяси тұрақтылық жағдайында мүмкін болды. Әрине, ішкі этно-конфессионалдық және мемлекетаралық тіке-тірестер оқтын-оқтын Африканың бейбіт және тыныш аймақтарында орын алғандары белгілі, (Либерия мен Тогода болған сияқты) бірақ олар әдетте, кең ауқымды қақтығыстарға ұласпады. Мұндай қақтығыстарды, кейбір жағдайларда Батыстың көмегімен тез арада реттеудің сәті түсті.

Африкада біртіндеп көзге көрініп келе жат-қан тұрақты жағдай бірқатар еуропалық елдер-дің, әсіресе, Италия, Португалия, Германияның назарын құрлыққа аударды. Соңғы жылдары Африка құрлығының ресурстық әлеуеті бай аймақтарына жаңа индустриалды мемлекеттер өз қызығушылығын күн санап арттыра түсуде.

Африканы қалыптасып келе жатқан жаңа әлемдік тәртіпке бейімдеудегі елеулі қадам, бұл Ангола, Мозамбик, Конго, Гвинея-Биссау мен басқа да африкандық мемлекеттерді Халықара-лық Валюта Қорына (ХВҚ) қабылдау болды. Мұндай іргелі халықаралық қаржы-экономика-лық құрылымдарға кіру, Африканың отыздан астам елдері үшін, оларға нарықтық құрылым-дардың қалыптасуына байланысты пайда болған экономикалық реформаларды жүзеге асыруға қажетті көмек алуына мүмкіндіктер ашты.

Африка елдерінің ұлттық экономиканы тұ-рақтандыру мен нарықтық қатынастарға өту бағдарламалары кейде ХВҚ және Халықаралық Қайта Құру және Даму (ХҚДБ) Банкі тарапынан ірі несиелермен күшейтіліп келеді. Мысалы, 1989 жылдың 15 желтоқсанында қол қойылған ІV Ломе конвенциясына сәйкес Африка мен басқа да дамушы аймақтар үшін қорларды ұл-ғайту шаралары қарыстырылған. Осыған орай, Ангола астанасында АКТ елдері мен ЕЭҚ арасындағы ынтымақтастықты дамыту бойынша көптарапты Комиссия жұмыс істей бастады. Бұл фактілер мен ЕЭҚ сарапшыларының мәлімдеме-лері, Батыс ендігі жерде «үшінші елдерге», оның ішінде Африкаға, көрсетілетін көмекті қысқар-тып, бұл көмектің басым бөлігін Шығыс Еуро-падағы реформаларды қолдауға бағыттайды деген жорамалды жоққа шығарды.

Егер тарихқа көз жүгіртер болсақ, онда біз Еуропа үшін ең қиын-қыстау кезең болып табы-латын ХХ ғасырдың 80-90-жылдарында дамы-ған елдер Африка елдеріне айтарлықтай көлемде несиелер бергендігін көреміз. Бұл фактілердің айғағы Африка мемлекеттері қарыздарының 1975 жылы 29,8 миллиард доллардан 1990 жылы 240 миллиард долларға өскендігі. Осы кезеңде жекелеген елдердің жыл сайынғы сыртқы қарыздарды өтеу сомасы кішігірім болды. Бұл АКТ елдерінің сыртқы қарыздарды өтеу мүмкін-діктерінің өте төмен болғандығын көрсетеді. Барынша «ауқатты» борышкерлер болып табы-латын – Алжир, Ливия, Зимбабве және Конго жыл сайын сыртқы қарыздарды өтеу үшін 2–2,5 миллиард доллардан төлеп тұрған [7].

Африка мен Еуропа арасында сонау отарлық кезеңнен бері қалыптасқан ұзақ байланыстар-дың нәтижесінде Батыстың өндірісі дамыған елдерінде аймақтық және елдік шекаралармен қоршалып қойылған мүдделер кешені пайда болды. Бұндай мүдде білдергендердің арасында Франция мен Португалия жоғары деңгейде, ал, - Ұлыбритания мен Италия төменгі дәрежеде әсер қалдырды. АҚШ-тың Африкадағы мүдделері қандайда бір аймақпен шектелмейді, жалпы оның мүддесінің кез-келген Еуропалық алпауыт мемлекеттердің мүдделерімен салыстырғанда жаһандық сипаты бар. Егер шиеленіс («Қырғи-қабақ соғыс») дәуірінде саяси (геостратегиялық) мүдделер АҚШ пен басқа да өнеркәсібі дамы-ған ірі елдер үшін сөз жоқ басымды бағыт болып табылса, соңғы жылдары экономикалық және гуманитарлық байланыстар үлкен маңызға ие болуда.

Қазіргі таңда әңгіме Батыс елдерінің Афри-кадан кетуі жөнінде емес, керісінше, (бұл ұмты-лыстар Африка елдерінің тілектерімен сай ке-леді) белгілі бір деңгейде өз күштерін қайта топ-тастырып, оны қолдану тәсілдерін қайта қарау туралы болып отыр. Батыстық елдердің басты мақсаты Африкада жай қалып қана қоймай, (жекелеген батыстық елдердің африкандық сая-саты осындай әсер қалдырады) социалистік блоктың ыдырауы салдарынан пайда болған кеңістіктің орнын толтырып, тауар шығаратын нарықтар мен шикізат көздерін іздестіру бары-сында пайда болатын ынтымақтастық-бәсеке-лестік қарсаңында Африкаға мейлінше мығым бекіну.

Өндірісі дамыған елдердің арасында 200 мыңға жуық бұрынғы отарлардан шыққан аза-маты бар Франция негізінен Батыс және Орта-лық Африка мемлекеттері тобымен айрықша


тығыз байланыс орнатқан. Экономикалық жағы-нан африкандық мемлекеттер франк аймағына енумен қамтамасыз етілсе, саяси жағынан – 17 франкофондық мемлекетпен арада жасалған «әс-кери көмек және қорғау» келісімдер кешенімен қамтамасыз етілген. Африкандық мемлекеттер-дің бұрынғы метрополиялармен тығыз байла-ныстарды сақтап, қолдап тұруына 1973 жылдан бері тұрақты өткізіліп келе жатқан жоғары дең-гейдегі франко-африкандық кездесулер пәрмен-ді себін тигізуде. ХХ ғасырдың 80-жылдарының соңынан бастап, бұндай кездесуге қатынасушы-лардың саны Ангола, Зимбабве, Мозамбик, Тан-зания, Мысыр және Либерия сияқты елдерді бақылаушылар ретінде өз құрамына қосу ар-қылы ұлғая түсті. Өз тарапынан Африка мемле-кеттері тек қана ЕЭҚ құрылымында ғана емес, бүкіл Батыс пен әлемдік қауымдастықтың саяси-экономикалық құрылымында шешуші позиция-ны иемденетін мемлекетпен байланысты нығай-туға ұмтылыс танытуда.

Францияның Африка елдерімен саяси қаты-настарын, Париждің өз экспедициялық бөлім-дерін осы аймақтағы «бейбітшілікті сақтау үшін» болатын шаралармен байланыстырады.

Францияның африкандық құрлықтағы мүд-делеріне келетін болсақ, бұл мүдделер эволю-циясы қарама-қайшы ағымдармен сипатталады. ХХ ғасырдың 50-жылдарының екінші жарты-сында Франция экспортының үштен бірі және шамамен алғанда импортының төрттен бірі Африканың үлесіне тиді. 1975 жылдың өзінде-ақ Африка құрлығы Францияның тікелей жеке инвестицияның үштен екісін тарта отырып, ұлттық капиталдың Африкаға деген басымды назарын паш етті. Бірақ бұл көрсеткіш сол кезден бері үздіксіз төмендеп келеді: ХХ ғ. 80-жылдарының басындағы француз компаниялары инвестицияларының жылдық орташа көлемі 850 млн. доллардан 90-жылдардың екінші жарты-сына дейін 170 млн. долларға құлдыраған. Са-лымдардың құлдырау процесі ұсақ және орташа фирмалардың жеке капиталды қолданудан алу қарқынының өсе түсуімен қабаттаса жүруде. Капиталдың кері ағылуының тағы бір себебі – Африка құрлығында ішкі саяси тұрақсыздықтың күшейе түсуі.

Соңғы жылдары француз банктерінің Афри-

кадан кетуінен кейін және құрлықтағы жеке капитал салымдарының айтарлықтай қысқаруы, франк аймағының ыдырау ағымдарын көрсете бастады. Осыған орай, Францияның мемлекет басшысының атына, ең алдымен іскер топтар мен саяси оппозиция тарапынан сын күшейе түсті. Мысалы, өз кезінде Ф. Миттеран «ойлас-тырылған стратегиясы жоқ, мұндай стратегия-ның орнына ол ХВҚ-ның техникалық ұсыныс-тарымен шектелуде» деп қатты сынға ұшыраған болатын. Сынға жауап бере отырып, Ф. Митте-ран: «Париж франко-африкандық байланыстар-дың өмірлік маңызын және мұндай байланыс-тардың тұрақты сипатын баса көрсетіп», Фран-цияның «ешқашанда Африкадағы өзінің пози-цияларын, керек болса, өзінің ЕЭҚ пен біртұтас жаңа еуропалық нарықтағы жағдайының әлсіреу қауіптеріне қарамастан құрбан етпейтіндігін» атап өтті [8].

Бұдан өзге ЕО Африка елдерімен дәстүрлі қалыптасқан Жерорта теңізі келісімдері немесе АКТ шеңберіндегі қатынастар механизмдеріне үстеме ретінде, ЕО африкандық Одақпен тікелей диалогтарды бастап кетті. Бұл диалогтың мәні ең алдымен, ЕО тарапынан Африка құрлығын-дағы қақтығыстардың алдын алу және оларды реттеуде ЕО мен БҰҰ-ның бітімгерлік опера-цияларына қолдау көрсету болып табылады. ____________________

1. Эрозия преференций: повод для беспокойства? //Финансы и развитие. V. 2005. С. 26.

2. Римский договор. Т.ІІІ. гл. 6. С. 249. 3. Эрозия преференций: повод для беспокойства?

//Финансы и развитие. V. 2005. С. 26. 4. Monthly Bulletin of Statistics, 1975, March, p. XVIII. 5.1992 год: новые контуры Западной Европы. М., 1992.

С. 288. 6. Хазанов А.М. Политика Португалии в Африке и

Азии. М., 1967. С. 59. 7. Там же. С. 104. 8. Финансово-экономические аспекты развития Аф-

рики. М., 1991. С. 150. * * *

Статья посвящена исследованию места и роли Африки во внешней политике ЕС. Также в статье автором дается оценка экономического и политического заначения неко-торых государств Африки для Европейского Союза на современном этапе.

* * * The article is devoted to the studying of the role of Africa

on the foreign policy of the EU. Also the author estimated the economic and political importance of some states of Africa for the EU on modern period.


Ж. Б. Момынқұлов

ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫНЫҢ ТАЯУ ШЫҒЫС ЖӘНЕ СОЛТҮСТІК АФРИКА ЕЛДЕРІНЕ ТИГІЗГЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘСЕРІ

(2011 жылғы «Араб көктемі» оқиғаларының мысалында) Қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз ету

Десек те, әлеуметтік-экономикалық мәселелер тұлғаның немесе қоғамның өміріндегі ең өзекті салаға жатады. 2010 жылдың қысы мен 2011 жылдың көктемі аралығында Таяу Шығыс пен Солтүстік Африка елдерінде орын алған әлеу-меттік-экономикалық сипаттағы сілкіністер мен көтерілістер жоғарыдағы растап берді. «Араб көктемі» немесе «Араб көтерілістері» деген атпен белгілі бұл оқиғалардың саяси астары, әлеуметтік-тарихи себептері жайлы көп жазыл-ды. Аталмыш мақалада дүниежүзілік қаржы дағдарысының Таяу Шығыс және Солтүстік Африка елдеріне тигізген экономикалық әсеріне талдау жасалады.

Жалпы, араб қоғамдарында болған көтері-лістердің келесі себептерін ерекше атап өтуге болады: билік жүйесінің диктаторлығы немесе абсолютты монархия болуы, адам құқықтары-ның аяқасты етілуі, үкіметтегі парақорлық, эко-номикалық құлдырау, жұмыссыздық, әсіре кедейлік, демографиялық құрылымдық фактор-лар, жоғары білімді, бірақ жұмысқа орналаса алмаған жастардың көптігі, елге тиесілі актив-тердің үлестірілуінің жария еместігі, жастардың іс жүзіндегі саяси жағдайды қабылдай алмауы, азық-түлік бағаларының күрт шарықтауы, дү-ниежүзілік ауқымда азық-түліктің жетіспеуі және тағы басқа себептер[1, 12 б.].

Сондай-ақ, 2009 жылы Иранда болған ереуіл-дің араб аймағында туғызған әсерін ерекше атап өткен жөн. Солтүстік Африка мен Парсы шыға-нағы елдеріндегі автократтар билігі жылдар бойы өз қолына ұлттық байлықты шоғырлан-дырып келді. Соңғы онжылдықтағы өмір сүру стандарттарының және сауаттылық деңгейінің жоғарылығы, жоғары білімнің қолжетімділігі араб елдеріндегі адамның дамуы көрсеткіш-теріне зор әсер етті. Жастар қоғамының құл-шынысы мен талабы жағдайында жергілікті өкіметтер дер кезінде реформаларды жүргізуге қауқарлы бола алмады. Нәтижесінде, халықтың қалауы мен мүмкіндіктердің қайшылығынан көтерілістер орын алды. Интернетті күнделікті негізде пайдаланатын және Батыста білім алған жастардың осы оқиғалардағы рөлін кішірейтуге болмайды. Тунис пен Мысырдан басталған

халық көтерілістері өмір сүру деңгейінің тө-мендеп кетуінен, экономикалық теңсіздіктің ар-туынан, саяси бостандықтың болмауынан, ұлт-тық активтердің қоғамға тиесілі еместігінен, демографиялық тұрғыдан басым топтардың сая-саттан жасанды түрде аластатылуынан туын-дады.

Араб елдерінің ішкі проблемаларының әр-келкілігіне байланысты олардағы көтерілістер-дің формасы мен табиғаты әртүрлі болды. Араб елдерінің экономикасында соңғы бес жылдың ішінде күрделі өзгерістер орын алды. 2008 жылының басында мұнай мен газ сияқты табиғи байлықтардың бағасы араб елдерін қанағаттан-дырарлық деңгейде еді. Араб елдері өзге аймақ-тармен, тіпті кейбір дамыған мемлекеттермен салыстырғанда дүниежүзілік рецессияның кері әсерінен аз зардап шекті. Халықаралық моне-тарлық қордың мәліметінше, 2009 жылы Таяу Шығыс елдерінің экономикалық өсуі 2,5 пайыз көлемінде болған. Мәселен, 1997 жылғы Азия дағдарысы кезінде де араб аймағы ең аз зардап шеккен-ді. Себебі, мұнай саласын есептемеген-де, араб әлемі басқа аймақтарға қарағанда ха-лықаралық экономикаға ең аз кіріккен [2, 3 б.].

Араб елдері тауарлардың ірі экспорттау-шысы болмағандықтан, дүниежүзілік сауданың ықпалына соншалықты тәуелді емес. Дағдарыс басталғанда араб елдері дүние жүзі бойынша мұнай экспорттау жөнінен әлемдік нарықтың 20 пайызын иеленсе, өңделіп шыққан тауарларды экспорттау жөнінен әлем нарығының тек 1 пайызына ғана ие болды. Яғни, араб елдері дүниежүзілік жалпы экспорттың бес пайызын қамтамасыз етеді.

Бұған қоса араб банктері мәселелерді уақы-тында дұрыс шешіп, ақшаның молдығын қам-тамасыз етті, пайыздық мөлшерлемені азайтты. Бұл жайт Мысыр, Йордания, Кувейт, Сауд Арабиясы, БАӘ сияқты елдерге қатысты болды. Жергілікті үкіметтер халықтың сенімін сақтап, күрделі банк дағдарысының алдын алу үшін көптеген шаралар жасады: депозиттерді сақтан-дыру (Кувейт пен БАӘ), ақшаның молдығын қамсыздандырып, банктерге капитал құю (Қа-тар, Сауд Арабиясы, БАӘ).

Алайда, азық-түлік пен шикізатқа деген


бағаның да тез өсуі араб елдерінің экономикасы мен әлеуметтік тұрақтылығына қауіп төндіре бастады. Шілде айында қаржы дағдарысының әсерімен 1 баррель мұнай бағасы 40 долларға дейін түсіп кетті. Сондықтан, араб елдерінің төлем баланстары азайып, сауданың қарқыны бәсеңдеп кетті. Қыркүйекте Американың, жал-пы дүние жүзінің ірі қаржы орталықтары құлды-рауға ұшырады. Бұл жағдай Таяу Шығысқа да жағымсыз ықпал етті. Араб банктерінің дербес қорлары мен ірі инвесторлар үлкен шығынға батты, биржадағы капиталдары зардап шекті. 2009 жылы Сауд биржасы 49 пайызға, Дубай биржасы 72 пайызға, Мысыр биржасы 61 пайыз-ға құлдырады. Бұл шығындар тұтыным мен инвестиция деңгейін төмендетіп жіберді [3, 42 б.].

2008 жылы мұнайға бай араб елдерінің эко-номикасы әлсіреді. БҰҰ-ның Энергетика ақпа-ратық агенттігінің мәліметінше ОПЕК ұйымына мүше араб елдерінің мұнайдан алатын пайдасы 2008 жылғы 678 миллиард доллар деңгейінен 2009 жылы 268 млрд. доллар деңгейіне дейін төмендеген. Мұнай экспортаушы кейбір араб елдерінің кірісі 2-2,5 есе кеміген. Мысалы, Сауд Арабиясы бюджеті елдің жалпы ішкі өнімінің 11-12 пайызын құраған. Арабияның экономика-лық өсуі 2008 жылы 4 пайыз көлемінде болса, 2009 жылы 0-ге төмендеген. Біріккен араб әмір-ліктерінде 2008 жылы экономикалық өсімнің көрсеткіші 8 пайыздан нөлден де төмендеп кетті.

Әдетте кедей араб елдерінің экономикасына, әсіресе туризм саласына қаражат салатын бай араб елдері инвестиция көлемін азайтты. 2008 жылдың басында барлық араб елдерінде азық-түлік бағасы өсіп, кедейлік көрсеткішін арт-тырған. Мысыр, Йордания сияқты елдерде тұ-тыну тауарларының бағалары бір жылда 25 пайызға артты. Әсіресе, азық-түліктің қымбат-тауы қаражат қоры жоқ кедей топтарға ауыр тиді. Нәтижеде Мысырда халық наразылық білдіріп, көшеге шықты. Сирияның бюджет ди-фицитінің 2009 жылы 5,3 млрд. долларға жетіп, жалпы ішкі өнімінің 9,25 пайызын құрады.

2008 жылы халықаралық сауданың бәсең-деуіне байланысты Мысырдың Суэц каналы арқылы алатын кірісі 35 пайызға түсті. Туризм-нің бәсеңдеуі елдің жалпы ішкі өнімін бірнеше пайызға төмендетті. Мысыр елі дағдарыстың әсерінен артқан мұнай бағасын ұстап тұру және субсидиялау үшін 2008 жылдың жазында 15 млрд. доллар жұмсады. Елдің экономикалық өсімі 4 пайыз көлемінде болды. Йорданияда туризммен қатар, ішкі сұраныс пен сенім дең-

гейі төмендеді. Марокко дағдарыстың әсерін жұмсарту үшін әлеуметтік жобаларға бөлетін қаражатты арттырады. Субсидиялардың арқа-сында инфляция деңгейі болжанған 4 пайыз көлемінде болды. Алайда, аталмыш шараларға қарамастан бұл елде де наразылық акциялары ұйымдастырылды. Жасалынған іс-шараларға қарамастан, Мароккода жұмыссыздық деңгейі 2009 жылы 10 пайыздан асып кетті [4, 13 б.].

Жергілікті жылжымайтын мүлік пен тауар нарқы қиын жағдайға тап болды. Ішкі нарықта қолма-қол ақшаның аздығы, несиенің шектеулі-лігі артып, қаржы жүйесіне қауіп төнді. Араб елдерінен Еуропа, Америка және Парсы шыға-нағы елдеріне жіберілетін экспорт көлемі азайды.

Жалпы айтқанда, 2009 жылы араб елдерінің экономикасы бәсеңдеп, төлем балансы төмен-деп, жұмыссыздық артты. БҰҰ-ның ақпарына сүйенсек, Батыс Азияға салынған шетелдік ин-вестициялардың көлемі 2006 жылғы 50 млрд. доллардан 2007 жылы 12 млрд. доллларға азай-тылған. Десек те, араб аймағының ең үлкен проблемасы демографиялық жарылыстың нәти-жесі болып табылатын жұмыссыздық мәселесі. Сарапшылар әлеуметтік-экономикалық, саяси сипаттағы аймақтық проблемалардың қысымы-мен араб елдерінде тұрақсыздықтың болатынын 2008 жылдан бастап айтып келді.

Сауд Арабиясы сияқты мұнай экспорттаушы араб елдері қазынада жиналған қаражатты инвестицияға, ішкі қарызды азайтуға бағыттады. Сауд Арабиясы инфрақұрылымдық жобаларға және жеке секторға көбірек мән беріп, нақты салаларды дамытуға күш салды. БАӘ елінің анағұрлым дамыған, мұнай экспорттаушы әмір-лігі Абу Дабидің инвестициялық қорында 875 млрд.доллар жинақталды. Кувейттің қорында 250 млрд., Ливияның мұнай қорында 50 млрд. доллар қаражат шоғырланды. Сауд Арабиясы мұнай саласымен байланысты нақты салаларға аямай қаражат бөліп, экономикасын түрлендіру бағытында күрделі жұмыс жүргізді .

Араб аймағы білім беру саласына үлкен қаражат жұмсайды. Байлықтың 5 пайызын білімді дамытуға жұмсаған араб елдеріндегі жастардың 26 пайызы жоғары білімді. Алайда, жұмыссыздар санының 90 пайызы 15 пен 29 жас аралығындағы азаматтарды құрайды. Жастар-дың 25 пайызы жұмыссыз. 2010 жылдың соңына қарай аймақта азық-түлік бағасы күрт өсті: мысалы, бидай 2,5 есе, қант 4 есе қымбаттады. Пәтердің бағасының мен азық-түліктің қымбат-тығы себепті 25 пен 29 жас аралығындағы үйленбеген еркектердің үлесі 50 пайызды құ-

90 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 рады. Бұған жұмыссыздық қосылып, өмірге қанағаттанбаған, биліктен «көңілі қалған» жас-тарды көшеге шығуға итермеледі. Алжир сияқ-ты мұнайға бай елдер бағаны тұрақтандыру мақсатында ауыздықтау шараларын орындады.

Сарапшы Ж.-Ф.Дагузанның ойынша, араб елдерінде 2008 жылы пайда болған экономика-лық дағдарыс төңкерістерді тудырған басты фактор. Араб елдері экономикасында келесі проблемалар орын алды:

1. тауар бағаларының 40 пайызға және экс-порттың 31 пайызға төмендеуінен араб елдері-нің ресурстарының азаюы;

2. импортталатын заттар көлемі 19 пайызға кеміп, а балансы дефицитінің 60,5 пайызға, яғни, 21 миллиардқа төмендеді;

3. қолайсыз қаржылық жағдай жинақталған қорларды азайтты: туризмнен алынатын табыс-тар 4,3 пайызға, сырттан келетін қаражат 6,1 пайызға азайды;

4. дамуға бөлінетін қаржы көлемі азайып, сырттан келген еңбек күші отандарына қайтты. Нәтижеде қаржы қорлары азайып, аймақты дамыту үшін бөлінетін қаржы көлемі төмендеді.

Др. Джасим Алидің ойынша, Тунистен бас-талған саяси төңкерістердің себебі экономика-лық проблемалардан, атап айтсақ, жұмыстың жоқтығынан туындады. Қазір араб елдерінің басшылары 2020 жылға дейін 100 мың жұмыс орнын ашуды алға қойып отыр. Араб елдері саяси-экономикалық дағдарыстың мәнісін түсі-ніп, арнайы қорларды құрып, кіші және орта кәсіпкерлікті қаржыландыруға көшті. Мәселен, 2009 жылы араб елдерін дамыту қорына Кувейт 500 млн. доллар бөлді.

Қазір араб елдері басшылары бүкіл араб аймағын байланыстыратын темір жол торабын жасау жөніндегі үлкен жобаны талқылауда. Алайда, елдердің екі құрлықта орналасуы, қа-шықтық әзірше кедергі келтіруде.

Әлеуметтік-экономикалық мәселелерді еңсе-рудің бір жолы араб елдері арасындағы сауданы күшейтуге келіп саяды. Себебі, араб аймағының ішкі сауда айналымы араб елдерінің басқа шет мемлекеттермен арадағы сауда көлемінің 12 пайызын ғана құрайды. Араб елдері арасындағы сауданы дамыту үшін бірнеше проблеманы шешу керек. Бірінші мәселе елдердің бір-бірінен географиялық тұрғыдан алшақ орналасуы: жер-дегіден гөрі әуе логистикасын дамыту қажет. Қазіргі араб елдері арасындағы әуе қатынасы дұрыс жолға қойылмаған. 2015 жылға дейін жүзеге асырылуы тиіс бұл жоба араб елдерінің саудасын дамытар еді.

Расында, араб елдерінің сауда көлемін арт-тыру үшін алдымен Парсы шығанағы ынты-мақтастық кеңесі экономикаларының интегра-циясы керек. 2003 жылдан бері аталмыш ұйымға мүше алты ел кедендік одақ режимінде жұмыс істеп келеді. 2008 жылдан бері мүше елдер Парсы шығанағы ортақ нарыққа, яғни тауар мен өнімнің еркін айналымына қол жеткізді. Десек те, араб аймағының ішкі саудасын дамыту үшін бюрократия мен қағаз бастылық сияқты тариф-тік емес факторларды қолға алу қажет.

Мұнай факторына келсек, «Қан мен мұнай» атты кітаптың авторы Клэйрдің ойынша, Еуро-паға мұнайды қамтамасыз етудегі бұрынғы араб елдері саясаты енді өзгереді: арзан да дайын мұнайдың уақыты бітуге шақ қалды [5, 9 б.].

Теориялық тұрғыда, араб аймағында тамыр жайған экономикалық даму моделі нео-либера-лизммен тікелей байланысты. Мысыр мен Тунис осы даму жолын таңдады. Сондықтан, демо-кратиялық талаптарға сай болмауына қара-мастан, оларға Еуропа одағы мен АҚШ қар-жылау көмектеседі. Бұл модельдің мәні эконо-микалық либералдану мен демократиялық өзге-руге келіп саяды. Яғни, заңнамаларға тиісті реформа жасау арқылы бәсеке мен инвести-цияны арттыратын ірі экономикалық күштердің ұлттық экономикаға қосатын үлесін көбейту. Халықаралық сауданың либералдандыру адам құқықтары мен демократиялық құндылықтарды насихаттауда құрал ғана. Батыстың автокра-тиялық араб режимдерін қолдап келгенінің бір себебі осыған байланысты. Алайда, жергілікті биліктер экономиканы либералдандыру туралы Батыстың нұсқауларын (салық реформалары, жекешелендіру, шетел инвестициялары, еркін сауда) өз ұлттық дамуының басымдықтарын ескермей жүзеге асыра бастады. Нәтижесінде, экономикалық билік пен ресурстар бір қолда шоғырлануы орын алды. Қысқаша айтқанда саяси билік иелері экономикалық билікті өз қолдарына шоғырландырды [6, 34 б.].

БҰҰ-ның Сауда және даму жөніндегі ко-миссиясының есебінде Солтүстік Африка мен Батыс Азияда орын алған келеңсіз уақиғалардың он жылдар бұрын таңдалған сауда және эко-номикалық саясаттың баянсыздығын көрсете-тіні, қоғами институттарды дамытудың уақыты келгені, экономиканы қайта құрылымдаудың қажеттілігі туралы айтылады.

Халықаралық қаржылық ұйымдар араб елде-рінің экономикалық және әлеуметтік саясатын қалыптастыруда маңызды рөл атқарғаны рас. Дүниежүзілік банк пен Халықаралық монетар-лық қордың либералдандыру және демократия-


ландыру бағытында берген экономикалық саясат жөніндегі нұсқаулары АҚШ пен Еуропа Одағының қолдау көрсетуімен авторитарлық араб режимдері тарапынан қабылданды. Бұл фактор туралы жазуымыздың себебі, аталмыш уақиғалардың орын алуына халықаралық және экономикалық әсер етті.

Араб әлем жүйелік және құрылымдық си-паттағы әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан шығу үшін келесі іс-шараларды атқаруға тиісті: экономикалық дағдарыстың және көктемгі кө-терілістердің салдарларын азайту, қаржылық саясатты қайта құрылымдау, экономикалық басымдықтарды қайта қарау, кезек күттірмейтін әлеуметтік мәселелерді тез шешу, заңнамалық реформаларды қабылдап, оны жүзеге асырудың тиісті тетіктерін қамтамасыз ету, аймақтық интеграцияны күшейту, кәсіпкерлікке басым құқық пен артықшылықтар беру, өндірісті жүйелі де кешенді дамыту ж.т.б. қысқа және ұзақ мерзімді шараларды орындау қажет. ________________

1. http://www.aljazeera.net

2. http://www.allabtworld.com/news/socio-economic-situation-in-arab-world-222/

3. http://www.jewishpolicycenter.org/967/global-economic-crisis-arab-world

4. http://www.mfa.gov.eg/amed/english/meeting.html 5. http://digest.electionguide.org/2011/03/30/the-arab-

uprising-causes-prospects-and-implications/ 6. http://www.dailystar.com.lb/News/Middle-

East/2011/Jun-10 * * *

В данной статье автор рассматривает дореволюцион-ную социально-экономическую ситуацию в странах Ближнего Востока и Северной Африки. Автором статьи анализируется влияние финансового мирового кризиса на социально-экономическое положение в арабских странах, такж-е детально исследуются основные экономическое факторы, побудившие так называемую «Арабскую весну» / «Арабскую революцию».

* * * In this article socio-economic situation in сountries of

Middle East and North Africa is considered. Author of the article researches the impact of worldwide finansal crisis on the socio-economic situation in Arab Region, also analyzes the main economic reasons, which led to so called Arab Spring or Arab Unrests (Arab Uprisings, Arab Rebellions or Arab Revolutions literally.

G. Mukanova

KAZAKHSTAN AND CRIMEAN KHANATE: STRATEGY OF FOREIGN RELATIONS IN MIDDLE AGES AND ISSUE OF IDENTIFICATION IN RUSSIAN

HISTORIOGRAPHY AND KAZAKH NARRATIVE SOURCES OF XVIII – XIX CC.

The globalization process assumes new views of

the processes of formation and development of international relations /IR/ at regional and inter-national levels.

In the middle of 80-s of the XXth century the IR were mostly aimed at regional interests but today the interdependence of macro economical processes is obvious.

The Kazakh State is related to the ancient history of steppe, and for a long period of national existence, was a peaceful State. It has never attacked the neighboring State first, but fought against the attack of own territory by using defense means.

This is the specific feature of foreign policy of Kazakhstan and it is a unique one and has a great value for global history of international relations.

Being surrounded by strong powers during several centuries: Russia, China, Osman empire and bordering with Muslim world, Kazakh rulers pur-sued a consistent policy of peaceful neighborhood.

Kazakhstan as a transit State, from the begin-

ning was open for those who were willing to visit it with good intentions such as development, transformation, creative purposes. So, this is also the second serious mission of Kazakhstan in Central Asia and Eurasia.

R.Kipling's phrase: “The Orient and the West will never get close” in consciousness of Europeans became the axiom. There is a wide spread expression: «The Orient is a delicate issue». Who is right those who see the specifics of the East, or those who believe in possibility of rapprochement of civilizations which belong to different parts of the world?

Behavioral models are being formulated based on practical experience and aims. Benjamin Franklin noted that he became famous only because he controlled his behavior and used tactic of com-promise.

There exists an opinion that “there is no ethics in politics” or any means are good in achieving the

92 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 aim. Is it true? Certainly, there are specific norms of behavior, based on common sense and national etiquette.

In studying the specifics of international ethics in Central Asia of the past, the questions arise: how do the ethnos, the ethnic group behave in a new environment? Are there any rules of “introduction” into the environment in the West and the East, or not? How make progress in establishing mutually beneficial relations? The history shows the examples when relations were establishing slowly. – For example, the foreign policy of Chinese rulers in Middle Ages caused indignation of European Embassies, but Beijing positioned itself as a centre of the world.

So, in the texts of credentials to European monarchs, the Chinese ruler mentioned himself as suzerain, whereas the addressee was named a vassal.

However, the Chinese mandarins make concessions to the envoys as soon as they performed the required ritual... Does it mean that in the East the border between “yes” and “no” is too symbolical, or not?

The Steppe civilization, as a history of modern Kazakhstan, being between the East and the West, has adopted “modus Vivendi” of both parts. Consequently, this civilization must be specifically flexible in foreign relations. Is it true?

In order to answer those questions, it is necessary to analyze historical way of Central Asia’s diplomacy. In Marxist studies the economical factor of international relations in Central Asia was ignored, and this resulted in the distortion of general picture.

To be objective, the capitalism which was developing in Central Asia, has developed in the favorable ground. This allowed Russian goods and products and system of colonial governing to be present in the vast region without serious competition.

Central Asia at the turn of the XXth century has adopted a new market ideology.

Capital market has developed on the weak socioeconomic structures of the communities (Central Asia, Middle East, West Turkestan etc.).

The lands of the Kazakhs, Kirgizs, Kara kalpaks which laid along the transit ways, turned to be on the way of capital. Russian, Tatar and Tashkent merchants were intermediate dealers of movement of the products. So, the stratum of Kazakh businessmen has appeared.

Modern globalization can be compared with macroeconomic processes in Central Asia of the

19th century: similar movement of capital and active spread of market ideology.

The process was accompanied by such social phenomena as, for example: a division of spheres of influence, break-up of the old system of social life and traditional economy, loss of ethno-cultural specifics and beliefs.

In fact, in Kazakhstan and Central Asia in 19 century the social processes became more active: rise of national identity (ethnicity) and State identity, commitment to confessional attributes and willingness to study in foreign universities.

By Medieval sources - the war was an absolute means of achieving the aim. Tactic of unexpectancy and pressure – these were the methods of “diplomacy” of the period of Genghis-Khan.

For example: Marco Polo’s «Book» (13th century) gives an ideas about the customs of Mongol rulers: they treated persons, who were loyal to them and had abilities to learn languages, in favorably manner. Of course, the Oriental rulers appreciated the features of the devoted servant, but they ignored the ethnicity of the neighbors and their right for identification.

In Kazakh State the rulers were less aggressive and more accessible. The transformation took place: Turkic traditions in combination with Mongol ones provided the phenomena of a new and adequate foreign-policy strategy, which prepared a foundation for global market contacts.

(If we consider the content of the Great Silk Way, which crossed the territory of Kazakhstan, the strategy of Kazakh rulers was based on this ground).

Kazakh people as a nation has declared themselves during 60-s of the 15th century. In 16th century Kazakh ruler Khan Kassim and others organized the diplomatic missions to the neighboring States. It was a realization of the chance of recognition of legitimacy. Embassy was cordially received, and this was the recognition of de-facto of the neighboring country. These systematic steps show the well-balanced State policy, but not a random success of a single Embassy.

The fact that in the 18th century the Kazakh Khan Abylai sent Embassies to Beijing on a regular basis is a proof of this policy.

Was it a fear of China? On the contrary, the position of Kazakh rulers - establishing of direct contacts with Beijing may be interpreted as awareness of national identity and Statehood.

A mechanism of Kazakh Embassies by the end of 18th century was developed practically in all


directions. For example, Kazakh Ambassador and poet Kodjabergen jirau (18 century) was repeatedly leading the Embassies to Turkmens, Mongols, Tashkent and Siberia.

Kodjabergen jirau told about his activities and trips in the poems. The famous work “Elim-ai” (translated as “Oh, my Motherland”) – is a poem about fighting of Kazakhs against aggression of Jungars. The geography of Kodjabergen jirau’s poems allows reconstruction of foreign-policy spectrum of recognition of Kazakh State.

In general, the epical texts, folklore, Kazakh genealogies (shejire) as narrative sources, enable the objective reconstruction of the history of international relations /IR/ in Central Asia and Kazakhstan.

A. Hazanov (Хазанов) the specialist of Oriental studies, in monograph «Nomads and foreign countries» wrote that «as nomads depended on settled nations, so the settled people needed deep contacts with nomads”.

This view on the interdependency of potential antipodes is perspective for the study of the theme based on revision of the Marxist’s conception of history.

In chronological aspect the 16-18th centuries are very attractive as a stage of adequate reflection of the idea of foreign recognition of the legitimate rights of nomad states in Central Asia. Such details of policy as training of diplomats, their subor-dination and accountability, a format of visions and activities of the Ambassadors, appearance of Ambassadors, secret letters etc. are very interesting.

The historians of post-Soviet period must be ready to perceive the conceptually new information and apply it for setting and solving fundamental problems. It means the issue of identity without infringement of national specific features.

Now history and modern international relations are studied by regional principle. This approach is practice in Kazakhstan, too.

Republic of Kazakhstan, as a sovereign State, has wide foreign relations.

The answer for the question how international relations in Central Asia have developed can be found in investigations of Kazakh scientist Chokan Ualikhanov.

Chokan, as a hereditary of Chingizids who had European education, collected national legends told by elder people. Texts of the legends served as information for the young scientist and he built hypothesis and versions. The characters of the legends of the past have got real features.

So, in the article «Historian legends about heroes of 18th century» Chokan wrote about the

scheme of international contacts of Kazakh State, which was proved today. Due to scientist Ualihanov we learn that the ruler Abylai Khan told about the ownership, which at that time had special importance for the Steppe, which includes Russia, Cin empire (China), Kondaker and Junggar khanate. Today any school student can show on the map the location of those States except for Kondaker. What State is codified under this politonym?

In order to clarify this matter, we address the history of Russian geopolitics. The orbit of foreign policy of Moscow during 15-17 centuries, included Turkey, Crimean khanate, Polish-Lithuanian Commonwealth. The detailed research works are dedicated to this period.

Well-known historian N.Kostomarov (Косто-маров) noted: «In 15 century present region of south-west Russia was inhabited throughout the sea. In south were vast properties of honorable families. Fertile lands, arable farming and ranching; constant trade with Greece and the East, merchant’s caravans went to Kiev». (Citation: Kostomarov, 1873. Russian history in life of public figures. Book II. Issues 4 and 5. 17th century.)

«But, - continues N.Kostomarov, - after destruc-tion of Greek empire and foundation of Crimea the predacious reigns of Gireys (Гиреев), continuous plundering and invasions of Tatars prevented peaceful life in the region. At the end of 15th century the clans were ruling which were named ‘ztarostva’. At beginning of 16th century Tcherkas and Kanevsky ‘ztarostvas’ have occurred with military stratum named Kazaks. The country occupied by those starostvas was named «Ukraine»; this name was spread over the territory by Dnestr river and Kiev and left bank of Dnepr river».

In monograph of G.Sanin (Санин, 1987) «The relations of Russian and Ukraine with Crimean khanate in the mid of 17th century», mutual relationship between Russian, Ukraine, Crimean khanate, Polish Commonwealth, Ottoman ports of Turkey, Sweden on division of spheres of influence in Ukraine is analyzed.

The monograph of B.Kochekajev (Б.-А.Б. Кочекаев, 1988) «Nogai-Russian relations in 15-18th cc.» is devoted to the history of Nogai-Russian relations in 15-18th cc. Author highlights less known particularities of international contacts of Russia, Ukraine, Crimean khanate, Polish Commonwealth, Sweden, Turkey.

Among memoirs there are the original public-cation of F.Yusupov. (Translated from French, 2001.)

Crimean khanate becomes the object of close attention of Russian historians at 60th of 18th

94 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 century, since Russian-Turkish war 1768 – 1774. But at beginning of 16th century Crimean khans actively interfered in policy of Moscow. After capture of Kazan and Astrakhan, advisors of Ivan the Terrible thought that capture of Crimean khanate will be easy. But circumstances developed other way, and possession of Livon’s order has appeared.

In 1559 Selim-pasha, son of Suleiman-pasha, send troops to Astrakhan. Russia got exhausted whereas Crimean khanate became stronger. In spring 1571, Khan Devlet-Girei with 120 000 fighters had attacked Moscow. Ivan the Terrible escaped from the Russian capital».

In the end of 16th century Boris Godunov established Embassy to Constantinople because only Turkey was able to ban attacks of Crimean khanate to Russia».

In 17th century the political activities of the States in the region hasn’t weaken. Reunification of Russia and Ukraine lead to significant develop-ments in East-European policy. The relations between Russia and the Kalmyks, and ethnic groups of North Caucasus had significant influence on the fight against Crimean khanate.

V.Smirnov in monograph «Crimean khanate under leadership of Turkey before the beginning of 18th century» (1887) wrote that «foreign policy of Crimean Khan reflected the policy of Turkey. When Turkish-Venetian war began (1646–1669) which resulted in the crisis of the Sultans’ authority, the independence of the Crimea in foreign policy became stronger».

So, goals of foreign policy of Crimean Khans are as follows: Islam-Girey and Magomet-Girey, can be named “policy of helping the weakest”: for example, in 1648–1654 Crimean Khans patronized Ukraine’s leader Bogdan Chmelnitskiy in struggle against Poland, but from 1654 they patronized Poland in fighting against Russia and Sweden.

Status of Crimea was been established finally only in the end of 18th century. Returning to the subject matter of the article, it proves the rightness of Chokan Ualihanov’s version based on Kazakh legend about Abilay Khan and a scheme of international contacts of Kazakh Khanate.

The Kazakh rulers at 2nd half of 18th century kept close watch on situation in contiguous regions: Crimea, Volga region, Trans-Dniester and Dnieper region.

So the Eurasian serpentine road unties, demon-strating interesting planes of historical tape of that time.

Ethical variety of the peoples who lived in Russian empire was reflected in foreign policy in

Central Asia. Kazakhs in their turn, communicated in boundary regions with the Bashkirs, the Kalmyks, Crimean Tatars and minorities living in Siberia.

For example, N.Kostomarov mentioned Khan Kuchum (Кучум): «At the banks of rivers Tobol, Irtysh and Tura the Tatar kingdom existed named Siberia with the capital city Siberia, or Isker. One Khan, by name Jediger, joined Ivan the Terrible with the purpose to barricade himself from competitors. But Jediger was murdered by Kirghiz-Kaisak Khan Kuchum. It happened in 1556. Kuchum became the Siberian Khan, and conquered minor peoples of Siberia, and strongly disseminated Mohammedan faith in own country. Unlike his predecessor, he wanted to confirm the independence of Siberia… In 1573 son of Kuchum, Tzarevitch Makhmetkul threatened Stroganov’s towns and urged minorities of Siberia to uprising».

Interesting detail: according to N.Kostomarov, Kuchum was named Khan of Kirghiz-Kaisaks, or Kazakh Khan. Most Russian historians have different opinion.

Doing research of the topic of Kazakhstan international relations, Chokan Ualihanov has understood that events in Volga region, Crimean khanate and Siberia, Kazakhstan and Central Asia belong to a certain algorithm. However, this fact doesn’t exclude the role of concrete historical figures in epochal events.

Toponymy of Crimean peninsula also assumes the reflection. Here Khans and monarchs ruled, made invasions and battles, territories were seized and returned back. Crimean peninsula is a monument to battles since ancient period.

Echo of geopolitical confrontation came to Kazakh steppe. Kazakh ruler Abylai Khan called Crimean khanate “Kondaker” as one of powerful states, successor of Golden Horde.

Due to genius of Pushkin who was describing this region in the ”Bakhchisarai fountain”, Crimean peninsula was recognized as a bridge between Europe and Asia.

Common destinies of nations living in Eurasia induce to extensive learning of the past of the region, search and find universal and specific features in the kaleidoscope of events.

Famous historian Mark Block noted that “people believe to narrator, who shows up rare, and brings news from far away”… He also said: «the oral tradition passed through ages. Its favorite places were places where pilgrims gathered: places of pilgrimage, fair squares, roads of pilgrims and merchants. From there stories people learnt about geographical terminology of the Orient”.


Modern analytics sometimes “exaggerate” in putting the accents. For example, Graham Fuller in the book “Central Asia: a new geopolitics” made conclusion that “Central Asia lays in the heart of Asian continent and it will be a trouble for the neighborhood if it will turn to a chronically crisis and unrest area”.

Leadership of Kazakhstan understands a complexity of situation. “History is developing so that Kazakhstan in the period of dissolution of the world is situated in the epicenter of global policy… Ignorance of our conditions at the beginning resulted in formation of negative image of Kazakhstan as Islamic State which has nuclear weapon and is a threat for global community” (Ertisbaev).

In fact, Central Asia is a multicultural conglomerate with numerous communications. This explains the transitional economy and culture in the region.

In the past, it caused problems, in terms of definition of identity of communities and states. Certain roles in the process were played by missionaries, travelers, diplomatic officials, translators, hostages, craftsmen and other categories of people.

Due to nomad traditions of Kazakh society, cross-cultural contacts were done by mobile, observant and communicative personalities who had high level of national identity.

In the past, functions of diplomatic officials were administered by representatives of “white bone” (steppe aristocracy) as well as common people: warriors, graduates of religious institutions. The task was especially relevant nearby Kazakhstan boundaries with neighbor empires.

History of Kazakhstan and Central Asia keeps examples of spiritual mobilization and courage of warriors in protecting the borders and independence of the State and gaining potential allies.

The theme of self-identification of Kazakh warriors (batyrs) as social category was not fully revealed, except for few cases. Its study, by the way, gives a lot in terms of investigation of history of the region and traditions of patriotic education of the youth.

Sources (genealogy, folklore and epics, Chinese, Mongolian, Russian sources, annals, Arabic, Persian and Uighur manuscripts) reported about the names of patriots, who worthily represented the Motherland such as warriors- diplomats. Representatives of “white bones” for example, young sultan Tauke served as diplomatic official together with his father khan Essim during negotiation with Kirghiz people.

“Probably, it was true that most medieval Kazakh and Nogai jyrau were at the same time excellent warriors and military leaders” (Turkic studies specialist E.Tursunov). Old tradition presents wisdom of military skills, and later a ritual functions were lost, however tradition of participa-tion in military campaigns and performance of heroic songs about famous ancestors has remain-ned”.

18th century began with “years of disasters” caused by invasion of Jungar khanate. Kazakh batyr, diplomat, jirau Kodjabergen Tolubay-uly (1663-1763), was a remarkable patriot. Thanks to Kodjabergen, Kazakh army had gained allies: peoples of Central Asia, Altay, Volga region and Siberia.

Chinese sources which became more accessible after the breakup of the Soviet Union include names of participants of Kazakh Embassies. Among them: Jediger - sun of Kabanbay, Oris (1759); Julbaris (1761); Aktailak, from khan Bolat, Edil - son of khan Abylai (1773-1774) etc.

Kazakh poet Magjan Jumabaev in poems sings of fame of Kazakh heroes – Abylai, Bogembay, Janibek, Bajan, Sary, Kabanbay etc.

Merits of Abylai as a peacemaker, pragmatist, and politician were useful during his imprisonment by Jungars and talks with Chinese Emperor and Russian Czar. He solved problem of sovereignty and safety of Kazakhstan boundaries.

During Russian colonization of Kazakhstan the poets and respected judge (bi) played the role of ideologists.

This is the specifics of politics of Central Asia based on foundations of Kazakh diplomacy.

Due to intermediate missions amanats, steppe diplomats, State and ethnical identity of Kazakh Khanate was recognized within wide geographic area of Eurasia.

Wise balance of good will and readiness to fight the enemy is our heritage. This is the specifics of the east mentality.

Therefore issues of identity of post-Soviet states in Central Asia are reflected in historical past of international relations.

Past of Kazakhstan, ethnical identity finds reflection in narrative sources and in oral folk culture. ________________

1. Kostomarov, 1873. Russian history in life histories of outstanding public figures. Book II. Issues 4 and 5. 17th century.)

2. B.Kochekajev, 1988. Nogai-Russian relations in 15-18th cc.

3. G.Sanin, 1987. The relations of Russia and Ukraine with Crimean khanate in the middle of 17th century.


4. V.Smirnov, 1887. Crimean khanate under leadership of Turkey in the beginning of 18th century.

5. Ualihanov C., 1961, 1985. Collected edition. 6. Hazanov A., 2000. Nomads and foreign countries. 7. [Mark Block] Марк Блок. Apology of history, or craft

of the historian. Edition 2. М., 1986. Mark Block. Feudal society. Volume. 1. Part 1, Book II, p. 159.

8. Gurevich B.P.1985.Foreign Relations in Central Asia, XVII – first half of XIX cc."

9. [Kodjabergen djirau] Кожаберген-жырау. «Елiм-ай», 2000.

10. G.Mukanova, 2000. Central Asia through a prism of relations: Russia, Kazakhstan, China. Центральная Азия через призму отношений: Россия – Казахстан – Китай, etc.

11. Huntington Samuel P. The Clash of Civilization? // Foreign Affairs Summer. 1993.

* * * В статье востоковеда Г.К.Мукановой впервые пред-

ставлены результаты источниковедческого изучения казах-ских изустных (нарративных) источников 17-18 вв. Автор применила метод сопоставления фольклорных материалов с выводами ученых 19-20 вв., специализировавшихся на истории международных контактов Польши (Речи Поспо-литой), России, Украины и Крымского ханства.

Благодаря новому ракурсу темы и критическому изу-чению источников и зарубежной историографии, автору удалось установить исторические параллели по данным источников и хронологии контактов акторов полити-ческого процесса, в том числе Казахского ханства 18 в., с Крымом.

До сих пор данное направление внешней политики ка-захских правителей, в частности Абылай хана, было обой-дено вниманием историков. Выводы исследования допол-няют карту внешних контактов Казахского ханства периода позднего средневековья, традиционно охватывавшей Цен-тральную Азию и не включавшую другие регионы Евразии.


АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ

М. Елеуов

ШУ-ТАЛАС ӨҢІРЛЕРІ МЕН ҚАРАТАУДЫҢ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚАРАУЫЛ МҰНАРАЛАР МЕН ҚАРАУЫЛ ТӨБЕЛЕРІ

Ортағасырлық қалалар мен елді мекендердің

қорғаныс жүйесіндегі басты буындардың бірі қарауыл мұнаралары мен қарауыл төбелер болған. Кесектен, тастан қаланған мұнаралар мен топырақтан, тастан, тас пен топырақтан үйілген қарауыл төбелер ортағасырлық қала-ның, қала аймағының биік жерінде, қалалардың айналасындағы биікте, қалалық аймақтардың арасында, қаланы не қала аймағын қоршап тұрған төбелердің, тау-жоталарының биік жерінде, тарихи-географиялық аймақтардың арасындағы биіктерге салынған. Олардан қала-лардың төңірегі, сол аймақтағы басқа қалалар, керуен сарайлар, қалаға келетін, онан шығатын жолдарды бақылап отырған. Жекелеген қала-лардың, қала аймақтарының қарауыл мұнара-лары мен қарауыл төбелерінен сол төңіректегі басқа да қалалардың қарауыл мұнаралары, төбелері көрініп тұрған. Қарауыл мұнаралар мен қарауыл төбелерді салатын жерді таңдау, із-дестіру кезінде жергілікті жердің бедері ескеріл-ген. Ортағасырлық қарауыл мұнаралар мен қарауыл төбелердің орындары, қалдықтары Шу-Талас өңірлері мен Қаратауда сақталған. Осы тарихи-географиялық аудандарда орналасқан ортағасырлық қарауыл мұнаралары мен қарауыл төбелер туралы қысқаша мәліметтер жазба деректер мен халық жадында сақталып, ұрпақ-тан-ұрпаққа айтылып келе жатқан аңыз-әңгімелерде кездеседі.

Қарауыл мұнаралары туралы жазба де-ректер мен аңыз-әңгімелер. Қаратаудың сол-түстік беткейіндегі ортағасырлық Ақсүмбе қалашығының жанындағы биік жотаның үстіне салынған Ақсүмбе (Ақбикеш) қарауыл мұна-расы жазба деректерде XIV ғасырдан бастап кездеседі. Ақсүмбе мұнарасы туралы жазба дерек алғаш рет Шараф ад-Дин Али Иездің «Зафар-наме» атты еңбегінде кездеседі. Онда Темірдің Камар ад-Динге қарсы жіберген әскерінің 777 / 1376 жылдың соңында Адил шах-ты Ак-Сума (Ақ Сүмбе) деген жерде ұстап жазалағаны туралы былай деп жазылған: «Схватив его в местности Ак-Сума, они [его] казнили. Ак-Сума – это башня, построенная на

вершине горы Караджик (Каратау – М.Е.) для караула который наблюдал оттуда за Дешти-и Кыпшак» [1, с. 133].

Ақсүмбе мұнарасы жайлы келесі бір деректі Хафиз Таныш (Тыныш) бен Мир Мухаммад ал-Бухаридің «Абдулла-наме» атты еңбегінде кездестіреміз. Еңбекте Баба сұлтанды қуып келе жатқан Абдаллах-ханның 1582 жылғы 16-сәуірде Қаратаудың солтүстік беткейіндегі Ақ-Суме (Ақсүмбе – М.Е.) және Иурунджкалык (Жоңышкалық – М.Е.) деген жерден өтіп қос тіккені туралы айтылған [2, с. 270]

В.В. Бартольд Ақсүмбе мұнарасының Ак-Сума (Ак-Сюме) деп аталғанына тоқтала отырып, оның атқарылған қызметі туралы: «Название башни заставляет пологать, что она первоначально, до принятия поселившимися на Сыр-Дарье монголами ислама, имела связь с буддийским культом» - деп жазған [3, с. 226].

Ақсүмбе (Ақбикеш) мұнарасы туралы бір-неше аңыз-әңгіме сақталған, солардың бірі «Қазақ әдебиеті» газетінде 1981 жылғы 11 желтоқсанда профессор Сейден Жолдасбаев жариялаған Ақбикеш мұнарасы туралы аңыз.

Ақбикеш туралы аңызды «Қаратау» сов-хозының Ақсүмбе деген бөлімшесінің тұрғын-дары айтып жүреді. Аңыз бүкіл Қаратау жеріне белгілі. Ақсүмбе селосының жанында көне қаланың орны бар. Археологиялық зерттеулер кезінде алынған материалдарға сүйенсек, қала XIII-XV ғасырларда өмір сүрген. Аңызды Ақ-сүмбе қаласында Ақбикеш деген сұлу келіншек болған. Ол өте алыстан көреді екен және келешекті болжай білетін ақылды әйел болса керек. Ақбикештің алыстан көре және келешекті болжай білетіндігінің арқасында Ақсүмбе қа-ласы көптеген жылдар бойы жаудың ша-буылына ұшырамай аман-есен өмір сүрген сияқты. Сондықтан қаланың әкімдері Ақби-кешке әр уақытта қамқорлық жасап, одан ақыл-жөн сұрап отырған. Осы Ақсүмбе қаласының оңтүстік жағында қаланың түбінде есептегенде биіктігі 200-220 м келетін биік тау бар. Сол таудың ұшар басында Ақбикештің мұнарасы деген мұнара тұр. Мұнара қам кесектен

98 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 тұрғызылған, биіктігі 10-13 м. Есігі шығыс жағында, ішінде жоғары көтерілетін баспалдағы бар. Оңтүстік жағындағы терезе Сығанақ қаласы жаққа қаратылған, ал солтүстік жағындағы терезе Арқаға, яғни Бетпақ дала арқылы Орта-лық Қазақстанға және солтүсік Шығыс (жоң-ғарлар келетін тұс) жаққа салынған.

Міне, сол мұнараға Ақбикеш күнде шығып, алысқа көз салып жүреді екен. Бір күні Бетпақ дала жақтан көтерілген шаң көреді. Еліне жау келе жатқандығын хабарлап, қаланың қақпала-рын жауып қамдануды бұйырады. Осы кезде келе жатқан жаудың ішіндегі алыстан көретіні, Ақбикештің өздерінің келе жатқанын көріп қойғандығын айтады. Сонда олардың ішінен бір адам бір қап ұнды ат үстінде тұрып аспанға шашқызып жібереді. Ақбикеш жаңылысып ол келе жатқан жау емес, саңғытып жіберген Самұрық құс екен деп еліне қайта хабар береді. Елі Ақбикештің сөзіне сеніп, жайбарақат жатқанда жау келіп, бір түнде қаланы шауып, бар байлықты тонап, Ақбикешті өлтіріп кетіпті-міс [4].

Ата Егеновтің «Сырлы Созақ» атты кіта-бында Ақсүмбе – Ақбикеш туралы екі аңыз-әфсана келтірілген, бірінші аңызды: Ертеде бір байдың өте сұлу қызы болған. Қосыла алмаған ғашығы ол өлген соң қырық жыл ел ақтап, қайыр тілеп, тапқан табысына тамаша күмбез тұрғызған. Сүйегі сонда» - дейді, ал екіншісінде: «Ақбикеш алшын руының аяулы аруы. Елге жау тигенде қолына найза ұстап, беліне қылыш тағынып алты ағасымен бірге ел қорғаған. Жау қорынан мерт болған соң, сүйегі осында қойыл-ған, басына мұнара-мазар салдырған» - дейді [5, 39-б.].

Қаратаудың теріскейіндегі халық Ақсүмбе қаласының жанындағы мұнараны «Ақбикеш» деп атайды, ал күнгейдегі Сырдың халқы оны «Ақсүмбе» немесе «Ақсүмбенің мұнарасы» деп атап кеткен, бұл күнде де солай атайды.

Ақсүмбе мұнарасы туралы теріскейлік бір үлгіде, оның тарихы туралы: «Ертеде Ақсүмбе қаласын билеп тұрған бір ханның Ақбикеш деген әрі сұлу, әрі жаужүрек қызы болыпты. Құралайды көзден атқан Ақбикеш мерген туған қаласы үшін болған талай соғысқа қатысып, «мерген қыз», «Құралайды көзден атқан Ақби-кеш» аталыпты. Бірде Ақсүмбе қаласының жанындағы биік таудың үстіндегі қарауыл төбеде түнгі күзетте тұрған қарауылдарды жаудың жансыздары өлтіріп кетіпті. Ертесіне Ақбикеш ханға барып қарауылдар мерт болған жерге күзет мұнарасын салуды өтініпті. Алыс-тан қарағанда сәукеле тәрізді бұл мұнараны

халық «Ақбикеш», «Ақбикештің мұнарасы» деп атап кеткен – дейді.

Шиелі өңірінде сақталған бір аңызды Ақ-сүмбе мұнарасының тарихы былайша баян-далады: Бағзы бір заманда Қаратаудың күн-гейіндегі Сығанақ қаласымен, теріскейдегі Ақсүмбе қаласының екі ханы бір-бірімен құда болыпты. Құдалар ұзақ жыл жақсы қарым-қатынаста болып, талай рет жауға бірлесіп тойтарыс беріпті. Бір жылы тосыннан келген жау теріскейдегі Ақсүмбе қаласына шабуыл жасап халқын қырып, мал-мүлкін олжалап кетіпті. Құдасының қаласы қиран, өзінің мерт болғанын естіген Сығанақтың ханы қалың қолмен Қаратаудан асып Ақсүмбені жаудан тазартып, қолды болған мал-мүлікті қайтарып, баласы мен келіні Ақбикешті Ақсүмбеде қалдырып өзі Сығанаққа оралыпты. Ақсүмбеде қалған олар қаланың бұзылған қамалын қайта қалпына келтіріп, оның батыс жағындағы биік таудың үстіне қарауыл мұнара салдырыпты. Биік мұнараның бір терезесі Сығанаққа ал екінші терезесі Арқаға қараған екен. Бірде олар мұнараның басында отырғанда Арқа жақтан шаң көрінеді. Ақбикеш қала халқына жаудың келіп қалғанын хабарлап, қаланың қақпасын жабуды бұйырады. Келе жатқан жаудың тілсіздері өз-дерінің ханына келіп: «Ақбикеш біздің келе жатқанымызды байқап қалға болса керек, қаланың қақпалары жабылып жатыр» - деген де, әккі хан бір адамға қарап: «Сен осы маңдағы бір биікке шықты ат үстіне тұрып бір қап ұнды шашып жібер» - деп бұйырыпты. Жау көрінген бағыттан көзін алмай тұрған Ақбикеш ат үстінен шашылған ұнды жерден көтерілген самұрық құстың шаң екен деп түсініп, қала халқына «жау жоқ» деген белгі беріпті. Аңдысқан жау түн-делетіп келіп қаланы басып алып, шайқаста Ақбикешті қолға түсіріп, ханға алып келіпті. Ызаға булыққан хан Құралайды көзден атқан Ақбикеш сұлу сен енді өлесің деп екі көзіне балқып тұрған қорғасын құйдырған екен. Осы шайқаста Ақбикештің құдай қосқан қосағы ерлікпен қаза тапқан екен. Уақыт өте келе халық таудың басындағы биік мұнараны «Ақсүмбе», «Ақсүмбе мұнарасы» деп, ал оның күйеуі, Сығанақ ханының баласы туып-өскен жерді «Күйеутам» деп атап кеткен екен.

Ортағасырлық «Күйеутам» қала жұртының орны қазіргі Қызылорда облысының Шиелі ауданындағы Еңбекші ауылынан шығыста 4-5 км жерде жатыр. Ескерткіштің орналасқан жер жарты ғасырдан бері егістік алқабының астында қалып қатты бұзылған.


Ақкесене мен Көккесене туралы аңыз. Бірде Қарахан Таласта (Таразда) Бетпақтан (Бетпақ даладан) өтіп келген керуенбасын қабылдапты. Ханға деген сый-сияпатын берген керуен басы: «Дат тақсыр!» - депті, сонда хан тұрып: «датың болса айт» - деген екен. Ханның аяғына жығыл-ған керуен басы: «О құдіреті күшті хан, мен жүрмеген жол, аспаған асу аз болар, бірақ Таластан терістігіндегі құмнан жолдың азабы үш айға бергісіз болды. Сол жолдың сорабында, қараңғы түнде жол көрсететін Темірқазық жұлдызы сияқты белгі қойдырсаңыз, сізге алланың шеберлерге Ақкесене және Көккесене мұнараларын салдырыпты [6, 80-б.].

Үш қатар қамал және қарауыл төбелер туралы аңыз. Шу өңіріндегі ортағасырлық Ақтөбе қаласы туралы жазып алған аңыздардың қатарында Үш қатар қамал және қарауыл төбелер туралы аңыз бар. Бір заманда қаланы (Ақтөбені – М.Е.) билеген Қарахан қаласын жаудан, қорыған мал мен аңнан қорғау үшін қаланы айналдыра үш қатар қамал салдырыпты. Көреген хан сонымен 6 қатар жауды алыстан бақылап тұру үшін және осы төңіректегі өзіне бағынышты қалалармен хабарласып отыру үшін Ақсу мен Қарабалта өзендерінің биік жарқа-бағына қарауыл төбелер үйдіріпті. Ақтөбе төңі-регіндегі Қамысбек, Бозжорға, Жетіжар, Тоқтас, Қырқ үй және Орта төбелер сол Қарахан сал-дырған қарауыл төбелер болса керек дейді аңызда» [6, 81-б.].

Қарауыл мұнаралар мен қарауыл төбе-лердің зерттелу тарихы. Шу-Талас өңірлері мен Қаратаудың қарауыл мұнараларына ал-ғашқылардың бірі болып көңіл аударып, зерт-теген Е.Ф.Каль болды. 1890 жылы ол Бурыл тауында орналасқан мұнараларды ашып, олар туралы былай деп жазған болатын: « ... Бу-рылдың оңтүстік-шығыс жиегіндегі ең биік жерде тіктөртбұрышты мұнара орналасқан, қашалмаған тастардан қаланған оның биіктігі 5 арш., қабырғаларының ұзындығы 9 арш., қа-лыңдығы 1 ½ ден 2 арш., жоғары қырлары құла-ған, оның жан-жағында мұнарадан құлаған тас-тар үйіліп жатыр» [7, с. 349]. Осыған ұқсас құ-рылыстарды Е.Ф. Каль Бурылдың солтүстік-батысынан және басқа да жерлерден тапқан, олардың барлығы ең биік жерде орналасқан [7, с. 349].

Талас өзенінің төменгі ағысындағы орналас-қан ортағасырлық Ақкесене мен Көккесене- ге 1898 жылғы 18-сәуірде барып, зерттеген В.А. Каллаур олардың орналасқан жерін анық-тап, екі ескерткіштің де бір бұрышында үлкен мұнара орналасқанына көңіл аударған. Аулие-

атадан (Тараздан) батыста 145 верст жерде орналасқан Ақкесене кесектен қаланған төртбұ-рышты, қабырғаларының ұзындығы 30 саженға жуық, қабырғасының қалыңдығы 3 ¾ аршын, биіктігі 5 ½ аршын құрылыс. Оның солтүстік-шығыс бұрышында орналасқан биіктігі 6 сажен, аумағы түбінде 40, үстінде 20 аршын мұнара кесектен қаланған [8, с. 169].

1937 жылы Жамбыл облысында зерттеу жүр-гізген Ю.Г. Платонов Ауқатты (Қысымшы) ауылынан батыста 5,4 км жерде, Шу өзенінің оң жағасындағы Ыстөбе обалар қорымын ашып, оның ішіндегі ең үлкен обаның үсті кесекпен қаланғанына көңіл аударған болатын [9, с. 129; 10, с. 84, №174].

1940 жылы Жамбыл археологиялық бекеті-нің экспедициясы (ЖАБЭ, Г.И. Пацевич) Т. Рыс-құлов (б. Ванновка) ауылының оңтүстік-шығыс шетінде, Арыс өзенінің сол жағалық құлама жарқабағының жиегінде орналасқан 7 обадан тұратын Дауан обалар қорымын, оның ішіндегі ең үлкен оба-қарауыл төбені есепке алып зерттеді [11, с. 316, №651].

1941 жылы Шу өзенінің орта ағысында барлау жүргізген Г.И. Пацевич Шу ауданындағы Жаңа жол ауылының жанындағы Жаңажол ортағасырлық қаласын және онан 0,5 км солтүс-тікте орналасқан қарауыл төбені ашып, зерттеді [12, с.10-27].

1945 жылы Г.И. Пацевич Ақкесене мұнара-сында зерттеу жұмысын жүргізіп, бұл құрылыс XIII-XVII ғасырдың кезіне тұстас келетін құры-лыс деген болжам жасаған [13, с. 238, №3420].

Аты жазба деректерде 1376 жылдан бастап кездесетін Ақсүмбе мұнарасын 1946 жылы Қаратаудың солтүстік беткейіндегі ортағасыр-лық қалалар мен елді мекендерде кең көлемде зерттеу жұмыстарын жүргізген Ә.Х. Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы (ОҚАЭ) зерттеді. Мұнараны су-реттеп жазған зерттеуші ол туралы деректердің хабарын ескере келіп, Қаратаудың солтүстік беткейіндегі биікте орналасқан бұл мұнараның салынған кезі XIII ғасыр болса керек деген болжам жасалған [14, с. 110].

1947 жылы Қаратаудың солтүстік беткейі ар-қылы өткен Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының картасында Ақсүмбе мұна-расы орналасқан жер көрсетілген [15 с. 69, рис. 1; 16, с. 110-111]. 1945-1949 жылдарда Аққесене мұнарасында Жамбыл облыстық тарихи өлке-тану музейінің экспедициясы (Л.И. Ремпель мен Г.И. Пацевич, өлшемін беруші – Г.В. Исхақов), 1980 жылы «Қазжобалау қайта жаңғырту»

100 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 институты мекемесі қайта зерттеу, өлшеу жұ-мыстарын жүргізді. [17, 280-б., №719].

XX ғасырдың 50-жылдарында тараздық өл-кетанушы А.И. Иванов Талас темір жол бекетіне жақын жердегі әк зауытының жанынан тастан қаланған мұнараның қалдығын кездестірген. Ол мұнара бүгінгі күнде толық бұзылып кеткен. Зерттеу жұмыстарын Таразды жан-жағынан қоршап жатқан тау жоталарында жалғастырған өлкетанушы және сегіз мұнараны тауып, зерт-теген, олардың біреуі Үлкен Бурыл, екеуі Кіші Бурыл тауларында, ал қалған бесеуі Алатаудың әр түрлі жоталарында орналасқан. А.И. Иванов ерекше көңіл аударған екі мұнаралар Бота-мойнақ тауының биік жерінде тұр. Тастан қалан-ған мұнаралардың біреуі дөңгелек, оның аумағы 5,5 м, ал жобасында төртбұрышты етіп қаланған екінші мұнараның көлемі 6 х 6 м. Мұнаралардың сақталған биіктігі 3,5 м [18]. Өкініштісі сол А.И. Иванов ашып, зерттеген мұнаралардың нақты орны көрсетілмеген, қол-жазбалары сақталмаған. Ғылыми айналымға енбей ескерусіз қалған бұл мұнаралардың көбісі қазіргі күнде бұзылып кеткен [19, 76-б.].

1957 жылы Қаз ССР ҒА экспедициясы (А.Г. Максимова) Шаян-Шымкент жолының жиегінде тұрған үлкен оба-қарауыл төбені зерт-теді [11, с. 70, №43]

1966-1967 жылдарда Жетісу археологиялық экспедициясы (ЖАЭ) Арыс өзенінің орта ағы-сында, Қаратаудың оңтүстік және солтүстік беткейлерінде, Сырдария өзенінің орта ағысын-да, Сарысу және Талас өзендерінің төменгі ағы-сында, сонымен қатар Отырар оазисінде шағын барлау жұмыстарын жүргізді [20]. Жүргізілген барлау жұмыстарының барысында Шортөбе, Ұзынтөбе, Ақтөбе ортағасырлық қалалары, 14 төбе және Арыс өзенінің сол жағасынан 5 қа-рауыл төбе есепке алынды [21, с. 6]. Қарауыл төбелер Арыс өзенінің сол жағасындағы биік жерде орналасқан, аралары 8-10 км. Қорған - қарауыл төбелер бір-бірінен көрінетін жерде тұр, сондай-ақ олардың әрқайсысы өзеннің алқабында орналасқан ортағасырлық төбелер мен қалалардан көрініп тұрады. Қарауыл төбелердің екеуі: Мамаевканың қарсысындағы – Қарауыл төбе III және Обручевканың қарсысын-дағы – Қарауылтөбе IV жақсы зерттелді. Қарауыл төбе III жобасында төртбұрышты тә-різді болып келген, биіктігі 18 м. Қарауыл төбе IV бір-бірінен 150 м жерде орналасқан төрт-бұрышты болып келген төбелерден тұрады, биіктігі 7-8 м. Осы қос төбенің біреуінің үстінен көлемі 3 х 3 м, тереңдігі 2,5 м қазба жүргізілді.

Қазылған жерден обаның үйіндісінен басқа құрылыс қалдықтары ашылған жоқ [20, с. 13].

1968 жылы П.Н. Кожемяко Талас өзенінің жоғарғы ағысындағы Садырқорған қаласының ұзын қорғанның ішіндегі биік төбенің үстінде орналасқан бір төбеде қазба жұмыстарын жүргізіп жобасында + тәрізді құрылысты ашып, оны 4 камералы жерлеу орны болса керек деген болжам жасаған болатын [20, с. 40-73].

1978 жылы Жамбыл облыстық тарихи-өлке-тану музейінің экспедициялық тобы Жасөркен ауылынан солтүстік-батыста орналасқан бір бұрышында үлкен мұнарасы бар елді мекенді (бекіністі), Биназар төбе қарауыл төбесін ашып, зерттеді [10, с. 50, №75; с. 188, №490].

XX ғасырдың 80-жылдарында Шу өзенінің орта ағысының Қазақстан бөлігінде С.М. Киров атындағы ҚазМУ археологиялық экспедициясы-ның барлау тобы (М. Елеуов) кең көлемде зерт-теу жұмыстарын жүргізіп бірқатар ортағасыр-лық қарауыл мұнаралары мен қарауыл төбелерді ашып, ғылыми айналымға енгізді. Барлау тобы 1980 жылы ортағасырлық Ақтөбе қаласының орталық бөлігінен оңтүстікте 5,5 км жерде, Ақсу өзенінің биік жарқабағында орналасқан Қамыс-бек мұнарасын [22, с. 55; 23, 316-317 б.], Қара-балта өзенінің сол жағалық биік жарқабағын-дағы Жетіжар қарауыл төбесін [22, с. 55; 24, 316-б.] және Тоқтас өзенінің Тасөткел суқойма-сына құйған жерінен 2 км солтүстікте, ортаға-сырлық Тасөткел қаласынан 7 км оңтүстікте орналасқан Тоқтас қарауыл мұнарасын ашып ғылыми айналымға енгізді және Тоқтас мұна-расында қазба жүргізді [21, с. 57-59].

УАЭ барлау тобы 1983 жылы жүргізілген археологиялық барлау кезінде Талас өзенінің төменгі ағысындағы Ақкесене мен Көккесененің жобасын түсіріп, Ақкесенеде бірнеше жерде қазба жұмыстарын жүргізді [25, с. 51-53].

1984 жылы УАЭ барлау тобы Тасөткел су қоймасының жағасында орналасқан Тастұмсық елді мекенінен солтүстікте 0,3 км жердегі Тас-тұмсық қарауыл төбесін есепке алып, жобасын сызып, суретке түсірді [26, 323-б.].

1984 жылы УАЭ барлау тобы Талас өзенінің жоғарғы ағысында Қырғызстанда орналасқан ортағасырлық Садырқорған қаласындағы 1968 жылы П.Н. Кожемяко зерттеген үлгісінде + тәрізді құрылыстағы қазба жұмыстарын қайта жалғасытырып, оның жобасында + тәрізді ортағасырлық қарауыл мұнара екенін анықтады [27, 76-б.].

1986 жылы жарияланған М. Елеуовтың «К вопросу о системе обороны раннесредневековых


городов и поселений Чуйской долины» атты көлемді мақаласында Шу өңіріндегі Қамысбек, Жетіжар, Қыркүй, Бозжорға, Тоқтас қарауыл мұнаралары мен Тастұмсық қарауыл төбесінің қалалардың қорғаныс жүйесіндегі алатын орны, олардың атқарған қызметі қарастырылған [22, 54-70 б.]

1986 жылы Жамбыл облысының Қордай ауданындағы Ыстөбе қарауылтөбе-обасында Абай атындағы ҚазПИ-дің археологиялық экс-педициясы қайта зерттеу жұмыстарын жүргізді [28, 179-б., №300].

1988 жылы УАЭ барлау тобы Шу өңіріндегі ортағасырлық Ақтөбе қаласынан батыста, Қыр-қүй қалашығының жанында, Ақсу өзенінің оң жағасында, оған Тоқтас өзенінің құяр жерінен 1 км шығыстағы Қыркүй қарауыл мұнарасын есепке алып, онда шағын көлемде қазба жұ-мыстарын жүргізді [28, 162-б.], сонымен қатар, осы жылы ортағасырлық Ақтөбе қаласының 1- және 2- ұзын қорғандарының арасында, Ақсу өзенінің сол жағалық биік жарқабағында тұрған Бозжорға қарауыл мұнарасында да қазба жұ-мыстарын жүргізді [29, 162 б.].

1993 жылы УАЭ барлау тобы Ортағасырлық Ақтөбе қаласының 1- және 2- ұзын қорғанда-рының арасында орналасқан Төрткүл 4-тің шы-ғыс бұрышындағы үлкен мұнарада қазба жүр-гізді [29, 162-б.]

1997 жылы Қаз МУ-дың Қаратаудың архео-логиялық экспедициясы Түркістан ауданында орналасқан Өгізтау қарауыл төбесін есепке алып, зерттеді [30, 12-14 б., 2-3 суреттер].

1998 жылы Ә.Х. Марғұлан атындағы архео-логия институтының Оңтүстік Қазақстан кешен-ді археологиялық экспедициясы (ОҚКАЭ) Жам-был облысы Жамбыл ауданындағы ортағасыр-лық Ақыртас кешеніне кіретін Қызылтас қа-рауыл мұнарасында зерттеу жұмыстарын жүр-гізіп, оның қалдығын ашты [31, с. 99; 32, с. 172].

1998 жылы УАЭ барлау тобы Алатаудың Тараз қаласы аймағында зерттеу жұмыстарын жүргізіп Ұзынсай, Алмалы 1, Алмалы 2, Кіші Бурыл қарауыл төбелерін есепке алып, Бота-мойнақ 1, Ботамойнақ 2 қарауыл мұнараларын суретке түсіріп, Жасөркен бекінісінің жобасын сызып, суретін түсірді [19, 76-б; 33, 154-156 б.].

2000 жылы тамыз айында Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия университетінің Сарыарқа ар-хеологиялық экспедициясының (САЭ, М. Елеуов) барлау тобы Тараз қаласы аймағында орналас-қан Кіші бурыл, Ботамойнақ 1, Ботамойнақ 2 қарауыл мұнараларында қазба жұмыстарын жүргізді [34, 31-40 б.].

2002 жылы А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Археология ғылыми-зерттеу орталығының Тұран археологиялық экспедициясы (ХҚТУ ТАЭ, М. Елеуов) Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас ауданында, Қарақшы тауының үстінде орналасқан қарауыл төбені [35, 151-152 б., №112], Азаттық ауылы-нан 1 км солтүстік-шығыста таудың ең биік жеріндегі Түлкібас қарауыл төбесін есепке алып, зерттеді [36, 107-б., №70].

2003 жылы ХҚТУ ТАЭ Түлкібас ауданын-дағы барлау жұмыстарын жалғастырып Машат қарауыл төбе-обасын [37, 178-179 б.,], Қарақшы 1 [38, 124-б., №82] және Кіші Ақсу қарауыл төбесін есепке алып, зерттеу жұмыстарын жүр-гізді [39, 27-б., №1].

2004 жылы ХҚТУ ТАЭ Қызылорда облысы-ның Шиелі, Жаңақорған аудандарында барлау жүргізіп Тақиятөбе қарауыл төбе-обасын [40, с. 333-334, №40], Қосүйеңкі қарауыл төбесін [40, с. 146, №36] және Түркістан ауданындағы Шаға қарауыл төбе-обасын есепке алып, зерттеді [41, 36-б., 92-б., 57-сурет].

2005 жылы ХҚТУ ТАЭ Шиелі ауданындағы барлау жұмыстарын жалғастырып Қазанбай қарауыл төбе-обасын [40, с. 330, №29], Сасық-бұлақ қарауыл мұнарасын [40, с. 330-331, №27] және Түркістан ауданындағы Өгізтау қарауыл мұнарасында қайта зерттеу жүргізіп [41, 29-30 б; 81-б., 73-74 суреттер], Әшір қарауыл төбе-оба-сын есепке алып, зерттеді [41, 56-б., 23-сурет]

2006 жылы ХҚТУ ТАЭ Жамбыл облысының Жуалы ауданында барлау жүргізіп Көктөбе [42, 40-б., №40], Бәйтерек қарауыл төбе-обаларын есепке алып, зерттеу жүргізді [42, 40-б., №40].

2006-2007 жылдары Республикалық «Мә-дени мұра» бағдарламасы бойынша Ақкесенеде қайта қалпына келтіру жұмыстары іске асы-рылды [43, 198-199 б., №212].

2007 жылы ХҚТУ ТАЭ Оңтүстік Қазақстан облысының Бәйдібек ауданында барлау Шақпақ қарауыл төбе-обасын есепке алып [43, 48-49 б., 80-сурет], 1957 жылы А.Г. Максимова ашқан Қарауыл төбе-обада қайта зерттеу жүргізді [43, 145-б., 267-сурет].

2009 жылы «Археологическая экспертиза» ЖШС ескерткіштер Жинағының экспедициясы (Е. Ақымбек, Ш. Құдабаев) Ақкесенені [44, 198-199., №212], Қордай ауданындағы Ыстөбе қарауыл төбе-обасын [45, 87-88 б., №55] және 2010 жылы Жамбыл ауданындағы Қызылдиқан ауылынан 2,8 км шығыста орналасқан мекен жұртты (Жасөркен бекінісін – М.Е.) зерттеді [46, 139-б., №80].


2011 жылы АҒЗО Тұран археологиялық экс-педициясы Жамбыл облысы, Жамбыл ауда-нында Үлкен Бурыл тауының Қыршынды жота-сында орналасқан Қыршынды қарауыл мұнара-сын есепке алып, зерттеп, қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізді [47, 95-98 б., 3-4 сурет-тер].

Шу-Талас өңірлері мен Қаратауда 1890-2011 жылдар аралығында жүргізілген археологиялық зерттеулердің барысында жалпы саны 41 қа-рауыл мұнара, қарауыл төбе (қарауыл төбе-оба) есепке алынып, зерттеліп, олардың тарихи-топо-графиялық ерекшеліктері анықталды (кесте). Зерттелген ескерткіштер жобасындағы ерекше-ліктеріне қарай қарауыл мұнара, қарауыл төбе және қарауыл төбе-оба болып үшке бөлінеді. ________________

1. Материалы по истории киргизов и Киргизии. Выпуск 1. – М.: Изд-во Наука, 1973. – 280 с.

2. Шараф-наме-ии-шахи // Материалы по истории казахских ханств XV-XVIIIвеков (извлечения из персид-ских и тюрских сочинений) / Составители: Ибрагимов С.К., Мингулов Н.Н., Пищулина К.А., Юдин В.П. – Алма-Ата: Наука, 1969. – С. 237-312.

3. Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана // Сочинения в 9-ти томах. Том III. Работы по исторической географии. – М.: Изд-во Наука, 1965. – 712 с.

4. Жолдасбаев С. Қаратаудың аңыздары // Қазақ әде-биеті. 1981 жыл 11 желтоқсан. - №50 (1603).

5. Ата Егенов. Сырлы Созақ. – Алматы: «Нұрлы Әлем», 2002. – 64 бет +12 бет жапсырма.

6. Елеуов М. Шу мен Талас өңірлерінің тарихи-мекендік аңыздар // ҚазМУ Хабаршысы. Тарих сериясы. – Алматы, 1998. – №9. – 77-83 б.

7. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбурского края. 2-е изд. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 517 с. + 1с.вкл.

8. Каллаур В.А. Древности в низовьях реки Таласа // Протоколы заседаний и сообщений членов Туркестанского кружка любителей археологии. Историко-культурные памятники Казахстана / Авторы предисловия и составители Елеуов М., Бахтыбаев М.М. – Туркестан: Туран, 2011 С. 167-171

9. Маргулан А.Х., Агеева Е.И. Археологические работы и находки на территории Казахской ССР (с 1926 по 1946 гг.) // Известия АН КазССР. Серия археологическая. – 1948. – Выпуск 1. – С. 125-135.

10. Алипчеев С., Байбосынов К. Свод памятников истории и культуры Джамбулской области. – Джамбул, 1982. – 208 с.

11. Свод памятников истории и культуры Казахстана. Том 1. Южно-Казахстанская область. – Алматы: Гл. ред. Қазақ энциклопедиясы, 1994. – 368 с.

12. Пацевич Г.И. Археологические памятники района среднего течения р. Чу // Архив отдела археологии ИИАЭ АН КазССР. – Инв. 51. – 1962. – С. 10-27.

13. Археологическая карта Казахстана. Реестр. – Алма-Ата: АН КазССР, 1960. – 485 с.

14. Маргулан А.Х. Оседлые поселения VIII-XIII вв. на северных склонах Каратау (извлечение из археоло-гического отчета) // Известия АН КазССР. Серия архео-логическая. – 1948. – №46. – Выпуск 1. – С. 109-115.

15. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана // Известия АН КазССР.

Серия археологическая. – 1950. - №67. – Выпуск 2. – С. 58-99.

16. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселении и городов Южного Казахстана // Труды инсти-тута истории, археологии и этнографии. Том V. – Архео-логия. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1958. – С. 3-215.

17. Елеуов М., Проскурин А.Н. Ақкесене бекінісі // Қазақстан республикасының тарихи және мәдени ескерт-кіштер Жиынтығы. Жамбыл облысы.- Алматы: РМК «ММЕҒЗЖИ», 2002.- Т. 2 – 280-б

18. Попов А. Сигнальные башни Таразской округи // Знамя труда. 17 августа 1981 года.

19. Елеуов М., Қалиев С. Талас өңірінің қарауыл мұ-наралары // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. – Алматы, 1999. – №12. – 76-79 б.

20. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Но-вое средневековой археологии Южного Казахстана // Куль-тура древних скотоводов и земледельцев Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1969. – С. 4-42.

21. Кожемяко П.Н. Отчет об археологических и ис-следованиях на городище Садыр Курган в 1968 г. / Рука-писный фонд отдела общественных наук АН Кирг. ССР. – Инв. 1746. – С. 40-73.

22. Елеуов М. К вопросу о системе обороны ранне-средневековых городов и поселений Чуйской долины // Средневековые города Южного Казахстана. – Алма-Ата: Изд. КазГУ, 1986. – 159 с.

23. Елеуов М. Қамысбек қарауыл төбесі // Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштер Жиынтығы. Жамбыл облысы. – Алматы: РМК «ММЕ ҒЗЖИ», 2002. – Т.2. – 316-317 б.

24. Елеуов М. Жетіжар қарауыл төбесі // Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштер Жиынтығы. Жамбыл облысы. – Алматы: РМК «ММЕ ҒЗЖИ», 2002. – Т.2. – 316-б.

25. Елеуов М. Некоторые итоги исследований Ак-кесене // Тезисы конференций молодых ученых Алма-атынский области, провединной на базе КазГУ, поспя-щенной 40-летию победы советского народа в Великой Отечественной войне. – Алма-Ата, 1985. – С. 42

26. Елеуов М. Тастұмсық қарауыл төбесі // Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштер Жиын-тығы. Жамбыл облысы. – Алматы: РМК «ММЕ ҒЗЖИ», 2002. – Т.2. – 323-б.

27. Елеуов М., Қалиев С. Талас өңірінің қарауыл мұ-наралары // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. – Алматы, 1999. – 76-79 б.

28. Марьяшев А.Н., Ишманов О.И. Ыстөбе обасы // Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени ескерт-кіштер жиынтығы. Жамбыл облысы. – Алматы: РМК «ММЕҒЗЖИ», 2002.- Т.2.- 364 б., карталар, илл. 179-б., № 300

29. Елеуов М. Шу-Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары мен мекендері (VI-XIII ғ.басы). Тарих ғылым-дарының докторы ғылым дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 1999. – 360 б.

30. Ғылыми есеп. Түркістан ескерткіштері (аралық). – Алматы, 1997. – 39 б. // ҚР БҒМ Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының архиві

31. Байпаков К.М. Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути. – Алматы, 1998?

32. Байпаков К.М., Воякин Д.А. Ақыртас кешені // Жамбыл облысы тарих және мәдениет ескерткіштерінің Жинағы. Жамбыл ауданы. – Алматы, 2010. – 157-174 б.

33. Елеуов М., Қалиев С. Ортағасырлық Тараз қаласы аймағының қарауыл мұнаралары // Марғұлан оқулары – 14 ғылыми-практикалық конференциясының еңбектері. – Шымкент-Алматы, 2002. – 154-156 б.


34. Сарыарқа мен Шу, Талас, Келес өңірлерінің ортағасырлық қалалары, мекендері және керуен жолдары (аралық). Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. – Астана, 2000. // ҚР БҒМ Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының мұрағаты. – Опись №2. – Дело №2544. – 52б.

35. Оңтүстік Қазақстан облысының археологиялық картасы. Түлкібас ауданы. – Түркістан: А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2004. – 1 том. – 244 б.

36. Елеуов М. Қарауыл төбе // Оңтүстік Қазақстан облысының археологиялық картасы. Түлкібас ауданы. – Түркістан: А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2004. – 1 том. – 107-б., №70.

37. Елеуов М. Қарауылтөбе обасы // ОҚО АК. Түлкі-бас ауданы. – Түркістан : А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2004. – 1 том. – 178-179 б., №141.

38. Елеуов М. Қарауылтөбе // ОҚО АК. Түлкібас ауданы. – Түркістан: А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2004. – 1 том. – 124-б., №82.

39. Елеуов М. Қарауылтөбе // Оңтүстік Қазақстан облысының археологиялық картасы. Түлкібас ауданы. – Түркістан: А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2004. – 1 том. – 27-б.

40. Свод памятников истории и културы Республики Казахстана. Кызылординская область. – Алматы: Аруна, 2007. – 376 с.

41. Тұран археологиялық экспедициясының 2005 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында жүргізген зерттеу-лері (аралық). Ғылыми-зерттеу жұмыстары туралы есеп. – Түркістан, 2006. // ҚР БҒМ Ә.Х. Марғұлан атындағы архео-логия институтының мұрағаты. – Опись №2. – Дело №2726. – 107 б.

42. ҚР БҒМ 2006-2008 жылдарға арналған іргелі зерт-теулер ғылыми бағыты бойынша Қаратаудың археология-лық ескерткіштері ғылыми жобаның 2006 жылғы есебі

(аралық). – Түркістан, 2006. // ҚР БҒМ Ә.Х.Марғұлан атын-дағы археология институтының мұрағаты. – Опись №2. – Дело №2779. – 155 б.

43. 2007 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының та-рихи-мәдени ескерткіштерінің толықтырылған жаңа қол-жазбасын баспаға даярау мақсатында Бәйдібек ауданында жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының қорытынды есебі. – Түркістан, 2007. // А. Ясауи атындағы Халықара-лық қазақ-түрік университеті Археология ғылыми-зерттеу орталығының архиві. 2007. – 12-кітап. – 147 б.

44. Ақымбек Е.Ш. Ақкесене бекінісі // Жамбыл облысы тарих және мәдени ескерткіштерінің Жинағы. Талас ауданы. – Алматы, 2010. – 198-199 б., №212.

45. Ыстөбе обасы // Жамбыл облысы тарих және мәдениет ескерткіштерінің Жинағы. Қордай ауданы. – Алматы, 2010. – 87-88 б., №55.

46. Ақымбек С.Ш. Мекенжұрт // Жамбыл облысы тарих және мәдени ескерткіштерінің Жинағы. Талас ау-даны. – Алматы, 2010. – 139-б., №80.

47. Ұлы Жібек жолының бойындағы Қаратаудың ор-тағасырлық қалалар мен керуен жолдары. Ғылыми-зерттеу жұмысының есебі (қорытынды). – Алматы, 2011. – 106 б.

* * * В статье рассматриаются сторожевые башни и сто-

рожевые посты Шу-Таласского междуречья и Каратау. Также приводятся письменные источники и легенды, посвященные этим памятникам. Авторм выделяется сле-дующие категории: сторожевые башни, сторожевые посты (караул-тобе) и сторожевые посты-курганы.

* * * In article the problems of outposts and towers of Shu-Talas

and Karatau are considered. Written sources and legends devoted to this monuments are told. Author describe different types of towers, outposts (каraul-tobe) and outposts-barrows.

О. Бакиева

ПЕРВЫЕ АРХИТЕКТУРНЫЕ СТРОЕНИЯ НА ТЕРРИТОРИИ ГЕОКСЮРСКОГО ОАЗИСА

Изучение и исследование наиболее ранних

архитектурных строений древних поселений имеет важное значение для изучения приёмов строительной техники и традиционной архаи-ческой фортификации племён, населявших территорию Средней Азии. В этом направлении особое значение имеют древние строения посе-лений Южного Туркменистана. Юг Средней Азии являлся важным центром древнеземле-дельческих культур Древнего Востока в зоне от Восточного Средиземноморья до Инда. Именно здесь в ходе широких археологических изыска-ний были выявлены значительные археологи-ческие памятники с укреплениями, относящиеся к разным эпохам. Для изучения ранней строи- тельной техники и архитектуры древних посе-

лений Южного Туркменистана особое значение имеют поселения Геоксюрского оазиса.

Оно имеет важное значение и для истории фортификации Центральной Азии, т.к. здесь мы видим зачатки оборонительных зданий, форми-рующихся в период энеолита. В связи с этим остановимся на фортификации древних посе-лений Геоксюрского оазиса и дадим обзор имеющегося материала.

Древние поселения этого оазиса располага-лись компактно, в древней дельте реки Теджен. В итоге работ получены очень важные данные о ранних оборонительных сооружениях древних поселений оазиса. На поселении Геоксюр- 1 выявлена часть обводных стен с круглыми башнями.(Хлопин И.Н. Геоксюрская группа

104 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 поселений эпохи энеолита. М., Л.- 1964 г. С. 15-17) Их диаметр 3,6 м. От них отходят остатки обводных стен к северу и востоку. Стены башни массивнее, чем отрезки стен при толщине 50-60см. Оборонительные сооружения Геоксюр-1 возведены из прямоугольного кирпича.

Геоксюр -2 (Акча-депе) – поселение не-большого размера, но имеет оборонительные сооружения. Во время раскопок в юго-западной части прямо в центре обнаружено круглое здание диаметром 3,3 м. (Сарианиди В.И. Неко-торые вопросы древней архитектуры энеолити-ческих поселений Геоксюрского оазиса//КСИА.-1962.- В. 91.- С. 23-24. ; Хлопин И.Н. Геоксюр-ская группа поселений эпохи энеолита. 1964. – С. 15) Стены и башни толще, чем стены поме-щений, сооружены из прямоугольного сырцо-вого кирпича. От этого здания к северо-западу и к югу отходят обводные стены. Однако в других местах обводные стены и башни не обнаружены.

Геоксюр-3 (Ялангач-депе)- памятник не-большого размера, имеющий сравнительно сложную оборонительную систему. В ходе раскопок изучены оборонительные сооружения, которые ограждают Ялангач–депе с северо-западной стороны. Уцелела часть оборонитель-ных сооружений, которая состоит из четырёх отрезков обводных стен длинной около 7,4-3,5м при толщине 60см. (Хлопин И.Н. Ялангачдепе – поселение эпохи энеолита//КСИА.- 1963. В. 93. С. 74-79). На стыке двух отрезков стены уси-лены башнями выступающими наружу. Диаметр башен около 3,8-4,5 м при толщине в 50-60см. Вместе с тем характер культурного слоя и на-ходок показывает, что круглоплановые сооруже-ния – башни использовались и как бытовые постройки. В северо-западной части Ялангач-тепе обводные стены как бы разделяют посе-ление на две части. Около стен найдены ядра для пращи – 15 штук, сделанные из глины.

Геоксюр-4 (Муллали-депе) также является поселением укреплённого характера. Оно с трёх сторон опоясано обводными стенами, отрезки которых в длину достигают 8,5-10 м при тол-щине самих стен в 50 см. Здесь также отмечен приём, когда стыковая часть стен снабжена круглыми башнями (Хлопнин И.Н. Геоксюрская группа поселений эпохи энеолита. 1964.- С. 29-31). Диметр их 3,1 и 3,8 метра при толщине стен в 50-60 см. В ходе раскопок выяснилось, что на поселении выделяются два комплекса – запад-ный и восточный. Оборонительные сооружения располагаются в основном в западном комплексе. Этот комплекс со стороны запада полностью опоясан обводными стенами, усилен-

ными круглыми башнями. Кроме того, отме-чены круглые здания в центре поселения. Очаги и другие находки в башнях указывают на то, что они использовались в бытовых строениях.

Геоксюр-6 (Айна-депе) - посёлок малень-кого размера укреплённого характера. В ходе раскопок вскрыты строения верхнего горизонта и прослежены обводные стены. (Хлопнин И.Н. Геоксюрская группа поселений эпохи энеолита. 1964.- С.37-46.) Оборонительные стены обнару-жены на северной окраине поселения, где было найдено круглоплановое помещение плохой сохранности, диаметром 3,2 метра. На северо-западной окраине прослежены круглые помеще-ния, диаметра около 5 м. Между ними выявлен завал кирпичной кладки, видимо, расположен-ный там, где проходила обводная стена. В целом оборонительные сооружения Айна-депе пред-ставлены весьма фрагментарно, но имеет боль-шое значение, указывая на такие повторяю-щиеся элементы, как овальные башни.

Геоксюр-9 поселение маленького размера. В ходе раскопок вскрыта небольшая площадь. Выявлены остатки оборонительных стен. На западной окраине прослежена круглая башня диаметром 3,5 м. На запад от неё отходят обвод-ные стены.

Изучение ранних оборонительных сооруже-ний древних поселений позволило установить некоторые особенности этого раннего этапа среднеазиатской фортификации. Сами поселе-ния геоксюрского оазиса помогли проследить историю раннего этапа среднеазиатской форти-фикации.

В архитектурно-планировочном отношении Акча-депе, Геоксюр-9, Ялангач-депе почти идентичны. Застройка здесь компактна, но хао-тична. Не наблюдается широких улиц и ма-гистралей, лишь Геоксюр-2 имеет улочку, кото-рая как бы разделяет поселение на две части. В целом планировка поселений геоксюрского оазиса носит ещё незрелый характер, хотя она и стала основной базой развития планировочно-строительной традиции в эпоху бронзового века.

Существенное и принципиальное развитие имеет такая черта поселений геоксюрского оазиса, как понижение роли круглых башен, используемых одновременно и как бытовые помещения. На поселениях Геоксюр-1, Акча-депе, Айна-депе, Геоксюр-9 башни изучены частично, а башни на поселениях Ялангач-депе и Муллали-депе – достаточно хорошо. На Ялангач-депе прослежены 4 башни, на Мул-лали-депе – 5.. Во время обороны поселения башни, несомненно, играли большую роль во


фланговом обстреле, обеспечивая безопасность жителей. В ходе изучения башен обнаружены многочисленные глиняные ядра для пращи, имеющие овальную форму. Праща была в это время одним из основных видов оружия. Вместе с тем показательно, что почти во всех башнях имеются бытовые находки, очаги. Всё это указывает и на бытовое использование кругло-плановых сооружений. Такая связь бытовой и обронительной функций является весьма специ-фической чертой первобытной фортификации. Существовало мнение, что подобная оборо-нительная система предназначалась только для защиты от диких животных. Однако такое пред-положение в данном случае не подтверждается. Наличие, помимо обводных стен и башен явно указывает на функцию защиты от нападения других людей. Во всяком случае, обводные стены, башни, ядра показывают, что общество уже знакомо с войнами и столкновениями. Развитие первобытной фортификации было обусловлено двумя основными факторами: со-циальным развитием, достигшим уровня иму-щественного неравенства, и этнической пестро-той того или иного региона, увеличивающей возможности межплеменных столкновений. Последний фактор сыграл значительную роль в

сложении ранней фортификации Иерихона и Хаджилара.

В Южном Туркменистане именно в Геок-сюрском оазисе укрепленные поселки образо-вали пограничный форпост земледельческих племен по соседству с культурами охотников и рыболовов. (Хлопин И.Н.Памятники развитого энеолита Юго-Восточной Туркмении//САИ. В.БЗ-8. 1969. Ч. III.)

Основным строительным материалом геок-сюрских сооружений Южного Туркменистана был прямоугольный сырцовый кирпич, что облегчало возведение оборонительных соору-жений. Он является важным элементом в исто-рии сырцовой архитектуры раннего периода. Одной из главных черт древних городов является наличие фортификации, отражающей роль их как военного центра и монументальной архитектуры, как выражение функции организа-ционного и идеологического центра. Фортифи-кация древних поселений Южного Туркме-нистана рисует зарождение оборонительных знаний на территории Центральной Азии. Таким образом, в зоне ранних земледельцев проис-ходит зарождение и развитие первобытной фор-тификации, завершающееся сложением крепост-ной архитектуры первых городов.

А. Б. Қалыш

АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ҮЙЛЕНУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАР Адам өмірінде маңызды оқиғаларға байла-

нысты қазақ отбасына тән әдет-ғұрыптарды қарастыра отырып (үйлену, туу және бала тәр-биесі, жерлеу, еске алу) оның тұрақты дәстүрлі сәттерінің айырмашылығын көруге болады. Олар ең алдымен исламдық, сонымен қатар исламға дейінгі дерекке байланысты өзінің діни тамырымен жарыққа шыққан әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлермен ұштасады. Ең алдымен олар-дың дамуында болған өзгерістер, дәстүрлі және қазіргі заманға сай жаңа қатынастар, этномәдени құбылыстар және т.б. қызығушылықты туды-рады. Бұл негізде қолға алынған зерттеу ны-санында жоғарыда аталған мәселелер тұтастай тарихи-мәдени динамика шеңберінде қарасты-лады.

Үйленуге байланысты әдет-ғұрыптарды құда түсу, тойға бару және онда белсенді түрде ат салысу, тойдың әлеуметтік және материалдық

мәселерін шеше білу, үйлену тойына дайындық және одан кейінгі жосын-жоралғыларға дайын-дық құратындығы баршамызға белгілі.

Қазақтардың революцияға дейінгі үйлену әдет-ғұрпы діни ерекшеліктеріне қарамастан түп тамырында өзара ұқсас келген. Олардың салт-тық әдет-ғұрыптарының дамуында көп жағдайда өзіндік мәдени ерекшеліктері мен қасиеттері сақталған [1-2]. Қазақтардың үйленуге байла-нысты салттары мен әдет-ғұрыптарының да-муында республиканың басқа ұлт өкілдерінің этномәдени байланысы, олардың ерекше дәс-түрлерінің элементтері, кеңестік салт-дәстүрлер элементтері, өздерінің шоғырланған аймақта-рындағы қазақтардың дәстүріне еніп, із қалдыра білген. Осы үрдістің динамикасы Қазақстанның әртүрлі аудандары үшін біркелкі емес дәстүрлі элементтердің бірте-бірте трансформациялануы-мен байланысты. Біз қарастырып отырған Қазақ-

106 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 станның батыс өңірінде біріккен үрдістердің белсенділігі, орталық, шығыс, солтүстік аймақ-тарына қарағанда төмендігі сезінді. Осы жағ-дайда үйленуге байланысты әдет-ғұрыптар қа-растырып отырған мәселені талдау үшін ізгілікті материал болып табылады.

Зерттеліп отырған облыста, сонымен қатар тұтас республикада қазақ жастарының арасында некеге тұру негізінен екі дәстүрлі қылжынбай орындалып келген ережеге сәйкес жүзеге асады: 1) құда түсу мен қалыңдықтың өзінің үйінде той жасау (ұзату тойы) және күйеу баланың ата-анасының үйінде келін түсіру тойын жасау дәстүрі; 2) «қашу» (қашып кету) немесе қалың-дықты өзінің келісімімен алып қашу, кейбір жағдайда қалындықтың хабарынсыз алып қашу және күйеу баланың үйінде ғана үйлену тойын жасау дәстүрі.

Дәстүрлі некеге тұру нұсқасында күйеу бала тарапы жастардың уәдесін алып қалыңдықтың ата-анасына 3-5 адамнан тұратын құдаларды жібереді. Бас құда ретінде күйеу баланың әкесі, маңызы бойынша екінші би құдаға тапқыр, сөзге шешен, әңгімешіл, әрі абыройлы, құрметті адамды таңдайды. Құдаларды негізінен бас құда бастап барады. Қалыңдықтың ата-анасына дайындалып үлгеруі және қызына құда түсіп келуі туралы туыстарымен келісуі үшін алдын-ала құдалардың келу мақсаты мен уақыты туралы айтылады.

Қазақтардың тұрмысында үйленуге байла-нысты әдет-ғұрыптың бір бөлігі ретінде құда түсу институтының функционалдық маңызы қа-зіргі уақытта бірқатар өзгерістерді басынан өт-кізген. Оның міндетіне бұрынғы замандай қа-лыңдық таңдау кірмейді, жастардың ниетінің ізгі екендігіне сенімді болған, екі жақтың өзара түсіністілігіне көз жеткізген құдалар міндетіне қалыңдықтың ата-анасы мен туыстарының не-кеге рұқсаттарын алуға көмектесу кіреді.

Құдаларды құрметпен қарсы алып, жомарт қонақ етеді. Күйеу балаға арнайы «күйеу табақ» тартылып, салттық ас «төсі» (қойдың төсі) алып келеді, ол жақындық белгісін білдіреді, яғни бұрынғы заманда қазақтардың халық дәстүрінде салемдесу кезінде бір-бірімен төс қағыстырған. Ол төсті епті бөліп, айналасындағы жастармен бөлісу керек, тамақтың соңында жеңгесіне немесе басқа әйелге тиісті төлем (кәде) төлеуі керек (ол қаржылай түрде немесе өзге де сый-сияпат түрде жүзеге асқан). Құдалар үйлену тойын ұйымдастырудың, өзара шығындардың егжей-тегжейін алдын ала келіседі.

Мәселен, Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығыс облыстарында және Орталық Азияда

төленетін қалыңмал түрі әрқилы. Оңтүстік облысында белгілі бір мөлшердегі қаржы төлен-се, шығыс аймақтарында бұл сирек кездеседі. Осыған ұқсас Ақтөбе облысының моноэтника-лық оңтүстік аудандарында өзгерген түрі ретін-де қалыңдық үшін белгілі бір мөлшерде қар-жылай төлем ақы кездеседі – «атаның күші, ананың сүті» сияқты, қалыңдықтың ата-анасына жылқы немесе оның құны төленеді.

Оған қарсылық құрмет ретінде қалыңдық-тың ата-анасы даярлық өлшемімен жасау дайын-дайды. Дәстүр бойынша жасаудың құрамына: қалыңдықтың киімі, төсек жабдықтары, жиһаз-дары, қазіргі кезде тұрмыс техникасы, аспаптар және т.б. кіреді. Бұл заттарды түсірген және ашқан адамдарға «қалта сипар» деп аталатын маталар, орамалдар, жүзіктер, білезіктер т.б. сыйлықтар беріледі.

Құда түсудің келісімі салттық ас – «құйрық бауыр» берумен бекітіледі, ол ата-аналардың келісімін және отбасылардың туыстасуын біл-діреді. Құдалардың кетуінің алдында өз кезе-гінде «киіт» деп аталатын сыйлық беріледі.

Қазіргі уақытта некеге тұрудың тараған түрі қалыңдықтың өз еркімен қашып кетуі немесе алып қашу, бірақ бұрынғы замандай күш салып емес, қыздың және сирек кездесетін оның ата-анасының келісімі алдын ала алынады. Некенің осы көрсетілген түрі тек Ақтөбе облысына ғана емес, еліміздің басқа өңірлерінде де кездеседі. Отбасын құрудың көрсетілген жолы Орта Азия, Кавказ, Алтай мен Сібірді қоса алғанда Қазақ-станмен іргелес жатқан аймақтарда кездесетін-дігін атап өтуге болады [3; 4, с.58; 5, с.25,53; 6, с.90-91]. Бұл жағдайда қалыңдықтың ата-анасы тек жасаумен шектеліп, үйлену той салтанатын жасамайды.

Зерттеу қорытындысына қарай алынған нәтижелер бойынша, бұған ұқсас некенің себеп-тері төменде белгіленген факторлармен байла-нысты қалыптасқан: 1) екі жақтың материал- дық қиындықтары, көп балалы отбасыларында ауыртпалықтарын жеңілдетуге және қысқартуға тырысу; 2) некеге ата-анасының келіспеуінен; 3) мәселененің шешілуінде жастардың дербес-тігі. Оған ұқсас дербестіктің институционалды түрде бекітілуі дәстүрлі құда түсуде сақталатын міндеттер мен әдет-ғұрыптардың бір бөлігін ғана жеңе білу. Қалыңдықтың ата-анасы көп жағдайда қызының алған шешімі бойынша алдын-ала хабардар болып, бұл жағдайға сәйкес оның кеткенін байқамағандай кейіп танытады. Осылайша, жастарға отбасын құруға жағдай жасайды. Қызды жақындарының немесе құрбы-ларының үйінен алып кеткен.


Қалыңдықты алып келгеннен кейін, кәдеге сәйкес күйеу жігіттің жақын туыстары мен көр-шілері жақсы тілектерімен құттықтау ниеттерін білдіріп келеді. Үйлену тойын сол күні немесе бірнеше күн өткеннен кейін отбасының дайын-дық жағдайына байланысты өткізеді. Себебі күйеу бала өзінің үйленуі туралы шешімін алып қашатын күні немесе соның қарсаңында жан-ұясына ескертеді. Ескерту түрі баланың әкеге немесе шешеге жақын болуына байланысты. Кейбір жағдайда болашақ күйеу бала үлкен апа-сына, жеңгесі болса жеңгесіне үйленетіні жөнін-де ескертеді. Алайда, жағдайға байланысты үйлену әдет-ғұрыптары жалпы қабылданған кезеңдері міндетті түрде сақталуы керек. Ең бастысы қалыңдықтың ата-анасынан олардың қызын алып қашқаны немесе кеткені үшін кешірім сұрауға нақты мақсатпен дәстүрге сай құдаларды жібереді, олар «кешірім сұраушы-лар» деп аталады. Кешірім алу және достасуға иілдіру, үйлену тойын жасау шарты мен уақытын белгілеу, айыпты өтеу кәдесін беру, жақын танысу үшін (есік-төр көрсету) шақыру деген дәстүрдер «кешірім сұраушылардың» міндетіне кіреді. Көптеген жағдайда екі жақ өзара келісімге келеді. Кейде, қызының зорлық-пен, күш жұмсап алып қашқан жағдайда, қызы-ның сол үйде бақытты бола алатынына көз жеткізу үшін ата-анасына оның осы некеге жазбаша келісімін немесе жақындарының біреуі жіберіледі.

Ақтөбе облысында үйленуге байланысты салт-дәстүрлер қала мен ауылда этникалық қажеттілігіне қарамастан негізінен екі рәсімнен тұрады: 1) мәдениет сарайында, клубта немесе ауыл әкімшілігінде; 2) үйде немесе үйден тысқары (асхана, тойхана және т.б.) үйлену той отырысында. Некені салтанатты тіркеу салты Қазақстанның барлық халқында бірдей, тек өткізу уақытымен ерекшеленеді: үйлену алдын-да, той күні немесе одан кейін.

Үйлену салтанатына дейін жастар аудан немесе облыс орталығына үйленуге қажетті неке жүзіктерін сатып алады, үйлену киімдерін және басқа да қажетті заттарға тапсырыс береді, ша-қыруға суретке түседі. Тәуелсіздіктің келуімен үйлену тойына қалыңдықтың киетін киімі ұлттық киімге сатылы түрде ауыса бастады: бас киім (сәукеле, бөрік), камзол. Аға ұрпақ үшін үйлену той кеші күндіз өтетін болды және дәстүрлі бейнесі мен элементтерін сақтап қалды. Қонактар туыстық жақындығына және өздерінің мүмкіндіктеріне қарай сый-сияпат сыйлайды. Ол белгілі бір зат түрі немесе қар-жылай түрде де жүзеге асады. Жалпы қонақ-

жайлылық шәй ішу-мен басталады, сонан соң ет, қазақтың дәстүрлі асы қойдың басымен беріледі. Тамақтың соңында жастарды ақсақал-дардың батасын алуға шақырады. Басқа жағдай-ларда үлкендер өздері қалыңдықтың бөлмесіне оны көруге келеді. Бірақ Орталық Азия және Кавказ халықтарынан айырмашылығы Ақтөбе облысының қазақтары республикамыздың басқа халықтары сияқты «неке қию» әдет-ғұрыпын өткізуге тырысады.

Қазіргі жағдайда тойдың соңында «тойбас-тар» атты кәде кеңінен еңгізіле бастады. Тойға қатысып отырған қонақтардың алдына арнайы сыйлық – «тойбастар» табағы әкелінеді. Бұл кәде, той әні – «той бастар» айтылғаннан кейін барып қана ашылады. Республиканың басқа аудандарында аталған әнді отырыстың соңында айту кең тараған. Ән әрбір дастарханда отырған екі немесе жалғыз адамнан басталады, ал қал-ғандары жалғастырып оған қосылады. Осыдан кейін барып, «тойбастар» табағын әрбір дастар-ханда отырған жасы үлкен адам, көп жағдайда әйелдер ашып қалғанадарына үлестіреді.

Үйлену тойын кешке бастайды. Оған арнайы шақыру билетін алған адамдар ғана келеді. Мұнда жас айырмашылығына қарамастан туыс-қандарынан басқа: жас және орта буын, қыз-меттестер, көршілер, басқа этностардың өкілдері қатысады. Той салтанаты үлкен брезентті ша-тырдан тұрғызылған қалқа астында өткізіледі: оның ішіне үстелдер мен орындықтар орналас-тырылады, қабырғаларды жас жұбайылардың аттары мен жақсы тілектер жазылған кілем-дермен безендіріп, ішіне электр шамы тарты-лады.

Жас жұбайыларды домбыра аккомпаненті немесе вокалды-аспапты ансамбль арқылы үй-лену тойы әнімен (жар-жар) қарсы алады. Әр-түрлі тәттілермен бірге, тазалық пен молшы-лықты білдіретін тиындардан дәстүрлі шашу шашылады. Шашуды әйел адам шашады, оған әулеттің жасы келген қариясы бекітіледі. Осы-дан кейін барып дәстүрлі әдет-ғұрып беташар басталады. Арнайы шақырылған домбырашы қалыңдыққа оның болашақ міндеттерін айта-тын, оны момын және мейірімді болуға шақы-ратын өсиетті ән айтады, сонымен қатар дом-бырашы оған жаңа туыстарын таныстырады. Таныстыру барысында келін оларға құрмет ретінде әрқайсысына сәлем береді. Беташар әні айтылған соң домбырашы пердемен жабылған қалыңдықтың бетін ашады. Қалыңдықтың бетін «жабу» және «ашу» дәстүрі Орталық Азия мен Кавказ халықтарына да белгілі.


Қалыңдық үйдің табалдырығын алғаш атта-ғанда магиялық әдет-ғұрып «отқа май құю» өткізіледі, мұндай болашақ үйіне (отбасына) тартулар барлық түрік-моңғол халықтарына тән деуге болады [7, с.166; 8, с.151,154; 9, с.164,173].

Ереже бойынша үйлену той отырысын тә-жірбиелі асаба басқарады. Ол кеш барысында билер, ойындар және ойын-сауық ұйымдас-тырады.

Соңғы жылдарда өткізілетін үйлену той-ларда дәстүрлі және замануи элементтердің өзара ықпалдастығы байқалады. Содан болар «үйлену тойын қалай өткізгіңіз келеді?» – деген көпшілікке қойылған сұраққа көп бөлігі дәс-түрлі әдет-ғұрыптың элементтері енгізілген замануи үйлену той өткізуге деген оң ниет-пікірлерін айтты.

Жастардың үйлену тойын ұйымдастыру мен өткізуге туыстарымен қатар ауыл жұрты да қатысады, олар жас жұбайыларға асхана немесе клубты жалға алуға, қажетті ыдыстарды, азық-түліктерді, сусындарды жеткізуге, оркестр не-месе ансамбльмен және т.б. қамтамасыз етуге көмектеседі.

Сонған қарамастан, қуанышты сәттермен қа-тар шешілмеген мәселелерде бар. Мысалы, соң-ғы жылдары қазақтарда әсіресе күйеу баланың жағында үлкен шығынды талап ететін сәнді және көп халықты жиятын үйлену тойын өт-кізуге тырысу ұлғайып келеді. Көп жағдайда жас жұбайылардың мүддесі үшін емес, өз жеке мүдделері үшін бақталастық, бұрыс айғай-шулардың байқалуы жиі кездеседі. Осындай бір-неше ондаған мың теңге шығын ауыртпалықтар, бұдан бөлек екі жақтың туыстығын білдіретін өзара дәстүрлі міндетті қымбат сыйлықтармен (киіт) сыйлауды талап етеді. Ол ірі-қара малдан, кілемнен басталып және костюм, көйлек, мата-лармен аяқталады. Осылайша, сыйлық тартатын туыстардың саны екі жақтың әрқайсысынан 20 адамға жетеді және ешқайсысын назарсыз қал-дыруға болмайды. Ал, егерде қазақ отбасылары көбінесе көпбалалы екенін ойласақ, осындай үйлену тойды келесі балаларына жасап беруді, әрі бір жағынан нарықтық экономиканың қиын жағдайын, ойлауы керек. Қазіргі замандағы жұмыссыздық, қаражаттың шектеулігі және тағы да басқа жайттар отбасылық қордың мүм-кіндігін көрсетеді. Осы көрсетілген жағымсыз құбылыстарды болдырмау мақсатында қоғам-дық, бұқаралық ақпарат құралдарында арнайы хабарлар қатары көбейсе, зиялы қауым соған сәйкес ұсыныстар мен ұстанымдарымен жиі теледидарға шығып тұрса, екі жастың өміріне із қалдыратындай үйлену тойының қалыпты

өтуіне оң әсер етер еді. Себебі, той өткізудің жастар үшін, қауым үшін үлкен тәрбиелік мәні бар.

Салыстырмалы түрде айтар болсақ, орыс халқының қазіргі кезеңдегі этномәдени дәс-түрінде дәстүрлі үйленуге байланысты әдет-ғұрыптар элементтерінен өзара байланыспайтын тек жеке элементтері ғана сақталған. Басқа этностар сияқты орыс халқында некеге тұрудың тұрақты түрі құда түсу, қазақтардікі сияқты, бірақ оның қызметі басқаша. Құдалар ретінде, көп жағдайда күйеу жігіттің ата-анасы мен өкіл әке-шешесі барады. Қалыңдықтың ата-анасымен кездесуге барғанда олар дәстүр бойынша қа-лыңдыққа сыйлық әкеледі: көйлекке маталар, базарлықтар және арнайы салттық нан. Бұған қалыңдықтың жақын туыстары қатысуға бо-лады. Үйлену тойын өткізу, шығындары туралы бірнеше мәселелерді талқылайды, әдетте шығын екі жаққа теңдей бөлінеді, ал қазақтарда шығынның көп салмағы күйеу жігіт жағына түседі. Құда түсудің келісімі өмір белгісін біл-діретін, екі жақтың туыстық белгісін білдіретін салттық «тұз қосылған наннан» дәм тартқызады.

Орыс халықтары мен басқа да этностарда қалыңдықтың үйінің есігінен қақпасына дейінгі бөгетке, қалыңдықты жасыруға төлем қазіргі уақытта ойын-сауық сипатында болады және салттың алғашқы дәстүрлі негізімен байла-ныссыз. Әдетте, орыстарда үйленуге байла-нысты әдет-ғұрыптар көптеген қонақтар құймақ үстеліне отырғанда бітеді, бірақ Ресейдің еуро-палық бөлігінде қабылданған қалыңдықтың ата-анасының үйінде емес, күйеу жігіттің үйінде болады, бір сөзбен айтқанда, үйленуге байла-нысты әдет-ғұрыптар реті әрі қарай күйеу жігіттің үйінде жалғасады.

Осылайша, замануи үйленуге байланысты әдет-ғұрыптар алғашқы мағынасын жойған, ең алдымен діни-магиялық, сондай-ақ инновация-лық мәнін жоғалтқан дәстүрлі элементтері қысқартылған үйлестірумен сипатталады. Ұлт-тық белгі, мысалы қазақтарда құда түсу инсти-тутын сақтауда күйеу жігіт жағынан төлем мен әдет-ғұрып сыйлықтарының кейбір түр- лерін және қалыңдық жағынан сыйлықтар, ар-найы үйлену той әндері (жар-жар, бетшар, той-бастар), жас жұбайыларды қарсы алудағы шашу т.б.

Сонымен қатар, үйлену тойға байланысты әдет-ғұрыптар діни, сондай- ақ азаматтық неке-мен байланысты салт кешендерінен тұрады. Некенің бірінші түрі ұзақ уақыт бойы кеңес тоталитарлық жүйе тарапынан идеологиялық тиым салынғанына қарамастан, бұл дәстүрді


сақтап, қазіргі күнге дейін жеткізген үлкендерге құрмет көрсетудің бір белгісі ретінде көрінеді.

Некені тіркеу жалпыазаматтық және діни болады. Оның алғашқысы АХАЖ тәрізді меке-меде өткізілсе, екіншісі мешітте неке қию арқылы орындалады.

Соңғы он жылдықта республика бойынша, оның ішінде исламды ұстанатын басқа да шығыс этностары некені тіркеуді ауылдық, аудандық немесе қалалық мешіттен бастайды. Салтанатты имам немесе оның көмекшілері өткізеді. Ал салттың орындалуы жалпыислмдық адаттың дәстүрі бойынша жүргізіліп, некеге тұрғандығын растайтын діни анықтаманың берілуімен аяқталады [10, с.41; 11, с.56-58].

Азаматтық некеде жас жұбайыларды тіркеу мемлекеттік мекемеде жүзеге асады (АХАЖ). Ол билік мекеме төрағаларының ізгі ниеттері, неке жүзігін тағумен, неке туралы куәлік беру-мен және т.б. рәсімдер кешендерінен тұрады, сонымен қатар белгілі ескерткіштер орындарына бару, сонда гүл шоқтарын қою, суретке түсу, көліктермен салтанатты шеру болады.

Осылайша, біз зерттеп отырған облыстың ауылдық тұрғындарының адам өмірінде маңыз-ды оқиғалармен бірге жүретін отбасылық әдет-ғұрпы екі бағытта дамиды: 1) дәстүрлі әдет-ғұ-рыптардың жағымды барлық жақсысын қолдану және сақтау, ең бастысы бұрынғы салттық компоненттер қатарына тән және діни-магиялық элементтерінің үйленуге байланысты әдет-ғұрыптары; 2) жалпы азаматтық әдет-ғұрыптар іспетті жаңа түрлердің қалыптасуы мен оның таралуы (мәселен, некені салтанатты тіркеу және т.б.). ___________________

1. Кисляков Н.А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии и Казахстана. – Л.: Наука, 1969. – 240 с.

2. Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке

(тарихи-этнографиялық шолу). – Алматы: Ғылым, 1973. – 328 б.

3. Калилов К. Новые обряды и традиции у киргизов. – Фрунзе, 1983. – С.48-49.

4. Нурмухамедова И.М. Традиционное и новое в брачных отношениях каракалпаков // Вестник Каракалпак-ского филиала АН УзССР. – 1984. – №3. – С.55-59.

5. Шатинова Н.И. Семья у алтайцев. – Горно-Алтайск: Горноалтайское кн. изд-во, 1981. – 186 с.

6. Томилов Н.А. Очерки этнографии тюркского населения Томского Приобья (этническая история, быт и духовная культура). – Томск: Изд-во Томского ун-та, 1983. – 215 с.

7. Новое и традиционное в быту туркменской сель-ской семьи (на примере населения Южного Туркме-нистана). – Ашхабад: Ылым, 1989. – 236 с.

8. Галданова Г.Р. Структура традиционной бурятской свадьбы // Традиционная культура народов Центральной Азии. Материалы и исследования. – Новосибирск, 1986. – С.131- 154.

9. Очирова Г.Н. Свадебный обряд сартуков Монголии и Бурятии // Традиционная культура народов Центральной Азии. Материалы и исследования. – Новосибирск, 1986. – С.154-175.

10. Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов: (В контексте бытового ислама в Южном Казах-стане в конце ХІХ-ХХ в.в.) – Алма-Ата: Қазақ, универ-ситеты, 1992. – 176 с.

11. Галимова А.К. Свадебный обряд «неке қию» // История, археология и этнография Павлодарского Приир-тышья. – Павлодар, 1999. – С.56-58.

* * * В статье автором на основе собственных полевых

этнографических материалов рассматривается свадебная обрядность современного сельского, преимущественно казахского населения Актюбинской области. Особое вни-мание уделено раскрытию общего и особенного, тради-ционного и нового не только в сватовстве, но и в способах женитьбы, регистрации брака, а также в обрядах и обычаях, совпровождающих данное знаменательное собы-тие в жизни молодоженов.

* * * In this article the author on the basis of own ethnographic

materials is considered the wedding rituals of modern agriculture, mainly Kazakh population of Aktobe region. Particular attention is paid to the disclosure of general and special, traditional and new, not only in courtship, but in the way of marriage, marriage registration, as well as in the rites and customs

А. Б. Қалыш

ЕЛІМІЗДЕГІ ҚАРТТАР МЕН ЖАЛҒЫЗ БАСТЫЛАРДЫҢ БҮГІНГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Қоғамдағы бұндай категорияның пайда бо-

луына келесі факторлар әсер етті: – демографиялық (жастық фактор), қартаю,

ерлі-зайыптылардың біреуінің қайтыс болуы, балалардың болмауы, жетімдік, кемтарлық;

– әлеуметтік (ер жеткен балалардың ата-ана-

сынан бөлек тұруға ұмтылуы); әр түрлі себеп-термен отбасы құрып үлгермеген жас буынның жұмысты қаладан іздеуі;


– этномәдениеттік (қартайған ата-аналарға балалары немесе жақын туыстары міндетті түр-де қамқор болуы туралы этникалық дәстүрдің әлсіздігі).

Көп этностарда біраз уақыттардан бері қалыптасқан дәстүр бойынша аға буын ерекше құрметке және беделге ие. Мұндай құрмет ата-анаға көмектесуден, сенімді қарттық қамтама-сыз етуден, олармен бірге балаларымен, яғни немерелерімен бірге өмір сүруден көрінді. Екін-ші жағынан алып қарасақ бұндай ата-аналар өз кезегінде жас жұбайларға, туысқандық және отбасынан тыс қарым-қатынасты қосқанда, ба-лаларын тәрбиелеуде, үй шаруашылығының дұрыс жүргізілуінде, отбасы қаржысын дұрыс жұмсауда, отбасы ішіндегі дәстүрдің сақта-луыда көмек береді.

Соңғы жиырма жылда, 1980 жылдың орта-сынан бастап Қазақстанның полиэтникалық тұр-ғындарының, қазақтарды қосып алғанда, тұр-мысы мен өмір сүру ерекшелігінде 1960–1970 жылдардағы тоқырауға қарағанда оң өзгерістер орын алды. Қазақстанның белгілі бір бөлігіне, әсіресе ауылдық тұрғындар үшін тұрақты жұмыс жоқ кезеңде аға буын өкілдерінің зейнет-ақысы олардың қажеттілігіне минималды түрде жетіп отырды. Аз балалы отбасыларда бұл қар-жы жеткілікті болса, орташа немесе көпбалалы отбасыларда жеткілікті болмады.

Басқа отбасыларда, көбіне еуропалықтарда балалар кәмелетке толғаннан кейін, үйленіп не-месе тұрмыс құрып, ата-анасының шаңырағы-нан кетеді. Жақсы оқу, жұмыс іздеген олар ата-аналарының үйіне кейде ғана оралады.

Еуропалық этностар өкілдерінің арасында әсіресе, шығысславяндықтардың даңққа бөлен-ген еңбек пен соғыс ардагерінің демалысқа шы-ғып, немерелерінің ортасында бақытты өмір сүру бейнесі артта қалып бара жатқандығын мойындауымыз қажет. Шындығында, зейнеткер-лер туралы жазылып айтылғандардың барлығы – жылдан-жылға созылып отырған тек тілек болып қана табылады. Осы жағдай мемлекет толығымен шеше алмай отырған, нарықтық өтпелі қатынас кезінде өте қиын.

Әлеуметтік-демографиялық дифференция-цияға қарай, зерттеліп жатқан тұрғындар кате-гориялары келесідей бөлінеді:

– қарт тұрғындардың көбін құрайтын қара-пайым жас бойынша зейнеткерлер;

– белгілі жеңілдіктерді қолданатын зейнет-керлер (мемлекеттік немесе Кеңестік маңызы бар зейнеткерлер, Ұлы Отан соғысының қатысу-шылыры мен мүгедектері, еңбек ардагерлері және осыларға теңестірілген тұрғындар кате-

гориялары т.б.). Олардың барлығы зейнетақысы жоғары болумен қатар, тұрмысты жақсартуда, коммуналдық шығындарды төлеуде, дәрі ал-ғанда, қоғамдық көлікте жүргенде және т.б. белгілі бір жеңілдіктерді қолданады;

– қартайған шағында ерлі-зайыптылардың біреуі ауырып немесе қайғылы жағдайға байла-нысты өмірден өткендер, өтпелі нарық қаты-настары кезеңінде қиындық көргендер;

– жасын ескермегендегі ауруға немесе ең-бекке байланысты мүгедектер;

– туысынан жетім немесе жетім балалар үйіндегілер, ата-анасынан айырылғандар.

Біз бөліп көрсетіп отырған тұрғындар кате-гориялары, зейнеткерлерді қосқанда жас ерек-шелік құрылымына қарай, әл-ауқаты мен мате-риалдық жағдайлары бойынша біртекті емес. Бұл жерде, ең алдымен жастық және еңбекке қабілеттілік факторларын есепке алу керек. Осы факторлар болашақтағы бүкіл өмір сүру сал-тына, күнделікті өмірге, жақын туыстарымен және қоғаммен қатынасқа әсерін тигізеді. Мәсе-лен, еңбек ету қабілеті бар зейнеткерлер денсау-лығы нашар құрдастарына қарағанда өзінің жұ-мысын әр түрлі салаларда (материалдық, ру-хани, басқарушылық, коммерциялық, т.б.) жал-ғастыра алады.

Әрине, еңбек ету мүмкіншілігін және тағы басқа қажеттіліктерді табысты жүзеге асыру ауылға қарағанда қалада жоғарырақ. Олар бе-рілген жеңілдіктер мен жаңа заманауи қыз-меттерді оңай қолдана алады. Ал, ауылда сирек жағдайда болмаса (ірі жекелеген шаруа қожа-лықтары немесе басқа да өндіріс орындары бол-ғанда ғана), мұндай жеңілдіктерді қолдануда, еңбек әлеуетін қажеттіліктерге жаратуда белгілі бір қиындықтарға тап болуда. Мұндай жағдай қазақ халқы көп аудандарда, еңбек ресурстары тым артық және бүркемелі жұмыссыздық бар Оңтүстік Қазақстанда ерекше байқалады. Әсі-ресе, бұл құбылыс қайта құру кезеңінде, КСРО таралып, Қазақстанды қосқанда тәуелсіз мемле-кеттер пайда болған тұста тереңірек айқын-далды, жәнеде осы уақытта аға буынның әлеу-меттік қамсыздандырылуы немесе жұмыспен қамтамасыз етілуі жақсы тілектестікті қажет етті.

Біреулерді денсаулық сақтау, ақысыз және сапалы медициналық қызмет алу уайымдастыр-са, басқалар үшін өздігінен қозғала алмай қалу маңыздырақ мәселе болып табылды.

Зейнетақы жасына жеткен адамдардың са-нының көбеюі еліміздің тұрғындарының белгілі бір мөлшеріне, әсіресе еуропалықтардың өмір сүруіне, қылықтары мен іс-әрекеттеріне әсер


еткені сөзсіз. Бұл аталған категориядағы зей-неткерлерге қамқорлықтың болмауы арқылы көрініп, бұл әрекет ақырында зейнеткерлердің біршама бөлігінің қарттар үйіне немесе ауру-ханаға түсуіне алып келеді.

Қазақстан тұрғындары арасындағы орыс тілділердің отбасынан жаттануы, олардың қарт ата-анасынан бөлек тұруында емес, керісінше дәстүрлі отбасылық көмектесу жүйесінің жоғалып бара жатқандығынан екендігін атап өтуіміз керек. Сондықтан жас және орта жас-тағылар, ең алдымен ер адамдар, өздерінің жеке мәселелерімен бастарын қатырып, аталған жауапкершілік міндеттерді қоғамға жиірек артады. Қарт ата анасына деген қамқорлық қыздарды көбірек уайымдастыратын ерекшелік көбіне тасада қалып отыр. Мұсылман дінін ұстанатын түрік этностарында аталған мәселе аз кездеседі, көбіне қалаларда. Бұл біріншіден, же-келеген тұстарда мемлекеттің бірнеше ондаған жылдар бойы қарттар үшін міндеткерлікті өз мойынына алып, қамқор болып, арнайы көмек көрсетіп отыруымен; екіншіден, бұрындары тек үй шаруашылығымен айналысып, қарттарға қараған әйелдердің бүгінде өнеркәсіпте белсенді қызмет етуімен байланыстырылады.

Зейнетақы жастағы адамдардың мәселесі олардың уақыт өте келе әдет болып кеткен шығармашылық қызметтерін тоқтатуы, маңыз-ды әлеуметтік қатынастарды үзуі болып табы-лады. Аға буынның өкілдері жалғыз қалған-дықтан, психологиялық ыңғайсыздық пен шара-сыздықтан, оған қоса денсаулығы нашарлап, өзін-өзіне қарай алмайтын болғандықтан қоғам мен отбасы мүшелеріне тәуелді болады.

Басқа жағынан қарасақ қиындықтар көбіне экономикалық жағдайдың себебінен туындайды. Жоғары зейнетақы алатын мемлкеттік және Ке-ңестік маңызы бар зейнеткерлерді есептемеген-де, төмен мөлшерде зейнетақы алатын қарттарда пәтерақысын төлеу, сапалы тағам мен қажетті дәрі-дәрмекті сатып алу сияқты мәселелері бар. Зейнетақы мен басқа да әлеуметтік фондтардың төлемі барлық шығынды өтеуге жетпейтіні белгілі, оның үстіне инфляция зейнетақы мөл-шерінің өсімін басып озып келеді. Сондықтан да зейнеткерлердің бір бөлігінің бұрынғыдай өз-дерінің балаларының көмегіне үміттене алмай, кедейшілікте өмір сүретіні таңқаларлық жайт емес.

Қарттар үйі мен интернаттар бұл мәселені әрқашан шеше алмайды. Өйткені олар көп жағ-дайда қала тұрғындарына қол жетерлік болғаны-мен, аудан орталықтары мен тұрғындары көп ауылдарда аздап кездеседі. Көбіне мұндай

орындарға өзін қамсыздандыра алмайтын қарт-тар, дәрі, азық-түлік сатып ала алмайтындар, үй жинастыра алмайтындар немесе өзгенің көме-гінсіз өмір сүре алмайтын қарттардың баруына тура келеді. Алайда ондай қарттар үйлерінің саны жеткіліксіз. Жалғызбасты зейнеткерлер үшін үй-интернатқа тізім де бар, бірақ олардың көбісі өз кезегін күте алмай қайтыс болады.

Этникалық тұрғыдан алғанда бұл мәселе ислам қағидаларын ұстанатын қазақтар мен басқа да шығыс халықтарында барынша дұрыс жолға қойылған. Олардың арасында жалғызбас-тылар және қарттар туыстары мен жақындары жағынан құрмет пен қамқорлықпен қамтамасыз етілген. Тек кей жағдайда ғана олар аталған орындарға барады. Қарттардың өмірлік тәжіри-бесі немерелерінің тәрбиесінде қажет,өйткені олар ата-аналарына қарағанда шыдамдырақ бо-лады. Екінші жағынан қарттардың жастармен немесе басқа отбасылармен өмір сүруіне келесі-лер ықпал етеді:

а) жоғары ақылы жұмыс болмағандықтан, қаржы ресурсының шектеулі болуы;

ә) тұрғын үйдің жетіспеушілігі, жеке пәтер алу мүмкіншілігінің болмауы, жалға алу төле-мінің сапасына сай емес жоғарғы болуы.

Жалғыз басты тұрғындардың саралауы ке-зінде 25-60 жастағы және одан үлкен жалғызбас-тылардың пайда болуының объективті және субъективті факторлары келесідей: а) жесірлік кесірінен; ә) отбасы бұзылуы себебінен; б) өмір-лік серікті табу қиындығы; в) ауру немесе мү-гедектік; г) қоғамның аталған адамдар тобы- на көзқарасының өзгеруі, әйелдерді қосқанда; д) материалдық тәуелсіздік пен бос болмау себебінен отбасын құрмауы; е) тұрақты жұмыс жоқтықтан отбасын асырау қаражатынын жетіс-пеуі және т.б.[1].

Ер адам немесе әйел адам болсын, олар жалғыз бақытты бола алмайтыны бәріне белгілі. Өйткені жан-жақты даму үшін және барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыру отбасын құрып, уақытында балалы болып, оны өсіріп, оған өмірге жолдау беру керек. Мұндай кезді ұзарту немесе бұзу нәтижесі жалғыздыққа әкеліп соқтырады.

Басқа жағынан біраз адамдар үшін жалғыз-дық немесе отбасы болмауы қиын мәселе болып табылмайды. Олар өзінің барлық бос уақытын туыстарымен, достарымен, көршілерімен өткі-зіп, білімін тереңдету, көзқарасын кеңейту үшін немесе үй шаруашылығында қолдануы мүмкін.

1999 жылғы санақ бойынша елімізде 50 жас-тағы және одан үлкен әйелдер арасында 2,2% мүлдем тұрмыс құрмаған, 6,7% ажырасқан,

112 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 47,8% ғана тұрмыс құрған болатын. Қалада бұл көрсеткіш 2,6-9,1-45,6% құраса, ал ауылда 1,5-2,7-51,6% құрайды [2, 5-7 бб.]. Берілген мәлі-меттер этникалық аспектіде былай болады: қа-зақ қыздарында республика бойынша (1,4-2,8-48,9%), қалада (2,2-5,2-46,5%) және ауылда (0,9-1,2-50,6%); орыстарда –республика бойын-ша (2,6-9,2-43,3%), қалада (2,7-10,4-44,9%) және ауылда (2,3-4,8-51,7%) [3, 30, 32 бб.].

1999 жылғы санақ бойынша республикада 15 жастағы мен одан үлкен жалғыз бастылардың үлесі 5,5% құрады, оның ішінде қалада – 7,8%, ауылда – 2,3% [2, 20,33,46; 4, 30-31 бб.].

Негізінен қартайған кезде көбіне жалғыз бас-ты әйелдер көп. Бұл тек ер адамдар арасындағы өлімінің жоғары болуынан ғана емес, бүгінгі отбасының қызметіне байланысты. Мұндай жал-ғыздық ең алдымен ауылдық, әсіресе аз қо-ныстанған, инфрақұрылымы дамымаған ауыл-дық әйелдерге тән. Осындай тұрғындардың кө-бею үрдісі жұмыс перспективасы болмай жас-тардың ірі қоныстанған жерлерге немесе қалаға көшіп ата-аналарын тастап кетуінен болады. Қарт адамдар жалғыз қалғандарына қарамастан, туған жерлерін тастап кеткісі келмей, тұр-мыстық қиындықтарға қарамастан өмір сүруде.

Бірақ, қарт еркек-зейнеткерлер өзімен жасты әйелдерге қарағанда қайта отбасы құруға мүм-кіндігі көп. Әсіресе бұл зейнткерлік алдындағы ер адамдарда жоғарырақ. Бұл жағдай ең ал-дымен ер адамдардың жалғыз болмауының шешімі болып табылады.

Қазақтар мен түрік этностарында және мұ-сылман дінін ұстайтындарда, әсіресе ауыл тұр-ғындары ішінде төмендегідей жағдайлармен байланысатын кеелесі прокреациялық этика байқалады: 1) отау құру жасына келген қыз бен бала отбасы құруға дәстүр бойынша ұмтылуы керек; 2) өзгелердің мінеп-шенеуін байқататын жалғыздытың ұнамсыз болуы; 3) ерлі-зайып-тыларда міндетті түрде балаларының болуы, болмаған жағдайда олар кіналанатын, медицина-лық көрсеткіштер ғана есепке алынбайтындығы.

Жалғызбастылардың ерекше бір тобы – бой-дақтар. Әрине материалдық және қаржылық жағдайының төмен болуына байланысты әйел-дер арасында қызығушылығы төмен дәрежелі, ер адамдар есепке алынбайды. Осындай төмен дәреженің екі негізгі түсіндірмесі бар: материал-дық және қаржылық мәселелер. Патологиялық аурулары бар, мүгедектер, қамқорлықты қажет ететін адамдар да осы топқа жатады.

Тұрмыс құрмаған жалғыз басты әйелдерге тоқталсақ, олардың осындай жағдайда болуы-ның негізгі себептері бұрынғы кездегі ашар-

шылық, репрессия, соғыс және ер адамдардың жетіспеушілігі еді. Қазіргі заманғы әйелдер кіріптарлықтан азат ету жағдайында республи-каның саяси-қоғамдық, мәдени-әлеуметтік өмі-ріне белсенді қатыса отырып, тұрмыс құруға ұмтылмайтын немесе ер адамдарға жоғары та-лап қоятын әйелдер категориясы көбейді. Олар өзін-өзі тұлға ретінде қалыптастырып, материал-дық тәуелсіз, өзін-өзі жетілдіретін мүмкіндігіне ие. 1999 ж. көрсеткіш бойынша 18-39 жас ара-лығындағы әйелдердің 33,3% тұрмыс құрмаған болатын [3, c. 95]. Қалай болса да, мүмкін олар-дың кейбіреулері 30 жастан асқанда, жалғыз-дықтан шаршап, бойдақ, ажырасқан немесе әйелі қайтқан ер адамдармен отбасы құруы мүм-кін. Кейіннен ресми, азаматтық немесе діни неке арқылы қарым қатынастарын заңдастырып, мүмкін болса бала көтереді. Саналы түрде жал-ғыздыққа баратындарды да есептен шығаруға болмайды, олар яғни, жалғыз басты әйелдер оқуға бейімі болып, әлеуметтік адаптацияға жеңіл беріледі.

Келесі жалғыз адамдардың тобын тұл ер адам мен жесір әйелдердің саны құрайды, жас-тары ұлғайған сайын олар көбейюде. Осындай әлеуметтік құбылыс әйелдерге тән. Біріншіден, ер адамдардың өмір сүру ұзақтығы әйелдерге қарағанда қысқа екені мәлім. Екіншіден, отба-сылық одақтарда әдеттегідей күйеуі әйелдерінен бірнеше жас үлкен. Көптеген зерттелген ауыл-дық елді мекендерде әйелдер саны еркектердің санынан бірнеше есе артық. Бұл ахуал қазақ ұлтына ғана емес, олармен араласатын басқа да этностраға тән. Этникалық аспект жағынан орыс, украин халықтарында бұл көрсеткіш орта есептен жоғары және қазақ, түрік халықтарында төмен. Мысалға, 25-49 жас аралығындағы орыс-тарда 5,5-1,2% тұл ер адамдар мен жесір әйел адамдар тіркелген, ал 50-жас және жоғарыларда – 41,8-11,1%. Ұқсас көрсеткіштер қазақтарда алғашқы жас аралықтарында 4,7-0,7%, екінші жас аралығында 46,8-11,3% тең [3, 30,32 бб.].

Жалпы алғанда 16-24 аралығындағы жесір әйелдер 1999 ж. санақ бойынша республикада 0,5% , 25-49-жас аралығында – 4,9%, ал өз кезе-гінде 50-жастағы әйелдер арасындағы 43,3% құ-райды. Осындай тұл ерлер арасындағы көрсет-кіш әйелдерге қарағанда, әйелдермен салыстыр-ғанда 0,01-0,9-11,1% сәйкес аз [2, с.5].

Жұбайынан айырылғандардың белгілі бір бөлігі жасына толған балаларының отбасында тұратынын есте сақтау керек. Бірге тұру ерек-шеліктері этникалық қатынастар жағынан екі топқа бөлінеді. Мысалы, түрік этностарында жұбайынан айырылғандар үйленген ұлдарының


отбасын таңдаса, еуропалықтар қыздарының от-басын қалайды.

Қорыта келгенде, республикадағы қарт адам-дар мен жалғызбастылар мәселесінде объективті және субъективті факторлар түйіседі. Оларда дәстүрлік және де қазіргі заманауи өмір көрініс табады. Оларды реттеу, шешу жолдары мемле-кет пен қоғамдағы отбасы және неке инсти-туттарының мәселелерімен тікелей байланысты. _________________

1. Тараданов А.А. Семейный круг: Результаты со-циологического исследования проблем семьи в Уральском регионе в 1993-1999 гг. –Челябинск: Челяб. гос. ун-т, 2000. – 295 с.

2. Население Республики Казахстан по состоянию в

браке / Итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан. Статистический сборник. – Алматы: Казстатин-форм, 2000. – 94 с.

3. Национальный состав населения Республики Ка-захстан. Том 4. Часть 3. Население Республики Казахстан по национальностям и состоянию в браке. Итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан. Статисти-ческий сборник. – Алматы: Агентство РК по статистике, 2000. – 208 с.

4. Женщины и мужчины Казахстана: Статистический сборник. – Астана: Агентство РК по статистике, 2007. – 120 с.

* * * В статье на основе статистических данных анализи-

руются проблемы пожилых и одиноких в Республике Казахстан. Указанные две категории населения показаны как с учетом демографических, социальных и этнокуль-турных факторов, так и этнических.

Б. К. Қалшабаева

ОТАНДАСТАРДЫҢ (РЕПАТРИАНТТАРДЫҢ) ЖЕРГІЛІКТІ ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

Алыс және жақын шетелдерде өмір сүрген,

қандастарымыздың бүгінгі таңда төл ортаға, яғни ата-мекеніне келіп, қоғамдық әлеуметтік өміріне бейімделуі, сіңісуі бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Адаптация –жеке адамның әлеуметтік ортаға бейімделуі үшін белсенді іс-әрекеті, яғни әлеуметтік ортаның шындығымен бетпе-бет келуі. Саяси, әлеуметтік-мәдени құры-лымы әртүрлі бөгде этникалық ортада ондаған, тіпті жүздеген жылдар бойы өмір сүрген отандастарымыздың дәстүрлі мәдениетінде тіпті тілінде, мінез-құлқында сол ортадан қалып-тастырған өзгерістері болуы әбден мүмкін. Сондықтан да ата жұртқа оралған қандастары-мыздың тарихи отандағы тұрмыс пен мәдени өмірге тез бейімделіп кетуі де біршама уақытты, төзімділікті қажет етумен бірге мемлекет тарапынан да көптеген әлеуметтік-мәдени шара-ларды жүзеге асыруды талап етеді.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары сырттағы қандастарымыз тарихи Отанға жаппай көше бастады. Кеңес өкіметі кезінде тағдырдың тәлкегімен туғандарынан ажырап, ата жұртынан жыраққа кеткен қазақтардың алғашқы тобы тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында ақ ата жұртқа деген сағынышпен елге орала бастады. Бұл кезеңде Қазақстанның да сырттағы қан-дастарымыздың да жағдайы біршама тәуір еді. Ең алдымен тарихи Отанына қоныс тепкен Монғолиядағы қазақтар болды. Олардың негізгі

бөлігі Алматы облысының аумақтарына, қалаға іргелес елді-мекендерге қоныс тепті. Алғашқы кезде көмек көрсетілгенімен кейінгі кезеңдегі елдегі әлеуметтік-экономикалық қиындықтарға байланысты отандастарымыздың бір тобы жергілікті ортаға бейімделе алмады. Мәселен, ХХ ғ. 90 жылдарының орта кезеңінде Қазақ-стандағы экономикалық тұрақсыздыққа шыда-май ат басын кері бұрған қандастарымыз да болды. Сол жылдары 10 мыңдай қазақтар Мон-ғолияға қайыра көшіп кеткені белгілі. Осы жылдары еліміздің экономикалық жағдайының әлсіздігінен Үкімет квотаға кіргендерді не үймен, не басқа да жеңілдіктермен қамтамасыз ете алмаған еді.

Бірақ ҚР-ның көші-қон және демография жөніндегі агенттігі пәтерге, жәрдемақыға, көлік шығынына тиесілі қарыздардан құтылу үшін, солардың тізімін, есебін жасап, оны Үкімет алдына қойып дәлелдеп, қаржы бөлдіріп, соның нәтижесінде 1999 жылдан бері көшіп келу квотасына кіргендерге тиесілі жеңілдіктерін беріп келе жатыр.

Қай кезеңде болмасын әлеуметтік жағдайы-ның төмендеуіне қарамастан қазақ этносының жоғары деңгейдегі бейімделу мүмкіншілігі жаңа жағдайда қоғамнан өз орнын табуға көмектеседі. Қазақ диаспорасының ерекшелігі сонда, көшпелі өркениеті бар қазақтар қай әлемде болмасын табысты бейімделе алады. Кейбір шетелдік зерттеушілер қазақтардағы негізгі

114 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 құндылық олардың белгілі бір ұрпақ тобына жату идеологиясының беріктігі деп санайды. Қалай десек те архайкалық идеология диас-пораның үдеген урбанизациясына және ортаның ассимиляциялық контрфакторы болмай қой-майтындығына қарамастан гүлдену үстінде. Шындығында, белгілі ұрпақ тобына жататын концепциясын үзбей тұрғанда, қазақтар өзіндік субмәдениетін сақтап, дәстүрлі мәдениетіміздің онан әрі жалғасуына, өркендеуіне ықпал етеді. Сондықтан да болар тарихи Отанға оралған қандастарымыздың тілінен, тұрмысы мен мәде-ниетінен қаймағы бұзылмаған тұтас бір қазақи дәстүрлі мәдениет элементтерін көреміз.

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің берген мәліметі бойынша 1991-2007 жж. жақын шетелдерден Қазақстан 651299 адамды (165861 отбасы) қабылдады. Соның 61,3% не 399453 адам (102748 отбасы) Өзбек-стан қазақтарын құрайды 1. Ақиқатында соңғы кезеңдерде тарихи Отанға көп келіп жатқан қандастарымыздың тобын Өзбекстан, Қарақал-пақстан және Түркіменстандағы қазақтар құ-райды. Оның себептері алдыңғы екі елдің әлеу-меттік-экономикалық жағдайының төмендеп кетуі болса, екінші жағынан қазақ мектеп-терінің жабылуы, жұмыс орнының болмауы, т.с.с. жағдайлармен байланысты болды. Ал Түркіменстандағы қазақтардың әл-ауқаты жақ-сы дегенімізбен де екі елдің білім беру жүйе-леріндегі сәйкессіздік ұрпақ болашағына алаң туғызды. Міне осы жағдайлар оларды ата жұрт-қа итермеледі. Шет елдердегі қандастарымыз-дың тарихи Отанына оралуының толастамауы бір жағынан Қазақстан республикасының мем-лекеттік саясатындағы алыс және жақын шетел-дердегі қазақтарды репатрациялау бағытымен байланысты болды..

Отандастарды төл ортаға бейімдеудегі ең басты мәселе оларды баспанамен қамтамасыз ету болып табылады. Баспанамен қамтамасыз етілсе, әрі қарай әркім өз тіршілігін алып кете алады. Осы салада әрине мемлекеттің құзіреті жоғары. Келген отандастарымызға жер не үй бөліп беруде Қазақстан Республикасы барынша мүмкіндік жасауда. Мәселен, 2000-2001 жыл-дары тарихи Отанға оралған 5 мыңға жуық отба-сына пәтер алынып, оларға басқа да жеңілдіктер жасалды. Ал, 2003 жылы Алматы қаласы бойын-ша, 342 отбасына баспана, 120 отбасына жер бөлініп берілді 2. Мұндай шаралар әрине қан-дастарымыздың төл ортаға тез үйренісуіне, бейімделуіне зор ықпал етеді. Мәселен, 1995 жылы Өзбекстанның Бұхара облысынан 530 отбасы келіп, Қарағанды облысының Приозерск

әскери қалашығына қоныстанған болатын. Приозерск әкімшілігі оралмандарды бір кезде бос қалған қалаларға, үйлерге орналастырды. Көшіп келгендер металл жинап (аллюминий 50 теңге, мыс 100 теңгеден өткізіп), басқа да сауда-саттықпен айналысып жағдайларын көтеріп алды. Кейбір тобы өз алдына жер алып мал өсірумен айналысу үшін жағдайы жасалған көп қабатты үйлерден кетіп, ауылды жерлерге ор-наласты 3. Көптеген қандастарымыз жер, бас-пана болса, қалғанының барлығын өздері жасап алуға дайын. Бірақ оларды облыс, аудан орта-лықтарынан шалғай аймақтарға инфрақұрылым-дық жүйелер нашар дамыған аудандарға орна-ластыруға тырысады. Бұл онсыз да жұмыс жоқ жерлерде жұмыссыздардың санын көбейтеді. Осыған байланысты көптеген аумақтарда мәсе-лен, солтүстікте оралмандарды қолдаудың об-лыстық бағдарламасы қабылданды. Мәселен, Солтүстік Қазақстан облысы әкімшілігі жыл бойы Айыртау, Булаев аудандарында оралман-дардың іргелі шаруашылығын құрып, екі жыл ішінде әрбір оралман жұмыс орнын, баспана, жер алу мәселелерін шешетіндей міндеттер қойды. Міне, мұндай шаралар әрине бір жағы-нан қандастарымыздың сол жерге сіңісіп кетуіне ықпал етсе екінші жағынан олардың әлеуметтік жағдайын көтеруге мүмкіншілік береді. Сол сияқты Оңтүстік Қазақстанда отанына оралған қазақтардан бір поселок құрылды. Мәселен, Бескетик ауылында оралмандар Германияға кет-кен немістердің орнын басты. Сондай ақ, ХХ ғ. 90 ж. ортасында Тәжікстаннан келген отандас-тарымызда бар. Олар шағын фермаларда түйе, жылқы, сиыр, қой өсіріп, мақта егіп күн көрді 4.

Тәуелсіздіктің он бір жылы ішінде Маңқыс-тауға 41 мыңнан астам қандасымыз қайтып оралған. Бұл Маңқыстау жағдайындағы кіші-гірім екі ауданның халқы деген сөз. Оралман-дардың барлығына облыстың орталығынан үй алып беру қиын, ал алыс аудандарға баруға олардың өздері бас тартты. Квотасыз келіп жатқандар да жеткілікті. Мысалы тек бір жылда осы облысқа 53 отбасы оралмандар көшіп келген. Келіп жатқандардың 90 пайызы Қара-қалпақстан мен Өзбекстаннан. Бір жылда бас-пана алуға жергілікті әкімшілік 2 миллион теңге бөлді 5. Бұл бір жағынан ҚР ның сырттағы бауырластарымызға жасап отырған қамқор-лығы, жеңілдіктері. Осыған байланысты Маң-қыстау облысында 2003–жылғы бюджеттен қа-растырылған 11 миллион теңгені осы жылы көшіп келген оралмандардың көлік және жол шығындарын өтеуге және оларға бір реттік


көші-қон жәрдемақысын төлеу үшін жұмсаған. Маңқыс-тау облысының Ақтау және Жаңаөзен қалаларының жанындағы саяжайларға қоныс-танған 10000-ға жуық оралмандарға ресми түрде тіркеуге тұруларына жағдай жасалған. Оралман-дар өз бетімен тұрғын үй тұрғызып алу үшін жер учаскелерімен қамтамасыз ету жұмыстары жүр-гізілген. Ақтау қаласы маңындағы Приозерный - 3 және Маңқыстау кенті тұрғын үй массив-терінен оралмандарға 10 жер учаскесі жеке-меншікке, 21 учаскесі жалға беру құқығымен берілген. Осы бағытта 2002 жылы Ақтау қаласы әкімінің шешімдерімен қала маңындағы «Про-гресс», «Химик», «Мичуринец», «Синтез» сая-жайларынан 53 жер учаскесі жекеменшікке бері-ліп, 148 отбасына жалға беру құқығымен бола-шақта тұрғын үй салып алуға рұқсат етіліп, жер учаскелері берілген 6. Квотамен келген қандас-тарымызға мемлекет тарапынан барынша көмек көрсетілді. Мәселен, Жаңаөзен қаласындағы тұрғын үй массивтерінен Түркменстан мен Өз-бекстаннан келген 400 оралман отбасыларына жер учаскелері бөлінген. Ал, Бейнеу ауданында өз бетімен тұрғын үй салып алу бағытында 33 оралман отбасы жер учаскелерімен қамтамасыз етілген болса, Маңқыстау ауданында-4, Қарақия ауданында 23 оралман отбасына жер бөлінді 5, 19 б.. Дегенмен де оралмандар басындағы қиындықтар де жеткілікті. Мәселен 2004 жылы іссапармен барғанымызда Ақтау қаласының іргесіндегі саяжайларға орналасқан қандастары-мыздың шамамен 20-30 шаршы метр тұратын үй-жайларында 2-3 отбасы (әке-шеше, үйленген балаларымен) бірге тұрып жатқандығының куәсі болдық. Сонымен қатар олар қажетті құжаттар-ды алуда көптеген кедергілердің бар екендігін айтты.

Қарақалпақстандағы Шуманай қаласында тұратын 30 мың халықтың 10 мыңы қазақтар. Оларда экономикалық жағдайдың қиындығына байланысты Ақтөбе облысына ағылды. Аталған аумақтарға көп келу себебі, Қарақалпақстан-дағы қазақтардың басым бөлігінің негізгі түбі ақтөбеліктер. Бұл аймақтарда да оралмандар арасында шешілмеген мәселелер: баспанамен қамтамасыз ету, тіркеуге тұру, әлеуметтік көмектер беру т.с.с. проблемалар жетіп жатыр. Мысалы тек бір жылда Ақтөбе облысына 55 оралман отбасы көшіп келген 4. Отандастары-мыздың квотамен не квотасыз жоспарсыз бір аумаққа келуі де оларды жергілікті ортаға үй-лестіруде біршама қиыншылықтарды тудырды. Мәселен, мемлекет тарапынан берілетін кө-мектің жергілікті әкімшіліктерге жеткілікті түр-де жетпеуі, сондықтан да оларды орналастыру,

жер, баспаналардың жеткіліксіздігі олардың орнығуына кедергі келтірді.

Төл ортаға сіңісіп кетудегі тағы бір кедергі көптеген қоныс аударушылар өз мамандықтары бойынша жұмысқа орналаса алмады. Себебі, оларды қоныстандыруда кәсібі бойынша жұмыс табылатын жерге емес, түрғын үй немесе жер участогін бере алатын шаруашылықтарға бөл-ген. Дегенмен қазіргі кезде олардың көпшілігі өздерінің жеке кәсіпкершілігін ашып алып күн көруде.

Алыс және жақын шетелдерден келген қан-дастарымыздың төл ортаға бейімделуіне кедергі келтіретін бір мәселе- қазақтардың әліпбиінде болып отыр. Қазіргі таңда дүниежүзі қазақтары-ның ауызекі сөйлесуінде ешқандай айырмашы-лық жоқ, бірақ әр елде тұратын қазақтар бір-бірінің жазуын түсінбейтін жағдай қалыптасып отыр. Мысалы, Өзбекстан мен Түркіменстан латын әрпінде, Қазақстан, Монғолия, Ресейде тұратын қазақтар кириллицамен жазады, ал Еуропада тұратын қазақтар латын әліпбиінде сауат ашқан. Бұл айырмашылық ата-мекеніне оралған қандастарымыз үшін, әсіресе оқу-білім саласында үлкен қиындық туғызып отыр. Сон-дықтан оқу орнына түсуге келген талапкерлер үшін Қазақстанда осы мақсатта жағдайлар жаса-лып жатыр. Мысалы, Алматыдағы қазақ қыздар педагогикалық институында дайындық бөлім-дері ашылған және олар жатақханамен, тегін тамақпен қамтамасыз етілген.

Жалпы, отандастарымызды жұмысқа орна-ластыру республика бойынша 46 пайызға жүзеге асса, соның ішінде әйелдер 37 пайызды құрай-ды. Ең төменгі көрсеткіш Солтүстік Қазақстан, Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қостанай облыстарында.

2002 ж. қазан айында өткен Түркістан қала-сында өткен Дүниежүзі қазақтарының құрыл-тайында «Шетелдегі қандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы» қабылданып, осы бағдарламаның негізінде Білім және Ғылым министрлігінде қазақ диаспорасы өкілдерінің балаларын оқуға қабылдау туралы Ереженің жобасы белгіленді. Осыған сәйкес дүниежүзі қазақтары қауымдастығының ұйымдастыруы-мен «шетелдегі қазақ диаспорасы балаларын ата мекенде оқыту мәселелері» атты дөңгелек үстел болып, онда осы уақытқа дейін тетігі табылмай келе жатқан мәселе- қазақ диаспорасының бала-ларын Қазақстанда оқытудың механизмдерін жасау жолдары талқыланды. ҚР «Білім туралы» заңында диаспора өкілдерінің Қазақстан азамат-тарымен бірдей білім алуға құқығы бары ай-тылған.


Жалпы, алғанда шет елдік қандастарымыз-дың тарихи Отанында білім алуына мүмкіндік жасау олардың бейімделу үдерісін жеделдетері сөзсіз. ЖОО ұйымдасқан түрде олардың бала-ларын дайындық курстарына орналастырды. 2006 жылы еліміздің 8 Жоғары оқу орында-рында 208 оралман балалары оқуда. Дегенмен жыл сайын алыс және жақын шетелдерден келген талапкер бауырларымыз үшін бөлінген арнайы квота арқылы қандастарымыздың бар-лығын мемлекет есебінен тегін оқыту мүмкін емес. Сондықтан, өркениетті елдерде (АҚШ, Жапония, Еуропа) тұрып жатқан, сол елдің ғылымын, техникасын игерген қандастарымыз атамекенге оралса еліміздің дамуына ықпалын тигізер еді.

Көші-қон мәселесінде оралмандардың төл ортаға бейімделу мәселесіне де жеткілікті дәре-жеде көңіл қою керек. Көші-қон агенттігінің берген мәліметі бойынша республикаға оралған отандастарымыздың ішінде әртүрлі мамандық бойынша 205 ғылым кандидаты және 50 ғылым докторы бар екен. Бұл үлкен әрі бай интеллек-туальды ресурс. Олардың барлығын пайдалану да мемлекеттің нақты бақылауынан тыс қалуда. Екіншіден олардың орыс тілін білмеуі де жұ-мысқа тұруға қиындық туғызды. Жоғары білікті категориядағы маман ғалымдар ең бірінші қазақ тілінің әлеуметтік статусының әлсіздігінен запа шексе, екіншіден мамандарды қайта даярлықтан өткізетін ресми мекемелердің болмауы жұмыс көзін қамтамасыз етуге кері әсерін тигізді. Осындай интеллектуальды күшті еліміздің ғы-лымын білімін көркейтуге жұмылдыра отырып, олардағы бар потенциалды пайдалану керек. Ол үшін олардың өз саласына еркін араласуына барынша жағдай жасау.

Қазіргі кезеңде елдің экономикалық және эколого-климаттық жағдайын есепке ала оты-рып, отандастарымыздың жергілікті ортаға бейімделуінде мына жағдайларға да назар аудару керек сияқты. Ең бірінші оларды өзінің экономикалық мамандануы және дамыған еңбек нарығымен кіші-гірім қала орталықтарына және көшбасшы қалалар мен қала типтес елді-мекен-дер маңайына орналастыру. Соның бірі шеттен көшіп келген отандастарымызды кең байтақ қа-зақ жеріне шашырата әбден жерсініп үйреніс-кенше, жұмыс тауып өз беттерінше жан баға-тындай дәрежеге жеткенше бір жерге шоғыр-ландыру керек. Бұл экономикалық-әлеуметтік жағынан да, демографиялық-саяси тұрғыдан да дұрыс шешім. Қазірдің өзінде кейбір облыс, аудан әкімдері оралмандарды жаппай бір ауылға орналастыруда. Мәселен, Қарағанды облысы-

ның Жәйрем кенішінде, Қостанай облысының Денисов, Шығыс Қазақстан облысының Қатон-қарағай, Зайсан, Үржар, Ұлан аудандарында осындай игі бастамалар қолға алына бастаған. Тарихи Отанға қайтқысы келген отандастары-мызға құқықтық және қаржылық көмек көрсету. Олардың кәсіби біліктілігін, талантын, қабілет-тілігін яғни сапалық құрамын есепке алу; бас-пана алуға жеңілдікпен несие беру.

Жалпы, үкімет тарапынан демеу, жергілікті әкімшілік орындарынан қолдау көрсетіліп жат-са, оралмандар өз проблемасын толықтай шеше алады. Ең бастысы олар қазіргі болып жатқан қоғамдық өзгерістерге, нарықтық қатынастарға психологиялық жағынан дайын. Қазірдің өзінде көптеген оралмандар шаруа қожалықтарын құрып алса, енді біразы кәсіпкерлікпен айна-лысуда. Дегенмен де, көшіп келушілердің көп-шілігінің материалдық жағдайы төмен. Сон-дықтан да оларға еліміз шекарасынан аттаған-нан кейін тегін баспана берілгенмен, бірақ мәрте отбасына ұсынылатын: отбасы иесіне 12 мың-дай, қалған мүшелерінің әрқайсысына 8 мыңдай тиесілі теңге жәрдемақы жетпейді. Ендеше ата-жұртына келген отандастарымыздың төл ортаға сіңіп кетуі үшін жан-жақты ойластырылған, мемлекеттік тұрғыдан ұйымдастырылған көмек керек. Бұл орайда Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Республика Үкіметіне, барлық облыстар мен Астана, Алматы қаласы әкімдеріне мүмкінді-гінше өз бетімен көшіп келгендерге де қарай-ласу, қамқорлық жасау қажет екендігін үнемі ескертіп келеді. Сондықтан қандастарымызды бауырмалдықпен қарсы алып, олардың өз елінде өгейсімей, ортамыздан орын тауып, елге сіңісті болып кетуіне жағдай жасалу керек. Ол үшін оларды әр ауданға, әр ауылға әр бөлімшеге орналастырғаннан гөрі бір жерге топтастыра орналастыруға тырысу керек. Себебі, қаймағы бұзылмаған халқымыздың игі дәстүрлерін сақ-тап қалған олар елімізде болып жатқан күрделі өзгерістерді таразылап, жаңаша ойлау мәселе-леріне әсер етумен қатар, халқымыздың ұмы-тыла бастаған тамаша қасиеттерін тірілтуге, өткеннің өнегесінен үйренуге баулитыны анық. Және де біртұтас орналасу нәтижесінде бейім-делу қиыншылықтарына тез көндігері сөзсіз.

Шетелдегі қазақтардың ата-мекенге оралуы Қазақстан мемлекетінің даму стратегиясының басым бағыттарының бірі болып саналады. Әлемдік қауымдастықтың толыққанды мүшесі-не айналған Қазақстан республикасы өркениетті қоғам сипатына сай шетелдерде тұрып жатқан қазақтарға және ата-мекеніне оралып жатқан қандастарға қамқорлық жасауды мемлекеттік


саясаттың құрамды бөлігіне айналдырды 8. 2006 ж. бері қызмет етіп келе жатқан «Оралман» базасы мәліметтеріне ендірген әлеуметтік қам-тамасыз етудің бірыңғай ақпараттық жүйесі жұмыс істеуде. «Оралман» бағдарламасы көшіп келген оралмандарды кешенді есепке алуға, әрбір отбасы жөнінде мәліметтер алуға және әлеуметтік қамтамасыз ету қызметінің толық тізімін алуға мүмкіндік береді. Бұл шаралар көші-қонға жүйелі және әлеуметтік бағыт беру-ге көмектеседі. Мәселен, оралмандарды жұ-мыспен қамтамасыз етуде оң өзгерістер әкелді. 2006 жылы 353.301 еңбекке жарамды адамның 235.224 яғни 68 % жұмыспен қамтамасыз етілді. Ал 2000 жылы бұл сан 32% құраған болатын. 2007 жылы Президенттің жарлығымен 62697 оралман азаматтығын алса 2008 жылы 5 айдың ішінде 27783 оралман азаматтығын алды.

Мемлекет тарапынан 2008 жылдан бері облыстық әкімшіліктің орынбасары жетекшілі-гінде «Оралмандар кеңесі»; Көші-қон және юстиция қызметкерлерін қатыстырған көші-қон полициясының жылжымалы пункттері жұмыс істейді.

Ұлттық қауіпсіздігімізді нығайтуда және экономикамызды жаңа еңбек ресурстары мен қамтамасыз ету үшін, Елбасымыз 2015 жылға дейін республика халқы санын 20 миллионға жеткізу қажеттігін айтып келе жатыр. Сондық-тан халықтың санын көбейтіп, құрамын нығай-татын, тарихи- демографиялық ғылым айқын-даған екі жолды, табиғи өсіммен сырттан келетін көші-қонды тиімді пайдалану керек. Табиғи өсімді күшейту үшін жастарға әсіресе, жаңа отбасыларға, көп балалы аналарға, олар-дың жас ұрпақтарына Қазақстан үкіметі тара-пынан жан-жақты, нақтылы түрде қамқорлық ұйымдастырылуы қажет. Ал, сырттан келетін оң

көші-қонға келсек, шет елдердегі қазақтарды елге қайтару үшін мұнан да күрделі шаралар іске асса жөн болар еді. Квотаны шектемей, қазақтар тұрған мемлекеттермен дипломатия-лық жолмен көші-қон үрдістерін жеңілдетіп, тездету, ал көшіп келгендер үшін барлық жан-жақты жағдай жасау қажет. _________________

1 Легко ли быть оралманом? Садуакас Ансатов советник председателя Агентства РК по миграции и демографии // Социум. – 2003. – № 7 (08).

2 Белдеубайұлы Д. Оралмандардың жартысынан көбі баспанасыз // Ана тілі. – 2003, мамыр – 22.

3 Халық санын 2015 жылға қарай 20 миллионға жеткізуге мүмкіндік бар // Алтын бесік. – 2003. – №4. – Б.7 – 14.

4 Сахимов Ә. Оралмандардың ойлағаны болсын // Жас Алаш. – 2003, мамыр - 24.

5 Бекдесінов Ә. Ұлттық болмысымызды жоғалтқан жоқпыз //Алтын бесік. – 2002. – №2. – Б.48 -56.

6 Калшабаева Б.К. Орта Азиядағы қазақ диаспорасы: көші–қон және интеграция мәселелері // Отан тарихы. –2008. –№4. –41-49 бб.

7 Тарыдай шашыраған қайран қазақ // Оралман cөзі. – 2005, қыркүйек –29.

8 Постановление Правительства РК «О создании государственных учреждений – центров адаптации и интеграции оралманов Комитета по миграции Министер-ства труда и социальной защиты населения РК» от 29 сентября 2007 года №859.

* * * В статье рассматриваются причины возвращения орал-

манов на историческую родину, их численность, рассе-ление и адаптация. Также в статье затронуты проблемы связанные с социально-экономическим положением казах-ских репатриантов. Вместе с тем поднимается вопрос, связанный с проблемами адаптации оралманов, даются и рекомендации по их решению.

* * * The article considers the reasons for returning repatriates

to their historical Homeland, their quantity, settlement and adaptation. The article also touched upon issues related to socio-economic status of the Kazakh repatriates. However, the question is raised, the problems associated with the adaptation of repatriates, and gives recommendations for dealing with them.

А. С. Сейсенбаева

ОРАЛМАНДАРДЫҢ КӨШІ-ҚОНЫНДАҒЫ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕР

Әлеуметтік қауымдастықтың толыққанды

мүшесі болған Қазақстан Республикасы өрке-ниетті қоғам сипатына сай шет елде тұрып жат-қан қазақтарға қамқорлық жасауды мемлекеттік саясаттың құрамды бөлігіне айналдырды. Ел-басы Н.Ә. Назарбаев дүниежүзі қазақтарының құрылтайында «...Өз жерімізде өзіміз қырғынға ұшырап, өз жерімізде өзіміз қуғынға түстік.

Мыңдаған жандар қырылып, мыңдаған жандар атажұртын тастап кетуге мәжбүр болды, 1932 -1933 жылдарда қазақ даласында болған адам айтса нанғысыз ашаршылық, 6 миллиондай ха-лықтың 2,2 миллионы айдың – күннің аманында опат болған, сталиндік репрессия жылдарында аяулы да абзал азаматтарымыздың жойылғаны – большевизмнің бетіне басылар қара таңба,

118 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 біздің ғасырлар бойы ұмытпайтын қасіретіміз», - деп көрсетті. Осыған орай Қазақстан Тәуел-сіздігін жариялаған күннен бастап өзінің әлеу-меттік – экономикасын қалыпқа келтіре бас-таған уақытта алыста жүрген қандастарын өз еліне шақыра бастады. Шеттен келген қандас-тарымызды ғылыми тілде «репатрианттар» деп атай бастады. Бұл терминге қысқаша түсінік беріп кететін болсақ. «Репатриация» дегеніміз - шетел территориясында өмір сүріп жатқан отандастарымыздың өзінің тарихи Отанына оралуы. 1997 ж. қабылданған «Халықтың көші-қон ту-ралы» заңында алғаш рет шеттен келген отан-дастарымызға оралман анықтамасы қолда-нылды. Бұл заңда айтылғандай: «Репатриант (оралман) – кезінде саяси қуғын-сүргін актілері заңсыз реквизициялау, күштеп ұжымдастыру, ізгілікке жат – өзге де іс-әрекеттер салдарынан тарихи отанынан тысқары жерге қуылған және азаматтығынан айырылған, Қазақстан еліне қайтадан тұрақты тұру мақсатымен ерікті түрде қоныс аударған қандастардың тобы жіне олардың ұрпақтары». Ал 2003 ж. наурызда «Халықтың көші – қон туралы» заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, Заңның 1-бабына сәйкес оралман дегеніміз ұлты қазақ, азамат-тығы жоқ, Қазақстанда тұрақты мекендеуге кел-ген шетелдік қазақтар болып табылады[1].

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы бойынша отандастарымыздың тарихи отанына оралу үдерісі, яғни репатриация үдерісі елі-міздің тәуелсіздікке қол жеткен алғашқы кезінен бастау алады.

Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан тағдыр тәлкегімен шетелге шашырап кеткен қандаста-рымызды еліне оралтуға жағдай жасап, мем-лекетіміз бұл бағытта ерекше үрдісті саясатты жүзеге асырды. 1991 жылдан бері бүгінгі есеп бойынша елімізге 1 млн-ға жуық этникалық қандастарымыз келген. Бұлардың 790 мыңы Көші-қон комитетінің тізіміне еніп, тіркеуден өтіп, оралман мәртебесін алды. Ал қалған 200 мыңдайы өз күшімен көшіп келгендер. Жалпы, Қазақстан әлемдегі өз қандастарын Отанына қайтаруға күш жұмсап, жағдай жасап, арнайы саясатқа басымдық беріп отырған 5 мемлекеттің біреуі болып табылады[2].

Енді Оралмандардың көшінің бастапқы ке-зеңіне көз жүгіртіп көрсек. 1992-1993 жылдары екі мыңнан астам оралман отбасыларына жер-гілікті басқару органдары, шаруашылықтар мен тұрғындар тарапынан әжептәуір көмек көрсе-тілді. Бұл ретте әрбір оралман отбасына 10 басқа дейін қой, бір-бір жылқы мен сиыр, бір жолғы жәрдемақысы және көшкендегі көлік шығында-

рына өтемақылар берілді. Бұрынғы ұжымшар-лар мен кеңшарлар, сонымен қатар Еңбек ми-нистірлігінен бөлінген қаражат есебінен тұрғын үйлер сатып алынды.

Ал 1993 – 1996 жылдары көші – қон шара-лары Қазақстан Республикасының Еңбек минис-тірлігі жанындағы халықты жұмыспен қамту мемлекеттік қоры арқылы қаржыландырылды. Одан кейінгі 1997 – 1998 жылдары бұл міндет жергілікті бюджетке жүктелді. Ал 1999 жылдан бастап оралмандарға көмек республикалық бюд-жеттен берілетін болды.

Негізінен 1992 жылы Түркістан қаласында өткізілген бүкіл дүниежүзі қазақтарының ал-ғашқы Құрылтайы үлкен тарихи оқиға болды. Сол кезден бастап тарихи отанына оралуды армандаған қандас бауырларымыздың тобы молая түсті. Бүгінгі таңда 5 миллионнан астам қазақ республикамыздан тысқары жерлерде жүрсе, соның 180 мыңы туған топырағына тәуелсіздік алған кезеңнен бері қадам басты[3]. Әрине, жағдайлары мәз болмағанымен, басым көпшілігі табанды түрде тұрақтап қалды. Қазіргі кезеңде репатрианттардың қоныстану бойынша еліміздің облыстарын ішінен Оңтүстік облыс бірінші орында. Ата - баба жеріне аңсап жеткен оралманның 36.200 7900 отбасы Оңтүстік Қазақ- стан облысына келді. Мәселен Мақтарал ау-данына – 2782 отбасы, Сары –Ағаш ауданына – 2506 отбасы, Шымкент қаласына – 677 отбасы, Түлкібас ауданына – 495 отбасы, Түркістан қаласына – 412 отбасы, Шардара ауданына – 308 отбасы, Қазығұрт ауданына – 336 отбасы, басқа да қала мен аудандарға – 372 отбасы бөлінген. Түркістан қаласын алып қарайық. Қазіргі кезде қала халқының саны – 175 мың. Оның ішінде қазақ халқы – 93 мың, 54% құрайды. өзбек халқы – 42,7 %, орыстар – 1,5%, қалғаны өзге ұлт өкілдері [6]. Негізінде Оралмандар қалаға 1993 жылдан көшіп келе бастаған. Бүгінгі таңда 2066 оралман Түркістан, Достық, Ынтымақ елді мекендеріне орналасқан. Қандастарымыздың басым көпшілігі Иран, Түркия, Ауғанстан, Моңғолия, Қытай мемлекеттерінен келгендер. (Бұл мәліметтер Түркістан қаласындағы «Ста-тистика» және «Көші – қоны және демография» бөлімдерінен алынды). Қазіргі уақытта, Прези-дентіміздің Жарлығымен бекітілген көшіп келу квотасы жылдан жылға өсіп келе жатыр. Мы-салы, 2000 жылы 500 отбасына; 2001 жылы 600 отбасына; 2002 жылы 2655 отбасына; 2003 жыл-ға 5000 отбасына бекітілсе, ал 2004 жылға 10000, 2005 жылға 15000 отбасына квотаны кобейту жоспарланған. Мемлекет елдің эконо-микалық хал-ахуалын есептей келе әр жылға


сырттан кошіп келетіндердің квотасын белгі-лейді. Квота деген-заң. Ол мемлекеттік тапсы-рыс. Орындалуы міндетті. Сонымен, кейбір дерек бойынша, Қазақстанға бір миллиондай қазақ қоныс аударса оның 200 мыңы квота бойынша, 800 мыңы өз күшіне сүйеніп жеткен. 2003 жылы Қазақстан 5 мың отбасын квота бойынша қабылдады. Оның ішінде Өзбекстан-нан-4096; Ресейден-492; Түркменстаннан-91; Қытайдан-76; Ауғанстаннан-65; Моңғолиядан-52; Түркиядан-40; Йраннан-38; Қырғызстаннан-10; Тәжікстаннан-10; Пәкістаннан-10; Түркия-дан-40, Моңғолиядан-52, Ресейден-492 отбасын көшіріп алу белгіленіп, бұл шын мәнінде ұлтымыз үшін, ұлысымыз үшін елең етерлік оқиға болды[2]. Өйткені бұған дейін квота тым аз бөлінетін еді. Осылардың ішінде көріп отыр-ғанымыздай Орта Азиядан келетін оралман-дардың саны біршама қомақты.

Оның ішінде Орта Азиядан келген репа-трианттардың Оңтүстік Қазақстан облысы ең көп қоныстанып жатқан облыстардың бірі. 1991 жылдан 2008 жылдың 1 қаңтарына дейінгі мәлі-меттерге сүйенсек 21 алыс және жақын шетел-дерден қоныс аударған оралмандардың саны 44545 отбасына жеткен. Ендеше осы бірнеше облысқа жеке тоқталып өтсек.

Біріншіден Оңтүстік Қазақстан облысына көшіп келушілер негізінен Өзбекстан, Түрк-менстан, Тәжікстан және Қырғызстандағы аға-йындар. Олардың ішінде Өзбекстаннан келетін ағайындар басымдық танытып отыр. Енді осы аталған мемелекеттерден келген репатриант-тарға жекеше тоқталып өтсек.

Ал, енді Өзбекстаннан көшіп келушілер не-ліктен көп? Мұның басты себебі Көші-қон және демография агенттігінің түсіндіруі бойынша, Қазақстан мен Өзбекстанның арасындағы шек-ара түпкілікті айқындалып, даулы елді мекен-дер мәселесі шешіліп, екі жақтың мемлекет аралық келісімге қол қоюына байланысты. Осыған орай Өзбекстанға өткен Оңтүстік Қа-зақстан облысындағы Сарыағашқа іргелес Түр-кістандық қалашығының төменгі бөлігінің, соңдай-ақ бұрын Қызылорда облысына қара-ған Нысан-1, Нысан-2 және Баймұрат аудан-да-рының тілек білдіруші түрғындары бірінші кезекте көшіріліп алынады.

Өзбекстандағы жартылай өзбекке айнала жаздаған қандастарымыздың Қазақстанға ат басын бұрғаны күннен-күнге көбейе түсуде. Қазақтар ғана емес кейбір ұсақ ұлт өкілдері де қазақ болып жазылып Қазақстанға өткісі келеді. Өзбекстаннан келіп жатқан қазақтардың негізгі бөлігі, көбіне өзінің үйренген жылы климаттық

жағдайына байланысты, бірінші Алматы облы-сына, екінші Оңтүстік Қазақстан облысына, үшінші Жамбыл облысына, төртінші Маңғыстау облысы жерлеріне қоныстанған. Мысалға, 1989-1998 ж.ж. аралығындағы статистикалық мәлімет бойынша; Оңтүстік Қазақстан облысында бар-лығы, 13605, оның ішінде қалаға 3841, ауылға 9764 оралман; Жамбыл облысына барлығы 11149, оның ішінде қалаға 2648, ауылға 8501 оралман; [6].

1999-2004 жылдардағы шараларды мысалға келтірер болсақ, облыс аумағына құрамында 13479 адамы бар 2749 оралман отбасы көшіп келіп, өмір сүруде. Олардың 964 отбасы көшіп келу квотасымен, 1785 отбасы квотадан тыс өз беттерімен келгендер. 2002 жылы Оңтүстік облысымызға Өзбекстаннан көшіп келетін орал-мандар үшін 100 отбасына квота белгіленген еді. Ал, бірақ, сол жылы 1000 отбасы өңірімізге көшіп келді. Олардың көбісінің хал жағдайы мәз емес. Еңбекке жарамдылары мамандықтары бойынша жұмысқа орналаса алмаса, тұрғын үйдің тым қымбаттап кетуіне байланысты баспа-налы болуы да қиындық туғызды. Сонымен қатар 2004 жылдары аралығында облысымызға 13 алыс және жақын шет мемлекеттерден 6164 отбасы, яғни, 29 мыңнан астам оралман қоныс тепті. Олардың 79 пайызын Өзбекстаннан кел-ген қандастарымыз құрайды. [6]. Жалпы Тәуел-сіздік алғаннан осы күнге дейін есеп бойын-ша Өзбекстаннан 122 771 отбасы көшіп кел-ген. [4].

Ал енді, Түркіменстаннан 1989-1998 жыл-дардағы статистикалық мәліметтерді Қарасты-ратын болсақ, қазақтардың басым Көпшілігі осы елмен көршілес Маңғыстау облысы террито-риясына қоныстанған. Мұнда барлығы 22746 адам келген. Оның ішінде қалаға 22118, ауылға 628 оралман орналасқан. Ал, Алматы облысына барлығы 1779, оның ішінде қалаға 238, ауылға 1541; Жамбыл облысына барлығы 1886, оның ішінде қалаға 622, ауылға 1264; Оңтүстік Қазақ-стан облысына 1011, оның ішінде қалаға 296, ауылға 715; Қызылорда облысына 38, оның ішінде қалаға 22, ауылға 16; Атырау облысына барлығы 35, оның ішінде қалаға 28, ауылға 7; Қарағанды облысына барлығы 35, қалаға 33, ауылға 2; Ақтөбе облысына барлығы 187, оның ішінде қалаға 77, ауылға 110; Қостанай облы-сына барлығы 26, оның ішінде қалаға 10, ауылға 16; Түркменстаннан келген оралман-дар қазіргі күнге дейін жалпы алғанда 15 312 отбасын құрап отыр[4].

Ал Тәжікстаннан келен қандастарымыздың Қазақстанға орналасуына, санына келетін бол-

120 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 сақ, Қазақстанға Тәжікстаннан келген оралман-дардың жалпы саны 5337 адам. Оңтүстік Қазақ-стан облысына барлығы 4357 қазақ келіп, оның ішінде қалаға 574, ауылға 3783; Жамбыл облы-сына барлығы 581, оның ішінде қалаға 97, ауылға 484; Алматы облысына барлығы 94, оның ішінде қалаға 31, ауылға 63; жалпы осы аталған елден келген қандастарымыздың саны қазіргі күнге дейін 2735 отбасын құрайды.

Осы жағдайларға байланысты Қырғызстан-нан көшіп келіп жатқан оралмандар санына келетін болсақ, 1989-1998 жылдардағы статисти-калық мәлімет бойынша төмендегідей көрсет-кіштерді көреміз, сонымен; Жамбыл облысына барлығы 1224 адам келген, оның ішінде қалаға 428, ауылға 796; Алматы облысына барлығы 390, оның ішінде қалаға 133, ауылға 257; Оң-түстік Қазақстан облысына барлығы 101, оның ішіңде қалаға 58, ауылға 43; Қарағанды облы-сына барлығы 105, соның ішінде қалаға 89, ауылға 16; Шығыс Қазақстан облысына барлығы 90, оның ішінде қалаға 69, ауылға 21; Ақтөбе облысына барлығы 17, оның ішінде қалаға 12, ауылға 5; Ақмола облысына барлығы 33, оның ішінде қалаға 15, ауылға 18; Батыс Қазақстан облысына барлығы 13, оның ішінде қалаға 8, ауылға 5; Атырау облысына барлығы 3 адам келіп, олардың барлығы да қалаға орна-ласқан. Ал, Солтүстік Қазақстан облысына барлығы 16, оның ішіңде қалаға 4, ауылға 12; Қостанай облысына барлығы 19, оның ішінде қалаға 10, ауылға 9; Қызылорда облысына барлығы 37, оның ішінде қалаға 20, ауъшға 17; Маңғыстау облысына барлығы 21 адам келген, оның түгелі қалаға орналасқан; Павлодар облы-сына барлығы 24, оның ішінде қалаға 20, ауылға 4 оралман көшіп келген. Қазақстанға Қырғыз-станнан барлығы 2093 оралман жоғарыда көр-сетілген жылдар аралығында қоныстанған[6].

Сонымен Екіншіден Алматы облысына тоқ-талатын болсақ 1991 жылдан бастап алыс және жақын шетелдерден Алматы облысына 30 мың-нан астам отбасы немесе 100 мыңнан астам адам көшіп келді.

Тек қана былтырдың өзінде облыстың түр-лі аймақтарына 4 598 отбасы немесе 12 мың адам қоныс тепті, олардың дені Өзбекстан, Қытай, Моңғолия, Ресей, Қырғызстан және Тәжікстаннан оралған оралмандар.

Ал Батыс Қазақстан облысына келетін бол-сақ, бұл облыс бойынша көші-қон департа-ментінің директоры Ғабдырашит Қарменовтің ҚазАқпарат тілшісіне хабарлағанындай, өңірге оралмандар 1993 жылдан бастап келе бастаған.

Бастапқыда 44 отбасы немесе жүзшақты адам ғана елге оралса, 2006 жылы 632 отбасы немесе 3542 адамға жеткен. Оралмандардың дені Өз-бекстан, Ресей, Түрікменстан елдерінен болға-нымен, Украина, Қырғызстан, Тәжікстаннан да ат арытып жеткендер бар. Оралмандардың ба-сым көпшілігі, атап айтқанда, 2169 отбасы не-месе 9786 адам Орал қаласына орналасқан. Сондай-ақ 768 отбасы немесе 4056 адам қалаға жақын Зеленов ауданын қолай көрген. Қала маңындағы Теректі, Тасқала, Бөрлі, Ақжайық аудандарына қоныстанушылар баршылық. Сон-дай-ақ облыс орталығынан алыстағы Шыңғыр-лау, Жәнібек аудандарына сіңісіп кеткендер де бар.

Жалпы 2007 жылы қоныс аударған 3820 от-басылардың құрамындағы 11327 адамның 1851 мектеп жасына дейінгі (балабақшамен қамтыл-ғаны 65), 3023 мектеп жасындағы балалар (бар-лығы оқумен қамтылған), 5845 адам еңбекке жа-рамды жаста (4091 жұмысқа орналасқан), 608 зейнеткерлер (601зейнетақы алады). Ал кәсіби дайындығы және білім деңгейіне келгенде 506 жоғары білімі бар, 1007 кәсіби және 4298 жалпы орта білімі бар қандастарымыз елге қайтқан. 2690 отбасы тұрған үймен қамтылған: оның ішінде 1823 отбасы көшіп келу квотасы арқылы, 840 отбасы өз қаржысына, 27 отбасына әлеу-меттік тұрған үй берілген. 801 отбасына тұрғын үй салу үшін жер телімдері бөлініп берілді.

Қорыта келе жалпы алғанда, комитеттің де-ректеріне қарағанда, 2010 жылғы қаңтардың 1-індегі мәліметтер бойынша, Қазақстанда 201 мың 309 оралмандар отбасы немесе 789 мың 339 этникалық қазақтар өмір сүріп жатыр. Көшіп келген репатрианттардың көбі еліміздің Оңтүс-тік облысы және Алматы облысында қоныстан-ған. Отанына оралған этникалық қазақтардың барлығы Қазақстан Республикасы заңнамасында қарастырылған мемлекеттік көмектерге ие бол-ған[5].

Ал 2011 жылдың 1 қаңтарындағы дерек бойынша тәуелсіздік жылдарында елімізге 835491 адам көшіп келген. Оның ішінде 74 ғылым докторы, 213 ғылым кандидаты, 40777 жоғары білімді, 2509 аяқталмаған жоғары бі-лімді және 93600 орта-арнаулы білімі бар аза-маттар бар. Сонымен қатар Қазақстанның жо-ғары және орта-арнаулы оқу орындарында 5508 студент, дайындық курстарында 160 жас оқып жатыр. Ал 620 адам Қазақстанның Қарулы Күш-тері қатарында қызмет атқарып жүр. Бұл деген үлкен күш[4].

Сонымен қатар да шетте жүрген қандас-тарымыздың саны арта береді деген ойдамыз


бұл жайында Елбасы, 2011 жылдың 25-27 ма-мырында Астанада өткен Дүниежүзі қазақтары-ның ІV Құрылтайында сөйлеген сөзінде қан-дастарымызға қолдау көрсетудің бірнеше жол-дарын айқындап берген болатын. Біріншіден, Парламентте «Халықтың көші-қоны туралы» заң жобасы қаралды, кеңінен талқыланып, қабылда-натын жаңа Заң қандастарымыздың жағдайын жақсартуға септігін тигізеді деген сенімдеміз. Бұл Заң қандастарымыздың құжат тапсыруда, тіркеуге тұруда, азаматтық алуда кездесетін түрлі кедергілерді жоюы тиіс. Соны-мен бірге Туған елге табан тіреймін, көшіп келемін деушілерге қашанда есігіміз ашық екенін және өз бетімен көшіп келіп, ағайын болып, отбасымен қосылып, басқа жағдайлар-мен келсе, әсіресе жастар оқуға келем десе, оларға да ешқандай кедергі болмайдығын білдірді.

Осыған байланысты мемлекет біріншіден «Нұрлы көш» бағдарламасының 2-ші кезеңінің жобасын қолға алуды жоспарлап отыр. Бұл кезеңде қандастарды жаңа өндірісті өңірлер мен ауыл шаруашылығына кеңінен тартудың жол-дары көрсетілетін болады.

Екіншіден, Елбасымыз шетелден келген қан-дастарымыздың ішінде жастарға ерекше көңіл бөлу, осыған орай олардың жақсы білім алуына бар жағдайды жасауымыз керектігін көрсетті.

Үшіншіден, біз шеттегі қандастардың Қазақ-станнан жан-жақты хабар алып тұруына көмек көрсету және осыған орай Байланыс және Ақ-парат министрлігі «Каспионет» арнасының қа-зақтар тұратын елдерге таралуын қамтамасыз етуі керектігін ашып айтты. Сонымен бірге, ұлттық дәстүріміз бен тарихымыз туралы хабар-ларды арттыру жолдарын қарастыруды, ми-нистрлік дүниежүзіндегі қазақ жастарының бай-ланысын нығайту үшін арнайы веб-портал ашу керектігін айтты.

Төртіншіден, қандастар тұрып жатқан елдер-де ұлттық өнерді кеңінен таратуына жағдай жа-

сау және білім және ғылым министрлігі мен Мәдениет министрлігіне экспедициялар ұйымдас-тырып, құнды мұраларды жинақтауды тапсырды.

Бесіншіден, шет елдерде кіші құрылтайлар-дың тұрақты өткізілуін. Осыған байланысты, бұл құрылтайларға «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат Қоры қолдау көрсететеді деп сенім білдірді.

Егерде осы аталған бес тармақтың бәрі Елбасымыз айтқандай орындалатын болса әлі де шетте жүрген қандастарымыздың еліне, жеріне келетін саны өсе түсетіндігіне сенімдіміз. _________________

1. Нұрымбетова К.Қ.Тәуелсіз Қазақстандағы репатриа-ция мәселелері мен болашағы: тарихи талдау (1991-2008 жж.) (Қазақстан Республикасының тарихы) Тарих ғылым-дарының кандидаты ғылыми дәрежесіналу үшін дайын-далған диссертация АВТОРЕФЕРАТЫ 07.00.02. - Отан тарих (Қазақстан Республикасының тарихы) Тарих ғылымдары-ның кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

2. Қалшабаева Б.К. Орта Азиядағы қазақ диаспора-сының көші-қон және интеграция мәселелері//Отан тарихы 2008 №4

3. Назарбаев Н.Ә. Құшағымыз бауырларға айқара ашық//Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы. Алматы, 1993. 8 б.

4. Мұрат Алмасбекұлы. Оралмандар саны миллионға жуықтап қалыпты!// Алаш айнасы, 26 қараша 2011ж

5. Мира Майшығұлова Шеттегі қазағымызды оралту — мемлекетімізді нығайту//Қазақстан заман. 18 Там 2011 – Aralık 06, 2011ж.

6. Қалшабаева Б.К. Орта Азиядағы қазақтар (тарихи этнографиялық зерттеу)//. – 070007.- этнология, этногра-фия және этнология мамандығы бойынша дайындаған докторлық диссертация. – Алматы; 2010. - Қазақстан көші-қон туралы Қазақстан Республикасының заңы. 13 желтоқсан, 1997 ж.

* * * В данной статье автор рассматривает вопросы мигра-

ции репатриантов. К тому же автор указывает количество и особенности расположения репатриантов по области.

* * *

Issues of migration of repatriates will be discussed in this article. Also the author indicates the number and specifics of location of repatriates within the oblast.

Т. Е. Картаева

ӘСКЕРИ ЗЕРТТЕУШІЛЕР СЫР ӨҢІРІ ТУРАЛЫ Сыр өңірі қазақтарына қатысты алғашқы

этнографиялық зерттеулер қатарына осы өңірде болған әскери басшы-шенеуніктер мен әскери саяхатшылардың зерттеулерін жатқызуға бо-

лады. Әскерилер зерттеулері қазақ жеріне Ресей билігін орнатуды көздеген рекогносцировкалық мақсатта жүргенімен сол кезеңдегі қазақтардың тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктерін нақтылай

122 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 түсуге негіз болатын мәліметтер жүйесін қам-тиды.

Франкфурт на Майнедегі дворян отбасынан шыққан белгілі әскери-шығыстанушы, дипло-мат, саяхатшы, топограф, генерал-мойор Иоган Франсуа (Иван Федорович) Бларамберг 1841 жылдан Орынбор корпусы Бас шабының обер-квартимейстірі қызметіне ауыстырылып, оған Орынбор өлкесінің статистикалық, топография-лық мәліметтер жинақтау арнайы тапсырылған. Ол Каспий теңізінің шығысы, Арал өңірі, Жылқуыр, Тобыл, Үлкен Аят, Жем өзендері, Мұғалжар тауы етегі, Аралдың шығыс жақ беті, Аралдың шығыс жақ бетінен Ақмешітке дейінгі аралықтың әскери рекогнисцировкасына қаты-сумен қатар, этнографиялық, географиялық, ста-тистикалық мәліметтерді жинақтаған, топогра-фиялық түсірілімдер жасаған. Райым бекінісін салуды тікелей басқарған. 1852 жылы жазда В.А.Перовский И.Ф.Бларамбергтің басшылығы-мен Ақмешітке әскер аттандырады. Ақмешіт бекінісін алуға алуға талпыныс осы кезде бол-ған. И.Ф.Бларамбергке генерал-майор шені Сыр-дария-Ақмешіт жорығы үшін берілген. И.Ф.Бла-рамберг рекогнисцировкалық мақсатты көздей отырып, құнды тарихи-этнографиялық мәлімет-терді жолжазбасына түсіріп отырған. Сырдария жазбалары «Воспоминания» және «Военно-ста-тистическое обозрения земли Киргиз-кайсаков Внутренней (Букеевской) и Зауральской (Ма-лой) Орды Оренбургского ведомоство» [1] атты еңбектеріне енген.

Көрнекті әскери-шығыстанушы, тарихшы, саяхатшы генерал-лейтенант Алексей Иванович Макшеев орыс әскери статистикасы мектебінің негізін қалаушылардың бірі, ол 1848-1854 жыл-дары Орынбор корпусында әскери қызметте жүріп, бірнеше рет Қазақ даласының рекогнос-цировкасына қатысқан. 1848 жылы лейтенант Бутаковпен бірге «Константин» шханасымен Арал теңізі мен оның жағалауына саяхат жасап, Арал теңізі мен оның жағалауының гидро- графикалық және топографикалық тізбесі мен түсініктемелерін жасаған, нәтижесінде «Описа-ние Аральского моря» атты еңбегі жарық көрді. 1851 жылы Қазалы өңіріне, 1853 жылы Сыр-дария өзенінің төменгі ағасы бойына жүргізген зерттеулері нәтижесінде жазылған «Описание низовьев Сыр-дарьи» атты еңбегінде көшпелі мал шаруашылығы және отырықшылықтың даму сипаты көрсетілген. Аталған еңбектер Сыр бойындағы уездердің әкімшілік бөлінісі, тұр-ғындардың этникалық құрамы, тарихи-демо-графиясы, тарихи-топонимикасы, дәстүрлі кә-сіпшіліктердің дамуы т.б. қамтиды. «Остатки

старинного города на Сыр-Дарье», «Еще не-сколько слов о развалинах Джанкента», «Реког-носцировка истока Яны-Дарьи в 1853 г.» атты жазбаларының да маңызы ерекше. 1867 жылы Түркістан өңіріне әскери-статистикалық мәлі-меттер жинақтау мақсатындағы жүргізілген жұ-мысының нәтижесінде «Географические, этно-графические и статистические материалы о Туркестанском крае» атты еңбегі жарық көрді, онда Сыр өңіріндегі дәстүрлі шаруашылықтың дамуы, көшпелілер мен отырықшылардың ара-салмағы, этнодемографиялық мәліметтер, сауда ісінің дамуы қамтылған. А.И.Макшеевтің «Степ-ные походы», «Показание сибирских казаков Милюшина и Батырышкина бывших в плену у кокандцев с 1841 по 1851 года», «Географи-ческие сведения «Книги большого чертежа» о Киргизских степях и Туркестанском крае» атты еңбектері де Сыр өңірін қамтыған. Осы автор-дың «Путешествие по киргизскому степям и Туркестанскому краю» [2] атты еңбектері Сыр өңірі қазақтарының тарихи-этнографиясын сара-лауға керекті материалдар беретін деректің бірі.

Бас штабтың генерал-лейтенанты Лев Лав-рентьевич Мейердің 1858 жылы Орынбор әс-кери корпусына қызметке жіберілуі Қазақ дала-сын зерттеуге деген қызығушылығын арттыра түседі. 1867 жылы Әскери министрліктің Қазақ даласының сипаттамасын жасау комиссиясының төрағасы қызметін атқарған. 1860 жылы мамыр-қазан айларында Жаңадария, Сырдария өзенде-рінің аңғарын, Арал теңізінің шығыс жақ бетін зерттеу мақсатында осы өңірді аралап, зерттеу нәтижелері ретінде жазылған «Дельта реки Сыр-Дарьи и ее отношение к России», «Аральская флотилия в отношении к среднеазиатской тор-говле», «Обзор западной оконечности Каратау-ских гор и несколько слов о взятии кокандской крепости Яны-Курган» атты мақалалары «Мор-ской сборник», «Военный сборник» басылы-мындарында жарияланған. 1861 жазда Жаңа-қорған бекінісінің рекогносцировкасын жасау Л.Мейердің үлесіне тиген. Топографиялық де-ректер 1840 жылдарға дейін Қуаңдарияның да Аралға құйғанын дәлелдейді. Л.Мейердің пайымдауынша Қуаңдария арнасының кебуіне Қоқан Хиуа хандарының арасындағы өзара қырқысулары, Қоқандықтардың Хиуа билігі орнаған Сырдың төменгі ағысы өңіріне су жі-бермес үшін Батпақөткел тұсынан бөгет салған-дығы әсер еткен. Л.Л.Мейердің басшылығымен жасалған «Материалы для географии и ста-тистики России, собранные офицерами гене-рального штаба» атты еңбекке енген әскери-лердің Орынбор өлкесі туралы жазбалары Сыр


өңірі қазақтарының этнографиясын саралауға негіз болар маңызды еңбектердің бірі. Аталмыш еңбекте 1860 жылдардағы Сыр бойы қазақтары-ның дәстүрлі мал шаруашылығының сипаты, егін шаруашылығының дамуы, қосалқы шаруа-шылықтар, ру-тайпалық құрамы, саны және ор-наласуы, әдет-ғұрыптары мен күнделікті тұр-мыс-тіршілігі қамтылған, олардың жаздық көші-қон бағытын, тайпалық ұрандарын көрсеткен. Еңбектегі 1861 жылдардағы Орынбор өлкесі халқының саны жайындағы деректер мамандан-дарылған санақ жүйесі қалыптаса қоймаған осы кезең үшін жергілікті тұрғындардың тарихи демографиясын нақтылауға бағыт берері хақ [3].

Бас штабтың генерал-майоры Александр Константинович Гейнс 1865-1867 жылдары Түр-кістан өлкесін басқарудың Ережесін жасау мақ-сатында қазақ даласына саяхат жасап, қазақтар-дың көшпелі тұрмысын, әдеттік құқығын, әлеу-меттік қатынастарын зерттеген, нәтижесінде оның авторлығымен «Жетісу және Сырдария облыстарын басқару Ережесі» жасалған. 1866 жылдың 1 тамызында Қарақұмға келіп жетіп, одан әрі Қазалы, Перовск өңірінің этнография-сын өз жолжазбасына түсірген, тамыздың аяғында Түркістанға аттанған. Оның «Собрание литературных трудов Александра Константино-вича Гейнса» деген атпен жарық көрген 3 томдық жолжазбаларының 2-томы Сыр өңірі сапарын қамтыған. А.К.Гейнс 1866 жылдың маусым, шілде айларында Николаев (Ақтөбе), Ырғыз уездерінде болып, онда Сыр өңірлік көшпелілерді кездестірген және Сыр өңіріне батыс арқылы келген. Автордың жазбалары жергілікті қазақтардың мерзімдік жайылымдар-ға көшуінің дәстүрлі ережелерін саралауға нақты деректер береді [4].

Контр-адмерал Алексей Иванович Бутаков 1848 жылы Арал теңізі флотилиясының бастығы ретінде Арал экспедициясын басқарып, алғаш рет Арал теңізіне кешенді зерттеу жүргізген, ал 1855 жылы Сырдария өзенінің төменгі ағысы бойына саяхат жасап, нәтижесінде «Краткое описание реки Сыр-Дарьи от форта Перовский до устья», «Записки о части реки Сыр-Дарьи между фортом Перовский и урочищем Байыл-дыр-Тугаем (в Ташкентских владениях» [5] атты еңбектер жариялады.

Түркістан әскери-топографиялық бөлімінің полковнигі Петр Карлович Залесский Түркістан әскери округінде 40 жылдан астам қызмет еткен, 1881-1913 жылдар аралығында Түркістан өңірі-нің географиялық кординатын жасау мақсатын-да 46 рет экспедиция ұйымдастырған, 1890 жылы Сырдария және Арыс өзендерінің аң-

ғарын зерттеген. П.К.Залеский құрастырған «Полный каталог астрономических определе-ний Туркестанского военного округа и при-легающих к нему земель. 1867-1911 г.» атты еңбегінде [6] Перовск және Қазалы уездері жеріне қарасты елді мекендер, суаттар мен құдықтар аттары енген, олардың қала орта-лығынан қашықтығы көрсетілген, бұл еңбектің Сыр өңірінің тарихи географиясы, тарихи топонимикасы үшін берері мол.

Сыр өңірінің археоэтнографиясы, соның ішінде Сыр бойын мекендеген ежелгі тайпа-лардың қоныстары, шаруашылығы мәселесін зерттеуде ерекше із қалдырған автордың бірі Археология әуесқойларының Түркістан үйірме-сінің белсенді мүшесі, генерал-майор Василий Андреевич Каллаур. Ол 1898 жылы Перовск уезінің бастығы қызметіне тағайындалып, 1901 жылы қызметінен босатылып, 1902 жылдың қараша айында осы қызметке қайта тағайын-далады. Перовск уезін басқаруға келген уақыт-тан бастап осы өңірдегі ежелгі қала-қоныстарды аралап зерттеу жүргізуді мақсат етіп қойған. Алғашқы зерттеу жұмыстарын Сунақ, Тек-тұрмас, Ақбайлар қала-қоныстарынан бастаған. 1900-1901 жылдары Перовск уезіндегі ежелгі қоныстарды толығымен дерлік аралап, тізбесін жасап, картаға ендірген. Жүргізген зерттеулері нәтижесінде «О следах древнего города «Джент», «Древние города Саганак (Сунак), Ашнас или Эшнас (Асанас) и другие в Перовском уезде», «Древние города, крепости и курганы по реке Сыр-Дарье, в восточной части Перовского уезда», «Развалины «Сырлы-Таш» в Перовском уезде», «Древние города и селения (развалины) в Перовском уезде в долине реки Сыр-Дарьи и Яны-Дарьи», «Развалины древних крепостей по Яна-Дарье», «По поводу сообщения А.А.Ди-ваева о древних сооружениях «Тек-Турмас» и «Кок-Кесене» [7] т.б. хабарламалар жасап, жаз-балары Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің протоколдарына және Орыс архео-логия қоғамының шығыс бөлімінің жазбаларына енген. В.А.Каллаур археологиялық зерттеу жүр-гізе отырып, көне қоныстарға қатысты жергі-лікті тұрғындар арасында тараған аңыз-әңгіме-лер, наным-сенімдерді жинақтаған. В.А.Кал-лаурдың Перовск уезіне қатысты археоэтногра-фиялық жазбаларының толық нұсқасы Ресей Мемлекеттің әскери мұрағатында сақталған.

Белгілі әскери-шығыстанушы, этнограф, штабс-капитан Николай Николаевич Каразин де Түркістан өңірінің тарихи-этнографиясына ерек-ше із қалдырған зерттеушінің бірі. 1880 жыл-дары патшаның Қысқы сарайының Әскери

124 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 галареясында Орта Азия мотивтері бойынша картиналар сериясының көрмесін жасап, бұл туындылар кейін Орыс музейіне табысталған. 1879 жылы Самара ғылыми экспедициясының құрамында болып, Самарқанд, Ходжент, Ұра-төбе, Жизақ, Сыр бойы, Бетпақдаланы аралап, зерттеу нәтижелерін қағаз бетіне түсірумен қатар, қылқаламмен суретін де салып отырды. Соның бірі «Живописная Россия» басылымында жарияланған «Нижнее течение Сыр-Дарьи» атты жазбасы және «От Оренбурга до Ташкента. Путевой очерк Н.Н.Каразина» атты еңбегі Сыр өңірі қазақтарының материалдық мәдениетін қамтыған [8].

Түркістан әскери округінде 20 жылдан астам әскери қызметте болып, өз қызметін зерттеу-шілікпен ұштастырған әскери шенеушіктің бірі генерал-майор Лев Феофанович Костенко. 1880 жылы жарық көрген «Туркестанский край. Опыт военно-статистического обозрения Туркестан-ского военного округа» атты 3 томдық еңбегі Перовск және Қазалы уездерін, Арал бойын толығымен дерлік қамтыған. Л.Ф.Костенко сон-дай-ақ өз жазбаларын әр жылдары «Туркестан-ские ведомости». «Морской сборник», «Воен-ный сборник» басылымдарында жариялап отыр-ды. Солардың қатарында «Аральская флотилия и плавание по реке Сыр-Дарье», «От Хивы до Казалинска», «Аральская флотилия», «Совре-менное состояние Аральской флотилии и очерк ее деятельности» [9] т.б. жазбаларын атауға болады. Л.Ф.Костенконың зерттеуінше Сырда-рияның Жанысу, Қуаңдария арналары Аралға құйған, кейін экологиялық себептен арналары кеуіп кеткен. Жанысу мен Қуаңдария арқылы Амудария Сырдариямен жалғасқандығын дәлел-дейтін топографиялық түсірілімдер картаға енгізіліп, 1875 жылы Париждегі Халықаралық географиялық конгресте көрсетілген.

Белгілі әскери шығыстанушы, географ, этно-граф Николай Александрович Маев Орта Азия халықтарының тарихи-этнографиясын зерттеуге ерекше үлес қосқан тұлға. «Туркестанские Ведо-мости» газетінде 1869-1892 жылдары редактор болып қызмет еткен жылдарында бұл басылым этнографиялық басылымға айналған. Н.А.Маев-тың «Очерк истории киргизского народа с 1732 по 1868 год», «К вопросу о родственных связях среднеазиатских народов между собою», «За-писки о древних развалинах и курганах в Сыр-даринской области», «Ирригационные работы в Казалинском уезде», «Низовья Сыр-Дарьи» [10] атты жазбаларын деректік негізге алдық.

Сыр өңірінің Қызылқұммен шектесетін ай-мағының тарихи-этнографиясы жайлы деректер

саны өте шектеулі екендігі ғылымға аян, осы тұрғыдан алып қарасақ подполковник Алек-сандр Павлович Хорошхиннің қалдырған мұра-сының құндылығы ерекше. Түркістан генерал-губернаторы К.П. фон Кауфман Түркістан өлке-сін зерттеудегі жауапты, әрі маңызды шара-ларды А.П.Хорошхинге сеніп тапсырған. Мах-рам түбіндегі қоқандықтармен шайқаста қай- тыс болғаннан кейін оның мұраларын есте сақтау мақсатында А.П.Хорошхиннің жазба-лары “Сборник статей, касающихся Туркестан-ского края” деген атпен 1876 жылы Санкт-Петербургтен жарық көрді. Бұл жинаққа “От Оренбурга до Казалинска, от Казалинска до Ташкента, от Ташкента до Токмака, от Ташкента до Коканда”, “От Самарканда до Оренбурга” атты жолжазбалары енген, бұл жолжазбалар Сыр өңірі тайпаларының да дәстүрлі материал-дық және рухани мәдениетін қамтиды. Сыр бойынан көршілес ағайындар ортасына қоныс аударған қазақтарға қатысты құнды мәлімет-тердің бірқатарын да осы А.П.Хорошхин жаз-баларынан таптық. А. П.Хорошхин жариялаған “Кызылкум (историки-этнографический очерк)” атты көлемді мақаласында Сыр қазақтарының Қызылқұм жеріне миграциясы және Қызылқұм қазақтарымен қарым-қатынасы мәселелері қам-тылған, Қызылқұм құмдарында көшіп жүрген Кіші жүз тайпаларының құрамына талдау жасап, тізбегін берген. А.П.Хорошхин Қызылқұмға көшпелі тайпалардың ығысуын 1867 жылғы Әкімшілік Ережемен байланысты екендігін айта отырып, Кіші жүз тайпаларының бір бөлігінің көшпелі мал шаруашылығын жүргізуге қолайлы болу үшін Сыр бойынан қоныс аударған дейді [11].

Сыр өңірі қазақтарының тарихи-этногра-фиясы қай уақытта да зерттеушілердің назарын өзіне аударып келген. Сыр өңірі қазақтарының этнографиясын зерттеуге ден қойған әскери шенеуніктер авторлардың қатарында Е.Алексан-дров пен Г.Загряжскийді атауға болады. Көкше-тау өңіріне қоныс аударған Сібір казагының отбасынан шыққан Қазалы уезінің басқарма бастығының көмекшісі болған Е.Александров қазақ тілін жетік меңгергендігі нәтижесінде жергілікті тұрғындармен етене араласқан. Ал, Ресейдің Смоленск губерниясынан келіп, 1867 жылдан бері қазақ жерінде әскери қызметте болып, Ыстықкөл, одан соң Тоқмақ уезінің, 1870 жылдан Перовск уездерін басқарған пол-ковник Георгий Семенович Загряжский қай өңірде қызмет етпесін, сол өңірдің жергілікті тұрғындарының ерекшелігін жазып отыруға ден қойған. Г.Загряжскийдің Орта Азия ғалымдар


қоғамына, Жаратылыстану әуесқойларының Түркістан бөліміне, Москва университеті жа-нындағы антропология және этнография қоға-мына мүше болуы оның зерттеушілік қабілетін арттыра түсті, әрі осы қоғамдардың жұмысында Сыр өңірі қазақтарының этнографиясынан ха-барламалар жасап отырған. Бұл екі автор да Сыр өңірінің қазақтарына қатысты жазбаларын Сыр бойында әскери қызметте жүріп, қағаз бетіне түсіріп, ел басқару ісін жергілікті қазақтардың тарихи-этнографиясын зерттеу ісімен ұштастыр-ған. Е.Александров пен Г.Загряжскийдің Сыр өңірі қазақтарына қатысты жазбалары арқылы ХІХ ғасырдың екінші жартысы, ХХ ғасырдың бас кезіндегі көшпелі шаруашылықтан отырық-шылыққа өту кезеңіндегі қазақтардың дәстүрлі көші-қон ырғағындағы өзгерістерді, көші-қон бағытын, көшу жолдарын, көшпелі шаруашы-лыққа қатысты әдет-ғұрыптық ерекшеліктерді нақтылауға болады [12].

Сырдария облысында 1906-1908 жылдары қызмет істеген, Түркістан әскери округін бас-қарған генерал Николай Иванович Гродековтың «Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской об-ласти. Юридический быт» атты еңбегі Сыр бойы қазақтарының шаруашылығы, әдет-ғұрпы, тұр-мысы, әдеттік құқығы сияқты іргелі мәселелерді жан-жақты қарастырған құнды еңбек, әрі Перовск, Қазалы қазақтарының тарихи-этногра-фиясын Шымкент, Әулиеата уездері қазақтары-ның ерекшеліктерін салыстыруға негіз болады. Н.И.Гродековқа Қазалы уезі басқармасы бас-тығының көмекшісі Е.Александров, Перовск уезі биі Мекебай, Перовск уезінің сұлтаны, төре Дәулет Бушаев дерек берген, әрі Ә.Диваевтың осы еңбекке ендірген материалдарының да негізгі дені Сыр бойынан жинақталған. Әсіресе, Перовск, Қазалы уездері билер сотының жазба-сының енуі бұл еңбектің ғылыми құндылығын арттыра түседі [13].

И.И. Крафт құрастырған “Сборник узаконе-нии о киргизах степных областей” атты еңбе-гінде ру-тайпалар тізбесін берумен қатар Кіші жүз тайпалары қоныстанған аймақтардағы әкім-шілік Ережелердің жүзеге асырылу барысына, саяси-әкімшілік жүйесі мен құрылымына, ал «Положение об управлении Степных областях» атты жинақта Сыр қазақтарының көшу қа-шықтығына қатысты деректер енген. Барон Игельстром да М.Тевкелев сияқты Кіші жүздің Алшындар деп Байұлы мен Қаракесек рулар бірлестігін, ал Жетіруды әлсіз рулар тобына жатқызып, оларды Тәуке ханның біріктірген-дігін айтады [14] Бұл авторлар көрсеткен тіз-белер Сыр өңірі қазақтарының ру-тайпалық

құрамын нақтылаудағы басты дерек көздері болып саналады.

Генерал-майор Георгий Александрович Арандаренко Түркістан генерал-губернаторы-ның бұйрығымен 1870 жылы Перовск уезінде поручик, 1872 жылы Түркістан уездік соты, одан кейінгі уақытта Түркістан-генерал губернатор-лығының аймақтарында әртүрлі әскери қыз-метте болған. Жергілікті жердің тұрғындарының тілін жақсы меңгерген Г.А.Арандаренко зерттеу жұмыстарын Шығыстанудың Императорлық қоғамының Ташкент бөлімінің жинақтарында, Ортаазиялық мерзімді басылым беттерінде жа-риялап отырған, оның Түркістан өлкесінің әскери-статистикалық, этнографиялық жазбала-рының жинағы «Досуги в Туркестане» деген атпен 1889 жылы жарық көрген [15].

1803 жылы өздеріне қарасты руды жақсы білетін ру ақсалдары қатысуымен дайындалған Орынбор әскери губернаторы Г.Волконскийдің басқаруымен жасалған құжат ХІХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ру-тайпаларының Сыр бойын-дағы көші-қон аймағын, мерзімдік қоныстарын, этногеографиясын нақтылауға негіз болады. Г.Волконский мәліметінде Орынбор генерал-губернаторлығына қарағандықтан болар, Кіші жүз қазақтарының құрамы мейлінше толық қамтылған. Сырдың төменгі ағысы қазақтары-ның негізгі дені Кіші жүз қазақтарынан құра-латынын ескерсек, бұл құжаттың маңыздылығы ерекше [16].

Әскери зерттеуші О.Шкапскийдің «От Орска до Казалинска» атты мақаласында қазақ жерінің батыс өңірі мен Сырдың төменгі ағысын алып жатқан Қазалы өңіріндегі көшпелі қазақтардың тіршілік қамы жүйесі, көшпелі мал шаруашы-лығын ұйымдастыруы, мерзімдік-маусымдық қоныстары мен баспаналары, тұрмыстық бұйым-дары, ас-тағам жүйесі сияқты іргелі мәселелер қамтылған [17].

Қорыта айтқанда, әскери қызметте жүріп, өзі қызмет еткен аймақ халқын зерттеумен айна-лысқан әскери-шығыстанушылар қатары мен олардың еңбектерін бір мақала көлеміне сый-ғызу мүмкін емес. Л.Баллюзек, Е.Смирнов, А.И.Добросмыслов, Н.В.Остроумов, И.И.Гейер, И.И.Зарубин, Н.Дингельштедт, М.В.Лавров, Ә.Диваев, П.Небольсин, П.И.Пашино, И.Анич-ков т.б. әскери шенді шығыстанушылардың еңбектерінің Сыр өңірі қазақтарының тарихи этнографиясын сараулауда ғылыми маңызы зор. ________________

1 Бларамберг И.Ф. Воспоминания. – М., 1978. - 357 с. + ил.; Военно-статистические обозрения земли Киргиз-кайсаков Внутренней (Букеевской) и Зауральской (Малой) Орды Оренбургского ведомоства. // Военно-статистические

126 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 обозрения Российской империи. Т. ХІV. Ч.2. – СПб., 1848. – 121 с + 14 табл.

2 Макшеев А.И. Описание Аральского моря //ЗИРГО, - СПб.:1851, кн V, - С 30-61.; Описание низовьев Сыр-Дарьи // – СПб. 1856. – 80 с.; Остатки старинного города на Сыр-Дарье // СПВ, 1867, №60.; Еще несколько слов о разва-линах Джанкента // РИ, 1868, №87.; Рекогносцировка истока Яны-Дарьи в 1853 г. // ЗИРГО, - СПб., 1881, т. ІХ.; Географические, этнографические и статистические мате-риалы о Туркестанском крае. – СПб., 1868. 60 с.; Степные походы // РИ, 1856, №19-20.; Географическоие сведения «Книги большого чертежа» о Киргизских степях и Тур-кестанском крае // ЗИРГООЭ. т. ХІV, отд, 2, – СПб, 1878. - С. 1-30.; Путешествие по киргизским степям и Тур-кестанскому краю – СПб., 1896 – 257 с

3 Мейер Л. Аральская флотилия в отношении к сред-неазиатской торговле // МСб, 1862, №7, -С.109-134; Обзор западной оконечности Каратауских гор и несколько слов о взятии кокандской крепости Яны-Курган // ВСб, Год пятый. Том ХХVІІ. №9-10. – СПб., 1862, - С.263-278; Мате-риалы для географии и статистики России, собранные офицерами генерального штаба. Ч.1. Киргизская степь. Оренбургского ведомоства.– СПб.: 1865. – 288 с.+ 12 л карта + табл.

4 Собрание литературных трудов Александра Констан-тиновича Гейнса. Том ІІ. – СПб., 1898. – 741 с.

5 Бутаков А.И. Краткое описание реки Сыр-Дарьи от форта Перовский до устья // МСб, т.ХХVІІІ, 1857.; Записки о части реки Сыр-Дарьи между фортом Перовский и урочищем Байылдыр-Тугаем (в Ташкентских владениях) // СПВ, 1864, №297.

6 Залесский П.К. Полный каталог астрономических определений Туркестанского военного округа и приле-гающих к нему земель. 1867-1911 г. – Ташкент, 1911. - 55 с.

7 Каллаур В.А. О следах древнего города «Джент», «Древние города Сананак (Сунак), Ашнас, или Эшнас (Асанас) и другие в Перовском уезде // ПТКЛА, ІV, 1898.; Древние города, крепости и курганы по реке Сыр-Дарье, в восточной части Перовского уезда // ЗВОИРАО, V, 1900.; Развалины «Сырлы-Таш» в Перовском уезде // ЗВОИРАО, VІ, 1901.; Древние города и селения (развалины) в Перовском уезде в долине реки Сыр-Дарьи и Яны-Дарьи //ЗВОИРАО, VІІІ, 1903.; Развалины древних крепостей по Яна-Дарье // ЗВОИРАО, ІХ, - Ташкент, 1904.; По поводу сообщения А.А.Диваева о древних сооружениях «Тек-Турмас» и «Кок-Кесене» // ЗВОИРАО, ХІІ, 1907.

8 Каразин Н.Н. Нижнее течение Сыр-Дарьи. ІІ. Таш-кент. // ЖР, 1885, т.10, с. 167-176.; От Оренбурга до Ташкента. Путевой очерк Н.Н.Каразина. – СПб.: 1886. 14 с. + 7 л. рис.

9 Костенко Л.Ф. Аральская флотилия и плавание по реке Сыр-Дарье // ВСб, 1870, №4.; От Хивы до Казалинска // ВСб, 1873, №11.; Аральская флотилия //ТВ, 1874, - С.39- 40; Современное состояние Аральской флотилии и очерк ее деятельности //МСб, 1874. т.145, №12.; Туркестанский

край. Опыт военно-статистического обозрения Туркестан- ско-военного округа. Материалы для географии и ста-тистики Росии. – СПб., 1880. – Том I. - 452 с.+ 3 карта; Т II. - 200 с.; Т. III. - 307 с.

10 Маев Н.А. Очерк истории киргизского народа с 1732 по 1868 год // МСТК, 1873, - С. 415-426.; К вопросу о родственных связях среднеазиатских народов между собою // ТВ, 1874, №16.; Записки о древних развалинах и курганах в Сырдаринской области // Известия о занятиях четвертого археологического съезда в Казани, 1876, №4, - С. 105.; Ирригационные работы в Казалинском уезде // ТВ, 1879, №29. – С.86.; Низовья Сыр-Дарьи // ТВ. 1880. №41-42.

11 Хорошхин А.П. Сборник статей, касающихся Тур-кестанского края, - СПб., 1876.

12 Толығырақ: Картаева Т.Е. Г.Загряжский және Е.Александров жазбаларының Сыр өңірі қазақтарының этнографиясына қатысты деректілігі // «Тарихи дерек: археография және деректану мәселелері». Республикалық баспа-теориялық конференция. 30 қазан. 2007. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. – Алматы. 2007. – 210-215 бб.

13 Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьин-ской области. Юридический быт. Т.1. – Ташкент, 1889 - 205 с.

14 Крафт И.И. Сборник узаконении о киргизах степ-ных областей.– Оренбург, 1898. - 532 с.; Положение об управлении Степных областях.– Оренбург, 1988. – ІІ+ 282 с.

15 Арандаренко Г.А. Досуги в Туркестане. 1874-1889 гг. – СПб., 1889. - 666 с.

16 Материалы по истории Казахской ССР. (1785-1825 гг.) Т.IV. – М.-Л., 1940. – 543 с. + 1 л. карта.

17 О.Ш. От Орска до Казалинска (кочевой быт казах-ского народа) // ТВ. 1889. №33-43.

* * *

В данной статье представлены сведения о русских военных востоковедах сыгравших исключительно важную роль и внесших существенный вклад в изучении терри-торий нижнего течения Сырдарии. Иследование русских военных востоковедов дает бесценную научную наследие по географии и статистике, этнографии, археологии, исто-рии, исторической демографии. В статье охвачены труды военных иследователей работавших в Сырдарьинском ре-гионе в разные годы ХІХ века.

* * *

This article provides information about the Russian military orientalist who played acrucial role and have made a significant contribution to the study area down stream the Syrdarya. Researches of Russian military Oriental provides invaluable scientific heritage of geography and statistics, ethnography, archeology, history, historical demography. The article covers the works of researches of the military working in Syrdarya region in different years of the XIX century.


Д. Б. Касымова

РЕФОРМЫ И НОВАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ КОЧЕВОГО СКОТОВОДСТВА: СОВРЕМЕННОЕ ПОЛОЖЕНИЕ КАЗАХСКОЙ ДИАСПОРЫ В КИТАЕ

«Национализм — это прежде всего полити-

ческий принцип, суть которого состоит в том, что политическая и национальная единицы должны совпадать... Короче говоря, национа-лизм — это теория политической законности, которая состоит в том, что этнические границы не должны пересекаться с политическими, и в частности, что этнические границы внутри одного государства — вероятность, формально исключающаяся самим принципом в его общей формулировке, — не должны отделять прави-телей от основного населения» [1].

Республика Казахстан проводит с начала 1990х гг. политику возвращения этнических казахов на родину, и среди них особое место занимают казахи Китая. Большая часть казахов перебралась в Китай, спасаясь от политик Рос-сийской колониальной администрации и совет-ского режима с конца 19 века, и являлась состав-ной частью аграрно-скотоводческого социума Синьцзяня.

Трудности адаптации репатриантов в Казах-стане в настоящее время во многом объясняются не только социально-экономическими фак-торами и отсутствием понимания между раз-ными группами казахов на культурно-психо-логическом уровне, но и тем насколько этно-культурные особенности сохранились у той и другой группы. В связи с этим актуализируется изучение специфики влияния политических и экономических реформ/процессов в странах проживания зарубежных казахов на их самосоз-нание. Поиски общего дискурса в интерпре-тации разорванного прошлого под разными режимами, через несистематизированное виде- ние настоящего, для выстраивания иерархии ценностных мотиваций в общем будущем, должны стать задачей не только научного анализа.

Процессы социалистической модернизации в

КНР в кочевом социуме во многом были ско-пированы со сталинской модели, опробирован- ной на казахах в 1920-1930 е гг. [2]. Схожие по сути и целям социалистические преобразования в СССР и КНР, тем не менее, исходили из раз-ных посылок – советская модель была нацелена изначально на создание индустриального об-щества, в котором все этнические группы должны были в конечном счете слиться в одну классово-идеологическую единицу - советский народ = рабочий класс (с явно славянскими признаками - русский рабочий как образец). Китайская модель базировалась на концепции прогресса, производного от преобразований в сельском хозяйстве и через крестьянство (образец - китайский крестьянин с вековым опытом культурной практики сельского хо-зяйства)1.

Акцент на индустриальное развитие и внедрение рыночных отношений с середины 1980 х гг. как неотъемлемые части капита-листической модернизации Китая (под руко-водством компартии) стали необходимым условием успешного вхождения в мировое экономическое пространство, что радикально изменило видение китайским руководством роли «проблемных» регионов, и прежде всего Синьцзяня [3]. «Незавершенные» преобразова-ния подлежали реконцептуализации в рамках политэкономических и политэкологических теорий2.

Казахи являются одной из 56 признанных китайским правительством этнических групп, и проживают главным образом в Синьцзян Уй-гурском Автономном Районе (СУАР)3, непо-средственно граничащим с Республикой Казах-стан. В рамках СУАР созданы автономные округа с преимущественно казахским населе-

________________________ 1 Из выступлений Мао Дзэдуна: «Серьезной проблемой является воспитание крестьян. Крестьянские хозяйства раздроблены, и, судя по опыту Советского Союза, потребуется длительное время и кропотливая работа для того, чтобы обобществить сельское хозяйство. Без обобществления сельского хозяйства не может быть полного, прочного социализма.» // "О демократической диктатуре народа" (30 июня 1949 года), Избранные произведения, т. IV//http://magister.msk.ru/library/politica/mao/maorb.htm Дата последнего обращения 6.12.2011) 2 Китайский дискурс о политике в СУАР: «Open up the West», создать «Great wall of steel and development», «Great Western Development Plan», сама политика и производные от неё программы по стабилизации ситуации и СУАР, направленные на подавление уйгурского сепаратизма и факторов, способствующих так этому, являются также показательным примером для других этнических групп. «Запад-ный» дискурс о СУАР - Китайское Косово/ “Chinese Kosovo”. 3 На 2006 г. казахов в Китае было 1.434.969. В Китае под национальной районной автономией подразумевается осуществление под единым руководством государства районной автономии в местах компактного проживания представителей нацменьшинств, где учреж-даются органы самоуправления и реализуется право на самоуправление. Название района национальной автономии (за исключениеем особых случаев) состоит из названия места, названия национальности, и обозначения административного статуса.

128 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 нием4. Казахи проживают в благоприятной для занятия скотоводством северной части Синь-цзяня - Алтай, Джунгарский Алатау и Илийская

долина, но все больше перемещаются в последние годы ближе к городам, часть из них мигрирует в Казахстан.

Таблица 1: Казахи в Восточном Туркестане/СУАР по китайской официальной статистике:

Уйгуры % Казахи % Ханьцы % Мусульмане (хуэй) %

Другие %

1941 80 8.7 5.0 2.5 3.7 1953 74.7 10.1 6.1 3.1 6 1964 54 32.9 6.7 3.1 2.7 1982 45.8 40.4 6.9 4.3 2.6 1990 47.5 37.6 7.3 4.5 3.1 2000 45.2 40.6 6.7 4.6 2.9

Источник: China Statistical Yearbook, 2005. Особую роль в изменении восприятия ка-

захами своего положения в Китае играют факторы политической экономии и полити-ческой экологии5. Традиционным занятием казахов было кочевое и полукочевое ското-водство, которое в настоящее время переживает серьезный кризис, вызванный планами китай-ского правительства по экономическому освое-нию западных регионов страны (нефтегазовый сектор, транспортные коридоры, перевод сель-ского хозяйства на капиталистические рельсы, эко- и этнотуризм). Западные исследователи рассматривают последствия этих планов для трансформации идентичности казахов, по-скольку китайское руководство считает, что управление развитием кочевого скотоводства

необходимо перевести на научную основу, т.к. в существующем виде оно нерационально6.

Начало радикальным преобразованиям в жизни казахов как кочевого социума в Китае было положено в период маоистских реформ (1949-1983 гг.). В тот период решение проблемы кочевых/свободных (в трактовке коммунисти-ческих властей) скотовoдов была не только социально-экономической, но и политической задачей для китайского правительства [6]. «Воображения» коммунистических лидеров Китая о природе политэкономии казахского социума (основанного на эксплуатации слабой и бедной части более богатыми, т.е. аристо-кратами-эксплуататорами), постепенно вопло-щались в жизнь как в виде реформ, репрес-сивных мер, так и пропагандой7. Государство

____________________ СУАР создан в 1955 г., казахский язык используется, по китайскому законодательству, в судебной, административной и образовательной сферах. Важнейшие политические документы переводятся на казахский язык. В СУАР на 2003 г. действовало 237888 мечетей с 26 тыс. священнослужителями. В целом, отношение китайских властей к казахам патерналистское. (URL: http://russian.china.org.cn/russian/ 166260, дата последнего oбращения 23.11.2011 4 Или-Казахская автономная область (Алтайский, Илийский и Тарбагатайский округа), Муре-Казахский (Санчжи-Дунганский округ) и Барколь-Казахский автномный уезды СУАР, и Аксай-Казахский автономный уезд провинции Гансу, провинция Цинхай в Ханси-Тибет-Монгол-Казахской автономной области. По конституции КНР все этнические гуппы имеют равные права, и преследование по этническому запрещено (Статья 4 Конституции КНР). Китайское правительство использовало принцип, опробированный Сталиным в СССР при определении статуса этнической группы и наделения её правом автономии - общая территория проживания, язык, экономическая деятельность, культура. Особый подход к эническим меньшинствам наблюдается в планировании рождаемости (в СУАР они могут иметь более 1 ребенка на семью, тогда как китайцы ограничены гослимитом в 1 ребенка), при приеме в образовательные учреждения, на работу, предоставлении кредитов для финансирование бизнеса и налогообложение, и инфраструктры для занятий производственной деятельностью. Однако в сельской местности уровень бедности среди казахов очень высокий (по оценкам китайских властей и международных экспертов) - до 70% (об этом подробнее буде сказано в другой статье). 5 Политическая экономия в широком смысле есть изучение политических условий развития экономики. Политическая экология рассматривает взаимоотношения политических, экономических и социальных факторов и их влияние на изменения в окружающей среде. 6 Споры об эффективности (в плане воспроизводства и обеспечения кочевого социума необходимыми средствами для выживания), рациональности (природопользование) и способности кочевого скотоводства выжить в условиях рыночных экономики и глобализации ведутся давно в исторической науке. Существует две кардинально противоположные точки зрения относительно перспектив скотоводства с позиций рационального использования природных ресурсов. Одна утверждает, что кочевое скотоводство нерационально, т.к. рано или поздно приводит к истощению пастбищ, поскольку увеличение поголовья скота является основной движущей силой скотоводов. Вся система социально-политических отношений в кочевом социуме основана на следующих принципах: общинная собственность на пастбища, но распределение осуществляется сверху вниз верхушкой, которая занимает это положение (по факту рождения и принадлежности к влиятельному роду) и возможности вознаграждать своих сторонников доступом к пастбищам и распределения своего скота между более бедными сородичами. Поэтому кочевая аристократия заинтересована прежде всего в увеличении поголовья скота – прямо и опосредованно [4]. Другая точка зрения состоит в том, что только нерациональные решения, которые скотоводы вынуждены принимать под давлением внешних обстоятельств или неопытность некоторых скотоводов приводят к нарушению природного равновесия [5]. 7 Казахи в 1930-1940 гг. оказались вовлечены в перепетии политической борьбы уже в Синьцзяне, когда различные этнические группировки боролись за власть, что в целом могло изменить и ход исторического развития самого Китая - его территориальная целостность, цивилизационные особенности в результате фрагментации и установления контроля внешних акторов над его регионами.


брало на себя функции основного регулятора социально-экономических отношений в казах-ском социуме8 [6].

В настоящее время кочевники-скотоводы называются «свободные скотоводы/пастухи», как переходный термин и, мнению Зукоски М., используется для произвольного налогообло-жения [6]. Впервые термин «свободные пастухи/ скотоводы» был использован коммунистами в 1953 г. и подразумевал их свободу от контроля над доступом к пастбищам со стороны родо-племенной верхушки, представлявшей собой основного классового противника коммунистов, против которого нужно было направить силы и энергию «эксплуатируемых» свободных пастухов, под руководством их истинных защитников - власти коммунистов, и тем самым легитимизировать их приход к власти [7]. Поскольку большая часть конфликтов среди казахов была за доступ к пастбищам, то обещания властей навести порядок в этом вопросе и защищать права бедной части казах-ского социума должна была найти у них поддержку [6]. Перевод политико-экономи-ческой основы казахского социума, так как это было сделано в СССР, с традиционной, т.е. регу-лируемой силами природы и родоплеменными структурами через насильственное оседание, коллективизацию, и негативные последствия (уничтожение традиционной культуры кочевого скотоводства, потеря поголовья скота, голод и массовые миграции) [7], на социалистические рельсы, в китайских реалиях означал уста-новление государственного контроля над землей и скотом (борьба против феодального строя и его пережитков), равный доступ к пастбищам (в зависимости от размера семьи), привязку насе-ления к определенным территориально-адми-нистративным единицам и нормативный кон-троль за процессом производства (время и маршруты миграции) [8]. Традиционные струк-туры власти, таким образом, отстранялись от

своих прямых функций, на которых собственно и основывалась их неформальная власть- рас-пределение пастбищ, и делигитимизировались. Невозможность использовать проверенные вре-менем практики скотоводства из-за сложной социально-политической ситуации (военно-политические события 1930 и 1940х гг., огра-ничения в сезонных миграциях, выезд части казахов в СССР в конце 1950х и начале 1960х гг.9, социалистические преобразования в рамках «большого скачка» и «культурной революции») нанесли большой урон экосистемам и требо-вались годы кропотливой работы по выравни-ванию ситуации, но новые проекты китайского правительства по модернизации Большого Запада (СУАР), не предусматривают развитие тех или иных форм полукочевого скотоводства в зонах проживания казахов.

В дореформенный период (до 1983 г.) под началом командно-административной системы казахи, по большей части, вписались в создан-ную структуру управления10. Были созданы структурные единицы вместо родоплеменной11, состоящие по китайскому принципу из 1000-дворов, для решения сложных экономических проблем, которые в свою очередь состояли из бригад (4 семьи), им полагался 1 як для выполнения сложных работ [6]. Но поскольку казахи как скотоводы стояли в начале произ-водственной цепочки, то и получали возна-граждение за свой труд по такому же принципу (меньше), поскольку необработанная шерсть стоит дешевле, чем текстиль. Три бригады (3000 человек) составляли коммуну. Бригады состояли из родственников, термины ру/род и отык/семья были синонимичны, и тогда соотносились как разные уровни патрилинейных отношений, невозможно было перейти из одной производ-ственной бригады в другую. Группы отык были созданы на местах для совместного исполь-зования зимних пастбищ. Казахи в ту пору должны были идентифицировать себя с произ-

_________________________________

8 Из выступлений Мао Дзэдуна: «Чтобы иметь уверенность, что мы не поведем революцию по неправильному пути и непременно добьемся успеха, мы должны заботиться о сплочении вокруг себя наших подлинных друзей для нанесения удара нашим подлинным врагам. Чтобы отличить подлинных друзей от подлинных врагов, следует проанализировать в общих чертах экономическое положение классов, составляющих китайское общество, и их отношение к революции» "Анализ классов китайского общества" (март 1926 года), Избранные произведения, т. I//http://magister.msk.ru/library/politica/mao/maorb.htm 9 По данным китайских властей в период с 1954 г. по 1963 из Китая выехало около 200.000 тыс. человек. Из числа оставшихся к 1966 г. 361 иностранных граждан в Синьцзяне только 201 человек имел советское гражданство.// Аблажей Н. С востока на восток: Российская эмиграция в Китае. Отв. Ред. В.Ламин. Новосибирск: Изд-во СО РАН, 2007. 10 Во главе бригады стоял секретарь, назначенный парторганизацией (не глава рода или клана), под его началом находилось 4 человека, переизбираемые каждые 4–5 лет. На низовых уровнях можно было выражать свое мнение и вносить те или иные предложения по хозяйственной деятельности. Скот находился в собственности коллектива (бригады), и выдывался на хозяйство в зависимости от её размера. Члены бригады зарабатывали очки, начисляемые в зависимости от выполненной работы. Очки приравнивались к скоту или товарам, которые выдавались Центром. Казахи должны были сдавать государству произведенную продукцию, и полученные средства инвестировались в средства производства: тракторы, генераторы, машины, или шли на уплату долгов. Часть средств откладывали на черный день. В случае удачного сезона, бригада получала прибыль, если нет, то из своих средств восполняла ущерб. Работникам выделись средства на приобретение одежды, мебели и юрт. 11 Казахи СУАР относят себя к родам и подродам Среднего и Большого жуза.

130 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 водственной бригадой, потом с той или иной деревней или местностью [6]. Таким образом, власти пытались заменить частично коллектив-ную родоплеменную идентичность коллектив-но-производственной.

Деколлективизация и рыночные механизмы после расформирования коммун с 1983 г. стали вводиться новые административно-хозяйствен-ные рамки для развития скотоводства: выделен скот семьям (новая хозяйственная единица), разработаны новые маршруты миграций, пере-распределены пастбища, внедрены новые формы расчетов с государством. В 1983/84 гг. земля была распределена между хозяйствами, и скот выделялся в зависимости от количества членов семьи (включая детей). 10 овец- на 1 взрослого, 5 овец на ребенка в семье. Впослед-ствии в зависимости от предприимчивости главы семьи скот приумножался или нет. После 1983 г. не были пересмотрены размеры выде-ленных участков, хотя семьи разветвлялась. Первым шагом для создания системы адми-нистративного контроля за выделением пастбищ и их использованием был сделан в 1989 г. с принятием Закона СУАР о пастбищах. Договор заключают две стороны- хозяйство и адми-нитративный орган. К 1999 г. 94% всех пастбищ использовлаось на контрактной основе. С 1985 г. каждая семья получает в надел по одному участку для зимнего и летнего пастбищ, и 2 участка для весеннего и осеннего. Даты миграций по сезонам определяются администра-цией округа и доводятся до сведения скотоводов через местное руководство аулом (староста). В дальнейшем миграция контролируется ста-ростой /маман аула12. По новой системе каждая семья заключает контракт (на 30-50 лет, в правом наследования), в котором оговари-ваются расположение сезонных угодий, и при-мерная производительность того или иного участка. В правовом аспекте, это долгосрочная аренда, но на практике действует система 1985 г., и каждая семья в точности не может указать, и расположение своего угодья и его размер. Несмотря на то, что рыночные отношения

диктуют цены на продукты скотоводства, госу-дарство монопольно контролирует цены на шерсть. Права на участки для заготовки сена и зерновые выделены каждому хозяйству. Распо-ложение пастбищных участков практически не изменилось со времен коммун – они прости-раются с востока на запад от поселения. И это дает возможность жителям легко ориентиро-ваться и узнавать свой участок (по номерам, выданным во времена коммун), хотя они марки-руются и не огораживаются13. [9]. Оговари-ваются время перехода, и количество скота (плата 5 мао или 1 юань за 1 овцу). Если же стороны являются родственниками, то вместо оплаты одна сторона обязуется пасти скот своих родственников в летнее время, но в расчет не принимается деградация пастбищ в случае переизбытка скота (в летнее время). Однако, некоторые хозяйства учитывают, сколько паст-бище может прокормить овец и коров, и пере-распределяют их в случае необходимости. Дру-гие факторы при расчете пастбища - сколько хозяева намерены скота продать, и оставить для размножение. Казахи практикуют саун - богатые хозяйства отдают на время часть своего скота бедным сородичам, и при необходимости забирают обратно14. Традиционное кочевое хозяйство в Китае претерпело изменения: сокра-тился миграционный цикл, заготовка фуража на зиму и стойловое содержание скота в зимнее время, ветеринария и агрономия, плюс метео-культура, и кроме того, у них есть возможность компенсировать нехватку продуктов. 72% скота содержится за счет отгонного соктоводства, 28 % - на домашнем содержании [9].

Ни одно из хозяйств не получает эксклю-зивных прав на использование пастбищ - они делят их с другими, факторы узурпации игнори-руются властями, поскольку в целом, население не жалуется. Права на использование пастбищ могут быть переданы другому хозяйству при условии, что 2/3 собрания села/аула проголосует за это. Обладатели сертификата на пастбище могут лишиться его в случае, если земля отно-сится к категории подлежащих реставрации.

__________________ 12 Только климатические изменения могут оказать влияние на изменения сроков миграции того или иного хозяйства (к примеру, обильный снегопад). Распределение пастбищных угодий в большей степени индивидуально формализовано по контрактной системе – на 30-50 лет (с 1985 г. – каждой семье отдельно, а новая введена с 1995 г.). Зимние пастбища расположены в пустынных или пустынных районах, весенние и осенние - в холмистой местности между зимними и летними. 13 Зимние миграции от 200 до 300 км от аула. Право прохода через чьи-либо участки необходимо выкупать на договорной основе в процессе сложных переговоров с участием местного лидера (казаха, который занимается этим на на выборной основе, независимо от возраста и уровня образованности), и фиксирует процесс документально. 14 Одна из современных причин этого явления состоит в том, что некоторые хозяйства имеют больше пастбищ и меньше скота. В среднем казахская семья состоит из 5-6 человек, ей выделяется в долгосрочную аренду 40-80 га, на 100-150 голов скота (мелкорогатый скот- бараны и козы, а также лошади и верблюды).


Сертификат на пользование пастбищем пред-ставляет собой маленькую зеленую книжицу с текстом на двух языках- китайском и казахском. В ней указаны права и обязательства владельца, самая важная страница – схема выделенного участка – летнее, зимнее и остальные регули-руются иначе. На нем не указаны географи-ческие координаты, или маркеры, направления движения или отсчета. Каждое хозяйство получает общую ориентировку и саму местность в момент наделения сертификатом, и далее ориентируется на местности, используя свой практический опыт и знание местности15. Исследователи отмечают, что последний раз картирование местности казахов было сделано в 1950 е годы, из-за роста числа хозяйств и увели-чения поголовья скота происходят конфликты между хозяйствами [10].

Зукоски М. считает, что китайская политика использования пастбищ имеет символическое значение невидимого присутствия государства как надзирающего ока в процессе наделения сертификатами и контроля за использованием пастбищ [10]. Политика в отношении казахов как кочевого социума осуществляется в виде распределения пастбищ, и заботе об улучшении качества его использования16.

Родоплеменные отношения среди казахов, использование пастбищных угодий и их рас-пределение, миграции- вписаны в систему гос-контроля через ряд промежуточных структур. Стоящие выше других в системе родоплемен-ных отношений получали большие и лучшие участки. Четыре основных критерия учитыва-лись: 1) относительное родство - кто есть кто в родоплеменной структуре, и насколько их родственные отношения окажутся полезными китайским властям; 2) насколько исторически род/семья встроены в систему отношений в регионе - каков их статус среди казахов и репутация; 3) иерархия отношений - те, кто

выше получали большие и лучшие участки, но так чтобы это не вызывало протестов со стороны остальных; 4) минимальное внешнее вмешательство – делегирование части функций контроля для поиска консенсуса старейшинам и главам общин и эксплуатация специфики родственных отношений - на своих казахи не будут жаловаться властям [10]. Таким образом, родоплеменная структура дополняет и частично заменяет госорганы в распределении земель и осуществлении контроля над их использова-нием. Основная цель властей состоит в том, чтобы определить точную сумму дохода и аренды (с одного му 1 гектар- 15 му), об-лагаемых налогом. Государство облагает на-логом по общему объему скота на каждый учас-ток, но не принимает во внимание сезонные кли-матические колебания из-за перепадов темпера-туры. Поэтому зачастую казахи указывают меньшее количество скота для налогообложения (на 10-20% ниже реального)17 [11].

Но поскольку все казахи из одного аула являются родственниками в той или иной сте-пени, то проблем в плане использования паст-бищ не возникает. Казахская система социаль-ных оношений (клановая), пережившая маоист-скую эру, определяет порядок использования пастбищ, в виде социальных норм и роли самой организации в переговорном процессе для заключения контракта. Однако, основная проб-лема состоит в том, что тот или иной участок используется интенсивнее, чем остальные, из-за перепадов в сезонных колебаниях климата. Лидеры казахской общины манипулируют чувствами родоплеменной солидарности и необходимости для казахов иметь своего пред-ставителя в китайской администрации. Создана иерархичная система взаимоотношений между китайским правительством и казахами, через их представителей, и для распределения прав на занятие скотоводством (по настоящее время

___________________ 15 Некоторые хозяйства мигрируют 10 раз в год, другие свыше 100 раз, в зависимости от размера и расположения пастбища (вертикальные и горизонтальные маршаруты), количества скота, в среднем по 20 км в день. Некоторые пастбища расположены на высоте 3800 км. Автомобили могут подняться только до 2800 км. Часть маршрутных маркеров носят китайские, часть казахские названия (Карасу, Тасты, Нарынсу, Сарбастау, Катбай, Тесбакан, и т.д.). 16 Последнее определение «свободного скотоводства», данное Пекинским сельскохозяйственным институтом трактует его как «непланируемое использование травостоя. Пастухи/скотоводы не имеют организованного управления, и стада мигрируют куда им вздумается по всему пастбищу, выбирая только нужную траву. Это примитивный метод». (Цит по: М. Зукоски [10].) По мнению Зукоски, данное определение отвечает интересам нового зарождающего класса китайских предпринимателей, тесно аффилиированных к правительственными кругами, для которых перевод полукочевого скотоводства на капиталистические рельсы пока есть основная задача. Свободное скотоводство определяется не как равный доступ к пастбищам, гарантированный социалистическим государством, а нерациональное природопользование, скотоводы не несут ответствености за состояние пастбищ (т.к. им не владеют). 17 Закон о пастбищах в КНР был принят в 1985 г. для кодификации в масштабах страны земель, определения права доступа, использования и получения урожая/прибыли с пастбищ. Закон был дополнен в 2002, и по нему государство контролирует цены на мясо. По поправкам от 2002 г. кочевники были обозначены как скотоводы, имеющие права на то, чтобы пасти свой скот на пастбищах, использовать ресурсы для своей прибыли, но также были обязаны заботиться о пастбищах. Пастбища по закону принадлежат государству, за исключением случаев, когда они приписаны к коллективным хозяйствам. Кроме того, из-за растущего спроса на козью шерсть, казахи увеличивают поголовье коз, что приводит к диспропорциям и также отрицательно влияет на качество использования пастбищ. Традиционно казахи придерживались пропорций в видах скота для поддержания экологического баланса.

132 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 единственным реально приносящим выгоды казахам) - через старших в родоплеменной структуре как связующих с китайской адми-нистрацией18.

По неолиберальной теории государство выступает как основной заинтересованный актор во внедрении рыночных реформ для продвижения экономической либерализации. Скотоводство (во всех своих локальных вариа-циях) интегрировано в вертикальную систему политико-экономических отношений, контроли-руемых коммунистическим государством, осу-ществляющим рыночные реформы внутри страны для того, чтобы войти в мировую систему разделения труда с максимальными преимуществами [12]. По мнению Харви, именно этнические меньшинства, занимающие невыгодные с точки зрения разделения труда экономические ниши (стоят в начале произ-водственной цепочки) и, следовательно, не в состоянии оказывать влияние на ценовую поли-тику и отслеживать прибыль и сверхприбыль, первыми ощущают давление глобального рынка (ухудшение социально-экономического поло-жения, сверхрегулирование их образа жизни и жизненной среды государством). По неоли-беральной теории, именно скотоводство требует регулирования со стороны государства – созда-ние крупных скотоводческих ферм, рациональ-ное природопользование и системы консервации пастбищных земель для восстановления биораз-нообразия. Следовательно, социоэкономические аспекты активности «свободных скотоводов/ пастухов», регулируются еще жестче госор-ганами. Антрополог Д.М.Вильямс утверждает, что наука об использовании пастбищ в Китае используется в качестве идеологического инструмента для вос/производства неравных социальных отношений между ханьским боль-шинством19, которые образованы, живут в городах (национального и регионального уровня) и бедным, сельским населением, не-обеспеченными достаточными средствами для существования скотоводами (преимущественно этнические меньшинства) [14].

Растущие потребности населения Синьцзяня в продуктах питания и сельскохозяйственном сырье, настоятельно диктуют внедрение науч-

ных методов управления земельными ре-сурсами. Власти стремятся контролировать поставки (чем больше тем лучше) и цены (для предотвращения социальных протестов), что увеличивает нагрузку на производителей мясо-молочной продукции, которые могут извлекать прибыль только за счет увеличения поголовья скота, что в свою очередь ведет к деградации пастбищ. Часть замороженных продуктов пита-ния из СУАР, власти намерены экспортировать в соседнюю Центральную Азию, и далее по транспортным коридорам на Ближний Восток и в Европу, и получать зерно их соседних стран. Китайские власти построили несколько показа-тельных животноводческих ферм в СУАР, осна-щенных в соответствии с последними дости-жениями науки и техники, что должно, стиму-лировать экономическую активность этнических меньшинств (и снижать социально-полити-ческую напряженность) [15].

В рамках этого курса с конца 1980х гг. китайское правительство проводит политику по оседанию кочевников (казахов) и, по мнению, западных исследователей около 80% казахских хозяйств перешло на полукочевой образ жизни [16].

Для казахов перспективы в свете реализации Стратегии Большого Освоения Запада, рассчи-танной на 50 лет (2001-2050) не радужные. Традиционные сферы деятельности казахов не относятся к так называемым трем развиваемым цветовым гаммам: белое (хлопок), черное (нефть и нефтепереработка) и красное - сельское хозяйство и бахчеводство [16]. Проекты в СУАР напрямую не влияют на экономическое развитие районов проживания казахов, поскольку наце-лены на строительство заводов, фабрик, дорог, и иной инфраструктуры. Но казахи, как и другие этнические меньшинства, если намерены повы-сить свое благосостояние, должны выработать стратегию по получению необходимых профес-сиональных навыков и изучать китайский язык. Другое следствие реформ - увеличение притока ханьцев.

Трансформация образа жизни казахов Китая является следствием реализации правительством политики c 1949 г. по утверждению контроля в районах проживания этнических меньшинств и

____________________ 18 Пока процесс институционализации grassland policy/политика контроля за пастбищами находится в начальной стадии, местные лидеры казахских сообществ имеют возможность для создания неформальной системы контроля за распределением пастбищ и тем самым легитимизироваться как в глазах своих сородичей (как агенты китайского правительства), так и перед властями как представители своего народа. Интересы верхушки казахского социума в Китае и властей пока совпадают, тогда как происходит размежевание среди самих казахов и размывание устоявшихся (веками поддерживаемых) основ социальной (родоплеменной структуры), что в интересах китайских властей, поскольку авторитет и легитимность верхов казахского сообщества зависит не столько от координации действий среди казахов, а степени заинтересованности верхов в сотрудничестве с властями. 19 По его мнению, китайское правительство действует в интересах ханьцев, определенным образом формируя пространство для этнических меньшинств и отчуждая их от земель, где они традиционно проживали.


обеспечению внутренней безопасности – со-циально-экономические и экологические про-екты, урбанизация, перемещения населения. _________________

1. Геллнер Э. Нации и национализм. URL: //http://www. gumer.info/bibliotek_Buks/Polit/gelln/01.php (последняя дата обращения 6 декабря. 20011)

2. Conquest R. The harvest of sorrow. Soviet collective-zation and the terror-famine. Oxford: Oxford University Press, 1986, pp.- 189-199; Козыбаев М, Абылхожин Ж., Алда-жуманов К. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. Алматы, 1992.

3. Xinjiang. China’s Muslim borderland. Ed. F.Starr. New York: M.E.Sharpe, 2004.

4. Крадин Н. Кочевники Евразии. Алматы: Дайк-Пресс, 2007- 416 с.; Хазанов А. Кочевники и внешний мир. Алматы: Дайк-Пресс, 2002.- 604 с.

5. Goldstein M. C., Bell C.M. The impact of China’s re-form policy on the nomads of western Tibet. 1989, Asian survey, 29: 619-641.

6.Zukosky M. A Semantic Shift from Socialist Land Reform to Neoliberal Pastoral development in China// URL: http://languageandcapitalism.info (последняя дата обраще-ния: 03.12.2011)

7. В советское время участие этнических групп в политических событиях в Синьцзяне в 1940 е гг. считалось составной частью общекитайской революции. Протестное движение казахов рассматривалось как борьба против нескольких внутренних врагов - гоминдановское прави-тельство и феодально-байские эксплуататоры, чем дезауи-ровалось вмешательство СССР во внутриполитическую ситуацию в Китае. // Мингулов Н.Н. Национально-освобо-дительное движение народов Синьцзяна как составная часть общекитайской революции (1944-1949 гг.) Вопросы истории Казахстана и Восточного Туркестана. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1962. – т. 15. – С. 68 – 104.

8. Cыроежкин, К.Л. Казахи в КНР: очерки социально-экономического и культурного развития. Алматы, 1994. - 118 c.

9. Cerni A. Going where the grass is greener: China Kazakhs and the Oralman immigration policy in Kazakhstan. URL: http://www.case.edu/affil/tibet/tibetanNomads/ docu-ments/Cerny_on_Kazakhs_in_China_Published.pdf (дата по-следнего обращения: 21.11.2011)

10. Zukosky M. Reconsidering governmental effects of grassland science and policy in China //URL: http://jpe. library.arizona.edu/volume_15/Zukosky.pdf (последняя дата обращения 25.11.2011).

11. Banks T., Doman S. Kazakh nomads, rangeland policy and the environment in Altay. A paper presented at the Second International of Asia Scholars, Free University, Berlin, 9-12 August, 2001. URL: http://www.eldis.org/fulltext/kazakh.pdf (Дата последнего обращения: 6.12.2011).

13.Harvey D. A Brief History of Neoliberalism. Oxford: Оxford University Press, 2006.

14. Banks Tony Property Rights reform in rangeland China: Dilemma On the Road to the Household ranch. World Development Vol.31, No. 12, pp. 2129-2142, 2003; Xinjiang Altay Urban Infrastructure and Environment Improvement Project (RRP PRC 43024). Resettlement Plan. URL: http://www.adb.org/Documents/Resettlement_Plans/PRC/43024/43024-01-prc-rpab.pdf. (Дата последнего обращения: 6.12.2011)

14. Williams M.D. Beyond Great Walls: environment, identity, and development on the Chinese grasslands of Inner Mongolia. Stanford University Press, 2002.

15. Climate change and China’s agricultural sector: an overview of impacts, adaptation and mitigation. ICTSD Report // URL: http://www.agritrade.org/events/documents/ Climate ChangeChina_final_web.pdf. (Дата последнего обращения 06.12.2011)

16. Сыроежкин К. Стратегия «большого освоения запада» и проблема безопасности Центральной Aзии // Аnalytic. 2007, #2. * * *

The article deals with the role of Chinese state modernization projects since 1949 in transformation of the Kazakh ethnic minority in XUAR lifestyle that directly leads to choice of the adaptation strategies or migration to Kazakhstan. The article is interpretation of the western researchers findings. * * *

Мақалада Шыңжаң-ұйғыр автономиясындағы қытай үкіметінің жүргізген жаңарту жобаларының ықпалынан этникалық азшылық болып саналатын қазақтардың өмір сүруінің өзгеруі, олардың бейімделу немесе Қазақстанға көшу жолын таңдауға мәжбүр болатындығы қарасты-рылады.

Д. Б. Касымова

ИДЕНТИЧНОСТЬ ЗАРУБЕЖНЫХ КАЗАХОВ: ВЗГЛЯД ЗАПАДНЫХ ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ

«Мен - қазақпын мың өліп, мың тірілген. Жөргегімде таныстым мұң тілімен. Жылағанда жүрегім, күн тұтылып, Қуанғанда күлкімнен түн түрілген,

Мен - қазақпын, ажалсыз анамын мен, Құрсағыма сыйдырам даланы мен. Пәк сәбимін бесікте уілдеген, Дәуірлермен құрдаспын, данамын мен...» Жубан Молдагалиев1

_________________ 1 Поэма «Мен казакпын» была опубликована в 1964 г., в годы после 1991 г. её содержание получило иную интепретацию. Сталинская формула нации – историческая общность, связанная местом проживания (территория), языком, экономической деятельностью, психологии, выраженной в культуре, по которой и была создана советская казахская государственность сейчас переосмысливается историками.


«Я – казах!» С каким чувством, как долго и сколько человек из пятнадцати миллионов казахов в мире будут произносить эти слова? Что побуждает их, особенно проживающих за пределами Республики Казахстан, выделять себя из общего населения принявших их государств, сохранять казахский язык, традиции и куль-турные практики казахов? Казахстан как моло-дое государство находится в стадии форми-рования гражданской идентичности населения. При этом ядро идентичности состоит из казах-ских этнофакторов (поскольку доминирую- щим этносом являются казахи) - казахская история, казахская культура и казахский язык. Внешний этнодемографический ресурс это этнические казахи, проживающие за пределами страны, которые, по мнению руководства Все-мирной Ассоциации Казахов, являются кла- дезю исконной казахской культуры и идентич-ности.

Политика этнической репатриации Респуб-лики Казахстан привлекает внимание исследо-вателей по ряду причин: 1) как будет достиг- нуто межэтническое согласие и каково будущее полиэтничного Казахстана; 2) каким видится руководству страны преодоление разрыва между оралманами и остальным населением страны (прежде всего казахами); 3) как ме- няется этнополитика полиэтничных государств, откуда идет основной поток этнических ка- захов, и какие инструменты используют ре- жимы этих стран по созданию «однород- ного» общества? Казахи, проживающие за пределами территории нынешнего Казахстана, являются новой диаспорой, и прошли сложные процессы адаптации к принимающим сооб-ществам.

В данной статье ставится задача рассмотреть в чем, по мнению зарубежных исследова- телей, состоит специфика определения/изме-рения этнической идентичности группы (ка-захов), проживающей за пределами истори-ческой родины и не поддерживающей отно-шений в течение долгого времени со своей исторической родиной (руководство Казахстана после 1991 г. активно проводит политику этни-ческой репатриации).

Большая часть исследователей сходится во мнении, что основным движущим мотивом этнической репатриации является неуверен- ность этнической группы в своем будущем в принимающей стране, а именно в возможности и далее занимать те или иные социально-экономические ниши. Давление национализи-рующегося государства вынуждает их избрать

стратегию аккультурации и последующей ассимиляции или миграции, т.к. вариант инте-грации для властей невыгоден.

Проблемы этнической само/идентифика- ции находятся в центре внимания исследова-телей из-за выхода на поверхность неразре-шенных проблем, связанных с поисками мо-делей построения/ реформирования полиэтнич-ных обществ. Западные концепции идентич-ности, основанные на исследованиях специ- фики проявлений культурных (осознанное поведение) особенностей этнических групп, ле-жат в основе так называемых теорий нацио-нализма. Их прикладное значение состоит в объяснении поведения двух основных участ-ников процессов внутренней политики государ-ства – само государство (его структурные компоненты и агенты) и этнические группы, что порой выводит разрешение ряда вопросов и на уровень международных отношений (если речь идет о сепаратистских движениях, этни-ческих чистках и связях диаспоры с истори-ческой родиной). Идентичность в рамках государства необходимо рассматривать как субъективно-объективированную природную данность/заданность, т.е. набор генетически за-данных передаваемых из поколения в поколение качеств, прошедших обработку культурными практиками в рамках социально-политической реальности общества. Идентичность этнических групп подвергается трансформации (доброволь-ной или вынужденной) в принимающем об-ществе [2,3,4].

Комплекс вопросов, связанных с историко-политическими и социокультурными фак- торами казахской идентичности, представляет интерес как с точки зрения методологической неразработанности и недосказанности этой многоплановой темы, так и в связи с необхо-димостью выделить философско-культурные основания для формирования общеказах-станской идентичности для поддержания дина-мичного этносоциального баланса в обществе и поисками разделяемых всеми группами символов нового государства. Штомпка П. счи-тает, что стабильные общества характери- зуются определенным культурным равнове- сием, воплощенным в традициях, ценностях, идентичностях и т.д. [4] Люди могут обра- щаться к старым символам, и вырабытывать новые в переходные эпохи. В Казахстане переходный период имеет этнический аспект. Если руководство страны определилось с основным цивилизационным нарративом и дискурсом - евразийство с казахстанской


спецификой2, то выделение ядра казахскости все еще является дискуссионным. Проживаю-щие за рубежом казахи сохранили особенности образа жизни, культуры и традиций, что позволяет выделить основные маркеры казах-скости в страновом ракурсе [5]

Из чего складывается идентичность казахов, проживающих в разных странах? Исследователи зарубежных казахов отталкивались от несколь-ких базовых составляющих при определении их идентичности, способности к адаптации к внешней среде, специфике сохранения основных маркеров идентичности (производных от этни-ческой памяти): язык, традиции, религия, куль-турные практики (социо-экономические, быто-вые, обряды жизненных циклов), ментальные карты, приверженность родоплеменной иденти-фикации как связующей нити с прошлым и поддержания в стабильном динамичном равно-весии организацию социальных отношений [6].

Однако следует принимать во внимание, что особенность исторического сознания и этни-ческой памяти (как его составной части) состоит в том, что они оба исторически подвижны. Смысловое содержание, вкладываемого в опре-деления казах, казахский народ, культура, менталитет, образ жизни со времени сложения казахов как этнической группы (при опреде-ленных политических и социо-культурных обстоятельствах) существенно изменилось с середины XV века, хотя по сути казахское об-щество осталось традиционным [7].Накоплен-ный культурный и генетический материал неоднократно подвергался трансформации под давлением объективных обстоятельств и субъективных факторов, вырабатывались новые традиции, в особенности если казахи проживали в иноэтничной среде. Казахский социум, как любое традиционное общество "имеет реальные и символические события прошлого, порядок и образы которого являются ядром коллективной идентичности (традиционного общества), опре-делением меры и природы его социальных и культурных изменений. Традиция в этом об-ществе служит не только символом непрерыв-ности, но и определителем пределов инноваций и главным критерием их законности, а также критерием (допустимых вариантов) социальной активности" [8]. Основными источниками со-циокультурного поведения казахов издревле были нормы и ценности шариата и обычного

права (адата), этноэтикет (адеп), вариации обрядов (в зависимости от жузовой принад-лежности) и родовые толкования (как ценности коллективизма и солидарности). Казахское об-щество до преобразований в рамках российской империи в середине XIX века не знало пись-менного права, и все элементы системы регу-лирования отношений в пространственно-вре-менном континиуме – распределение пастбищ, право собственности на скот, миграционные процессы, имущественные отношения, семейно-брачная стратегия, судопроизводство, иерахиза-ция социальных отношений в рамках жузово-клановой системы, групповая солидарность и принадлежность, работали на уровне коллектив-ного и индивидуального сознания (и бессозна-тельного) в форме канонизированного знания. Коллективное сознательное и бессознательное на уровне идентичности проявлялись в виде осознания и действия (также и управляемого). Коллективное бессознательное находит свое выражение в языковых, психологических и поведенческих моделях, которое объясняется очень просто - «Я такой (мы такие) и так поступаю, потому что я - казах, член такого рода, который занимает определенное положе-ние в иерахической структуре жуза». Формы канонизированного контрольного механизма были заложены в знании и соблюдении правил жеты – ата (семь поколений), систем жизнеобес-печения через поддержание природного баланса, формулах социального общежития и этикета. Устная история и творчество получили свое дальнейшее развитие в виде письменной прак-тики (в рамках разрешенных принимающим режимом форм), но также оформлялись по стандартам канонизированных традиций.

Ян Ассман определяет канон как «перенос коренящегося в сфере права идеала обязатель-ности и верного следования на всю центральную область письменной традиции» [9].

Коллективная идентичность и память ка-захов сохранились в Китае и Монголии (для примера) в форме рода занятий - скотоводство, проживание по большей части в изолированной однородной сельской местности, и предостав-ление принимающим режимом некоторой автономии в решении круга вопросов, значимых для сущестования казахов (но на местном уровне) через представителей родоплеменной аристократии. Коммуникация с принимающим

____________________ 1По системной структуре мировых цивилизаций С.Хантингтона высока вероятность конфликтов по линиям цивилизационного разлома. Это важно для соотнесения Казахстана с той или иной группой стран и позиционирования в диалоге в глобальном мире // Huntington S. The class of civilizations and the remaking of world order. New York: Simon and Schuster, 1996.

136 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 этносом, осуществляемая по принципу жесткой дихотомии «мы и они», поднимала эти отно-шения на уровень социального закрепления идентичности в правовых и языковых формулах.

Этнические группы в полиэтничных об-ществах, так или иначе, вынуждены вступать в своебразный диалог с правительственной поли-тикой и практикой формирования однородной этничности (этничной или гражданской) или вырабатывать свои формы этнической репре-зентации (официальные или неофициальные) *. Одной из форм, выполняющей интегрирующую функцию этнической репрезентации через пространственно-временной континиум яв-ляется религия, для казахов это ислам. Несмотря на то, что ислам в качестве политико-идео-логического и морально-культурного импера-тива был воспринят казахами к середине XV века, он и в настоящее является интегральным маркером идентичности. Кроме того, несмотря на историческую динамику он доказал свою жизнесопособность, адаптировался к менталь-ной карте казахов, и пронизывает их восприятие истории - от предков в будущее. Поэтому часть исследователей считает, что соотнесение ка-захами себя к исламскому миру и строгая/слабая приверженность исламским практикам есть трансграничная и вневременная составляющая идентичности казахов [11]. Соблюдение ислам-ских практик рассматривается в качестве объективированной памяти, поскольку оправды-вает/доказывает/утверждает необходимость сле-довать исламским нормам выбором предков: «Ата-бабаларымыз мусулман болды».

Брюс Приватский, основываясь на исследо-ваниях начала 1990х гг. в Казахстане пришел к выводу, что для большинства казахов, быть казахом означало принятие того, что по умол-чанию он является и мусульманином. Иссле-дователи отмечают, что казахи Монголии также уделяют большое значение аскриптивным проявлениям идентичности, т.е. ставят знак равенства между этническим (быть казахом) и религиозным (соблюдать основные мусуль-манские обряды – обряд обрезания, похороны, пищевые предпочтения и стратегии создания семьи и простые бытовые практики) маркерами идентичности мусульманином [12]. Процессы коллективизации скотоводческих хозяйств в Монголии из-за сопротивления казахов были отложены до 1950-х, но правительство значи-тельно преуспело в разрушении традиционных мусульманских практик среди казахов. В Монголии, как и во многих социалистических странах, религия была под запретом (в 1930 е гг.

по приказу Чойболсана были разрушены мечети, служители культа были препрессированы), но тайно казахи исповедовали ислам, поскольку именно он разграничивал культурное поле между казахами как мусульманами и мон-голами, как буддистами [13]. Другим фактором, который сыграл ключевую роль в сохранении казахами Монголии своей идентичности яв-ляются среда обитания и образ жизни -климатические особенности и периферийность района компактного проживания казахов предопределяют скотоводство как основной вид жизнедеятельности [14]. В 1992 г. Всемирная ассоциация казахов объявила, что именно казахи Монголии (Баян Улги) сохранили традицион-ную культуру и язык лучше, чем казахи, про-живающие в других странах (казахский язык используется на официальном уровне в районах проживания казахов).

По мнению Дрю Гладни (изучает в сравни-тельном разрезе идентичности народов Китая на примере изменений в этнокультурной иденти-фикации уйгуров, казахов, дунган Синьцзяня, которая закреплена в правовых документах и соответствующих правах), ислам является не главным маркером идентичности казахов Китая, поскольку из народов СУАР только уйгуры соотносят свои мусульманские практики (и один из критериев исламской солидарности – отно-шение к иноверцам) с идентичностью. Гладни выделяет в качестве определяющего/исходного фактора самоопределения казахов родоплемен-ную принадлежность, затем следуют жузовая, культурные – тюркская и мусульманская, впи-санные в китайские государственные правовые реалии региональная и гражданская. Гладни рассматривает идентичность казахов Китая и Турции с точки зрения концепции относи-тельной идентичности, построенной по прин-ципу сегментарной иерархизации этнических групп и их идентичностей относительно доми-нирующей группы (ханьцы), что является прак-тикой китайских властей по деконструированию этнических групп. Основной движущей силой при этом является стремление группы занять более высокую ступень, и оценив свои возможности этнос принимает (и артикулирует его принятие) тот или иной этнополитически значимый маркер, позволяющий ему подняться выше [15]. В случае с казахами Китая, это противопоставление себя уйгурам, которые находятся в определенной оппозиции к китай-скому правительству и китайцам. В связи с этим актуализируется проблема определения на какой стадии изменения/осознания своего статуса


находится казахская диаспора в Китае: проис-ходит ли консолидация этнической группы вокруг необходимости сохранения того, что питает и выступает в качестве индикаторов идентичности (в понимании самой группы) или постепенно идет необратимое размывание иден-тичности, вызванное объективными факторами воздействия внешней среды? Исследователи указывают, что политика китайского прави-тельства по развитию западных регионов и восстановлению биоразнообразия приводит к сокращению кочевых пастбищ для казахов, постепенному переходу к оседлому образу жизни и миграции в городскую местность и они вынуждены заниматься другими видами хо-зяйственной деятельности.

Через образование китайское правительство также решает задачи по изменению культурных и ментальных практик населения СУАР. Обра-зование в кочевых обществах преследует преж-де всего политическую цель – способствовать оседанию кочевников, навязывая им стандарт-ную систему знаний другой культуры и тем самым меняя ментальную карту и систему морально-культурных ценностей, и в конечном счете психотип личности [16]. Старшее поко-ление, заинтересованное в лучших жизненных возможностях для своего потомства будет стремиться к оседанию. Культурные практики кочевников будут рассматриваться как отсталые подрастающим поколением, и возникнет разрыв между поколениями. Другой подход в образо-вательной политике - модернизация и внедрение через образование новых практик для улучше-ния системы скотоводства, что также приведет к переоценке прошлого культурного опыта. Постепенно будет создана переходная культура (от кочевой до оседлой), т.е. диффузный набор ценностей, идей, символов, степеотипов, отно-сяхся к различным культурным формациям, и для лучшей адаптации этнос выберет домини-рующие.

Д.Гладни отмечает, что часть казахского населения (прежде всего родоплеменная вер-хушка и интегрированные в китайские адми-нистративные структуры казахи) выступают в качестве своего рода модераторов в диалоге между властями и простыми казахами [17]. Родоплеменная и жузовая принадлежность играют вспомогательную роль (как стартовая площадка) для позиционирования себя в ка-честве представителя этого рода, который имеет хороший послужной список перед китайским правительством. Часть элиты казахов СУАР выполняет идеологический заказ государства –

продвигать концепт идентичности, близкий к китайской трактовке – сохранение культуры прежде всего. По Гладни, такая система помо-гает властям сохранять относительный меэжтни-ческий баланс и поддерживает систему отно-шений в казахском социуме в динамичном равновесии. Ядро этнической идентичности, таким образом, сфокусировано не просто на желании быть частью своего рода-клана, но и своими действиями его поддержать в отно-шениях с другими группами и властями. Дрю Гладни считает, что продуманная политика китайского правительства по «выравниванию культурно-цивилизационных» параметров ис-пользует нескольков вариантов исполнения: 1) политэкономия; 2) политэкология; 3) «куль-турный экспансионизм»: маркетизация и экзо-тизация этничности, т.е. культурные специфики этнических меньшинств представляются в виде периферийного варианта воздействия (чаще слабого) китайской цивилизации, производного от специфики географической местности, по-скольку те или иные районы проживания этни-ческих групп позднее вступили в культурные контакты с китайцами, вследствие этого сохра-нили некоторые особенности (т.е. экзотические) образа жизни и религиозности. В качестве доказательств культурной специфики (иными словами примитивности) используется сексиза-ция/эротизация культуры этнических мень-шинств, по мнению Дрю Гладни [19].Он также подчеркивает, что Китай является единственной неисламской страной, где проституция запре-щена законом, и следовательно, те или иные проявления сексизма/эротики рассматриваются в лучшем случае, как проявление низкого уровня культурного развития.

Исследователи отмечают, что привержен-ность казахов к среде обитания и образу жизни (как основных маркеров этноидентификации) вызывает обеспокоенность китайских властей, одним из следствий является политика пересе-ления казахов (и других этнических групп), из районов их компактного поселения с этноназ-ваниями под предлогом реализации экономи-ческих и экологических проектов [20,21]. В конечном итоге, они не будут составлять большинство в своих автономных единицах, и само собой отпадает необходимость в наличии такой административно-территориальной еди-ницы.

И. Сванберг указывает на влияние внешней среды – физическое и культурное окружение – на этноидентификацию казахов, что внешне проявляется в образе жизни, сохраненных

138 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 традициях и культурных практиках [23]. Необходимость приспособления к меняющейся среде неминуемо вызывает и постепенную смену идентификационных маркеров [24].

Низкий статус казахского языка в совет-ское время, по мнению Бхавны Дэви, не рас-сматривался элитой и большей частью казахов как угроза существованию самого этноса [25]. И причина было то, что остальные компоненты этничности, закодированные в исторической и литературной традициях (в рамках социалисти-ческого реализма) и изменениях в образе жизни были искусно адаптированы под советские реалии, а наличие хотя и модифицирован- ной казахской государственности, сохранение этносом своей территории были выделены в качестве основных [26].

Из исследования роли жузов и кланов в со-временном Казахстане, проделанном Э. Шацем, можно сделать вывод, что сохранение родо-племенной-жузовой системы формализован-ных отношений, встроенных в советскую пар-тийно-административную модель, способство-вало сохранению идентичности казахов [27].

Изменение образа жизни казахов (прошед-ших через советскую модернизацию), по мнению Марты Олкотт, должно было отразиться и их на этноидентификации, как кочевых скотоводов. Олкотт в качестве ключевого фак-тора специфики казахской идентичности выде-ляет именно род занятий (кочевое скотовод-ство и производные от него формы социаль-ной организации) [28]. Её исследование пере-кликается со знаковой работой Н.Масанова, в которой он излагает свою концепцию казахской истории, государственности и идентичности казахов [29]. По его мнению, биоэтническая память, лежащая в основе культурных наслое-ний (прямо или опосредованно связанных с ней) проявляет себя. Масанов Н.считал, что способ хозяйственной деятельности казахов – коче- вое скотоводство - был заменен аграрно-ин-дустриальным (советская модель), а потестарно-политическая организация в форме жузовой системы была частично отменена (российской колониальной администрацией) и полностью уничтожена в рамках СССР. Вследстие этого, заключает Масанов Н., современная идентич-ность казахов есть модификация прежней, от которой остались лишь видоизмененные тра-диции, приспособленные к тем или иным ре-жимам [30].

Исследования идентичности групп этни-ческих казахов, проживающих за пределами Казахстана (Китай, Монголия, Турция), прове-

денные западными исследователи выявили следующие устойчивые компоненты этнической идентичности казахов: родо-племенная-жузовая принадлежность как выражение историчности этноса и канонизированное устное знание в языковых формулах, закодированные культур-ные и ментальные практики организации жиз-ненного пространства, генерированные кочевым образом жизни, этнизированный (казахизиро-ванный) ислам и способности адаптироваться к внешней среде. Каждый из этих компонентов нуждается в дальнейшей проработке с исполь-зованием новых методологических подходов. ____________________

1. Anderson, B. Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso, 1983;

2. Smith, A.D. The Ethnic Origin of Nations. Oxford: Blackwel, 1986;

3. Brubaker, R. Ethnicity without Groups. Cambridge: Harvard University Press, 2002.

4. Штомпка П. Социология социальных изменений. М.: 1996, Аспект-Пресс, сс.90-96.

5. По системной структуре мировых цивилизаций С.Хантингтона высока вероятность конфликтов по линиям цивилизационного разлома. Это важно для соотнесения Казахстана с той или иной группой стран и позициони-рования в диалоге в глобальном мире // Huntington S. The class of civilizations and the remaking of world order. New York: Simon and Schuster, 1996.

6. Сейдимбек Акселеу. Мир казахов. Этнокультурное переосмысление. Алматы: «Рауан», 2001.

7. Традиционное общество регулируется традицией, которая является большей ценностью, чем развитие. Общественный уклад характеризуется жесткой сословной иерархией // S. Langlois, Traditions: Social, In: Neil J. Smelser and Paul B. Baltes, Editor(s)-in-Chief, International Encyclope-dia of the Social & Behavioral Sciences, Pergamon, Oxford, 2001, Pages 15829-15833,

8. Eisenstadt S.N. Tradition, Change, and Modernity. N.Y., p. 51-52.

9. Ассман Я. Канон - к прояснению понятия. URL: http://ec-dejavu.ru/c-2/Canon.html (Дата последнего обраще-ния 12.12.2011).

10. Только в КНР есть административно-территориаль-ная автономия, созданная для казахов с этноназванием. В Монголии район (Баян Улги аймак) проживания казахов был создан по советским рецептам (культурная автономия).

11. Privatsky B. Muslim Turkestan: Kazak Religion and Collective Memory. Routeledge, 2001.

12. Finke P. Kazakhs of western Mongolia. In Svanberg I. (Ed.) Contemporary Kazaks: cultural and social perspectives. New York: St. Martin ‘ Press, 1999.

13. Diener A.C. Negotiating territorial belonging: a transnational social field perspective on Mongolia’s Kazakhs. Washington, D.C.:Stanford, CA: Woodrow Wilson Center Press: Stanford University Press, 2007, p. 161.

14. Кинаят –улы Зардыхан. Казахи Монголии. В 2-х томах. Алматы. 2001.

15. Gladney D. Relational Alterity: Constructing Dungan (Hiu), Uygur and Kazakh Identities across China, Central Asia and Turkey. History and Anthropology. Vol. 9, No. 4, 1996, 445-477

16. Kratli S. Education provision to nomadic pastoralists. Literature review. IDS Working paper 126. URL: http://www.


eldis.org/fulltext/ saverio.pdf (Дата последнего обращения 13.12.2011).

17. Определяющая роль элиты в процессе вовлечения казахских земель в орбиту влияния Российской империи рассмотрена в монографии Кундакбаевой Ж. «Знаком милости Е.И.В.». Россия и народы Северного Прикаспия в XVIII веке. М.: АИРО-МОНОГРАФИЯ, 2005.

18. См. также:Cummings S. Kazakhstan: power and the elite. London, I.B.Tauris, 2005.

19. Gladney Dru C. Representing Nationality in China: Refiguring Majority/Minority Identities. The Journal of Asian Studies, Vol. 53 # 1 (Feb., 1994), 92-123.

20. PRC: Xinjiang Altay Urban Infrastructure and Environ-ment Improvement Project.

21. Resettlement Plan for Buerjin County Municipal Infrastructure and Environmental Improvement Project. Prepa-red for Asian development Bank. URL: http://www.adb.org/ Documents/Resettlement_Plans/PRC/43024/43024-01-prc-rp-03.pdf (Дата последнего обращения 13.12.2001);

22. Cerni A. Going where grass is greener: China Kazaks and the Oralman immigration policy in Kazakhstan. URL: http://www.case.edu/affil/tibet/tibetanNomads/documents/Cerny_on_Kazakhs_in_China_Published.pdf (Дата последнего обращения 13.12.2011).

23. Svanberg I. China’s last nomads: the history and culture of China’s Kazak. In Benson L., Svanberg I. China’s last nomads: the history and culture of China’s Kazak. M.E. Sharpe, 1997.

24. Svanberg I. Kazak refugees in Turkey: a study of

cultural persistence and social change. Uppsala: Almqvist & Wiksell International, 1989.

25. Dave Bhavna. Kazakhstan: Ethnicity, Language and Power. Routledge, 2008.

26. Казахская советская социалистическая республика. Энциклопедический справочник. Под ред. М.К.Козыбаева. Алма-Ата: Главная редакция казахской советской энциклопедии. 1981.

27. Schatz E. Modern Clan politics: the Power of “Blood” in Kazakhstan and Beyond. Washington: University of Washington Press, 2004.

28. Olcott M. The Kazakhs. Stanford: Hoover Institution Press, 1995.

29. Масанов Н. Кочевая цивилизация казахов – Ал-маты: Горизонт; Социнвест, 1995.

30. Размышления Масанова Н. О настоящем казахов и казахстанского общества отражены в сборнике «Я, Нур-болат Масанов»». Сборник статей и интервью Н. Маса-нова, составитель – Л. Масанова. Алматы, 2007.

* * * Мақалада батыс зерттеушілерінің еңбектері бойын-

ша шетел қазақтарының (Қытай, Монғолия және Тур-ция) этникалық ортақтығының негізгі белгілері қарасты-рылды. Нақты шетел қазақтарының мәдени тәжірибені және дәстүрді сақтап қалуы аталып өтеді.

* * * The article deals with the assessment of the Kazakh ethnic

identity markers discriminated by western researchers of ethnic Kazakhs in China, Turkey and Mongolia, where they claim to preserve their traditions and culture almost unchanged.


ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР

Ғ. А. Меңілбаев

БАЙҰЛЫ - ЖАППАС ТАЙПАСЫНАН ШЫҚҚАН БИЛЕР ТАРИХЫ

Халқымыздың тарихында Билер қызметі

жөнінде, олардың атқаратын жұмыстары туралы біздерге келіп жеткен ауызша-жазбаша түп-деректер өте көп.Оларға ғылыми талдау жасар болсақ нені байқаймыз? Билер дегеніміз кімдер? Жаппас руынан шыққан билер жөнінде не біле-міз? Енді бір сәтке өткен тарихымызға көз жі-беріп көрелік.

Би-дәстүрлі қазақ қоғамының саяси-әлеу-меттік жүйесіндегі демократиялық биліктің иесі.

Қазақ халқының дәстүрлі түсінігінде бұл атау төрт түрлі мағынада қолданылады:

1) Ел билеушісі, иелік етуші; 2) Сот, төреші; 3) Батагөй, шешен; 4) Бітістіруші дипломат, елші ретінде ұғы-

нылған. Билердің қоғамдағы рөлін жан-жақты түсіну

үшін қазақ халқының тарихи-әлеуметтік даму кезеңдерінің ерекшелігін жете ескеру шарт. Өйткені, ежелгі дәуірлерден 19 ғасырдың басына дейін қазақ қоғамы саяси потестарлы билік жүйесінің негізінде дамығаны белгілі.

Ең төменгі (бұқаралық) билікті ауыл-ай-маққа, ру-тайпа ішіне сыйлы, өмірлік тәжірибесі мол ақсақалдар атқарса, орта буындағы, яки, потестарлы билік тізгінін ру-тайпа басшылары

- Билер уысында ұстады. Ал мемлекеттік және мемлекетаралық деңгейдегі мәселелерді қамтитын жоғары билікті төре тұқымы-хандар мен сұлтандар иеленген. Міне, күллі қазақ қоғамының елдік тұтастығы осы соңғы екі билік жүйесінің өзара тепе-теңдігі мен бір-бірі-не қарама-қарсылығы принциптеріне негізделді. Халықтың қалың бұқарасына жақын әрі оның тікелей қолдауына арқа сүйеген потестарлы билік иелері, яки ру-тайпа басшылары-Билер мен батырлар хан-сұлтандардың билігін белгілі бір дәрежеде шектеп отырды.Сол арқылы олар өздерінің әлеуметтік-саяси статусын нығайтып, абырой-беделге ие болды.

Хандық билік жүйесінде билердің ерекше беделді тұлға болғандығын айғақтайтын жазба деректер де, ауыз әдебиетінің нұсқалары да жетерлік. Батыр мен биді салыстырғанда, биді жоғары қоятын төмендегідей мақал да бар:

«Батыр деген бір барақ ит, екі қатынның бірі табатын, би деген бір ақсарағат, бүтін елден біреуі ғана табатын.»[1]. Билердің батыр, бай, т.б. әлеуметтік жіктерден ерекше құрметте-луінің бірнеше тарихи себептері бар.Билер мемлекеттік басқару жүйесінде кейбір айрықша құқылар иеленді: «Жеті Жарғы» қағидаларына сай ол өзіне бағынышты ру-тайпа шегінде сот және әкімшілік билік(ханмен қатар)жүргізді.Сот төрелігін жүзеге асыратын болғандықтан,Билер халықтың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, жол-жосығын жатқа білуге,дауласқанға әділдікпен жол сілтеп, адасқанға даналықпен жол көрсе-туге, әсіресе, «тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген құқықтық принциптен айнымауға тиіс еді.Билер ру-тайпаның басшысы ретінде әкімшілік қызметті де қоса атқарып, өз қауымының тұрмыс-тіршілігін қадағалап,тәртіп-талабына жауапты болды.Осылайша олар би-леуші хандардың халық ара-сындағы сенімді тірегіне айналып, саяси бедел иеленді, сұлтан-дармен тең құқылы дәрежеде мемлекеттік мәсе-лелерді талқылауға қатысты. Ел ішінде билігі-мен, қара қылды қақ жаратын әділдігімен,тура жолдан таймайтын адалдығымен даңқы тараған Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, айыр тілді Айтеке би, т.б. саңлақтар хан жанындағы билер кеңесінің құрамына енді. Билер ел тағдыры сынға түскен жаугершілік замандарда батыр-баһадүрлермен қатар атқа қоныр, қарамағын-дағы тайпаластарынан жасақ құрып,мемлекет тұтастығын, ұрпақтар азаттығын қорғауға ұйыт-қы болған, қолбасшылық қызмет атқарған. Билер дипломат, елшілік қызметтер де атқарған. Ел бірлігі, ұлт тұтастығына нұқсан келтірер ағайын арасындағы арздықты басып, ру аралық дау-жанжалдарды бітістірумен шектелмей, қазақ ұлысының көрші мемлекеттермен қарым-қа-тынас жасап, әр түрлі байланыс орнату ісінде ханға көмекші, әрі кеңесші қызмет атқарғаны белгілі...

Біздің халқымыздың тарихындағы билердің ролі туралы түсініктеме берудегі біздің басты мақсатымыз, оның тарихи маңызын, қазақ хан-дығының тұсындағы билердің қызметін ашып көрсету болды. Соның ішінде, Кіші жүз құра-


мындағы Байұлы тайпасы, Жаппас руынан шыққан билерге қысқаша сипаттама беріп кету болды.Олар туралы бізге келіп жеткен ауызша және жазбаша түп- деректерді басшылыққа ала отырып, осы кезге дейін белгісіз болып келген Жаппас руынан шыққан билер жөнінде мағлұ-маттар бере кеткенді дұрыс деп отырмыз .

1) «Ақтайлақ би» (т.ж.б.- ө.ж.б.) Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасының Жаппас руы-нан шыққан – Би. Ақтайлақ би атында Қызыл-орда облысы, Қармақшы ауданында жайлау бар. Бұл жайлау Дауылкөл ауылдық округі, Тұрма-ғанбет аулы маңайында, № 10-шы теміржол айырмасы жанында орналасқан. Жайлаудың атауы осы өңірде өмір сүрген, елдің қамқор-шысы болған, өмірінің соңына дейін Ақ түйе мініп жүрген Жаппас руы адамының атымен қойылған. Ақтайлақ би дүниеден өтер кезде: «Мені осы Жалайыр мен Жаппастың ата жұрт-тық шекарасына қойыңдар. Бұлар мен кеткеннен кейін (қайтыс болған соң) жер үшін жан-жалдаспасын» - деген екен.

Қызылорда қаласынан шыға беріс жердегі темір жол айырмасы Ақтайлақ деп аталады.

Осы темір жол айырмасынан 1 км. жерде Ақтайлақ бидің бейіті бар.[2].

Жоғарыдағы атаудың астарында ашылмай жатқан шындық та бар секілді. Олай дейтініміз, менің жастау кезімде атамыз Меңілбайұлы Рах-ман сол жерде бау-бақша өсіріп,қауын-қарбыз еккенін көзіммен көріп едім. Ол кездерде мен жас бала болғандықтан, бұл жердің неліктен бұлай аталатынына назар аударған да емеспін. Менің есімде қатты қалғаны, үлкен-үлкен дәмі тілді үйіретін - сары ала, сопақша, қара түсті, т.б. қауындарды осы жасқа келгенше есімізден шықпайды.. Рахман Меңілбайұлы атамыз шежі-рені өте жақсы білетін, ата-бабаларының көне тарихы туралы қасына отырғызып қойып әңгіме айтқанды жақсы көретін.Ол кезде біздің бала кезіміз, өзі бау-бақша өсіріп отырған жердің та-рихы туралы айтқандары еміс-еміс қана есімде қалыпты.Сол жердің Ақтайлақ аталуы,оның жаппас руының адамы екені туралы Ө.Жақып-ұлы деген азаматтың «Сыр елі.Қызылорда облы-сы» атты энциклопедия ішінде «Ақтайлақ би» деген бетінде жоғарыдағы жазған мағлұматтар келтірілген .

Бұл жердің тарихына қатысты, Рахман Меңілбайұлының неліктен дәл осы жерге өзінің бау-бақшасын өсіргені жөнінде, бүгінгі күндері 70 жастан ол кісінің туған қызы, апамыз Рах-манқызы Балшекерден сұрағанымда мынадай әңгіме айтты: «Бұл жерде сенің ата-бабаларың ертеректе мекен еткен,18 жылдан арта уақыт

бойы бау-бақша өсірген,сонымен қатар,өзімен көрші болған ақсүйір-жаппас руының өкілі Әмір, құрманай-жаппас руының өкілі Ідіріс, т.б. туған-туысқандарымен қатар бау-бақша дақыл-дарын өсіріп, бірге жақын араласып тұрған. Бұл жердің кезінде сенің бабаларың мекендегендігі болар, Жаппас руының бір қасиетті бір адамы осы жерде жерленген екен, ол батыр, би бо-лыпты дейді. Оның анығын білмедім деді...

Бұл жерде, менің тарихшы ретінде бол-жауымша, Ақтайлақ би жаппас руынан шыққан, өзі өмір сүрген кезде белгілі тұлға болған адам. Ө.Жақыпұлының мағлұматындағы « Жал айыр мен Жаппастың ата-жұрттық шекарасына қойың-дар. Бұлар мен қайтыс болғаннан кейін жер үшін жанжалдаспасын» деуінде үлкен мағына жатыр. Себебі, мұндай сөзді тек қана өзіне сенімді, Жаппастар ішінде үлкен беделді тұл-ғалар ғана айтады. Сондай тұлғаның бірі, Жап-пас руынан шыққан Ақтайлақ би деуге болады. Оның өмір сүрген кезі шамамен 13-14 ғасыр-лардың кезіме екен деп ойлаймын. « Жалайыр-лар 13-14 ғасырлар тоғысында әуелі Сыр өңірі, одан Қаратау бойына қоныс аударып, сонда бес ғасыр бойы көз жазып қалған сырманақ, шу-манақ тобымен қайта табысады.[3]. М.Тыныш-баевтың пайымдауы бойынша Шыңғыс ханнан соң Жалайырлар төрт топқа бөлінеді. Бірінші бөлігі - Моңғолия, Қытайда қалды. Екінші бөлігі - Жошы ұрпақтарының билігіндегі Шу бойынан төменірек мекен еткен шуманақ тобы.Үшінші бөлігі - Шыршық және Ангран қойнауындағы жалайыр ордасы немесе сырманақ аталатын топ. Төртінші бөлігі - Хулагу ханмен бірге парсы еліне аттанған топ. Сонымен, бүгінгі Жалайыр-лар Қазақстанның алып өлкесіне шашырай қо-ныстанған қазақтың белгілі тайпаларының бірі» - деген сөйлем жолдары кездеседі. Осыдан көріп отырғанымыздай, А.И.Левшиннің айымдауынша Сыр өңіріне жалайырлар 13-14 ғасырлар аралы-ғында қоныс аударып келеді. Осы кезде, бұл жерді ежелден мекендеп келе жатқан ру-тайпа-лардың бірі Жаппас руымен арада жер үшін қақтығыс болған секілді. Сол кезден халқы-мыздың жадында сақталып келген аңыз түрін-дегі мағлұматтар бізге келіп жетіп отыр. Себебі, белгілі бір рудың ішінен шыққан атақты тұлғаларға байланысты, халықтың жадындағы аңыз-әңгімелер 2-3 ғасырлар бойы сол күйінде сақталып келуі мүмкін. Ал, шамамен 5-6 ғасыр өткен соң көмескіленіп ұмытыла бастауы, тек қана ұрпақтарының есінде өнегелі сөздері, ұлағатты ой-пікірлері, ұрпақтарына қалдырған аманаттары ғана ұмытылмайды.


2) «Өтетілеу би» (1690-1786 ж.ж.) Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасының Жаппас руынан шыққан.Өтетілеу бидің толық аты-жөні Өтетілеу Қасқаұлы 1731 жылы 10 қазанда Ыр-ғыз жерінде Кіші жүздің Ресей бодандығын қабылдайтындығы туралы ант беріп,қолын қойған 27 бидің бірі. Кіші жүз құрамындағы жаппас тайпасының жылкелді руынан (тарма-ғынан деген дұрысырақ болар) шыққан.

1738 жылы 3 тамызда Ресейге барған Ерәлі сұлтан елшілігінің құрамында жаппас руынан шыққан Өтетілеу Қасқаұлы би де болған.

1749 жылы Ресей патшайымы Елизавета Петровнаның жарлығымен Өтетілеу Қасқаұлына тархан атағы беріледі.[4].

Өтетілеу би айтты деген адамгершілік ха-қындағы өсиет сөздер ел ішінде көп сақталған.

Оның ұрпақтары бүгінде Қостанай, Қызыл-орда облыстарында тұрады.» Осы жазбаша түп-деректердің өзі-ақ жаппас руынан шыққан билердің қазақ халқының тарихындағы елеулі деген оқиғалардың басы-қасында болғандығын көріп отырмыз. Мысалы, Кіші жүздің Ер-алы сұлтан елшілігі құрамында Ресей мемлекетіне баруы көп жағдайдың басын ашып тұрғандай болады.

Жаппас руынан шыққан Өтетілеу би беде-лінің өте үлкен болғандығы, оның ақыл-кеңес-терімен өзге де билердің санасатындығы бай-қалады. Тіпті, хандар мен сұлтандар да онымен мемлекеттік мәселелер төңірегінде ой-пікірімен санасып отыратындығы көрініп тұр.

Өтетілеу бидің ұзақ жыл қазақ халқының алдындағы сіңірген еңбегі ескеріліп, кіші жүздің әр ру-тайпаларын басқарып отырған билер, батырлар, сұлтандар, т.б. Ресей патшайымы

Елизавета Петровнадан жаппас руынан шыққан Өтетілеу Қасқаұлына құрметті тархан ата-ғын беруді сұрауының өзі де оның беделінің қаншалықты жоғары болғандығын көрсетеді.

Қазақ халқының тарихында тархан атағын алған би немесе батырлар саусақпен санарлық деуге болады. Солардың бірі - Өтетілеу Қасқа-ұлы десек қателесе қоймаспыз. Осы жерде біз «тархан» ұғымы қандай мағына беретініне тоқта кеткенді жөн көріп отырмын.

Тархан-әскери атақ. Түркі-моңғол халықта-рында тархан атауы өте ертеде пайда болған. Бұл дәрежесі жағынан ханнан кейінгі екінші дәрежелі ақсүйектер.Батырлар да ерекше әскери еңбегі үшін тархан лауазымын алғаннан кейін салық жинау құқығын иеленген. Қала, уәлаят т.б. әкімдікке тағайындалған.Шыңғыс хан атақ-ты әскербасыларға «тархан» атағын берген.

Олар бас киімдеріне қауырсын (қылшан тағушылар) таққан. Шыңғыс хан «тархан» ноян-дарға ұлыстарды меншікке беріп, тархан дәре-жесін алғандарды 9 жазадан босатқан. Ресей патшасы да көшпелілердің көне дәстүрі бойын-ша көрсеткен қызметі үшін қазақ батырларына, билеріне «тархан» атағын берген. Мысалы: Есет тархан, Жәнібек тархан, т.б. қатарында біз жаппас руынан шыққан Өтетілеу тарханды (Өтетілеу би ) да айтуымызға болады.

Ресей тарихында тархан грамоталарына ие болған адамдарды және оның қарауындағылар-ды негізгі салықтан босату мақсатында қолда-нылған. Еділ өңірінде тархандық лауазым 19 ғасырдың 2-жартысына дейін сақталды.

3) «Көбек би» (1760 ж.-1825 ж.) Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасы құрамындағы Жаппас руынан шыққан. Көбек би халқымыз-дың тарихында өзіндік із қалдырған беделді билердің бірі болған. Ол туралы көптеген жазбаша түп-деректер сақталған. Оның толық аты-жөні Көбек Шүкірәліұлы, 1760 жылы Батыс Қазақстан облысы, Жаманқала өңірінде дүниеге келген - осы жерде 1825 жылы қайтыс болған. Былайша айтқанда 65 жыл өмір сүрген, артында өшпес мұра қалдырған билердің бірі болды.

Көбек Шүкірәліұлы(1760 ж. Батыс Қазақ-стан, Жаманқала өңірі - 1825 ж.сонда ) - жаппас руының биі.

Көбек Шүкірәліұлының есімі Ресей импе-риясы мен қазақ жүздері қатынастарына қа-тысты құжаттарда жиі кездеседі.

Кіші жүз қазақтарының Ералы сұлтанның озбырлығы жайлы Екатерина II-ші патшайымға

1794 жылы қаңтарда жазған шағым хаттарда оның қолы қойылған.

Бір топ қазақ билері 1819 жылы 27 шілде -5 тамыз арасында Орынбор әскери губернаторы

П.К.Эссенге хат жазып, сұлтан Арынғазыны Кіші жүз ханы етуге Ресей патшасы Александр I-ден сұрауды өтініп, ұсыныс жасайды. Қол қой-ған билердің арасында жаппас руының старши-насы Көбек Шүкірәліұлының да таңбасы сақтал-ған.

1803 жылы Орынбор әскери губернаторы князь Г.С.Волконскийдің тапсыруымен қазақ халқы үш жүзінің саны,тұрақты қоныстары және баратын базары туралы кеңесші старши-на Көбек Шүкірәліұлының (Қазан татары Ғалы Шахмұратовпен бірге) жинаған этнограф-иялық деректері қазақ руларының орналасуы мен ол руларды басқаратын билер жайында құнды деректер келтіреді». Жаппас руының биі Көбек Шүкірәліұлының қазақ халқының тарихындағы


тағы бір ескерілмей келе жатқан баға жетпес қызметі деуге болады, бұл оның тұңғыш рет орыстың зерттеушісі, баспагер Григорий Спас-ский Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасы, жаппастар руы мекендеген ауылға келіп, оның беделді биі Көбек Шүкірәліұлының аузынан алғаш рет «Жеті Жарғы» заңдары туралы түп-деректерді 1804 жылы жазып алып, оны тұң-ғыш рет 1820 жылы «Сибирский Вестник» журналында жариялауы болды. Бұл жерде Г.Спасский қазақтың «Жеті Жарғы» заңдар жинағының екі тарауынан қысқаша мәліметтер келтіріп кетеді. Бүгінгі күнге дейін «Жеті Жарғы» заңдар жинағын қағаз бетіне тұңғыш рет түсірген А.И.Левшин деген көзқарас қалып-тасып келген еді. Оны 1832 жылы жарыққа шығарған деген түсінік қалыптасқан.[5].

Бізге керегі, жаппас руынан шыққан Көбек бидің «Жеті Жарғы» заңдар жинағын бірінші болып оның қағаз бетіне түсуіне себепкер болғандығы. Қазақтың кемеңгер ханы Тәукенің

тұсындағы «Жеті Жарғы» заңдар жинағын арадағы өткен жүз жылдан кейін қайтадан хал-ыққа таныстырудағы баға жетпес еңбегін айтып өтсек те болады.

Жаппас руынан шыққан Көбек Шүкірәлі-ұлының қызметі туралы белгілі тарихшы, менің ұстазым, марқұм Жанұзақ Қасымбаев (менің тарихшы болып шығуыма көп еңбек сіңірген - М.Ғ.) былайша баға береді: «...живой свидетель многих ярких событий конца 18 - начало 19 в.в...» Бұл дегеніміз, Көбек би 18 ғасырдың соңындағы Абылай ханды, Нұралы ханды, Жан-төре ханды т.б.хан сайлауға қатысқан, Хандық кеңестің мүшесі болған,Сырым Датұлы көтерлі-сін көзімен көрген, оның басы-қасында болды деген сөз.

Тарихшы ғалым, тарих ғылымдарының док-торы, профессор Қасымбаев Ж. «Титулярный советник, старшина рода жаппас Кубек Шу-куралин в сентябре 1807 года обратился к гу-бернатору удостоить его званием тархана или же ввиду его многолетних заслуг, оказанных в прежние годы, снабдить его похвальным листом, который приравнивал бы его к тому званию. Итак, тарханство, которого добивался при ханстве Жанторе старшина рода жаппас Кобек Шукуралин, возникнув в Казахстане в разгар бурных событий Абулхайра, выдержала сложную трансформацию» - деп баға береді.[6].

Халқымыздың біртуар ұлдарының бірі, ға-лым, оқымысты Ахмет Байтұрсынов та жаппас руынан шыққан Көбек би туралы былай деп жазып кеткен:

- Ол Көбек (Көбек би) мықты болған жас басынан,

- Тоқаң (Тоқсан би) да тастамайды өз қасы-нан.

- Он бесінде Көбектің аты шықты - деген сөйлем жолдары көп жағдайдан мағлұмат береді.

Атап айтқанда, Тоқсан бидің он бес жастағы Көбек Шүкірәліұлын өзінің жанынан үнемі тастамай бірге алып жүргені, оны тәрбиелеп баулығаны байқалады.,

4) « Қаракөз би »(т.ж.XYII ғасырдың басы- ө.ж.XYII ғасырдың соңы).Кіші жүз құрамын-дағы Байұлы тайпасының Жаппас руынан шық-қан Қаракөз би туралы бізге дейін келіп жеткен ауызша және жазбаша түп-деректер өте аз сақталған.

... Во времена Тауке хана здесь жили в одно время и представители Младшей Орды, так например: Седьмой (для некоторых восьмой) предок теперешних перовских (Кзыл-Ординс-ких) «Мойнаков» (жаппас), «Калкаман» (жап-пас), «Каракоз»(жаппас), потомки которого проживают также в Иргизском, Тургайском, Кустанайском уьездах, во времена Тауке хана похоронен на Ангрене, и потомки из Перов-ского (Кзыл-Ординского) уьезда, до сих пор, приезжают туда на поклонение праху знамени-того предка.[7].

Осы жерде халқымыздың көне тарихына байланысты артында өшпес мұра қалдырған ғал-ым, қоғам қайраткері, қазақ халқының біртуар ұлдарының бірі М.Тынышпаев еңбегінің тарихи бағасы өте жоғары болып тұр. Себебі, осы ең-бекті оқығаннан кейін біз өзіміздің үлкен баба-ларымыз туралы мағлұматтарға кездесіп отыр-мыз. Олардың қайда жерленгенін де біліп отыр-мыз. Тіпті, біздің бабаларымыздың Тәуке хан тұсында өмір сүргені де белгілі болып отыр. Бұл, 17-18 ғасырлар аралығында Ангрен төңі-регінде жаппас руының атақты билері, батыр-лары, ру ақсақалдары, т.б. жерленгенін біліп отырмыз.Солардың бірі өзіміздің қарастырып отырған Қаракөз би деуге болады. Оның та-рихына байланысты «Сыр бойы» басылымы 1998 жыл 20 тамыз күнгі санынан Қаракөз би туралы қысқаша ғана мағлұматқа кездестік... Сыр бойындағы Жаппас елінде Қаракөз қажы деген досы барын айтып, Аққозы би өзінің екі баласы Байғонды мен Жаубасарды түн ішінде аттандырып жібереді. Осылайша Байғонды мен Жаубасар Қаракөз қажыға келіп паналайды. Жаппас елінде Байғонды мен Жаубасар Қаракөз қажы ауылының жылқыларын барымталап кет-

144 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 кен дұшпандарға қарсы шайқаста ерліктерімен көзге түседі. Жау жеңіліп, жылқылар қайта-рылып екеуінің абыройы үстем болады.Сол кезде атақ-даңқы бүкіл елге белгілі Қаракөз би екі жігіттің бұл ерлігіне ризашылығын білдіріп, халықтың басын қосып:«Жаппас бес аталы ел еді,енді үң-гітпен алты аталы ел болсын дейді.»

Осы жерде Қаракөз би елінің Сыр бойында екені,оның өз ортасында атақ абыройы өте зор екендігі, діни сауаты барлығы, қажылық пары-зын өтеп қайтқандығы,сонымен бірге халқына сөзі жүретіндігі белгілі болып тұр.

Қаракөз би туралы халық аузында айтылып жүрген аңыз-әңгімелердің барлығын бірдей жазу мүмкін емес, себебі оларды жинақтап жүр-ген ешкім жоқ. Мен өзімнің қолымдағы бар ауызша және жазбаша түп-деректерді ғана жазып отырмын.Сонымен қорыта айтқанда,

Жаппас руынан шыққан Қаракөз бидің то-лық аты-жөні: Қаракөз Жансарыұлы болып тұр.

Қаракөз Жансарыұлы 17 ғасырдың алғашқы ширегінде Сыр өңірінде дүниеге келген, жаппас руының беделді адамы,қол бастаған батыр, би, т.б. атақ абыройы бар көсем болған.

Оның Салқам Жәңгірдің замандасы болған-дығында, сол кездегі қазақ даласындағы болған оқиғалардың қызу ортасында жүргендігіне еш-кімнің күмәні бола қоймас. Сол кездердегі жер үшін, ру-тайпаның абыройы, барымта мәселесі, ел бірлігі, т.б. мәселелер төңірегіндегі даулы жағдайларға әділ билік айтып, халық ішінде сый-құрметке бөленген. Ислам дінінің бес пары-зының бірі қажылық борышын Меккеге барып өтеп қайтқан. Діни сауатты болған. Қаракөз Жансарыұлының қоластындағы Жаппас рулары-ның Тәуке ханның қарамағында болып, бірге көшіп-қонып жүргенін, жоңғар шапқыншылары-на қарсы бірлесіп шайқасқаны туралы М.Ты-нышпаев еңбегін басшылыққа алып байқауға болады.

Қаракөз Жансарыұлы 17 ғасырдың соңында Ангрен төңірегіндегі Қазақ хандары мен сұл-тандары, билері, батырлары т.б. кесенелері төңірегіне жерленген.

Оның беделінің қаншалықты мықты болған-дығын,арадағы 3- 4 ғасырдың өзінде ұрпақтар-ының Қаракөз бабаның бейітіне ұмытпай барып тұрғанынан байқауға болады...

5) «Өткелбай би» (1805-1881 ж.ж.) Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасы Жаппас руы,

Жылкелді бөлімінің биі болған. Өткелбай бидің толық аты-жөні Өткелбай Исаұлы болып жазылған. Өткелбай Исаұлы Перовск қаласын-дағы 2 сыныпты орыс мектебін бітірген.

Перовск уьезі бастығының көмекшісі қызметін атқарған.

1857 жылы 14 қыркүйекте Сырдария желі-сінің басқарушысы ген. Фитингрофтың ұсы-нысы бойынша Өткелбай Исаұлына зауряд-хорунжий атағы берілді.

Сыр бойындағы Жаңақорған мен Түркістан қалаларын қоқандықтардан босатудағы ерен еңбегі үшін бағалы сыйлықпен марапатталған.

Өткелбай Исаұлы ел ішіндегі шешімін тап-пай жатқан істерге белсене араласып, халықты отырықшылыққа жұмылдырып, Сыр бойында егіншілікті қолға алды. Оның бастамасымен арықтар қазылып, көпірлер, мектептер мен ме-шіттер салынды.[8].

Өткелбай би өзінің бастамасымен 1880 жылы Перовск уьезіндегі қалалық училищені қам-қорлыққа алды.Өткелбай Исаұлы жайлы Жарылқап, Ораз, Кеншімбай ақындар жырлаған.

6) «Көтібар би» (1825 ж. Қызылорда облысы, Құлеке қорғаны.д.к -1906 ж.сол жерде қ.б.)

Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасының Жаппас руының биі. Толық аты-жөні Итаяқов

Көтібар – жаппас тайпасының жылкелді руынан тарайтын мойнақ аталығынан .

1870-1880 ж.ж. Царьская болысында болыс болған. 1885-95 жж.« Сарқырама » арығының ақсақалы болып бекітіліп, Перовск қаласының маңына егін егіп, бау-бақша салу ісіне араласып, оған басшылық жасайды.

Көтібар би турасында аңыз-әңгімелер көп тараған. Бейіті Қызлорда облысы,Сырдария ауданы, Шіркейлі аулы маңында жерленген. Итаяқов Көтібар жерленген жерге қойылған мұнара биіктігі 10 метр, екі көлденең шеңбері 4 метр . Ішіне кіріп шығатын ашық қуыс есігі бар, шала күйдірілген саз кірпіштен салынған. Бұл мұнара 1982 жылдан жергілікті ескерткіштерді қорғау қоғамының қарамағында тіркеуде тұр.

Жаппас руының биі Көтібар Итаяқұлы ту-ралы Ә.Диваевтың «Тарту».Алматы,1992 жылы қайтадан басылып шыққан еңбегінде жазбаша түп-деректер келтірілген.[9]

Осы жерде, Сыр өңірінен шыққан қоғам қайраткерлерінің өмір тарихына байланысты, көне заманғы тарихи оқиғалар туралы, бұл өңірден шыққан атақты билер, шешен, батыр, жыраулардың шығармаларын жинаумен айна-лысып, үлкен жұмыстар атқарып жүрген, ұзақ жылдан бері баспасөз беттерінде үзбей мақа-лалар жазып келе жатқан Дайрабай Тынышбек Майлыбайұлы деген азаматтың есімін айта кеткенді өзімнің азаматтық борышым деп санай-мын.[10].


7) «Аппаз би» (шамамен 1825/ 1830 ж., бұрынғы Перовскі уьезі, Қараөзек болысты-ғында дүниеге келген – 1922 жылы Арқа өңі-рінде қайтыс болған.) – белгілі би. Аппаз бидің толық аты-жөні Аббаз/Аппаз Жарасбайұлы- Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасының, Жаппас руының белгілі биі болған.

Әкесі Бекназар 1800 жылы Сыр өңіріне келіп, тұрақтап қалған. Аппаз Жарасбайұлы туралы халық аузында жинақталған аңыз-әңгі-мелер, жазбаша түп-деректер, мұрағатта сақ-талған түп-деректер т.б. оның халық арасындағы беделінің қаншалықты зор болғандығын айқын-дай түседі.

Аппаз Жарасбайұлы 1868-1888 жылдар ара-лығында жаңадан құрылған Қараөзек болысын басқарады. 1888 жылы Жаппас руының биі, әрі қазы болып, ел билігіне араласқан.

Аппаз бидің ел ішіндегі қызметі,оның халық арасындағы дау-жанжалдарды шешудегі әділ шешімдері, ру-тайпалар арасындағы жер үшін болған талас-тартыстарды, барымта, т.б. дұрыс шешіп, ел бірлігін сақтауда сіңірген еңбегі халық жадында ұзақ уақытқа дейін сақ-талып келген.

Аппаз би хақында «Дала уәлаяты» газетінде, «Айтыс» кітабының 2-ші томында(1965 ж.)

Кіші жүз шежіресінде, «Тереңөзек тарихын-да», Асқар Тоқмағанбетовтың «Жыр күмбезі» (1975 ж.) романында кеңінен сипатталған. Орта-лық мемлекеттік мұрағаттың қорында біршама деректер бар.( 4 қор.1- тізбе. 4070- іс.) [11].

8) «Алтыбай би» (шамамен 18 ғасыр соңын-да дүниеге келген - 19 ғасырдың ортасында қайтыс болған). Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасының Жаппас руының биі болған.

Алтыбай би туралы халық аузында сақтал-ған аңыз-әңгімелер,жырлар, жазбаша түп-дерек-тер, т.б. жарық көрген. Мысалы, Нұрқан Ахмет-бековтың «Қарауыл қырған» поэмасын айтып кетуге болады.... Жаппас руына байланысты да осыны айтуға болады. Жаппас руының белгілі бөлігі (Қалқаман) 1838 және 1843 жылдары көтерліске қатынасып Кенесарыны қолдады. Кенесарыны Жаппас руының тек зауряд хорун-жий Жанғабыл Төлегенов пен Алтыбай Көбе-ковтың қол астындағы тармақтары ғана қол-дамады, олардың аулын Кенесары 1845 жылы талан-таражға ұшыратты.Осы деректің негізінде өкіметтің ресми хат жазысуларында Жаппас руының көтерліске қатысуы жоққа шығарылып, Кенесарыны Жаппас руының бітіспес жауы ретінде көрсетеді. Мұндай ойдың негізсіз екен-дігін деректерге жүгінсек анық көз жеткізе аламыз.»[12].

Осыдан көріп отырғанымыздай, Алтыбай бидің толық аты-жөні Алтыбай Көбекұлы болуы керек, атақты Көбек Шүкірәліұлы бидің баласы болуы керек деп ойлаимын. Біздің есебіміз бойынша Би- Алтыбай Көбекұлы шамамен 1780-1790 жылдар аралығында дүниеге келген.

Бұл кезде Көбек бидің 20-30 жастар шама-сындағы кезі болуы керек, ал Алтыбай бидің қайтыс болған кезі дәлірек айтсақ 1845 жыл болып тұр. (Алтыбай бидің 55-65 жас аралық-тағы кезі болуы керек), ал Көбек Шүкірәліұлы би болса 1825 жылы қайтыс болған, яғни ол да 65 жасында жарық дүниеден бақилық болған...

«Алтыбай би болған, оны інісімен бірге Кенесары үш түйе қамыс, үш түйе сексеуілдің астына салып «Еліңді маған бағындырмайсың» деп өртеп жіберген. Оның кегін қуған Жанғабыл батыр Торғай маңында Кенесарының 90 сар-базын қырып жібереді...

Алтыбай бидің ұрпақтары халқымыздың тарихында өзіндік із қалдырған, тарихи ірі тұлға-лар дәрежесіне жеткен. Мысалы, Басы-қара Алтыбайұлы, Жүсіпбек Басықараұлы т.б. атап кетуге болады. Алтыбай биден - Әлжан, Басықара, Нысан, Асан, Меңдіаяқ деген ұр-пақтар тарайды. Алтыбай Көбекұлы ұрпақтары Қазақстанның барлық облыстарында тараған, соның ішінде Қызылорда облысы, Атырау облысы және өзбек жеріндегі Ташкент қаласы т.б. аймақтарға тарап кеткен.[13].

9) «Қаналы би» (1854 жылы туылған - 1919 жылы қайтыс болған) Кіші жүз құрамындағы

Байұлы тайпасының Жаппас руының биі, болыс болған.

Қаналы бидің толық аты-жөні Қаналы Қалы-байұлы.Қаналы Қалыбайұлы Қызылорда мен Қостанай өңірлерінде би,болыс болып тұрған кезде бұл жерлерде - мешіттер салуға көп жәр-дем берген. 1907 жылы Қостанай қаласындағы ашылған орыс-қазақ әйелдер гимназиясына ақшалай көмек берген. Қаналы би өмірі мен қызметі туралы белгілі ақын-жыраулардың шы-ғармаларына, жырларына арқау болған.Қаналы Қалыбайұлы қайтыс болғанда,оның қазасына арнап ақын Сейітжан Бекшентайұлы жоқтау өлең шығарған.

Сонымен бірге ел аузында «Ақша керек болса Қаналыға бар,ақыл сұрасаң Жаналыға бар» деген қанатты сөздер сақталған. «Қаналы мешіті » Қызылорда-Жезқазған (Құмкөл) тас жолының 40 шақырымында жол-дың сол жақ бетінде - 200 м. жерде орналасқан.

Қаналы Қалыбайұлы бидің сүйегі Қостанай облысындағы Орқаш мекеніндегі Бесмола қоры-мына жерленген.[14].


10) «Мұңайтпас би» (шамамен 1835 ж. Перовск уьезі, Кеңтүп болысы, 5-ші ауылда дүниеге келген – 1918 жылы сол жерде қайтыс болған). Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасы

Жаппас руының биі, болысы болған. Толық аты-жөні Мұңайтпас Лапинұлы болып келеді.

Түркістан өлкесінде болған тарихи өзгеріс-тердің басы-қасында болған, оған тікелей арал-асты деуге болады.Мысалы,1890-1896 жылдар аралығында Халық соты міндетін атқарған.

1896-1906 жылдар аралығында «Кеңтүп» болыстығында болыс болған.

Осы жерде болыс болған кезінде «Хан ағаш» деп аталатын мектеп ашып, жергілікті халық балаларының сауатты болуына үлкен көңіл бөлген. Ақшалай қаржы бөліп, Ташкент, Петер-бург т.б. жерлерден мұғалімдерді арнайы алды-рып отырған. Келешегі зор шәкірттерді шет жаққа жібертіп оқытқан.

1906 жылы Ақ патшадан күміс медаль алған, Анна лентасымен марапатталған.

Мұңайтпас Лапинұлы ұрпақтарының ішінде Серәлі Мұңайтпасұлының алатын орны ерек-ше деуге болады. Серәлі Лапин - қоғам қайраткері, ғалым, шығыстанушы,

Мұңайтпас биден тараған ұрпақтардың қыз-меті халқымыздың тарихында ерекше орын алуы керек, олар күні бүгінге дейін өзінің шынайы әділ бағасын алмай келеді.

11) «Құлжабай би» (шамамен 19 ғасырдың 30- 40 жылдар аралығында дүниеге келген - 20 ғасырдың алғашқы ширегінде қайтыс болған). Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасының Жаппас руының Қаракөз тармағының биі. То-лық аты-жөні Құлжабай Тәйкіұлы.

Құлжабай би туралы бізге келіп жеткен ауызша аңыз-әңгімелер мен жазбаша түп-де-ректер өте аз сақталған.Құлжабай бидің өзінің жазған шежіресі мен қолжазбалары ұрпақта-рының қолында болуы мүмкін.

Құлжабай Тәйкіұлы Сыр өңірінде жуық ша-мамен 1838/1839 жылдар аралығында дүниеге келген, жастайынан атасы Жанқожаның тәрбие-сінде болып, аңыз-әңгімелер мен жырларға

сусындап өседі.Ауыл молдасынан хат танып, өзінің суырып салма шешендігімен, тапқыр-лығымен көзге түсе бастайды. Құлжабай би мен Абай Құнанбайұлы екеуінің кездескендігі жайлы аңыз-әңгімелер тараған. Біздің бол-жамымызша, Жаппас руының биі,шешен Құл-жабай Тәйкіұлына да қатысы бар болуы керек деп ойлаймыз. Себебі, Құлжабай бидің Абай ақыннан бес-алты жас үлкендігі, халық ара-сындағы аңыз-әңгімелер, т.б. біздің болжамы-мыздың шындыққа біртабан жақын екендігін

көрсетеді... Абай ақын Құлжан (Құлжабай би, шешен) ақынға сізді өлеңшіл дейді, дүние жаратылысты қалай сипаттар едіңіз дегенде Құлжанның (Құлжабай би, шешен) айтқаны:

- Тоғыз ай, он күндей Анамның құрсағында бердің жәйді, Көрсетпей асырадың күн мен айды. Ақылы мен зиыны жеткен адам Дүние, байлықты ойлап қайғырмайды. Қайғыдан кісі өлмейді есін танар, Аузынан түтін шықпас, ішің жанар, Дүние қашып жүрген қызыл түлкі, Қуғаннан кеш батқанын білмей қалар-деген

кезде, Абай ақын Құлжабай биге ризалық біл-діріп, құрмет көрсетіп, сыйлап қошеметтеген екен дейді...[15].

Құлжабай бидің ұрпақтары бүгінгі күндері Қазақстанның барлық облыстарына тараған. Қызылорда қаласында да ұрпақтары тұрады, соның бірі Елібай Ермағанбет деген ұрпағының атасынан қалған шежірені 1915 жылы 10 жел-тоқсан күні көшіріп жазғаны арқасында

«Ақсүйір Қаракөз шежіресі» біздің қолы-мызға тиіп отыр...

12) «Сауранбай би» (1847 жылы бұрынғы Перовск уьезіне қарасты Қараөзек болысты- ғында дүниеге келген - 1919 жылы Ақтайлақ аулы қайтыс болған) - белгілі би, болыс болған. Жас кезінде Жаппас руынан шыққан Аббас бидің қарамағында көмекші болып ел арасында өткір тілімен, біліктілігімен көзге түскен. Қара-өзек болысы болып 30 жылдай ел басқарған. 1870жылы Сауранбай қаздырған арық «Сау-ранбай арығы» аталып, содан өтетін темір жол көпірі 1904 жылдан бастап «Сауранбай көпірі» аталған. 1901 жылы 22 наурыз күні Сауранбай Құлманұлы би күміс медальмен және Ста-ниславский лентасымен марапалған. 1902 ж. Орынбор-Ташкент темір жолының өту бағытын әзірлеуге атсалысып, оның құрылысына көмек көрсеткен. Жүсіп, Оңғар, Жарылқап ақындар жырларында Сауранбай туралы деректер кездеседі. Жаппас руынан шыққан Сауранбай бидің толық аты-жөні Сауранбай Құлманұлы [16].

13) «Сәлтеке би» (т.ж.б.- ө.ж.б.) Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасының, Алтын-Жаппас руынан шыққан. Сыр өңіріне белгілі би, әрі батыр болған.

Сәлтеке бидің толық аты-жөні Сәлтеке Мә-метекұлы екені белгілі. Сәлтеке би 1711 жылы Еділ бойында башқұрттармен болған үлкен дауда башқұрттардың Алдар биімен жүздесіп, ел арасындағы жанжалды бейбіт жолмен шеш-кен.


Сәлтеке би 1719 жылы қалмақ билерімен де кездесіп, екі жаққа ұтымды келісімге келген.

1803 жылғы дерек бойынша, Сәлтеке бидің ұрпақтары Туған би мен Барқы батыр алтын руының бес мың шаңырағын басқарып, Троицк мен Бұқара арасында сауда жүргізген.

Барқы есімі алтын руына ұран болған. Сәлтеке би мен оның ұрпақтары туралы де-ректер «қазақ-орыс қатынастары» құжаттарында кездеседі.

Бүгінде Қармақшы өңірінде «Мәметек ары-ғы», «Сәлтеке төбесі » т.б. атты жерлер бар...

Қазақ халқының тарихында ел бірлігі, ру-тайпалар арасындағы жер дауы, жесір дауы, барымта, т.б. күнделікті өмірде кездесетін күр-делі мәселелерді шешуде билердің атқарар қызметтері өте керек болды.

Сыртқы мемлекеттік мәселелердің де дұрыс оңтайлы шешілуі көбінесе төбе билердің бір ауыз сөзімен өз мәресіне жететін болған. Оған мысал ретінде,Абылай хан 1743 жылы жоң-ғар басқыншылары қолына түскен кезде Қаз дауысты Қазыбек би Ресей үкіметі жолдаған секунд-майор Миллер экспедициясы құрамында елшілікке барған. Жоңғар билеушісі Қал-дан Серенге: « Біз, қазақ, мал баққан елміз,ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз,басымыз-дан құт-береке қашпасын деп,жеріміздің шетін жау баспасын деп,найзаға үкі таққан елміз.

Ешбір дұшпан басынбаған елміз,басымыздан сөз асырмаған елміз, достықты сақтай білген елміз, дәм-тұзды ақтай білген елміз» деп тақп-ақтай сөйлеп, тайсалмай талап қойғанына разы болып, хан басына азаттық берген екен...

1. Дала уәлаяты газеті, 1888 жыл. № 51. 2. Сыр елі. Қызылорда облысы / энциклопедия / Ал-

маты, 2005 ж. 83 бет. 3. Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы-ның 3-том.

Алматы, 2001жыл. 487 б. 4. Қазақстан Ұлттық Энциклопедия.7-том. Алматы,

2005 ж. 278 б. 5. Қазақстан Ұлттық Энциклопедия. 4-том. Алматы,

2002 ж. 674 б. 6. Жанузак Касымбаев. Хан Жанторе\ 1759-1809 г.г.\,

Алматы, 2001г. с.,50. 7. М.Тынышбаев. История казахского народа. Ал-

маты, 1993 ж.183 б. 8. Қазақстан Ұлттық Энциклопедия. 7-том. Алматы,

2005 ж. 279 б. 9. Ә.Диваевтың «Тарту». Алматы, 1992 жыл. 10. Қазақстан Ұлттық Энциклопедия. 4-том. Алматы,

2002 ж. 346 б. 11. Сыр елі. Қызылорда облысы энциклопедия. Ал-

маты, 2005 ж. 69 б. 12. Е.Бекмаханов.Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жыл-

дарында .Алматы,1994 ж. 180 б. 13. Хамит Маданов. Кіші жүздің шежіресі. Ал-

маты,1994 ж. 95 б. 14. Сыр елі. Қызылорда Облысы Энциклопедия. Ал-

маты, 2005ж. 294 б. 15. Сөз тапқанға қолқа жоқ /жинақ/, Алматы,1988 ж.

565 б. 16. Қазақстан Ұлттық Энциклопедия. 7-ші том.\Н-С\,

Алматы, 2005 ж. 594 б. * * *

В данной статье автор впервые ознакомит истори-ческими личностями- биями, выходцами из рода Байулы Жаппас. Их заслуга, роль в общесвенно – политической жизни казахского народа. Также дается научные анализы возникновению термина бий в кочевом обществе.

* * * In this article the author first introduces historical figures-

biys, natives of the genus Bayuly Zhappas. Their credit, the role of obschesvenno - the political life of the Kazakh people. Also provides scientific analysis of the emergence of the term in a nomadic society biy.

А. Т. Ахметжанова

ПАВЕЛ МИЩЕНКО – ЖЕРТВА МАССОВЫХ ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ 30-Х ГОДОВ ХХ ВЕКА

Павел Иванович Мищенко – кандидат естест-

венных наук, профессор, первый декан биоло-гического факультета (с 2011-2012 учебного года-факультета биологии и биотехнологии), заведующий кафедрой ботаники Казахского государственного университета имени С.М. Кирова (ныне Казахского национального уни-верситета имени аль-Фараби). Трудился в дан-ном высшем учебном заведении со дня его основания – 15 января 1934 года [1,14].

Есть архивные ма-

териалы о его деятель-ности в университете. В «Сведениях о данных часах ППС КазГУ за сентябрь-декабрь 1935 года» указана нагрузка сорока трех преподава-телей. Так, «Мищенко – 99 часов, Литвинов –

(1869-1938 г.г .)

148 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 153 часа, Бартенев – 85 часов, Бектуров – 262 часа, Оликов – 104 часа, Шонанов -228 часаов» [2,37]. Это профессора и доценты, работавшие в вузе с первых дней и являющиеся основа-телями научных школ в области химии, био-логии, математики.

Имеются данные за 1936 год. Например, 7 марта указанного года Павел Иванович Ми-щенко выступал на заседании дерекции Казгос-университета «Об итогах работы за I семестр» в качестве декана биологического факультета. К сожалению текста его речи нет. 19 ноября 1936 года на совместном совещании дирекции КазГУ с деканами факультетов, заведующими кафедрами и треугольниками групп было за-слушано 7 вопросов. Профессор П.И.Мищенко выступил в прениях и «указал на необходи-мость:

1) Проводки электричества, отсутствие ко-торой тормозит вечерние занятия студентов,

2) Приобретания луп, микроскопов, лите-ратуры.

3) Заслушания отчета на факультете о про-изводственной практике прошлого года.

4) Представления в дирекцию, не позднее 1 декабря, плана производственной практики на 1937 год.

5) Оформления вопроса с преподавателями II семестра» [3,17].

В результате было принято постановление (седьмым пунктом): «Деканам внести в дирек-цию конкретные предложения по нормаль-ному обеспечению работы II семестра»[3.18].

Приказом по КазГУ имени С.М.Кирова от 22 сентября 1936 года руководство опре-делило должности профессорско – преподава-тельского состава, их педнагрузки и заработ-ную плату. П.И.Мищенко был зачислен «штат-ным профессором ботаники и заведующим кафедрой ботаники с годовой педагогической нагрузкой в количестве лекционных занятий 258 часов, консультаций и экзаменов – 123 часа, с оплатой за заведывание кафедрой бо-таники 150 рублей и педагогической нагрузки из расчета оплаты часа профессора, плюс 377 рублей персональной надбавки»[4,16].

Имеются данные о заведующих кафедрами КазГУ, датированные 5 декабрем 1936 года, где приводятся сведения о 14 руководителях. Шестой по списку – Мищенко Павел Иванович – «1869 года рождения, русский, окончил Дерптский университет, профессор, кандидат наук, общий стаж работы – 30 лет, в КазГУ работает с 15.01.1934 года, специалист по мор-

фологии и систематике растений, беспартийный, проживает по адресу: Лагерная, 44»[1,13].

В информации о профессорско – преподава-тельском составе Казахского государственного университета по специальностям на 10 мая 1937 года, в числе 9 преподавателей ботаники имеется фамилия Мищенко П.И. [1,26].

В приказе №12 от 25 января 1937 года по Казахскому государственному университету имени С.М.Кирова отмечено: «За долголетнюю успешную работу профессору Мищенко – вы-ношу благодарность»[5,9]. Документ подписан директором (ректором) университета Олико- вым Ф.Т.

Далее, в информации об обсуждении со-става совета КазГУ за 5 июня 1937 года ска-зано о введении профессора П.И.Мищенко в высшие органы управления университета.

15 декабря 1937 года на заседании дирек-ции КазГУ обсуждался вопрос «О штатах ок-ладной системы». П.И.Мищенко было пору-чено составление штатов по трем кафедрам биофака: «Систематика и морфология низших растений», «Систематика и морфология высших растений », «Геоботаника» [6,39].

Уже 22 декабря 1937 года последовал приказ ректора (№204), которой гласил: «Профессора Мищенко Павла Ивановича освободить от работы в КазГУ с 19 декабря 1937 года за невыход на работу»[6,298]. Почему уважаемый и известный ученому миру профессор не явился в университет? Об этом свидетельствуют доку-ментальные материалы. Мищенко П.И. «в 1932 году был арестован в г. Краснодаре органами ОГПУ и выслан в Казахстан на 5 лет.

19 декабря 1937 года арестован УГБ НКВД КССР. Постановлением тройки УНКВД по Алма – Атинской области от 31 декабря 1937 года осужден на 10 лет в ИТЛ как участник контр-революционной фашистской организации» [7,158].

В очерке «Летопись Казахского националь-ного университета имени аль-Фараби. 1934 – 1960.Т.1.», посвященной 70-летию вуза, о нем даются очень краткие сведения. Указано, что Мищенко П.И. родился в 1869 году в с. Сень-ковка Полтавской губернии Переясловского уезда. «Окончил физико – математический фа-культет Юрьевского Императорского универ-ситета (1902 г.). После окончания учебы остался ассистентом ботанического сада Юрьевского университета, но в 1905 г. был уволен за участие в забастовке и подписание письма, состав-ленного К.А.Тимирязевым, протестующим про-тив репрессий, применяемых царским прави-


тельством к студентам. В 1908 г. защитил диссертацию... Преподавал и занимался научной деятельностью в ряде вузов России (1915-1931 г.г.), был главным ботаником, директором Тифлиского ботанического сада (1914-1918 г.г.), ученым специалистом НИИ мясного скотовод-ства, г. Алма – Ата (1931-1934г.г.). В Казахском государственном университете им. С.М.Кирова работал профессором, заведующим кафедрой ботаники (1934г.), деканом биологического фа-культета(1934 г., 1937 г.)» [8,169-170]. Далее указываются его научные интересы, но не труды.

Более подробно о нем написано в «жизне-описании» самого П.И.Мищенко, датированной – 5 октября 1937 года. Так, он родился 18 ноября 1869 года, в семье сельского священника, в селе Сельковка. В «Летописи...» указано «Сень-ковка». Окончил народную школу (начальное образование), затем – семинарию в Полтаве (среднее) в 1892 году и до поступления в Юрьевский университет на физико-математи-ческий факультет в 1897 году работал народным учителем в селении Вышенке, Черниговской губернии. В 1901 году окончил его, «а в 1902 году получил от Совета университета ученую степень кандидата естественных наук. В 1908 году сдал магистерский экзамен и защитил диссертацию «Про вениа легенди», после чего Советом университета был избран приват – до-центом ботаники. В звании профессора утверж-ден в 1916 году Министерством народного просвещения, а в 1924 году Государственным Ученым Советом при Главпрофобр и Нарком-прос» [7,159].

В течении 10 лет работал ассистентом, затем приват – доцентом ботаники Юрьевского уни-верситета. «Вел практические занятия по систе-матике растений, читал курс ботанической гео-графии и публичные лекции «О субтропических культурах в пределах России», написал ряд работ по флоре Крыма и Кавказа» [7,160]. Трудился в Академии наук с 1910 по 1912 годы. Был избран членом ученого бюро по прик-ладной ботанике Комитета Магистерства земле-делия, написал ряд работ по этой специальности и около 100 критических статей по ботанике. Занимался переводами и редактированием трудов из иностранной литературы.

В годы первой мировой войны занимал должность главного ботаника Тифлисского Бо-танического сада. «В 1917 году был назначен директором этого сада, в этом же году был избран профессором ботаники Тифлисского Политехнического института. За этот период

написал работу о видах спаржи Крыма и Кавказа, издал иллюстрированный путеводитель по саду, основал и редактировал журнал «За-писки научно – прикладных отделов Тифлис-ского Ботанического сада, организовал кафедру ботаники в Политехническом институте» [7,160].

В 1919 году в Тифлис были введены герман-ские войска и он вынужден был переехать в Краснодар. Начал трудиться в Политехническом институте в должности профессора ботаники. «В 1930 году был арестован органами ППУ по обвинению о принадлежности к трудовой крестьянской партии и выслан в Алма-Ату…» [7,160]. За время работы в Краснодаре, от госу-дарственных учреждении различного уровня, получил благодарности за активную научную и общественную деятельность.

«По прибытии в Алма-Ату назначен стар-шим научным сотрудником Казахского научно-исследовательского института животноводства, а затем по совместительству и ученым спе-циалистом научно–исследовательского инсти-тута агропочвоведения и удобрений. За этот пе-риод написал две работы по срокам сеноко-шения и одну по силосам» [7,161], в соавтор-стве. За плодотворную работу получил премию в виде месячной заработной платы и благодар-ности за 1932-1933 годы. В 1934 году был наз-начен штатным профессором Казахского госу-дарственного университета, а затем и деканом биологического факультета. В КазГУ Павел Иванович Мищенко занимался научной, педа-гогической и организационной деятельностью. В частности, преподавал ботанику, биологию, трудился деканом биологического факультета, организовал кафедру ботаники.

Был женат. Имел троих детей. Сын работал «профессором Химико – технологического инсти-тута в Ленинграде, одна из дочерей трудилась в медицинской, другая – в библиотечной сфере. Вся семья Павла Ивановича занималась важной и остро необходимой деятельностью. Нельзя не согласиться с мнением авторов сборника доку-ментальных материалов политических репрес-сий 20–50 – годов ХХ века, что «история массо-вых политических репрессий ... в Казахстане является малоизученной научной проблемой» [7,3].

С 1921 по 1930 год Павел Иванович «Со-стоял в союзе Рабпрос», в последующие годы – «Член Союза высшей школы и научных учреж-дений» [7,161].

Исходя из вышеизложенного мы можем константировать, что П.И.Мищенко трудился во многих научных учреждениях и высших

150 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 учебных заведениях России и Казахстана. Пока-зал блестящие научные достижения в области естественных наук, прекрасные педагогические и организаторские способности. Но, советская власть безжалостно искала и «находила врагов народа» среди всех слоев населения и многих из них подвергала репрессии без суда и след-ствия. И это было страшно... .

1937-1938 годы «ознаменовались подлин-ной вакханалией кровавых расправ, которые сопровождались повсеместным доноситель-ством и наушничеством. Страна превратилась в арену всяческих разоблачений и шель-мований, объектом которых мог стать любой человек. Чекистские же органы достигли «апогея» в фабрикации дел о «контрреволю-ционных преступлениях», «национал – фа-шизме», «шпионаже в пользу Японии»[9,6].

Павел Иванович «умер 2 мая 1938 года от крупузного воспаления легких находясь в за-ключении в тюрьме №1 НКВД КССР.

Определением №22/0394-Н Судебной Кол-легии по уголовным делам Верховного суда Казахской ССР от 17 ноября 1956 года поста-новление бывшей тройки УНКВД по Алма – Атинской области от 31 декабря 1937 года в отношении Мищенко П.И. отменено и дело производством прекращено за недоказанностью состава преступления»[7,158].

Так, советская тоталитарная система, предъявив П.И.Мищенко страшное, абсурдное обвинение в контрреволюционной фашистской деятельности, лишила Казахский государственный универси-тет имени С.М.Кирова (ныне Казахский нацио-нальный университет имени аль-Фараби), за-мечательного ученого, педагога и наставника. Павлу Ивановичу шел 69 год, хотя, как он пи-сал, «состояние моего здоровья уже неблестяще, однако я работаю с должной энергией и пока есть силы считаю целесообразным для себя, педагогическую работу»[7,161]. И на этой ниве он мог бы подготовить интересных и полезных государству деятелей науки и образования.

Павел Иванович Мищенко был не един-ственной жертвой массовых политических ре-прессий 1937-1938 годов в Казахском государ-

ственном университете имени С.М.Кирова (КазНУ имени аль-Фараби). Кроме него были репрессированы математик Ибадулла Ақбер-генов, языковеды Телжан Шонанов и Елдос Омаров, студентка 3 курса биологического фа-культета Шахзада Шонанова. Также, организа-тор высшей школы в Казахстане, ректор КазПИ (ныне Казахского национального педагоги-ческого университета имени Абая) и по совмести-тельству руководитель КазГУ с 1 по 18 января 1934 года Баймен Алманов. Каждый из них достоин памяти и почитания. К сожалению, до сих пор жизнь и деятельность многих безвинно осужденных личностей не исследованы. _________________

1. ЦГА РК, ф. 1352, оп.1,д.146, л.13,14,26. 2. ЦГА РК, ф. 1352, оп.1,д.11, л 37. 3. ЦАА РК, ф. 1352, оп.1,д.85,л.17,18,39. 4. ЦГА РК, ф. 1352, оп.1,д.84, л.16 5. ЦГА РК, ф.1352, оп.1,д.133, л.9. 6. ЦГА РК, ф.1352, оп.1,д.154, л.298. 7. Красный террор: Политическая история Казахстана

(Сборник документальных материалов политических ре-прессий 20-50-х годов ХХ века). Алматы: ТОО Типография оперативной печати, 2008,с.3,158,159,160,161.

8. Летопись Казахского национального университета имени аль-Фараби. 1934-1960. Т.1. – Алматы: Қазақ уни-верситеті, 2004,с.169-170.

9. М.Т.Баймаханов. Государственно–правовые проблемы общенационального согласия и реабилитации жертв по-литических репрессий. – Алматы: Фонд «XXI век», 1998, с.6.

* * * Автор ХХ ғ. 30 жж. жаппай саяси репрессия құр-

баны болған әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың (С.М.Киров атындағы ҚазМУ) профессоры П.И.Мищенко туралы баяндайды. П.М. Мищенко ғылым кандидаты, биология және биотехнология факультетінің бірінші деканы, бота-ника кафедрасын ұйымдастырушысы және меңгерушісі. Университет ашылуынан бастап еңбек еткен. Аса көрнекті ғалым, педагог. Ресей және Қазақстанның бірнеше ғылыми – зерттеу институтарында және білім ошақтарында жұмыс атқарған. Кінәсіз жазаланған зиялы. 1956 жылы ақталған.

* * * In this article the author examines the tragic destiny of the

Professor of Kazakh National University named Al Farabi (Kazakh State University named Kirov) P.I.Mischenko. Mr.Mischenko was Candidate of Science, first Dean of the Faculty of Biology and Biotechnology, founder and Head of Department Botany. He worked in the University with the foundation. Mischenko was great scientist and pedagogue. He worked in several scientific research and educational institu-tesin Russia and Kazakhstan. He has been unjustly convicted and rehabilitated in 1956.


МАГИСТРЛІК ЖҰМЫСТАР

Т. Апендиев

ГЕОСАЯСИ МӘСЕЛЕЛЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ, ҒҰН ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ЕУРОПАЛЫҚ ВАРВАР ТАЙПАЛАРЫМЕН ЖҮРГІЗГЕН САЯСИ ЖӘНЕ

ӘСКЕРИ ӘРЕКЕТТЕРІ Әлем тарихында, антика дәуірінің соңы және

одан кейінгі ғасырлар, нақты айтқанда IV-VII ғ.ғ. әлем тарихының құрамдас бөлігі болған Еуразия тарихында, халықтардың Ұлы қоныс аударуы процесінің болып өткендігі баршамызға аян. Халықтардың Ұлы Қоныс аударуы бары-сында Азиядан Еуропаға қарай жылжыған көп-теген халықтардың ішінде көшпелі ғұн тайпа-ларының орны ерекше болды. Өйткені, сан жағынан және өздерінің әскери өнерімен аты шыққан ғұндар бұл көште халықтардың батысқа қарай жылжуына себепкер болды. Олар қыстың суығы мен жаздың ыстық аптабына төзіп, өздерінің нағыз дала халқы екендігін дәлелдеді. Осылайша, Еуразияның төскейінде өмір сүрген көшпелі ғұн тайпалары IV-V ғасырларға келіп Еуропаның төрінен орын алып, өз заманында құдіреті тасыған Батыс және Шығыс Рим им-перияларымен бәсекеге түсе алды. Мұндай же-тістікке олар, өздерінің мықтылығы мен жігер-лілігі арқасында, сондай-ақ, жол-жөнекей кезік-кен халықтар мен Шығыс, Оңтүстік және Орта-лық Еуропа территориясындағы варвар тайпа-ларын жеңу арқылы жете алды. Сондықтан, қа-растырғалы отырған тақырыпта, ғұн тайпалары-ның Еуропа жеріндегі варварлық корольдіктер-мен және тайпалармен геосаяси мәселелерге бағытталған сыртқы саяси, әскери әрекеттері мен бұл тайпалардың батысқа қарай жылжып, өз заманының алып мемлекеттерінің бірі болған батыс Рим империясының құлауына себепкер болғандығы жайлы көрсетуді жөн санадық.

Ұлы көшпен алға қарай бет алған ғұндар, ІV ғ. ортасында Еділ мен Дон арасындағы аймаққа басып кірді. Одан соң, Солтүстік Кавказдағы аландарды жаулап алып, Боспор патшалығын талқандады. Боспор патшалығын талқандаған ғұндар Дон өзенінің арғы бетіне өтеді [1. 45-46 б.б. ].

ІV ғасырдың екінші жартысында Еділ-Жайық өңіріндегі ғұндар Қара теңіздің солтүстік жағалауын жаулап алды. Осы Қара теңіздің сол-түстік жағалауын жаулап алып, сарматтарды бағындырған кезде ғұндарға аландар табан

тіресе қарсылық көрсете алды. Бірақ, даланың соғыс өнерін жетік меңгерген ғұндар 370-372 жылы аландарға ойсырата соққы беріп жеңіске жетті. Аландардың бір бөлігі ғұндарға бағын-ғанымен, бір бөлігі Рим империясының жеріне өтіп кетті. Сондықтан, олар кейіннен Батыс Рим империясына қызмет етуге мәжбүр болды. Ба-тыс Рим императоры Грациан өзенінің әскери жасақтарын осы аландардан құраған. Айта кетерлік жәйт, Батыс Рим империясына қызмет еткен аландардың басшысы Сангибан 451 жылы Аттилаға қарсы соғысудан сескеніп, оған өз еркімен берілмекші болды. Алайда, Сангибан Батыс Рим империясының басшыларының айт-қанынан шыға алмай, өз әскерімен Ғұн және Батыс рим империяларының арасында болып өткен Каталаун шайқасына қатысты. Әлем тарихында «Каталаун қырғыны» деп аталатын бұл шайқаста, аландардың әскери күші толы-ғымен талқандалды [2. 78-79 б.б. ].

Ғұндарға қарсы Еуропада белсенді қимыл көрсеткен тайпалардың бірі остготтар болды. Сондықтан да, батыс деректері негізінде олар-дың ғұндармен арасында болған қарым-қаты-настарын бір ізге түсірмес бұрын готтарға тоқ-тап кетудің ешқандай да артықшылығы жоқ сияқты.

Қалай болған күнде де готтардың батысқа жылжуына ең алдымен ғұндардың шапқыншы-лығы көп әсерін тигізді. Олардың ара қатынасы ушыққан уақыт деп ІV ғасыр деп үшінші ширегі деп айтуымызға толық негіз бар [1. 46-47 б.б. ].

Себебі, ІV ғасырдың екінші жартысында ғұндар қуатты мемлекет құрған соң, өздерінің саясатын іргелес қоныстанған елдерге таңа бас-тайды. Олар ең алдымен осы уақыттарда Қара теңіздің солтүстік жағалауларын жаулап алы, сарматтарды, одан кейін аландарды бағындыр-ғанын біз жоғарыда айтып өттік. Сөйтіп, сол-түстік ғұндардың Еділ мен Жайық аралы- ғын мекендеген бөлігі Қара теңіз жағалауын, Днестрге дейінгі аймақты өздеріне бағынды-рады да, әскери жорықтарын өршіте бастайды. Осы кезде остготтар оларға қарсы тұрды. Ост-

152 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 готтарды мемлекеттік деңгейге шығарған Эрма-нарих тұсында аландар, сарматтар осы тайпалық одаққа бағынышты болды. Бұл жерде, әрине ең алдымен 375 жылғы ғұндардың шабуылы ше-шуші роль атқарғанын айта кеткен жөн. Себебі, осы жылы, яғни 375 жылы ғұндар Оңтүстік-шығыс Еуропадағы Остгот королі Эрманарихтің көп тайпалы державасын тас-талқан етті. Осы оқиға бірқатар қозғалыстардың басталуына себепші болды, мұның өзі Ұлы қоныс аудару-дың басталуы еді. Эрманарих қайтыс болғаннан кейін остготтар тайпалық одағы ыдырай бас-тайды.

Остготтар мен ғұндар арасындағы саяси қа-рым-қатынастарды үлкен-үлкен екі кезеңге бөлуге болады. Бұл кезде остготтар ғұндарға толық тәуелді болып тұрды. Бірнеше жылдар бойы кіріптарлыққа түсті. Одан кейін Италияға қарай ығысып, ғұндардың тәуелділігінен құтылуға ұмтылды. Екінші кезеңде остготтар өздерімен туыстас тайпаларымен бірге ғұндарға қарсы тұрды, яғни олардың кейбір бөліктері кейіннен Каталаун шайқасына қатысты.

Осылайша, остготтар өз мемлекетін жойды-рып жіберген соң, қайтадан біріге алмады. Ост-готтар Батыс Еуропа халықтарының этноге-незіне өзіндік үлесін тигізді деуге болады. Қысқаша айтқанда, остготтар мен ғұндардың саяси байланысының ІV-VІ ғасырлардағы Еуро-пада орын алған маңызды оқиғалармен ішінара болса да қатыстылығы байқалады.

Ғұндар осыдан соң остгот, герул, генид тайпаларын бағындырады да, Кавказ елдеріне шабуылын бастайды. 395 жылы олар Кавказдан өтіп, Кіші Азияға басып кіреді. Біздің ойымыз-ша, ғұндармен бірге осы жорыққа остготтар да қатысуы мүмкін. Әрине, бұл мәселеге арнайы зерттеуді қажет етеді [3. 55-57 б.б. ].

Еуразиядағы халықтардың Ұлы қоныс ауда-руы, сонымен бірге Вестгот корольдігінің тағ-дырына өз әсерін тигізбей қоймады. Өйткені, Вестгот корольдігі, 418 жылы оңтүстік Галлия жерінде құрылған алғашқы корольдік болып, ол Ғұн державасымен саяси қарым-қатынастарға барып отырған.

Жалпы айтар болсақ, Вестгот корольдығы Ұлы қоныс аудару кезеңінде өзінің маңызды ролін атқарғанын байқаймыз. 401 жылы Вестгот королі Аларих Солтүстік Италия жеріне үлкен жорық ұйымдастырған тұста, Батыс Рим импе-риясының ахуалы өте нашарлаған еді, өйткені Еуропаға келіп орнығып алған ғұндар Паннония жерінен свев, вандал сияқты герман тайпалары мен аландарды өз жерлерінен ығыстырып шы-

ғарғандықтан, олар Батыс Рим империясының жеріне өте бастаған еді [4. 183-184 б.б. ].

Вестготтар мен ғұндардың арасында соқты-ғысқан жері Днестрдің жағалауында болды. Осы жерде вестготтар қатты соққының әсерінен, олар жеңіліп екіге бөлінеді. Атанарих бастаған бір бөлігі Карпатқа кетсе, ал Фритигерн бас-таған бір бөлігі Римнен көмек сұрады [5. 45-46 б.б. ].

Осының негізінде, 376 жылы ғұндардың қы-сымына шыдамаған вестготтар Дунайдан ары өтіп, Рим өкіметінің рұқсатымен Рим провин-циясы Мезияға қоныстанып, римдіктерге бағы-нуға және әскери қызмет етуге міндеттенеді. IV ғасырда 70-жылдары ғұн шапқыншылықтары-нан қашқан батыс готтар, бірте-бірте Батыс Рим империясының территориясына ене бастайды. Кейіннен олар Батыс Рим империясына ша-буылдар жасай бастады. Сөйтіп, готтардың шап-қыншылықтары бара-бара уақыт өткен сайын Батыс Рим империясының әлсіреуіне себепкер болды [4. 183-184 б.б. ].

Аландарды, остготтар мен вестготтарды және басқа да варвар тайпаларын батысқа қарай ығыстырып, Еуропадағы халықтардың қоныс аударуына себепкер болған ғұндар, ендігі кезек-те сол замандағы ең ірі мемлекеттердің қатарын-да болған Батыс және Шығыс Рим империя-сына да қауіп төндіре бастайды.

Осылайша, Еуразиядағы Халықтардың Ұлы қоныс аударуының барысында Еуропаға келіп қоныстанған ғұн тайпалары, бірте-бірте еуро-палық варвар тайпаларды бағындырып, мұнда Ғұн империясының негізін салады. Одан соң, олар Еуропадағы көптеген корольдіктер мен Шығыс және Батыс Рим империяларына ауыз салады.

Өйткені, IV-V ғасырларда халықтардың Ұлы қоныс аудару кезеңінде ғұндар Еуропаға келген ғұндар, біртіндеп Батыс Рим империясының қоластына қарайтын провинциялардың біраз бөлігін өздеріне қаратып, олардың елшіліктері арқылы жылдық салықтар мен сый-тартуларын алып отырды. Әсіресе, ғұндардың атақты қол-басшысы Аттила тұсында айрықша көрініс тауып, онымен бейбіт келісімге келуге Батыс Рим империясының басшылары әрқашан ұм-тылған. [6. 196-197 б.б. ]. Алайда, екі Рим импе-риясы мен Ғұн мемлекетінің арасындағы саяси қарама-қайшылықтар біздің тақырыпқа қатысты болмағандықтан, біз бұл тақырыпқа тоқтал-маймыз.

Ғұн тайпалары, біртіндеп Еуропаның бірқа-тар тайпаларын бағындырып, олардың терри-


торияларын иеленді. Сөйтіп, Еуропа жерінде өздерінің мемлекетін құрып, уақыт өте келе оны империя дәрежесіне көтере білді. Мемлекеттің мұндай дәрежеге көтерілуіне, Ғұн мемлекетінің атақты басшысы болған Аттиланың үлесі зор.

Көптеген тарихшылар, Аттиланы варвар тайпаларының көсемі деген тұжырымға келеді. Өйткені, ол өз патшалығы тұсында, Германия-дан бастап скиф жеріне дейінгі территория-лардың барлығын өзіне қаратып, онда өз үстем-дігін жүргізе алды. Өз кезегінде ол, франктердің ішкі істеріне араласады және кейіннен Рейн өзенінің жағалауындағы бургундтардың жер-лерін тартып алады. Өзінің жаулап алу әрекет-тері барысында, Аттила Балтық жағалауындағы мемлекеттер мен Скандинавия түбегінің елдерін де бағындырады және ғұндардың біразы бұл елдердің климаты суық болғандықтан, жүннен тоқылған бұйымдарды айырбас пен саудаға шығарады [7. 268-269 б.б. ].

Аттила билік құрған дәуір Еуропадағы Ғұн империясының гүлденген алтын дәуірі болып тарихқа енді. Сол уақытта ғұндар Еділден қазіргі Франция жеріне дейінгі үлкен аумаққа билік жүргізді. Бұл ұлан-ғайыр аймақта 45 ұлт пен ұлыс алып империя қоластында тығыз бай-ланыста тіршілік етті. Олардың басым бөлігі қа-зіргі Еуропа халықтарына сіңісіп кетті. Кейбі-реулері кейін қайтып, түркі халықтарының қа-лыптасуына елеулі үлес қосты. Ғұндардың басқа халықтарды батысқа ығыстыруы оларды бір-бірімен араластырып жіберді [8. 183-184 б.б. ].

Аттила өзінің әскери білгірлігі мен мықты саясаткерлігі арқасында еуропалық варвар тай-палары мен корольдіктерінің біразын бағынды-рып, олардың біразын Еуропаның батыс бөлігіне қарай ығыстырды. Әрине, мұндай ығыстырудың арқасында варвар тайпалары Батыс Рим импе-риясының территориясына енді. Бұл тайпалар өздеріне жаңа қоныс табу үшін, Батыс Рим империясына шабуыл жасауды үдете түсті. Атап айтсақ, вестготтар Оңтүстік Галлия мен Испа-нияны жаулап алып, олардан ығысқан вандалдар Солтүстік Африкаға қоныс аударды. Алемандар Рейн өзенінен өтіп, Эльзас пен Швейцарияға қоныстанды. Бургундтар Галлияның оңтүстік-батысын, ал франктер солтүстігін басып алды. Остготтар Италияны, англдар, сакстар, юттар Британ аралдарын бағындырды.

Сөйтіп, Еуропаға қарай көшкен көшпелі ғұн тайпалары, жол-жөнекей өзіне қарсы келген тайпалар мен елдерді бағындырып, Еуропа құр-лығына келіп мықтап орналасады және мұнда өзінің айналасындағы варвар тайпаларының жерлерін, көрші елдерді басып алып өздерінің

империясын құрады. Батыс Рим империясымен шекаралас болмай тұрып және онымен Еуропада бәсекелес болудан бұрын, ғұндар осындай про-цестерді бастан кешірді.

Мұндай әрекеттердің барлығы, ақыры 476 жылы Батыс Рим империясының құлауына әкеп соқты. Бұл процестің барлығы бас-аяғы бір ғасыр уақытты қамтыды [7. 320-321 б.б. ].

Сонымен сөз соңында айтар болсақ, IV-V ға-сырларда халықтардың Ұлы қоныс аудару ке-зеңінде Еуропаға келген ғұн тайпалары өзінің жаугершілігі мен жанкештілігінің арқасында, көптеген ертеортағасырлық тайпалар мен ко-рольдіктерді талқандап, олардың территория-ларын иеленіп, халқын өздеріне сіңіріп отырған. Мұның нәтижесінде ғұндар Еуропадағы сыртқы саясатын нықтап, өздерінің империясын құра білді. Бұл империя негізінен әскери негізде құрылған болып, ғұн қоғамында өмір сүріп жатқан ғұн және тұтқынға түскен басқа да тайпа немесе ұлттың өкілдері де әскери өнерге толық жаттықтырылды.

IV-V ғасырларда Шығыс Еуропа даласына қоныс аударған көшпелі ғұн тайпалары жергі-лікті халықтардың тек этникалық құрамын өз-гертіп қана қойған жоқ, сонымен қатар олардың қоғамдық өміріне, әскери өнеріне, тұрмыс-салт-тарына бірқатар өзгерістер енгізді. Ғұн импе-риясы өз заманында тек Батыс Рим империясы-мен соғыс жүргізіп қана қоймастан, сонымен бірге Шығыс Еуропадағы бірнеше тайпаларды өзіне бағындырып, Византия (Шығыс Рим) им-периясының ішкі және сыртқы саясатына арала-сып отырды және сол замандарда Еуропада қалыптасқан саяси оқиғаларға өз әсерін тигізді. _________________

1. Жұмағұлов Қ. Т. Орта ғасырлардың басындағы Еуропадағы халықаралық қатынастардың сипаты. // ҚазҰУ-нің хабаршысы 2003 ж №1 (28) 44-51 беттер

2. Кузнецов В. А. Аланские племена Северного Кав-каза М. 1962

3. Зұлпыхарова Э. Остготтар мен ғұндардың саяси қарым-қатынасы // ҚазҰПУ хабаршысы № 1 Тарих және әлеуметтік ғылымдар сериясы 53-58 беттер

4. Зұлпыхарова Э. Вестгот корольдығы және Ғұн дер-жавасы // Бекмаханов оқулары конференциясының мате-риалдары 24-25 мамыр 2002 ж. Алматы 182-184 б.б.

5. Бернштам А. Н. Очерк истории гуннов Л. 1951 С. 162

6. Иордан О происхождении и деяниях гетов «Cetica»-вступит. Ст. Пер. Коммент Е. Ч Скрижинской. 2-ое изд. испр. и доп. – Спб Алатейн 1997

7. Гиббон Э. История упадка и крушения Римской империй. Москва Прогресс 1994 С. 526

8. Безертинов Р. Н. Татары, тюрки потясатели вселен-ной (История великих империй) Новосибирск ЦЭРИС 2001 С. 732

* * * В данной статье рассматривается вопрос о набегах

гуннов из Азии на варварские королевство Кавказа вдоль

154 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 Черного Море и Европы. С их продвижением началось Ве-ликое Переселение Народов. Это в свою очередь под-толкнуло к созданию гунской империй в Европе. Были показаны феномены Аттилы, личные качества, управ-ленческая политика. Под предводительством Аттилы гун-нская империя продолжала свою экспансионную поли- тику.

* * * This article discusses the migration of Huns from Asia to

the barbarian Kingdom Caucasus along the Black Sea and Europe. Their advancement began with the Great Migration of Peoples. This has influence to the establishment of Huns empire in Europe. Phenomena have been shown Attila, personal qualities, managerial policy. Attila's Huns under the leadership of the empire continued its expansionist policy.

Ж. Қ. Садихова

МОҢҒОЛ ЖАУЛАП АЛУШЫЛЫҒЫНАН КЕЙІНГІ КЕЗЕҢДЕГІ ШЫҒЫС ДЕШТІ

ҚЫПШАҚТЫҢ САЯСИ ЖАҒДАЙЫ Моңғол жаулап алушылығынан кейінгі деп

қарастырғалы отырған кезең ХІІІ – XIV ғғ. басы аралығын қамтитын кезең болып табылады.

Белгілі бір қоғамның қай саласын алсақ та дамуына, өзгеріске ұшырауына ең алдымен саяси фактор әсер етеді. Сондықтан, бұл мәселе-де де Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы саяси жағдайдың, нақтылап айтсақ ХІІІ – XIV ғғ. ба-сындағы саяси жағдайдың қаншалықты деңгей-де болғандығын қарастыру негізгі мақсатымыз болып табылмақ.

Шығыс Дешті Қыпшақта Алтын Орданың шығыс бөлігінде қалыптасқан Ақ Орда мемлеке-тінің алғашқы кезеңі туралы мәліметтерді Моң-ғол тарихына, Алтын Орда тарихына қатысты деректерден кездестіре аламыз. Сондықтан да, бұл жанама деректер болып саналады. Жанама деректер қатарына жатса да, мәселеге байланыс-ты тұстары біз үшін өте құнды. Ендігі кезекте деректерге тоқталып өтсек:

Араб деректерінде (Ибн ал-Асирдың, Ан-Насавидың, ан-Нувайридың , ал-Омаридың және т.б. тарихи-географиялық сипатта жазылған ең-бектері) монғол жаулаушылығына дейінгі Дешті Қыпшақтың этно-саяси өмірі, монғол жаулау-шылығы, оның барысы мен салдарлары, ХІY -ХY ғғ. Алтын Ордадағы ыдыраушылық процес-тер орын алған. Араб тіліндегі деректердің мәлі-меттерін В. Тизенгаузеннің 1884 жылы шыға-рылған «Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды» атты жинағының бірін-ші томында баяндалады (1).

Монғолдық деректерге «Монғолдың құпия шежіресі» (2) және Лувсанданзанның «Алтын шежіре» жатады (3). Ақ Орданың негізін қала-ған Орда Еженге қатысты, ол Бату ханды таққа отырғызуға зор ықпал жасаған, үлкен беделге ие болған қайраткер ретінде бағаланады.

Түркілік деректерде, Қадырғали Жалайыр-

дың «Жылнамалар жинағы» (4) Орда Еженнің шығу тегін анықтау үшін маңызы зор. Яғни, Ақ Орданы билеген хандар шежіресі туралы мәлімет береді. Әбілғазының «Түрік шежіресі» еңбегінде Жошы ханның ұрпақтары туралы тарауда, Батыс жорығында қолдағаны үшін Батудың ағасына көрсеткен құрметі туралы айтылып өткен (5).

Еуропалық авторлар деректерінде де мәлі-меттер кездеседі. Атап айтсақ, Марко Полоның (6), Плано Карпинидың (7) және т.б. шығар-малары жатады. Соның ішінде, белгілі Италия саяхатшысы Плано Карпини жазбаларында Орда Ежен ханның астанасы Алакөлдің жағасында болғандығы айтылады.

Парсылық деректер ішінде, Рашид ад-Дин еңбегіндегі (8) мәліметтердің алатын орны ерекше. Алтын Орданың саяси тарихы мен оның алғашқы хандарының саясаты және т.б. мәсе-лелер жөнінде баяндалады.

Шайбанилық дерек саналатын, Өтеміс Қажы «Шыңғыс-наме» (9) шығармасында Орда Еженнің шығу тегіне қатысты мәлімет бар.

Ақ Орда тарихы тарихи зерттеулерде арнайы қарастырылмаса да, кейбір тұстары зерттеуші-лер еңбектерінде орын алады. Оларға тоқталып өтсек, Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья (10), Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение (11), Сафаргалиев М.Г. Рас-пад Золотой Орды (12), Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды (13), Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая... / В кн.: Утемиш-хаджи. Чингиз-наме (14), Султанов Т.И. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана (15). Бұл еңбектерде негізінен мәселеге қатысты «Ақ Орда», «Көк Орда» термині төңірегінде пікірлерін білдірген.


Сонымен қатар, Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. «Казахстан: Летопись трехтысячилетий» (16), Пищулина К.А. «Юго-Восточный Казах-стан в середине ХІV – начале ХVІ веков» (17), Трепавлов В.В. «История Ногайской Орды» (18) және т.б. Ақ Орда тарихына қатысты ұзақ жыл-дар бойы орын алған дискуссияларға қоры-тынды жасады.

Қазіргі таңда Ақ Ордаға байланысты мәсе-лелер бұрынғымен салыстырғанда, белгілі бір дәрежеде зерттеліп, Отан тарихында алатын орнын айқындап берді. Олардың қатарында Қинаятұлы З. (19), Кәрібаев Б.Б. (20), Жолдас-байұлы С. (21) еңбектерінің орны ерекше.

ХІІІ – XIV ғғ. басындағы саяси жағдайдың белгілі бір дәрежеде айқын орын алған аумағы – Шығыс Дешті Қыпшақтағы Ақ Орда жері. Тарихымыздан белгілі Шығыс Дешті Қыпшаққа Ертістен Еділге дейінгі, оңтүстікте Балқаш көлі, Сырдария өзені және Арал теңізінен оңтүстікте Батыс Сібірге дейінгі территория жатады. Ал Ақ Орда моңғолдардан кейінгі кезеңде Қазақстан аумағында жергілікті этникалық негізде құрыл-ған тұңғыш ірі мемлекеттік құрылым. Оны осы жерлерде ежелден мекендеп келе жатқан және моңғолдардың жаулап алуынан көп бұрын-ақ қыпшақ бірлестігінің құрамына кірген, сондай-ақ Шыңғыс ханның шапқыншылығы кезінде Қазақстанның шығыс және оңтүстік-шығыс аудандары мен Алтайдан қоныс аударған түркі тілдес тайпалар мекендейтін еді. Онда қып-шақтармен қатар наймандар, үйсіндер (ушун-дар), қарлұқтар, керейіттер (керейлер), сондай-ақ қоңыраттар, маңғыттар және басқалар ме-кендеген (22).

Ендігі кезек те осы аймақтағы ХІІІ – XIV ғғ. басындағы саяси жағдайды қарастырмас бұрын, бұған дейінгі кезеңдегі саяси жағдайға жалпы-лай шолу жасап өтсек. Шыңғыс ханның не-мерелері арасындағы қайшылық алғаш рет Батый мен Гүйік қаған ортасында басталып, ол 1248 жылы қағанның кенеттен қайтыс болуымен бейбіт аяқталады. Гүйіктен кейін таққа отырған Төлейдің ұлы Менгу қаған өзіне қастандық ұйымдастырды деген желеумен Гүйіктің әмір-лері мен нойандарының 77-сін өлім жазасына кеседі. Менгу қаған қайтыс болғаннан кейін тақ үшін күрес оның екі інісі Құбылай мен Арығ-Бұқа арасында жүріп, біршама ұзаққа созылады және империяның көп бөлігін қамтиды. Бұл күреске Төлейдің ұлдарымен бірге Үгедейдің, Шағатайдың да ұрпақтары белсене араласады. Ақыры бұл күрес Монғол империясының бір-неше дербес мемлекеттерге бөлініп кетуіне әкеп соқтырады. Тақ үшін күрестер Шағатай

ұлысында оның ұрпақтары арасында жүреді. ХІІІ ғ. 40-60 жж. Монғол империясындағы кү-рестердің көбі Жетісу, Мауереннахр, Шығыс Түркістан аймақтарында өтеді. Нәтижесінде жергілікті тұрғындар көп зардап шегеді. Ал Жошы ұлысында бұл кезде саяси тұрақтылық бар болатын. Кейбір жошылық сұлтандар ғана мысалы, Куинджи, Менгу Темір, Берке, Берке-жар және тағы басқалары Үгедей мен Шағатай ұрпақтарының бірін қолдағаны болмаса, өз ұлы-сында соғыс өртінің тұтануына жол бермейді. Тұрақтылық сақталып отырғандықтан, Рашид ад-Диннің жазғанындай Жошы ұлысына келіп паналағандар көбейе бастайды. Мысалы, Орда Еженнің ұрпағы Куинджидың ұлысына өз еркімен Үгедейдің ұрпағы Ширеки, Арығ-Бұ-қаның ұлы Букур келіп қосылады. Жошы ұлы-сының шығыс бөлігі Үгедей ұлысымен оңтүстік бөлігі Шағатай ұлысымен шектесіп жатуы себепті, ол жақтағы қырқысулардың үздіксіз және шексіз болуы жергілікті тұрғындар мен көшпелі тайпалардың Жошы ұлысының шығыс бөлігіне немесе шығыс бөліктің сол тұстағы билеушісі Куинджидың қолына келуіне мәж-бүрлейді. Осылайша, ХІІІ ғ. 40-60 жж. Жошы ұлысына көршілес ұлыстардағы соғыстар мен қырқыстар кезінде бірталай рулармен тайпалар-дың бөліктері келіп қоныс тебеді (23).

Жошы ұлысындағы этникалық біртұтастық, саяси тұрақтылық кейіннен Жошы ұрпақтары-ның билікті мұралануы мен сабақтастығының өміршең болуына әкелді. Ал бұл өз кезегінде, бір әулеттен өрбіген, яғни Жошы ұрпақтарының сонау ХІІІ ғ. бастап қазақ хандығының құры-луына негіз болған осы әулеттің мұрагерлері XV ғ. дейін ата салтын үзбей, атадан қалған ел билеу шеберлігін ұғынып үзбей ұстанды. Әсі-ресе, Жошы ұрпақтарынан, қарастырып отырған ХІІІ –XIV ғғ. басында Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы Ақ Ордада Орда Ежен, Күнқыран, Қоныша, Баян хандар билігі тұсындағы саяси жағдайды қарастырамыз.

Орда Ежен негізін салып, билік құрған мем-лекет-Ақ Орда деп аталынды. Тарихымыздан белгілі, аталған мемлекеттік құрылымның атауына байланысты көптеген пікір-таластар әлі де өз жалғасын табуда.

Монғолдар жаулап алушылығынан кейін Жошы Ұлысының негізінде Алтын Орданың құрылуы, әсіресе, оның шығыс бөлігіндегі Ақ Орда мемлекетінің тарихы Қазақстан аумағын-дағы этносаяси, мәдени-рухани процестердің одан ары тығыз байланыста дамуында ерекше роль атқарады. Ақ Орда мемлекетін Қыпшақ мемлекеттілігі мен Қазақ мемлекеті арасындағы

156 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 байланыстырушы жүйе, жалғастырушы көпір деуге болады (24).

З.Қинаятұлы моңғолдық деректерге сүйене отырып, моңғолдардың орда құру үрдіс салтына тоқталып, онда бас орда «Ауруг» (ұлы) немесе «Сары Орда» атанған деп, әрі қарай былай жалғастырады. Қалғандары Орда шаңырағында кім отырғанына байланысты реттеледі және мұнда шығыс халықтарының ата салтына орай бәйбішелік және бәйбішеден туған ұлдар үлкен рөл атқарады. Хаған, хан, сұлтан, нояндар бірнеше әйел алса, әрқайсысы өз басына жеке шаңырақ (отау) көтереді, әулеттегі кәдір-қа-сиетіне орай реттеледі. Шаңыраққа алғаш түскен келін бас бәйбіше саналады, бас ордаға ие болады, одан туған ұлдар әке шаңырағын басады. Бұл шаңырақ моңғол салтында «эцгийн цагаан өргөө» (әкенің ақ ордасы, қазақша қара шаңырақ) деп аталды. Орданың статусы оның шаңырағында кім отырғанына байланысты реттеледі. Түрік-моңғол рәсімінде бас бәйбіше отырған үй Ақ Орда атанса, басқа ордалардан ажырату үшін бас орданың есік-босаға кереге көгі, күлдіреуіш-шаңырағы алтынмен апталады. Бұл ежелгі салт Жошы ұлысы тұсында өз жалғасын тапты. Жошының алғаш ұл туған бәйбішесі қоңырат қызы Сартақай отырған қара шаңырағы- Ертістегі көшпенді Ақ Орданы Сартақтайдан туған Жошының тұңғышы Орда Ежен басып, әкенің мұндағы ел жұртына ие болып қала берді. Ақ Орда, Алтын Орда әу бастан-ақ әскери екі қанаттың штабы тұрғы-сынан өзін өзі билейтін мемлекеттік дербес құрылым ретінде қалыптасты. Ақ орда Жошы ұлысының әскери сол қанатын құрайтын мемле-кеттік дербес құрылым ретінде қалыптасып, 240 жылға жуық уақыт салтанат құрды (25). Ал оның орталығы алғашында Ертіс бойында орналасты. Ақ Орданың шаңырағын көтерген- Жошының үлкен ұлы Орда Ежен. Жошы ханның қоңырат тегі, есімі Сартақ бәйбішесінен туған. Әкесінің көзі тірісінде және дүниеден өткен кезде де үлкен құрметке ие болған. Ал негізінен Жошыдан кейінгі билікті Батый мұраланса да, Меңгу қаған бұйрықтар мен шешімдерді олар-дың атына жазған жарлықтарында Орда есімін алдыңғы орында қолданатын. Орда Батыйдың билікке келуі мен әке орнына оның тағайын-далуын басында-ақ мақұлдаған. Жошы әскері-нің бір бөлігін өзі (Орда Ежен), бір бөлігін Батый басқарды. Осы әскермен бірге, төрт інілерімен – Удур, Тұқай Темір, Шингкуммен – моңғол әскерінің сол қанатын құрады. Сонымен бірге олардың ордасы және әскері Жошы ұлысының сол жағында орналасты. Әуелден

қалыптасқан жүйе бойынша, Орда Ежен ұлы-сынан Батый ұлысына кетіп қалу деген жағдай болмады, себебі олар бір-бірінен бөлек, өз ал-дына дербес билеушілер болып табылды. Соны-мен қатар, Батыйдың орынбасарын ғана билеуші деп тануымен ерекшеленді және жарлықтары-ның үстіне оның есімі жазылды. Сол кезде Орда ұлысының билеушісі – Қойыншының ұлы Баян, Батый ұлысының билеушісі Тоқтай болған еді (26).

Орда Ежен әулетінің шежіресі бірнеше деректерде баяндалады. Негізінен атап айтсақ, Рашид ад-дин (27), Әбілғазының «Түрік шежі-ресі» (28), «Бүркеншік Ескандер» (29), Қ.Жа-лайыридың «Шежірелер жинағы» (30), Өтеміс-Қажының «Шыңғыс-намесінде»(31).

Шыңғыс хан әулетінен Ақ Орданы билеген хандар тізімі (32):

Шыңғыс хан Жошы хан Орда Ежен Сартақтай Кули Құрмыш Қонқыран Шур-

махай Хутагту Хулагу Қоныш Баян Сасыбұқа Ерзен Мүбәрәк қожа Өзбектің ұлы Тыныбек Шымтай Орыс хан Орданың үш бәйбішесі, алғашқысы қоңы-

раттың қызы Жүке хатун; екіншісі қоңырат руынан Тұбақан хатун және тағысы қоңырат руынан. Олардан Баянның жеті ұлы дүниеге келген: Сартақтай, Кули, Курумишин, Күнқы-ран, Шұрмақай, Құтұқ және Хулагу. Бұлар туралы, осы мәліметтерді анық көрсететін бірден — бір дерек – Рашид ад- диннің «Жыл-намалар жинағы»(33). Ұрпақтарының кейбіреуі Ақ Орданы биледі, сонымен бірге Жошы ұлы-сының билеушісі дәрежесінде болғандары да бар.

Жошы ұлысы майдан жағдайында болды. Майданның негізгі мақсаты Қыпшақ даласын-дағы билігін шыңдай отырып, жергілікті жауын-гер түркілердің күшімен батысты жаулап алу болатын. Бұл жауапкершілік әуелі Жошының өзіне жүктелді. Жошы бұл мақсатты орындауға мұршасы болмай дүниеден өтті. Ата тапсыр-масын іске асыру міндеті Жошы ұлдарына жүк-телді, 1229 жылы Өгедейді хаған тағына отырғызған ұлы құрылтай шешімі бойынша моңғол қолы әскери екі топқа бөлініп, бұрын Тулуй, Өгөдей билігінде болған ел, жер түгелі-


нен Өгедей билігіне өтіп шығыс жорығына аттанды. 1235 жылы Қарақорымда ұлы құрыл-тай шақырылды. Құрылтайға Батый хан, Орда Ежен бастаған Жошы ұлдарының негізгі тобы түгелдей қатысты. Құрылтайда Батыс жорығына байланысты мәселе қаралып, майданның әскери басшылық құрамы белгіленді. Шыңғыс ханның өз аманаты бойынша батыс жорығының бас қолбасшысы болып Жошының екінші ұлы Батый хан тағайындалды. Ақ Ордадан аттанған Жошы ұлдарының жорық жолындағы атқарған рөлі, жасаған ерліктері олардың келешек тағ-дырларына елеулі із қалдырып, Жошы ұлысы билігінде олардың алар орны айқындалды. Орда Ежен інілері Батый, Бэрг (Береке), Хадан, Бури тобының қатарында Мокшей, Бұртас Арджан үшін шайқасқа қатысып, барлық нысананы қолға түсірді. Батый, Гуюг, Мөңке тобында Арпанды алуға қатысты. Батый, Хадан, Бури тобында Козельск шайқасына қатысты. Орда Ежен Тисса үшін шайқаста ерлік көрсетсе, Жошының бесінші ұлы Шибани Бұлғар қамалын алу кезінде ерекше көзге түсті. Батыс жорығы нәтижесінде ордалардың іргесі кеңіп, екінші бір қайта өрлеу кезеңі басталды (34).

Көріп отырғанымыздай, Батыс жорығының ұлы қағанның әу бастан жоспарланған ұлы мақсат болатын. Жошыға жүктелген аманат, одан өрбіген ұрпақтары тұсында өз шешімін тапты. Бұған куә, жоғарыда айтылғандай, Жошы ұрпақтарының ордаларының болашақтарына әсерін тигізді. Өйткені, Батыс жорығына бас қолбасшы болып тағайындалған Батый және бауырларының, әрбіреуінің шайқасқан ерлікте-ріне байланысты олжаланып, өздеріне лайықты үлестерін иемденді. Олардың қатарында Ақ Орданың шаңырағын көтерген Орданың да рөлі зор.

Батыс жорығы нәтижесінде қол жеткізген жаңа үлестен Ақ Орда билеушісі Орда Ежен де құр қалмады (35). Ол сапардан қайтып келгеннен соң Жошы ханның үлкен ұлы Орда, лақабы Елшінге, бұл сапарда ісімен бітірген сен болдың деп он мың үйлік ел берді (36). Нәтижесінде Ақ Орданың іргесі Батысқа қарай қанат жая түсті. Орда Еженнің тұсында Ақ Орда орталыққа тәуелді болмады, тек Қарақорым, Сарайда болған ұлы жиындарға ғана қатысып отырды. 1246 жылы жазда Онон өзені бойын-дағы Өгөдейдің Сары Ордасында болған іштей наразы Батый хан әке салтымен «денсаулығын сылтауратып» бармай қалды. Бұл жиынға Жошы әулетінен тек Орда Ежен, Береке бастаған топ қатысты (37).

Жалпы алғанда, Орда Ежен туралы мәлімет

өте аз. Орда есімі деректерде көбіне көп Шың-ғыс ханның ұлы Жошының күтпеген жағдайда көз жұмуына байланысты, оның тағына не-мерелерін сайлауына қатысты мәліметте есімі аталады. Тіпті оның өмірден озған датасы да белгісіз. Бұл туралы әртүрлі мәлімет бар. З.Қинаятұлы өз еңбегінде үш түрлі дерек бар деп тоқталып өтеді:

1. «Шыңғыс намэ» еңбектің алғы сөзінде В.П.Юдиннің мақаласында 1280 жылды, ал жазылымның өзінде «олар еліне қайтып оралысымен (1242-48ж) нөкерлері Ежен ханға қарсы бүлік шығарып, оны өлтірді».

2. С.Ажығали «Каспий қайраны» еңбегінде 1246-51 ж. аралығын көрсетеді.

3. Рашид ад-дин шежіресінде 1250-51 ж. Орда Еженнің орнына ұлы Күнг-Қыран отырған дейді. Яғни мұнда әке тағын иеленуі, Орда Еженнің дүние салған уақытын меңзейді (38).

Ендігі саяси билік Қонқыран қолына көшеді. Жоғарыда көрсетілгендей (1250-51 жж- 1280) Рашид ад- Динде Орданың төртінші ұлы – Күнг-Қыран (Қонқыран).

Орда Ежен өлгесін оның өз аманаты бойын-ша Қонқыран Ақ Ордаға хан болған. Бірақ ол өз кіндігінен ұлы болмағандықтан, Қонқыран өлгесін хан тағына Орда Еженнің тұңғыш ұлы Сартақтайдың ұлы Қоныш отырған (39). Қон-қыран туралы деректерде өте аз баяндалады, Ордадан соң ұлысты басқарды, алайда мұра-герлері болмады деген мәлімет ғана бар (40).

Қонқыраннан соң таққа Қоныша отырды. Оның шығу тегіне келсек, Орданың тұңғыш ұлы – Сартақтай. Ол қоңырат Жүке хатуннан туған. Оның Хулагу хан әйелінің сіңілісі Худжиян атты әйелінен туған ұлы Қоныша атымен белгілі, Орданы басқарған болатын. Бұл Құйшы өте семіз еді. Ешқандай жануар ат көтере алмас еді, арбамен жүретін. Бір күні ұйқыға кеткенде аударылып, тұншығып өлді. Бұл Құйшының төрт үлкен хатуны бар еді. Бірінші үлкені Нуқулунжан хатун қоңырат қауымынан еді. Екіншісі Нуқумун хатун меркіт қауымынан еді. Үшіншісінің аты Жантум хатун қоңырат қауымынан еді. Төртіншісі Тарқужин хажырат қауымынан еді. Бұл Құйшының төрт ұлы бар еді. Баян, Башқыртай, Чағанбұқа, Мақұдай (41).

Ордадағы айшықты қайшылықтар мен өзгерістер Қоныштың ұлы Баян билігі тұсында басталды (42).

Қонышаның тұңғыш ұлы – Баян. Оның анасы қоңырат тегінен Нукулукан хатун. Әкесі өлімінен соң әйелдікке үш өгей шешесін алады. Сонымен қатар өзінің үш әйелі болған: Илькан, Кутулун, Алтачу. Баянның төрт ұлы болды. Баян

158 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 әкесі Қоныша ұлысын басқарды. Газан ханмен достықтарын сақтап отырды. Ал Кублук Кутуку немересі Темір Бұқа ұлы, бұған дейін ұлысты менің әкем биледі, сондыықтан мұра бойынша иемденуім қажет деп хабарлады. Сол себептен де Хайду мен Дувадан әскер алып, тұтқиылдан Баянға шабуылдады. Баян Батыйдың мұрагері Тоқтай отырған аймаққа қарай бет алды. Қысты сол жақта өткізіп, көктемде Тоқтайға құрыл-тайға келіп, көмек сұрайды. Тоқтайдың Ноғай-мен соғысып жатқанына байланысты, әскер жағынан көмек көрсете алмайтындығын айтып, алайда Хайду мен Дуваға қуғыншыларды жі-беріп Кублукты әкелулерін және ұлыста бұрын-ғыша Баянның билік етуін бұйырды.

Баян он сегіз рет Кублук және Хайду мен Дува әскерімен шайқаста алты рет өзі қатысқан. Тоқтай бұларға ұанша рет бұйырса да, олар әртүрлі сылтау таба берді. Ал олардың негізгі ойлары былай болатын: «Кублуктың ұлысты басқаруына көмектесеміз, ал ол өз кезегінде Газан ханға қарсы одақта қолдау көрсетеді».

1302-1303 жж Баян Газанға Келес пен Тұқай Темір басқарған әскер жіберді. Олардың міндеті Чапар мен Дуваға қарсы соғысу.Сонымен бірге олардың иеліктерінің шекаралары хан иелігіне жақын орналасқан. Хайду олардың хан әскері-мен бірігуінен сақтанып, Баян иелігінің шекара-сына өзінің ұлдары Баянжарды және Шахты әскерлерімен бірге хан әскері мен Баян әскері арасында бөгет етулерін, олардың бірігуіне жол бермеуін бұйырды. Ал Кублук Баян ұлысының үлкен бөлігін жаулап алды. Баян болса Орда ұлысының үлкен бөлігін билік еткен болатын (43).

1309-1310 жж Тоқтай Кублюкке қарсы күресу үшін Баянға көмек ретінде інісі Бұрлық қолын аттандырады. Бұл жолы Кублюк жеңіліп, бой тасалап жүріп, сонда өледі. Осы жеңістің арқасында Ақ Орда ханы Баян Газна қатарлы біраз жерін қайтарып алады. Осылайша М.Г.Сафаргалиевтен мәлімет алған З.Қинаятұлы әрі қарай автордың «Распад Золотой Орды» атты еңбегінде баян ханның тұсында Ақ Орда-ның шығыстағы саяси рөлінің әлсіреуімен бай-ланыстырады. Ал бұл ұтымды пікір емес, кері-сінше, Кублюк- Хайду одағын жеңген жеңісі арқылы Ақ Орданың саяси өмірінде өрлеу бас-талғанын аңғаруға болады. Ақ Орда орталығы-ның Ертістен Сырға аударылуы «әлсіреуінен» дегеннен гөрі, батысында бой көтеріп Сыр өңіріндегі өз иелігін үстемелете түсуге ұмтылған Шибан әулеті стратегиясының алдын алу ша-расы деп таныған жөн. Сығанақ Жошы ұлысы, оның шығыс бөлімі Ақ Орданың билігінде

қалды. Ел орталығы Сығанаққа аударылуы Ақ Орда үшін өрлеу дәуірі болды (44).

Қорытындылай келе, XIII-XIV ғғ. басында моңғол шапқыншылығы тұсындағы – Шығыс Дешті Қыпшақтағы саяси жағдай, әсіресе Ақ Орданың негізін алушы Орда Еженнің басқарған жылдарында өзіндік ерекшелігі болды. Өйткені, Шыңғыс ханның тұңғыш ұлы Жошы тұсында ұлысты басқару және ондағы саяси тұрақтылық болашақтағы мұрагерлерінің тағдырына әсерін тигізбей қоймады. Бұған дәлел ретінде Жошы ұлысының оң қанатын Батый басқарып, сол қанатын Орда Ежен басқарып, өздеріне тиесілі орданың іргесін берік ұстап отырды. Біз қарас-тырған мәселеде, соның ішінде Жошы ұлысы-ның сол қанаты саналған Ақ Орданың билеу-шілері Орда Ежен, Қонқыран, Қоныша, Баян тұсындағы саяси жағдай тұрақты болып, өз ке-зегінде бұл хандар билеген тұста жоғарыда айтылғандай, «өрлеу кезеңі» болды.

Ақ Орданың негізін салған Орда Еженнің ұстанған саясаты деректерде көрсетілгендей Шыңғыс ханның заңдарына қайшы келмей, бел-гілі бір мәселеге қатысты құрылған құрылтай-ларда қатысқанында есімінің аталуы, сонымен бірге әкесі Жошының орнына тұңғыш ұлы бола тұрса да Батыйдың тағайындалуына еш кедер-гісіз қолдау көрсетуі, Батыс жорығында жеңіске жетуі, нәтижесінде ордасының аумағы кеңейіп, одан әрі өмір сүруіне жалғастыруы мұның барлығы Орда Еженнің өз заманында көшбас-шы, ел тұтастығын сақтай білген билеуші, өзі негізін салған Ақ Орданың үстемдігін асырған, өзінен өрбіген ұрпақтарын ел билеу шеберлігі-мен үлгі бола алған ұлы тұлға.

Орда Еженнен соң тақты мұраланған Қонқы-ран, Қоныша, Баян тұсында да Ақ Орданың аумағыны кеңейіп, орталығы Ертістен Сығанақ-қа ауысып беделдері артты.

Міне осындай бастау алған Ақ Орда тарихы-ның қазіргі қазақ тарихы үшін орны ерекше саналмақ. Бүгінгі таңда жиырма жылдығын той-лағалы отырған тәуелсіз Қазақстанның мемле-кеттік негізі Ақ Ордадан бастау алады. Өйткені, сонау XIII ғасырдан бастау алған Ақ Орданың билігін мұраланушылар Қазақ хандығының құ-рылғанына дейін билік сабақтастығы үзілмеді. Тек тарихымыздан белгілі, XV ғ. Шыңғыс хан-ның бесінші ұлы Шибан ұрпағынан тараған Әбілқайыр хан тұсында ғана өзгеріске ұшырады. Ал оған дейін және кейін де билік Орда Ежен ұрпақтарының қолдарында болды. Орда Ежен-нен жалғасын тапқан ел билеу жүйесі Қазақ хандығының негізін салған Керей мен Жәнібек тұсында да өз маңызын жоймады. Яғни Қазақ


хандығының іргесін қалаған Керей мен Жәні-бектің арғы тегі Орда Еженнен таралады.

Бүгінгі тұғыры биік еліміздің, тәуелсіз Қа-зақстанның өткен тарихына қарай отырып, Шы-ғыс Дешті Қыпшақта өз үстемдігін жүргізе біл-ген Ақ Орда сияқты мемлекеттік құрылымның, сол мемлекеттің өміршеңдігін сақтай білген Орда Ежен және оның ұрпақтары бастаған хандардың жүргізген саясатына да арқау болды. Міне, тәуелсіздік алғанымызға жиырма жылдай уақыт болса да, тарихы тереңнен өрбитін ұлты-мыздың сонау Ақ Орда, кейіннен Қазақ хан-дығы тұсында да өз алдына дербес саясат ұс-танды. Ұстанған саясатына орай халқының да бірлігін жоғалтпай, елінің азаттығы үшін аян-баған осы тұлғалар және олар іргесін қалаған мемлекетінің тарихы барша қазақ ұлтына аса қымбат. _______________

1. Сборник материалов, относящихся к истории Зо-лотой Орды. В.Тизенгаузена. – Т.1. Извлечения из сочине-ний арабских. – СПб., 1884. – С.563.

2. Монғолдың құпия шежіресі. – Алматы, 1998. 3. Лувсанданзан. Алтын шежіре / Монғол тілінен ау-

дарған А. Мауқарұлы. – Алматы, 1998. – 224 б. 4. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы / Шаға-

тай-қазақ тілінен аударып, алғы сөзін жазғандар Н. Мин-гулов, Б. Көмеков, С. Өтениязов. – Алматы, 1997. - 128 б.

5. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түрік тілінен аударған Б. Әбілқасымов. – Алматы, 1992.

6. Книга Марко Поло о разнообразии мира, записан-ная пизанцем Рустикано в 1298г. от р.х. – Алма-Ата, 1990. – С. 352 .

7. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. – Алматы, 1993. – С.248.

8. Рашид ад-дин. Сборник летописей / Пер. с персид-ского Ю.П. Верховского, примеч. И.П. Петрушевского. – М.-Л., 1960. – Т.2.

9. Утемиш- хаджи. Чингиз-наме. Факс., пер., транск., текст. прим., исслед. В.П. Юдина. – Алматы, 1992.

10. Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья // Сочи-нения. – М., 1963. – Т. ІІ. Ч.1. – С. 21-106.

11. Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и ее падение. – М., 1950.

12. Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды // В кн.: На стыке континентов и цивилизации... (из опыта образования и распада империй Х-ХVІ вв.) – М., 1996.

13. Федоров-Давыдов Г.А. Общественный строй Зо-лотой Орды. – М., 1973. – С. 180.

14. Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая... / В кн.: Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. – Алматы, 1992.

15. Султанов Т.И. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. – Алматы, 2001.

16. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: Лето-пись трехтысячилетий. – Алматы, 1992. - 384 с.

17. Пищулина К.А. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІV – начале ХVІ веков (Вопросы политической и социально-экономической истории) –Алма-Ата, 1977. - 288 с.

18. Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. – М., 2002– С. 277-526

19. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан (та-рихи-сараптамалық зерттеу). – Астана: Елорда, 2004. - 344 б.

20. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылу тарихы. Т.ғ.д., ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған докторлық диссертацияның қолжазбасы. Алматы, 2010. – 135 б.

21. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және ортағасырдағы Қазақстан. – Алматы, 1995.

22. Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылу тарихы. Т.ғ.д., ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған докторлық диссертацияның қолжазбасы. Алматы, 2010. – 135 б.

23. Ол да сонда. 24. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан (та-

рихи-сараптамалық зерттеу). – Астана: Елорда, 2004. – 177 б.

25. Ол да сонда. – 180 б. 26. Рашид ад-дин. Сборник летописей / Пер. с персид-

ского Ю.П. Верховского, примеч. И.П. Петрушевского. – М.-Л., 1960. – Т.2. – 66-67 бб.

27. Ол да сонда. 28. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түрік тілінен аудар-

ған Б. Әбілқасымов. – Алматы, 1992. – 120-121 бб. 29. Аноним Искандера // МИКК., - Вып. 1. – М., 1973. 30. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы / Шаға-

тай-қазақ тілінен аударып, алғы сөзін жазғандар Н. Мин-гулов, Б. Көмеков, С. Өтениязов. – Алматы, 1997. - 128 б.

31. Утемиш- хаджи. Чингиз-наме. Факс., пер., транск., текст. прим., исслед. В.П. Юдина. – Алматы, 1992.

32. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан (тарихи-сараптамалық зерттеу). – Астана: Елорда, 2004. – 339 б.

33. Рашид ад-дин. Сборник летописей / Пер. с персид-ского Ю.П. Верховского, примеч. И.П. Петрушевского. – М.-Л., 1960. – Т.2.

34. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан (та-рихи-сараптамалық зерттеу). – Астана: Елорда, 2004. – 183-184 бб.

35. Ол да сонда. – 186 б. 36. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түрік тілінен аудар-

ған Б. Әбілқасымов. – Алматы, 1992. – 120б. 37. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан

(тарихи-сараптамалық зерттеу). – Астана: Елорда, 2004. – 186 б.

38. Ол да сонда. 39. Ол да сонда. – 339 б. 40. Рашид ад-дин. Сборник летописей / Пер. с персид-

ского Ю.П. Верховского, примеч. И.П. Петрушевского. – М.-Л., 1960. – Т.2. – 66-68 бб; Қадырғали Жалайыр. Ше-жірелер жинағы / Шағатай-қазақ тілінен аударып, алғы сөзін жазғандар Н. Мингулов, Б. Көмеков, С. Өтениязов. – Алматы, 1997. – 89-90 .

41. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түрік тілінен ау-дарған Б. Әбілқасымов. – Алматы, 1992. – 120-121 бб.

42. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан (тарихи-сараптамалық зерттеу). – Астана: Елорда, 2004. – 187 б.

43. Рашид ад-дин. Сборник летописей / Пер. с персид-ского Ю.П. Верховского, примеч. И.П. Петрушевского. – М.-Л., 1960. – Т.2. – 66-68 бб.

44. Қинаятұлы З. Қазақ мемлекеті және Жошы хан (та-рихи-сараптамалық зерттеу). – Астана: Елорда, 2004. – 188 б.

* * * Мақалада XIII-XIV ғғ басындағы Қазақстан тарихы-

ның мәселесі талқыланған. Бұл XIII-XIV ғғ басындағы саяси жағдай мен сол тұста билік құрған хандардың жүргізген саясатының деңгейін көрсетеді. Сонымен қатар, Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы моңғол жаулап алу-шылығынан кейінгі кезеңнен бұрынғы саяси үрдіс қарас-тырылған. Әсіресе, Жошы ұлысындағы қалыптасқан саяси тұрақтылық оның мұрагерлері тұсында да орын ал-

160 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 ғандығын айқын көрініс тапқан. Жошы ұлысының шығыс бөлігінде қалыптасқан Ақ Орданың мықты саясаты Қазақ хандығының құрылуына негіз бола алды. Қазіргі таңда ұлт болып, мемлекет болып атануымызға бастама болған Ақ Орда тарихының маңызы зор.

* * * This paper discusses the problems of the history of

Kazakhstan in the XIII - at the beginning of XIV century. It shows the level of political circumstance and khans political

rule in the period after the Mongolian invasion. Besides, considered the political process before the XIII - at the beginning of XIV century period. Especially political stability which was formed in Ulus Joshi therefore affected the reign of his successors. As a result, for the formation of the Kazakh Khanate powerful policy of Ak Orda establishing on the east of Ulus Joshi, was the main base. The history of Ak- Orda in starting our nation and the state has the important role.

Г. Кеніштайқызы

ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ӘУЛИЕ ҰҒЫМЫ, ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ДАМУЫ

Әулиелерді құрметтеу қазақ халқының діни

өміріндегі ең маңызды құбылыстардың бірі, бұл жағдай исламға дейінгі наным-сенімдердің сақ-талуы нәтижесінде діннің құрамдас бөлігі ретін-де қалыптасты. Өз кезегінде әулиелердің болуы барлық әлемдік діндер тәрізді көпқұдайшы-лыққа жол береді. Қазақстан территориясында әулиелік ежелгі наным-сенімге негізделгенмен, ислам дінінің негізгі қағидалары секілді бірігіп кеткен. Әулиелермен әулиелі жерлер ислам діні кең қанат жайған жерлерде көп кездеседі. Мың-даған жылдар бойы халықтың әулиеге деген сенімі діннен бұрын нығайды.

Діни таным – табиғаты мен ұстанымы жағы-нан басқа танымдардан ерекше. Дінде Құдайдың аянымен бірге адамға тән танымдар да өмір сүреді. Бұларға негізінен Құдайдың бірлігін мойындай отырып, өз танымында әулиелерді де жоққа шығармау жатады. Бір мәселе төңірегінде әртүрлі сенімдердің болуы адамның табиғаты-нан екенін, одан құтылудың мүмкін еместігін білуіміз қажет және екінші жағынан бір ғана ақиқаттың бар екеніне сеніміміз болуы керек. Ғылымда политеизм (көп құдайға табынушы-лық) деп аталатын бұл мәселе біздің зерттеуі-мізде жан-жақты қаралады.

Сенім – адамзаттың рухани өміріндегі ең маңызды құбылыстардың бірі. Ерте кезеңнен адамдардың қоғамдық өмірінің барлық салала-рында сенім әртүрлі бейнеде көрініс берді.

Қазіргі күні дамыған діндердің барлығында ежелгі наным-сенімнің элементтері бар. Бұл өз кезегінде ежелгі адамдардың сенімін анықтауда және олардың рухани мәдениетінің қаншалықты дәрежеде дамығандығын көрсетуде көмектеседі.

Сыр өңіріне жүргізілген этнографиялық зерттеу барысында көз жеткізгеніміз бүгінгі ха-

лықтың ұстанатыны ислам діні болғанмен дін-нің алғашқы бастамасы іспетті болған тотемизм, фетишизм, анимизм, магия, шаманизм секілді қарапайым діни сенімдерді де бастарынан өт-кізген.

Ғылыми әдебиетте «әулие» сөзіне мынадай түсінік берілген. Әулие – араб сөзі. Діни наным бойынша адам тағдырына ықпал жасайтын «қасиетті», «киелі жан». Қазіргі діндердегі әу-лие ұғымы алғашқы қауымдағы адамдардың ата-бабаға табынуынан шыққан. Әулиеге та-быну ислам, христиан діндерінде көп таралған. Ол, діни ұғымдардың пайда болуынан, адам баласы ақыл-ойының біршама қалыптасып, ай-нала дүниеге ой жүгіртіп түсінуге талаптана бас-таған кезінен бастап орныға бастады [1, 18 б.].

Қазақстан ұлттық энциклопедиясында: «әу-лие – (араб. желеп-жебеуші) ерекше діндарлығы-мен, дін жолына кіршіксіз берілгендігімен ха-лық сеніміне ие болған қасиетті тұлға» – деген анықтама берілген [2, 18 б.].

Уақыт өте келе әулие сөзі кең мағынаға ие болды. «Уәли» сөзі көпше түрде «әулие» сөзіне ауысты. Бұл сөздің түп-төркіні семит тілінен ал-ғанда шын берілгендікті, байланысы жақын-дықты білдірсе, негізінен мынадай мағынаға ие: жақын тұрған, дос, шын берілген, туысқан. Биб-лияда го'ел гаддам немесе ше'ер, арабша саир – мұрагер дегенді білдіреді. Бұл сөзді діни мағы-нада жақындық қарым-қатынас адам мен құдай арақатынасында таралған деп түсіндіруге болады. «Жақын тұратын» деген түсінік кеңейе келе ескі араб тілінде «уәли» сөзіне ауысып, кейіннен «көмектесетін», «ғажайып иесі» құдайға жақын тұрушы деп құрметтеле бастады [3, 29-30 бб.].

Mұхаммед әт-Тамими еңбегінде: «Әулие, жекешесі Уәли – Еріп жақындаған. Алланың әу-лиелері – Алланың әміріне еріп, Аллаға жақын-


дай түскен иманды мұсылмандар» [4, 18 б.] – деп беріледі.

Жоғарыда келтірілген анықтамаларды тұжы-рымдар болсақ, қазақы түсінікте құдайдың ра-қымы түскен, оның ерекше сүйген құлы, оның досы болып табылатындар – әулиелер. Қазақ халқында исламға дейін-ақ ата-баба аруағына сену, халық арасында өзіндік дара қасиеттері- мен ерекшеленетін адамдарға сиыну кең тарал-ған болатын. Бұл сенімді ежелгі шамандық-тәңірі дінінің кезінде өмір сүргенімен, исламдық

синтезге түсіп бізге жеткен Қорқыт ата тұл-ғасынан да көруімізге болады. Бұл осылай жалғасу нәтижесінде жеке тұлғаға деген сенімге әкелді. Ата-баба аруағына табыну өз кезегінде әулиелерге жол берді немесе ілгеріде өмір сүрген әулиелер бергі замандарда адамдардың түсіне кіріп, аян беруі, сол арқылы олардың ісінің алға басуы не қатерлі шақта аман қалуы сенімі де қалыптасты.

Ертеден қалыптасқан наным-сенімнің негіз-гілерін төменде берілетін кестеде көрсетпекпіз.

К е с т е 1

Қазақтың діни дәстүрінде қалыптасқан сенімі Ежелгі сенім Ай, күн, жұлдыз, жер және т.б. Тәңірі діні, шамандық кезең Тәңірі, Ұмай, Ата-баба культі Ислам дінінің алғашқы кезеңі Мұхаммед пайғамбар және оның ұрпақтары Ислам дінінің орта кезеңі Сопылық бағытта пайда болған әулиелер Кеңестік кезең Құдай, әулие жоқ Тәуелсіздік кезең Құдай бар, әулие бар

Осы дәуірде әулие ұғымы өзіндік даму ке-

зеңдерін бастан өткізгендігін байқаймыз. Ғылым мен техниканың аса дамыған ХХІ ғасырында өмір сүріп отырмыз дегенмен де адамзаттың қа-лыптасқан діни танымын түбегейлі өзгерту мүмкін емес.

Исламның догматы «ля-илях-илля-ллах» (Алладан өзге құдай жоқ) бір ғана құдайдың бар екендігін растайды. Исламның негізін салушы Мұхаммед «Алладан басқа құдай жоқ, Құдай-дың жердегі елшісі – менмін» деген уағызды таратты. Көзінің тірісінде-ақ арабтарды ислам дініне енгізді. Мұхаммед пайғамбарды өзіне дейінгі жер бетінде болған 124 мың пайғам-бардан екі қасиеті ерекшелейді: 1) басқа пайғам-барлардан артықшылығы ол белгілі бір ұлтқа емес, барлық адамзатқа арналып жіберілген; 2) ол өзіне сенгендер үшін Алла алдында қор-ғаушы болады. Ислам бір құдайды ғана наси-хаттайтын дін болуы себепті басқа ешкімге де табынуға болмайды. Бұл қағида ислам дін-басылары тарапынан қолдау табады. Біздің қа-растыратын мәселеміз осы исламдық қағидаға қарама-қарсы қара халық арасында ежелден қалыптасқан әулие мәселесі. Әулиелік қалай көрініс табады?

Оған жататындар: агиология өкілдері, оның көпшілігі өмір сүрген жандар, бірақ уақыт өте аңызға айналған, тарихи мазмұны басқаша өзгерген (бұлар көбінесе кейіннен пайда болған әулиелер – жергілікті халық өкілдері, сопылық ишандар).

Ислам дініндегі ең бірінші әулие Мұхаммед

пайғамбар. Бірақ Мұхаммед өлген соң Хашими әулетінен шыққан төрт халиф Әбубәкір, Омар, Осман, Әли де пайғамбардың ісін алға апарушы болғандықтан «шарапатты әулиелер» болып есептелінді.

Ислам діні алғаш пайда болғанда әулиелерді құрметтеуге орын берілмеді, кейінірек кең қанат жая бастады. Құран әулиелерді құрметтеуге ашықтан-ашық қарсы болады. Бұған ғалым-этнограф С. Әжіғали «Әулиелерді пір тұту және әруақтарға сену сарқыншақтары» мақаласында кең мағына береді: «Әулиеге табыну негізінде ортодоксальді (алған бағыттан, ұстанған прин-циптен қайтпайтын) мұсылмандық қағидала-рына қайшы әулиеге табынушылық өз кезегінде ислам тегінде кең қанат жайып келеді. Ата-бабаларды, жергілікті желеп-жебеуші рухтарды құрметтеуге негізделген бұл ғибадат табынушы-лық феодалдық қоғам идеологиясында (сана-сында) жеке отбасы ғана емес, бүкіл ру-тайпала-рының әл-ауқатының артуы деп түсінгендіктен қоғамның әлеуметтік саласына бойлай енді. Сол себепті бұл айрықша құбылыстың сарқыншақ-тары бүгінгі таңда да берік орын алып отыр [5, 51 б.]. Әулиелер қоғамымызда ерекше маңызға ие болып отырғанын жоққа шығара алмаймыз. Ислам дінін танып-білуге деген жаңаша бет-бұрыс еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана басталды.

Тарихта кез-келген діни жүйеде белгілі бір кезеңде әулиелер пайда болады, осы кезеңде бір құдайға деген сенімге қосымша сенім орнығады,

162 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 бірақ жоғарыдағы бір құдайға нанымды жойып та жібермейді.

Адам мен құдай арасын жалғайтын қажет-тілік туындайды, енді не істеу керек? Осы уақытта ол құдайға өзін жақындататын жанды іздей бастайды.

Уақыт өткен сайын, тіршілік етудің түрлері, өндіріс әдістері өзгерген сайын діни ұғымдар да өзгеріп, түрлілене береді. Дінбасыларына құдай-дың бірлігін ғана тану, халықты ешқашан көзге көрінбейтін құдайға мінәжат етіп отырғызу оңайға соқпады. Құдайдың құдыретін өмір құ-былыстарынан қолма-қол көзге көрсететін, сезімге әсер ету, құдайдың шын сүйген пендесін қалай жарылқайтынын өздерінше дәлелмен түсіндіру керек болды. Сондықтан құдайдың рақымы түскен, оның ерекше сүйген құлы, оның досы болып табылатындар – әулиелер дегенді ойлап шығарды. Халық үнемі көріп жүрген, яғни көз үйренген көріністерден басқа, табиғат-тың ғажайып құбылыстарының сыры құдайдың құдіретімен бірге әулиелердің де құдіреттілі-гінің айғағы, солардың ашулануы мен мейірімі түсуінің көрінісі деп түсіндірілді.

Ислам діні өзге халықтардың ертедегі дін-дерін қабылдай отырып, өзінің қанатын кең жайды. Ертедегі пұтқа табыну жаңаша сипатқа ие болып, мұсылман «әулиелеріне» айнала бастады. Бұл әулиелерді түбегейлі жоюды монотеистік діннен аластатуды (ХVІІІ ғ. аяғы-ХІХ ғ. басы) уақабшылар бастады.

Ең үлкен әулие Мұхаммед пайғамбардың серіктерін, туыстарын, үрім-бұтақтарын, кейінгі діни қайраткерлерді әулие тұту, оларға құл-шылық ету дәстүрі барлық мұсылман елдерінде бар. Кейде оларды жинақы түрде «әулие-ән-биелер» деп те атайды.

Бұл дүниеден өтіп кеткен әулиелермен қатар өмір сүріп жатқан мұсылман дінбасы өкілдерін де әулие ретінде тану кең қолданылды. Ислам дінінде негізінен Мұхаммед пайғамбардың ұр-пақтарымен бірге ишандар, пірлер, қожалар да көзінің тірісінде мұсылмандар арасында әулие деп танылды.

«Өздерін нағыз таза мұсылманбыз» деп атай-тын қожаларда да әулиеге сиыну орын алған. З. Ибадуллаева ғылыми зерттеуінде: «Айталық, әулиелерге сиыну белгілі бір тайпалар мен рулардың негізін қалаушыларды «әулие», «қа-сиетті», «киелі» деп танып құрметтеу, оның ұрпақтары мен жергілікті халық арасындағы дәстүрлі көрініс. Сондықтанда бас иіп, құл-

шылық ететін әулие-әмбиелер қожалар мекен ететін этномәдени ортада көптеп кездеседі. Олардың бірқатары: Қорасан ата, Ысқақ баб, Әбдірахим баб зират кесенелері, Лалабибі, Қара-шаш ана, Жақып ата, Ақтас мешіті жанындағы Айғожа ишан зираттары т.б.» деп көрсетеді [6, 37 б.].

Халық арасында аса беделге ие болған, ха-лық жаппай зиярат ететін барлық әулиенің та-рихына тоқталсақ, бәрінің тарихы бір жерде үндеседі, яғни, бәрі де Исламды өркендетуге өмірлерін қиған.

Құдаймен адам арасындағы дәнекерлікке ие болған әулие түрлі ғажайыптар жасай алатын қасиетке ие болады. Әулиелер әр ұлтта, әр ха-лықта болған.

Әулиені дәріптеудің халық арасында төмен-дегідей дәлелдері бар. «Әулие» адамдардың бейіттері мен күмбездерінің өзі олардың «әу-лиелігін» көрсетіп тұрады, бейітінде от жанады, күмбезі ұзақ уақыт бойы тұрады, жанындағы басқа ғимараттар мен үйлер жер сілкіну, су тасқыны сияқты құбылыстардан апатқа ұшырап, қирап қалғанда, олар бұзылмастан түрады, осы-ның бәрі «әулиенің қасиетінің» белгісі болып табылады.

Әулие адамдар ақылды, терең ойлы, әділ, шыншыл ретінде бейнеленеді. Олар әрқашан да өмірден жапа шеккендерге қол ұшын беріп, көмектескен, мейірбандылық көрсеткен.

Қазақстанның әр аймақтарында көптеген дәстүрлі «әулиелі орындар» мұсылмандардың рухани өмірінде күні бүгінге дейін ғибадат орны болып қала беруде. Ислам дініндегі әулие мәсе-лесі тек қана этнографтардың ғана қызығушы-лығын туғызбай, жарқын болашақта теологтар мен жалпы қазақ руханиятына қатысы бар барлық гуманитарлық ғылым өкілдеріне ортақ зерттеу обьектісі болуы тиіс. ________________

1. Араб-иран кірме сөздерінің қазақша-орысша түсін-дірме сөздігі / Құрастырған Л.З. Рустемов. – Алматы: Мектеп, 1989. – 320 б.

2. «Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясы: 9 т. / Бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: Қазақстан энциклопедиясы Бас редакциясы, 1999. – 2 т. – 720 б.

3. Гольдциэр И. Культ святых в исламе (Мухамед-данские эскизы). – М.: Огиз-гаиз, 1938. – 180 с.

4 Тамими М. Таухид. – Алматы: Нұрлы әлем, 2001. – 144 б.

5. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том: біртұтастығы және ерекшелігі / Құраст. С. Әжіғали. – Алматы: Арыс, 2005. – 328 б.

6. Ибадуллаева З. Қазақ халқының құрамындағы қо-жалар. – Түркістан, 2001. – 166 б.


Ж. Бекбауова

ҚАЗАҚ АКСР-НІҢ ҚҰРЫЛУЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӨНІНДЕ 1917 жылы 25 қазанда Ресейде большевик-

тер Уақытша үкіметті құлатып, мемлекет басы-на В.И.Ленин бастаған большевиктердің кел-гендігі ХХ ғасырдағы ең ірі оқиғалардың бірі болып саналады. Осы тарихи оқиғадан соң, мем-лекет толығымен кеңестік-социалистік жүйеге өтіп, Ресейде және оған бағынышты болған мем-лекеттердің барлығында, оның ішінде Қазақ-станда да 2-3 жыл уақыт ішінде Кеңес үкіметі орнады. Қазақ жерінде Кеңес үкіметі орнаған соң, қазақ элитасының алдында ендігі кезекте кеңестік үлгімен болса да Қазақ мемлекетін құру міндеті тұрды. Себебі, Ресейде капита-листік қоғамға негізделген буржуазиялық үкімет құлаған соң, олардың Қазақстандағы өкілі бол-ған Алашорда үкіметі де өз өмір сүруін тоқ-татты. Сондықтан, бұрынғы қазақ зиялы қауымы енді жаңа үкіметпен ымыраға келіп, онымен келісе жұмыс жасай отырып, жаңа жүйеге негізделген, нақты мемлекеттік шек-арасы белгіленген және өзіндік басқару орган-дары бар жаңа Қазақ мемлекетін құруды көз-деді. Бұл Қазақ Кеңестік Автономиялық Респуб-ликасы (ҚазАКСР) еді. Әрине, бұл істе қазақ басшылығына В.И.Ленин толық қолдау көр-сетті.

Ресей империясының отарлаушылық бұ-ғауында болып келген халықтар социалистік революцияға ұлттық мемлекетті құру мәселесін шешеді деп сенді. Жергілікті жерде Кеңестер негізінде кұрылған кеңестік автономия эконо-микалық, саяси және мәдени дамудың әр түрлі деңгейінде тұрған Ресейдің халықтары үшін ұлттық мемлекеттіліктің тиімді формасы еді. Осы тұжырымдарға сәйкес 1918 жылы 30 сәуірде Орта Азияда алғашқы кеңестік мемлекет - Түркістан АКСР құрылып, ол РКФСР құра-мына енді.

Бұдан соң 1918 жылы көктемде Қазақ АКСР құру жөніндегі дайындық жұмыстар басталды. Бұл мәселе жоғарғы партиялық және мемлекет-тік орындарда сан рет талқыланды. Алайда, Қазақ АКСР-ін құру әлі дайын болмағандықтан, 1919 жылы 10 шілдеде В.И.Ленин "Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революция-лық комитет туралы" декретке қол қойып, оның басшылығына ұлты поляк, 1902 жылдан Ком-партия мүшесі, тұңғыш кеңестік комиссар С.Пестковский тағайындалды.

Ревком шаруашылық құрылысы мәселесін

шеше отырып, жергілікті мемлекеттік және басқару органдарына басшылық етіп Қазақстан Кеңестерінің Құрылтай съезін шақыру үшін жағдай жасады. Еңбекшілерді кеңестік құры-лысқа тарту мақсатымен қазақ халқы арасында едәуір саяси-тәрбие және ұйымдастыру жұмыс-тары жүргізілді. Мұның өзі, әсіресе қазақ кедей-лерінің саяси белсенділігін арттырды, сондай-ақ кеңес аппаратына жергілікгі адамдарды тарту, ұлттық кадрлар даярлау мәселелеріне үлкен көңіл бөлініп жатты; кеңестік, шаруашылық және сот органдарында іс қағаздарын ана тілін-де жүргізуді қолға алу жөніндегі жұмыстар одан әрі жалғастырылды. Кеңес, кәсіподақ, коопера-тив және шаруашылық аппаратына байырғы халық өкілдерін тарту жұмысы қанатын кең жайды.

Автономияны жүзеге асыру ісінде үлкен қиыншылықтар болды, ең алдымен контррево-люцияны талқандау, ұлы державалық шови-низмге де, жергілікті ұлтшылдықка да карсы батыл күрес жүргізу, жергілікті жерде Кеңес өкіметін нығайту қажет еді. Мүның өзі үлкен күш салуды және белгілі мөлшерде уақытты қажет етті [1. 264-265 б.б.].

1920 жылдың қаңтарынан маусымына дейін бүкіл Қазақстан бойынша қазақ халқы өкілдері-нің ояздық съездері өтті, өмірлік маңызы зор көптеген мәселелер талқыланды, олардың ішін-дегі негізгілері Кеңес өкіметі туралы, оның мәні мен мақсаттары, оның қазақ халқына не беретіні жайында еді. Бұл съездер халықтың көпшілігі қазақ кедейлері мен орташалары үшін үлкен саяси мектеп болды.

1920 жылғы жаздың аяғына қарай жер-жер-лерде мемлекеттік өкімет органдарының бірың-ғай жүйесіне көшу негізінен алғанда аяқталды. Ревкомдар төтенше органдар ретіндегі өз рөлін атқарып, орындарын конституциялық органдар - Кеңестерге берді. 1920 жылы 9 наурызда өзін "Қазақ елінің үкіметі" деп атаған Алашорданы тарату туралы шешім кабылданды.

Ал Алашорданың көрнекті өкілдерінің бұл шешімге амалсыз барғандығына келер болсақ, ол мынадай жағдайлармен: 1918 жылы ақпанда Кеңестердің Орта Азия халықтарының Түркіс-тан («Қоқан») автономиясын құлатумен және сол жылдың көктемінде құрамына Қазақстан-

164 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 ның оңтүстік облыстары кірген Түркістан АКСР-нің құрылуы мен, осыларға қосымша ең бастысы Кеңес үкіметінің Алашорда мемлекет-тілігінің құрудың іске аспайтындығына көзін жеткізуімен түсіндіріледі. Сол себепті Алаш қозғалысының басшылары Қазақстанның ау-мақты тұтастығын қалпына келтіру үшін кеңес-тік автономияны орнату идеясын қабылдады.

Әрине, коммунистер мен саяси-идеялық көз-қарастары үйлеспейтін адамдардың бірігіп жұ-мыс істеуі оңайға түскен жоқ [2. 2-3 б.б.].

Осы және басқа да қиындықтарға қарамас-тан, Қазақ революциялық комитетінің сан қыр-лы қызметі, Азамат соғысын тезірек аяқтауға, Алаш қозғалысына қатысушыларға рақымшыл-дық жасау ісін әзірлеу мен жариялауға, патша үкіметі бөлшектеп тастаған байырғы қазақ жерін біріктіру негізінде Қазақ Кеңестік Социа-листік Республикасын құру мақсатымен Қазақ-стан Кеңестерінің Құрылтай съезін шақыруға мүмкіндік берді.

Қазақ революциялық комитеті Қазақстан Кеңестерінің Құрылтай съезін шақырудың, болашақ республиканың шекараларын анықтау-дың барлық дайындық жұмыстарын жүргізді. Бұл күрделі міндеттерді жүзеге асыруда Қаз-ревкомның жанында ұйымдастырылып, А. Бай-тұрсынов басшылық еткен Қазақ республика-сының шекараларын анықтау жөніндегі Комис-сия үлкен роль атқарды.

Қазақ кеңес автономиясын дайындау мен осы мемлекеттіліктің негізінде қазақ жерін бі-ріктіруде күрделі де қиын жұмыс алғашқы кезекте ұлы державалық пиғылдағы шовинис-термен толассыз күрес барысында жүзеге асы-рылды. Үлкен талас-тартыстар ұйымдастыры-лып жатқан Қазақ АКСР-нің құрамына Орал, Семей, Торғай облыстарының едәуір аймағын енгізу мәселесі бойынша туындады. Даулы мә-селерді шешу үшін Қазақ революциялық коми-теті өз өкілдерін Омбы, Челябинск, Семей об-лыстарына жіберді. Тарихи әділеттілік үшін қазақ жерінің аумағын белгілеуде болашақ Қа-зақ республикасының шекараларын анықтауда Кеңес үкіметінің басшысы Лениннің қазақ хал-қының өкілдерін қолдағанын атап өту керек.

Ал, 1919 жылдың аяғына қарай Қазақстан-ның негізгі аумағының, 1920 жылы наурызда Жетісу жерінің ақ гвардияшыларынан азат етілгендігі белгілі. Осының бәрі Қазақ АКСР-ін құрудың дайындық жұмыстарын аяқтауға қо-лайлы жағдай туғызды [3. 23-24 б.б.].

1920 жылы 26 тамызда М. И. Калинин мен В. И. Ленин БОАК пен РКФСР ХКК-інің кеңес-тік федерациялық социалистік мемлекет

РКФСР-дің құрамында, астанасы Орынбор қала-сында болатын. Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру ту-ралы Декретіне қол қойды.

1920 жылы 4-12 қазан аралығында Орын-борда Қазақ АКСР-інің жұмысшы, шаруа, казак және қызыл әскер депутаттарының Құрылтай съезі өтті. Оған Қазақстанның барлық облыста-рынан 273 делегат және Алтай губерниясы қа-зақтарынан 6 делегат қатысты. Делегаттар құ-рамы – 128 қазақ, 124 орыс, 18 басқа ұлттардың өкілдері, 197 коммунист пен олардың 4 жақтау-шыларынан тұрды. Коммунистердің ішінде қа-зақтар аз еді.

Съездің күн тәртібіне 15 мәселе енгізілді: президиумды, мандаттық және редакциялық ко-миссияны сайлау, комиссияларды (әкімшілік, әскери, жер, экономикалық, құрылыс) сайлау, секцияларды анықтау (халыққа білім беру, ден-саулық сақтау, әділет, әлеуметтік қамсыздан-дыру мен қаржы) және олардың өкілдерін сай-лау, Қазақ революциялық комитетінің есебі, қазақ халқы еңбекшілерінің құқықтық деклара-циясы, азық-түлік, жер, әскери мәселелері, ҚазОАК мен ҚазАКСР ХКК-ін сайлау.

Қазақстан Кеңестерінің Құрылтай съезі қабылдаған аса маңызды саяси құжат «Қырғыз (Қазақ. – К. Н.) АКСР еңбекшілері құқықтары-ның декларациясы» болып табылады. Деклара-ция Қазақ АКСР-інің құрылуы және оның ұйымдары мен қызметінің басты принциптерін белгіледі. Декларация еңбекшілердің өзара қатынастарының негізі «ендігі РКФСР-ға енетін ұлттардың өзара сенімі мен түсіністігіне негіз-делетін тығыз туысқандық байланыста болып табылады» деп атап [4. 264-265 б.б.]. көрсетілді. Декларация ұлттық езгi мен құлдыққа қарсы ‰зiлдi-кесiлдi кереғарлығын жариялап, Кеңес өкiметi жариялаған халықтардың тең құқылығы, өзара сенiмге, барша еңбекшi-халықтың таптық м‰дделерiнiң ортақтығын т‰сiнуге негiзделген, олардың тығыз топтасу және туысқандық ынтымақтасу принципiн жария еттi. Декларация азаматтардың құқыларын: Кеңестердi сайлау және сайлану құқын, нәсiлдiк және ұлттық тегiне қарамастан, барлық азаматтардың тең құқылығын, әйелдердiң тең құқылығын, сөз, жиналыс, баспасөз, ұждан бостандығын қуаттап, баянды еттi. Азаматтардың бейбiт жағдайда еңбек ету, ал соғыс болған жағдайда Отанды қолына қару ұстап қорғау мiндеттерi де бел-гiлендi.

Осы сияқты көптеген талқылаулар мен бір-қатар шешімдерден соң съезд былай деп мәлім-деді: «Қырғыз (қазақ) халқының саналы еңбекші


бұқарасы республиканың еңбекші халықтары-ның біртұтас ынтымақты әулетіне енеді....ал оның басты міндеті «адамды адам қанауын, қоғамның таптарға бөлінушілігін толық жою..., социалистік қоғам орнату». Съезд делегаттары 1920 жылғы 26 тамыздағы БОАК пен РКФСР ХКК-інің Автономиялы Қырғыз (Қазақ) Социа-листік Кеңестік Республикасын құру туралы декретін құптап, мақұлдады. Декретте «Автоно-миялы Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңестік Республикасының басқару органдары жергілікті депутаттар Кеңестері, Қырғыз (Қазақ) Социа-листік Кеңестік Республикасының Орталық Ат-қару Комитеті мен Халық Комиссарлары Ке- ңесі болып табылады», - деп атап көрсетілді. ҚазАКСР-інің қарамағына 1917 жылға дейінгі шекарадағы Ақмола облысының Атбасар, Ақ-мола, Көкшетау, Петропавл уездері және Омбы уезінің бір бөлігі; Семей облысының Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уездері; Орал облысының Орал, Лбішін, Темір, Гурьев уездері қарады. Республиканың құра-мына бұл облыстардан басқа Маңғыстау уезі, Каспий жағалауы облысының Красноводск уезіндегі 4-және 5- Адай болыстары, сондай-ақ ҚазАКСР-інің құрамына Астархан губерниясы-нан Синеморье болысы, Бөкей Ордасы, бірінші және екінші Приморский округінің қазақтар қоныстанған жер аумақтары енгізілді. Қаз-АКСР-інің құрамына Орынбор губерниясы да енді. Орынбор республиканың алғашқы аста-насы болды (1925жылға дейін). Ресми мәлімет-тер бойынша 1920 жылы күзде республиканың жер аумағы 1 871 239 шаршы версті қамтыды, халқының саны – 5 046 000 адам, оның 46,6% -ын қазақтар құрады [5. 264-265 б.б.].

Қазақ АКСР құрамында 31 қала мен 14 қала типтес поселке болды, елді мекендердің жалпы саны 10 мыңнан артық еді, олардың мыңнан астамы - әкімшілік ауылдар, әрқайсысына орта есеппен 3-15 жеке шаруашылық кірді. 1920 жылдың аяғыңда республикада 4,7 млн. адам бар еді, олардың 50,3 проценті қазақтар, орыс-тар - 31,2%, украиндар - 14,4%. Селолық жерде 4,3 млн. адам тұрды. Халықтың тығыздығы 1 шаршы кмге не бары 2,5 адамнан келетін. Ха-лықтың басым көпшілігі ауыл шаруашылы-ғында жұмыс істеді (қала халқының да бір бөлігі егіншілікпен айналысатын).

Ақмола және Семей облыстары ҚазАКСР-інің құрамына бірден енгізіле салмағанын айтып өту керек. Кеңестерінің Құрылтай съезі бұл мәселені талқылай келіп, ол облыстарды бас-қаруды бірден ҚазАКСР-інің ХКК-не енгізу бұл жер аумақтарының шаруашылық қызметіне кері

әсер етуі мүмкін деп есептеп, оларды бас-қаруды 1921 жылдың басына дейін Сібір рево-люциялық комитетіне қалдырды, республика-ның ҚазОАК-і мен ХКК-іне бұл облыстарды басқаруды өз қолдарына алудың дайындық жұмыстарын таяу уақытта аяқтауды міндеттеді.

1918 жылғы көктемнен Түркістан АКСР-інің құрамында болып келген Жетісу мен Сырдария облыстарын Қазақ АКСР-іне қосу туралы мәселе осы облыстар өкілдерінің съезінде ше-шілуге тиіс болды.

Сонымен қатар, құрылтай съезі өзінің күн тәртібінде қаралған мәселелер бойынша (жер мәселесі, экономикалық құрылыс туралы, әкім-шілік мәселесі, әділет, әлеуметтік қамсыздан-дыру, қаржы, халыққа білім беру, денсаулық сақтау және басқалар бойынша ) бірқатар ше-шімдер қабылдады.

Съезд құжаттарында жер туралы саясатқа қатысты қазақ кедейлері мен шаруалардың мүд-десін қамтамассыз ету мәселесі «әсіресе Қырғыз (қазақ) еңбекшілерінің қалың бұқарасын – патша үкіметі мен Ресей буржуазиясының тона-ғандары» атап көрсетілді. Жерге қоныстандыру мәселесінде «патша үкіметі отарлау саясатының қалдықтарын және ол тудырған әділетсіздік атауларының бәрін жою» шаралары қарасты-рылды [6. 48-49 б.б.].

Сонымен қатар, Қазақ АКСР-ін құру туралы съезд қазақ қоғамына да қатысты мәселелерді қарастырды. Қазақ АКСР Халкомы мемлекетгік мекемелерде қазақ және орыс тілдерін қолдану тәртібі туралы декрет қабылдады, онда барлық қаулы-қарарларды екі тілде шығару, ал қазақтар басым аудандарда іс және қатынас кағаздарын ана тілінде жүргізу міндеггі деп атап көрсетілді. Республика үкіметі қазақ әйелінің қадір-қа-сиетін барынша кемсітетін ғұрыптарды жою мақсатында құн төлеу мен күң алуға заң жүзінде тыйым салып, қалың малды, сондай-ақ көп әйел алуды және әмеңгерлікті жойды.

Кеңестерінің Құрылтай съезі 1920 жылғы 12 қазандағы қорытынды мәжілісінде ҚазақАКСР-і Орталық Атқару Комитетін (ҚазОАК) 76 мүше мен 25 кандидат сайлады. ҚазАКСР-і Прези-диумының құрамына С. Меңдешев (төраға), В.А. Радус-Зенькович, Ә. Жангелдин, И.А. Акулов, С. Сейфуллин, И. Ф. Киселев, Б. Алманов, А. Досов, Г. А. Коростелев, П: И. Ступпелер енді.

ҚазОАК-і Республика үкіметі – Халық Ко-миссарлары Кеңесінінің құрамын 14 адамнан бекітті және оған республиканың бүкіл атқару билігін толығымен берді. Қазақ АКСР-і ХКК-

166 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 нің төрағалығына В. А. Радус-Зенькович та-ғайындалды.

ҚазАКСР-інің құрылуы өлкенің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірінде елеулі оқиға болып табылды. Осының нәти-жесінде, таптық принциптер негізіндегі Кеңес-тер формасында болса да,байырғы қазақ жерінің едәуір аумағында Қазақстан мемлекеттілігі құ-рылды. ҚазАКСР-інің құрылуы нәтижесінде Ресей империясының бодандығы тұсында ыды-рап кеткен Қазақстанның аумақтық тұтастығы қалпына келтіріле бастады. Қазақстанның ау-мақтық тұтастығын қалпына келтіру қазақ хал-қының болашақ тарихи тағдыры үшін аса ма-ңызды рөл атқарады. Сондықтан да бұл аса қиын да күрделі проблеманы шешу үстінде Алашорданың бұрынғы қайраткерлері мен Кеңес өкіметінің белсенді жақтаушылары да (А.Байтұрсынов, Ә.Ермеков, Б. Қаралдин және басқалар – бір жақ, С.Меңдешев, С.Сейфуллин, Ә. Жангелдин тағы басқалар – екінші жақ) өз-дерінің идеялық және саяси келіспеушіліктерін ұлт мүддесі үшін ысырып қойып, бар жан-тәндерімен жұмыс істеді [7. 196-197 б.б.].

Қазақ халқының Кеңестік ұлттық мемлекет-тігін жариялаудың маңызы өте зор болды. Ол мұны өзінің ғасырлар бойғы арманының орын-далуы, отаршылдыққа карсы сан мың күресінің нәтижесі, ұлттық қайта өрлеу жолындағы ал-

ғашқы қадамы деп түсінді. Бірақ республиканың құрамына қазақ жерінің бәрі кірмеді. Қазақ өлкесін бірнеше әкімшілік-аумақтық бөліктерге бөліп тастаған патшаның отаршылдық саяса-тының зардаптарын біржолата жою қажет еді. Бірақ, мұның бәрі кейіннен болған Кеңес мем-лекеттерінің шекараларын ұлттық тұрғыда ме-желеу барысында ғана өз орнын тауып бұрынғы территориялар (әсіресе оңтүстік аймақтар) Қа-зақ АКСР-нің құрамына қайта қосылды. ________________

1. К. Аманжолов. Түркі халықтарының тарихы. А. 2005. 365 б.

2. Егемен Қазақстан 1995 ж. № 56. 3. Қазақстан тарихы. 4 том. А. 2010. 751 б. 4. С. Зиманов, С. Даулетова, М. Исмагулова. Казах-

ский революционный Комитет А. 1981 179 б. 5. Елагин А.С. Социалистическое строительство в Ка-

захстане годы Гражданской войны А. 1966. С. 296 6. Елеуов Т. Қазақ ауылындағы Совет өкіметінің

орнауы және нығаюы. А. 1967 171 б. 7. Образование Казахской АССР. Сборник документов

и материалов. А. 1957 С. 270. * * *

В данной статье рассматриваются история образования КазАССР и ее территориальное расположение. Также, обсуждается хронология КазАССР и ее историческое значение по истории Республики Казахстан.

* * * In this article are considered the history of formation of

Kazakh АSSR and the information on its territory. Also, are considered the Kazakh АSSR chronology and its place in the history of Republic Kazakhstan.

Г. Т. Моминова

Ж. ТӘШЕНЕВТІҢ ҚАЗАҚ ЖЕРІН САҚТАП ҚАЛУҒА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ ХХ ғасырдың 60-жылдарында ел тарихында

есімдері сақталатындай істер атқарған азамат-тардың бар болғандығы белгілі. Бар саналы ғұмырын қазақ халқының жері мен біртұтас-тығын сақтап қалуға арнаған өр тұлғалы аза-маттың өмірі мен елі үшін жасаған қызметі ұлан-ғайыр. Ерекше тоқталып кетсек, байтақ елдiң бейбiт өмiрi кезiнде Қазақ КСР Министр-лер Кеңесiнiң төрағасы болып тағайындалған Ж.Тәшенев жалғыз өзi Орталықтың қыспағына төтеп берiп, Сарыарқаның бес облысының ау-мағын Ресейге бергiзуден аман сақтап қалды. Ж.Тәшеневтiң арқасында Қазақстанның құра-мында қалған жер мөлшерi 565,4 мың шаршы шақырым немесе қазiргi Қазақстан Республи-касы аумағының бестен бiр бөлiгi. Егер сол кезде Жұмабек Ахметұлы Орталықтың айт-

қанынан шықпай, көршi республикаға аталған бес облысты бере салғанда, Ресей Федерация-сының құрамына қарапайым есеппен 3,7 мил-лион адам (1999 жылғы халық санағы бойынша) кетiп қалар едi. Ал бұған Түрiкменстанға кеткелi тұрған кендi Маңғышлақты, Оңтүстiк Қазақ-станның Өзбекстанға тағы да бергiзгелi тұрған үш ауданын Тәшенев бергiзбей, Қазақстанның құрамында сақтап қалдырғанын қоссаңыз, онда Жұмекеңнiң бүгiнгi тәуелсiз Қазақстан Респуб-ликасы тарихындағы рөлiне қазiргi ұрпақ лайықты бағасын беруi тиiс.

Ал егер Солтүстiк Қазақстанның бес облы-сының сақталуын бүгiнгi тәуелсiз елiмiздiң әлеуметтiк-экономикалық даму сатысына сарап-тап қарайтын болсақ, Жұмекең жасаған ерлiк пен қайсарлықтың мәнi мен маңызын еш-


теңемен салыстыру және өлшеу мүмкiн емес! Соның нәтижесiнде қазiргi Қазақстан Солтүстiк Америка (АҚШ пен Канаданың солтүстiгi), Еу-ропада (Франция, Украина және Ресейдiң оңтүс-тiгi), оңтүстiк жарты шар (әсiресе Аргентина және Австралия) қосқандағы бүкiл әлемдiк жетекшi астықты алқап атанып, жоғары сапалы астықты дақылдарды мол өндiретiн мемлекетке айналды [1].

1954 жылы Н.С. Хрущев Қазақстанның оң-түстік бөлігіндегі Бостандық ауданын Өзбек-станға қосу туралы ұсыныс жасады. Осы мәселе жөнінде Ж. Тәшеневтің төрағалық етуіменен арнайы комиссия құрылды. Оның құрамында М. Бейсенбаев, С. Дәулетов, Х. Арыстанбеков, А. Морозов, В. Гогосов, В. Шереметьев болды. Комиссия жергілікті жағдайды жете зерттеп, «Бостандық ауданының жері мал өсіруге мәні зор екендігі, құрылыс материалдарын өндіруге, су энергетикалық қорларының молдығын... қорғасын, көмір және машина жасайтын өн-дірістердің жұмыскерлері демалатын санаторий-лер ұйымдастыруға қолайлы екендігін ескеріп, бұл ауданды Өзбекстанға беруді тиімсіз са-нады». «Оңтүстік облысының Бостандық ауда-нын Өзбекстанға беру жөніндегі ӨзбекССР-ы өкіметінің сұрауын комиссия негізсіз деп есеп-тейді» деген хат Қазақстан Орталық партия комитетінің бірінші хатшысы Л.И. Брежневке жіберілді [2].

Қазақстан Орталық партия комитеті мына-дай қаулы қабылдады: «Бостандық ауданының жерінің мәнін жоғары бағалай отырып, Орталық партия комитетінің бюросы Ж. Тәшенов бас-қарған арнайы комиссияның қорытындысымен келісті». Осылайша Бостандық ауданы Өзбек-станға берілмейтін болды. 1955 жылы 12 қара-шада Кремль жарлығы бойынша Бостандық ауданы Өзбекстанға берілді. Қазақтың 4 мил-лион гектар жері мен қалың елі көзі мөлдіреп Өзбекстанға кете барды. Орталықтың шешіміне кім қарсы екенін анықтап алған Мәскеу өз дегенін істеді. Ал қарсыластардың қара тізіміне Жұмабек Тәшенев бірінші болып енгізілді.

Көріп отырғанымыздай елінің жерін аман сақтап қалу жолында жүрген азаматтарды кеңес үкіметі қыспаққа алып, қара тізімдеріне енгізіп, биліктен шеттетіп отырды. Бір сөзбен айтқанда қазақ халқына мән беріп, олардың ұлт ретіндегі мүддесін ескеріп қарамады да. Мұндай жағдай қазақ даласында қаншама жылдар бойы орын алып келеді. Елім, жерім деп еңіренген қазақтың басынан не күндер өтпеді десеңші. Осыншама қиындықты жеңіп, биліктен босатылса да, қазақ

елінің жерін сақтап қалуға өз үлесін қосқан Жұмабек Ахметұлының еңбегі ерекше.

Жұмабек Тәшеневтiң билiкке келуiнiң өзiнде де заңдылық бар. Соғыстан кейiнгi ауыр кезеңдi баршамыз тарихтан жақсы бiлемiз. Сол кез Жұ-мекең замандастары алдында Кеңес үкiметiнiң Алаш арыстарын репрессияға ұшыратуы сана-дан да, көзден де ғайып бола қоймаған тұс едi. Алаштықтардың орындалмаған армандары сол кездегi ұрпаққа аманат етiп қалдырылғандай көрiнетiн.

1952 жылы Ж.Тәшенев Ақтөбе облыстық партия комитетiнiң бiрiншi хатшылығына сай-ланды. Мұндай жауапты қызметке Жұмекең тас-түйiн дайын едi. Лауазымды қызметтiң түрлi сатыларынан сүрiнбей өткен Ж.Тәшенев ендi ешкiмге жалтақтамай, өмiрден жиған-терген тәжiрибесiн қолдануға және қандай да бiр күр-делi мәселелердi жүзеге асыруға мүмкiндiк алды.

Соның мысалы ретiнде Ақтөбе облысында Ж.Тәшенев жетекшiлiк еткен жылдары қара металлургия, химиялық, тамақ және жеңiл өнер-кәсiптер қарыштап дамыды. Республикада жа-салынған терi және аң терiсiнен жасалған сыртқы киiмдердiң жартысынан астамы Ақтөбе кәсiпорындарының үлесiне тидi. Жылдан-жылға ет және ет өнiмдерiн өндiру арта түстi. Өнер-кәсiптiң жалпы өнiмi 3 есеге, күрделi қаржы бөлу 2,4 миллиард соммаға жеттi.

1955 жылы Жұмабек Тәшенев Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесi Президиумының төрағасына сайланды. Мұндай лауазымға жетудiң өзiндiк себебi бар едi. 1955 жылдың басында Н.Хрущев пен П.Булганин бастаған Кеңес үкiметiнiң деле-гациясы Үндiстанға бара жатқан сапарында Ақ-төбеде аялдады. Ол кезде Мәскеуден Шығысқа қарай ұшатын барлық ұшақтар Ақтөбеге қонып, жанармай құйып алатын. Мемлекет делегациясы тоқтаған аз уақыттың iшiнде обкомның бiрiншi хатшысы Ж.Тәшенев қонақтарға сый көрсетiп қоймай, облыстың барлық жетiстiктерiмен та-ныстырып үлгердi. Ферроқорытпа зауытына апарып, ауылшаруашылық озаттарымен кездес-тiрiп, үлкен iскерлiк танытты. Сол жолы елдiң екi бiрiншi басшылары Ақтөбе облысының бiлгiр экономист, жас бiрiншi хатшысының iс-керлiгiне, бiлiмдiлiгiне, тап-қырлығына, халық арасында асқан беделiне тәнтi болды.

Жұмабек Тәшенев халқына адал, ел игілігі жолында асқан жауапкершілікпен еңбек еткен қайраткер тұлға болатын. Қазақтың тарихи сах-насында әр кезеңде ақылды, ойлы, ұлт мүддесін ойлаған азаматтар туылып отырған. Сондай өз

168 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 заманына лайық туған, елім, жерім деп өмір сүрген, халқына жақсылық жасаудан жанын аямаған дара тұлғаны қандай сөзбен әспеттесек те жарасымды. Ол қандай мәселеге болсын әділдікпен қарап, белсеніп шығып, қызына сөй-леп, көзқарасын батыл қорғайтын. Ең үлкен дәрежедегі жиындарда өзі де пікірін ашық айта-тын, өзгенің де жасқанбай сөйлеуін қалайтын. Өзінің қарақан басын, ағайын-туғандарын да ойламай, тек халықтың күйін күйттеп, жырын жырлап «халық үшін жан пида!" деп өткен асқақ рухты Жұмабек Ахметұлы Тәшенев сынды қа-зақтың озық ойлы азаматының тағдыры тарих, ісі өнеге.

Қазақстан тәуелсіздігін алып, кешегі тың өлкесі ретінде басқа мемлекетке берілмек бол-ған Ақмола топырағында қазақтың әсем елор-дасы бой көтерді. Астананың әдемі көшелерінің біріне Ж.А.Тәшенев есімі берілді. Ол халқымыз-дың тәуелсіздігін армандап, қазақ халқының өз жерінде өзі қожайын болуын аңсаған. Соңғы демі қалғанша ұлтына қызмет етіп, қазақтың жері үшін күресті. Тәшенев нар тұлға ғана емес, үлкен қайраткер, халқының болашағы үшін ұлы күрескер де бола білген. Осындай ел ардақты-сына айналған, ұлттық мүддені қорғаған арыс-

тарымыздың есімдері ел есінен өшпей, жыл өткен сайын жаңғыра берсін [3]. _______________

1. Мейрам Байғазин Тәшенев тағылымы//Жас Алаш №8 1 ақпан, сейсенбі 2011

2. Кенжебаев С. Бәрі құрбан атамекен жолында. Естеліктер жинағы. Алматы 2007

3. Жұмабек Тәшенев деген кім? //ТІЛ ЖУРНАЛЫ №6 (8 – 9) 2010

4. Уәйіс Е. Ұлт бағына туған ер.//Сыр бойы. 22 мамыр 2010 ж

5. Бәшен Ұ. Жаны жайсан жан еді. Естеліктер жинағы. Алматы 2007

6. Нұрмағамбетов С. Жұмабек Тәшенов жайында бір үзік сыр

7. Сүлейменов Н. Шындық пен сұмдық. Естеліктер жинағы. Алматы 2007

* * * В статье рассматривается жизнь и деятельность казах-

ской интеллигенций Жумабека Ташенева. Рассказывается его борьба против тоталитаризма за единство Казахстана. Хорошо охвачены материалы о заслугах и деятельности Ж. Ташенева в сохранении целостности территории Казах-стана

* * * In this article author research life and activity Kazakh

intellectuals ZHumabek Tashenov. Told his fight against totalitarianism for unity Kazakhstan. Well covered and materials about the merits of J. Tasheneva in maintaininig the integrity of the territory of Kazakhstan.

М. Е. Ноянов

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АСТЫҚ ӨНДІРУДІҢ ЖЕТІСТІКТЕРІ МЕН

ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ Қазақстан Республикасында 2011 жылы 28

миллион тоннаға жуық астық жинады. Бұл 1,7 миллиард пұтқа тең. Кеңестер заманында Қазақ-стан әрбір жинаған миллиард пұт астық ‰шін КОКП ОК тарапынан Еңбек Қызыл Ту, Ленин ордендерімен марапатталып отырды. Егер Қаз-КСР-і жыл сайын осындай жетістікке жете берсе ордендердің саны шамадан тыс көп болар еді. Мұндай көрсеткіш жиі қайталанып отырмады. Бұған бірнеше факторлардың әсерлері болды. Еліміздің ауыл шаруашылығының дамыған-дығы, соның ішінде астықтан мол өнім жинай бастауы тың игеру эпопеясымен тығыз байла-нысты. 1950-жылдарға дейін Қазақстандағы егіс алқаптарының көлемі 2-2,5 миллион гектарды құрады. Алайда КОКП ОК Қазақстанда егіс ал-қабының көлемі мен ондағы жиналған астықтың мөлшеріне көңілі толмады. Қаз КСР-і Комму-нистік партиясы басшылығы Орталыққа 1954-

1957 жылдар аралығында егіс алқабын қосымша 2,5 миллион гектарға ұлғайтатыны жөніндегі жоспарын ұсынды /1/. Бұл ұсыныс КОКП Орта-лық Комитетінің көңілінен шықпады. Артынша Қазақстан Коммунистік партиясының бірінші хатшысы Ж. Шаяхметов орнынан алынды.

1954-1962 жылдары, яғни тың игеру кезінде Қазақстанда 25,5 млн. гектар жер игеріліп, егіс алқаптарының көлемі 27 миллион гектарға дейін ұлғайды. 1956 жылы алғаш рет 1 миллиард пұт астық жиналды. Бір миллиард пұттың 16 мил-лион тонна астыққа тең екендігін есепке алсақ, әрбір қазақстандыққа 1,7 мың киллограм астық-тан келгенін көреміз. Алайда бұл уақытша же-тістік еді. Жалпы тың игеріле бастаған 1954 жылдан бастап Қазақстанның тәуелсіздік алған 1991 жылға дейінгі аралықта мұндай жетістік 13 рет қана қайталанды. Бұған Кеңес ‰кіметінің еш ғылыми негізсіз, кең масштабта шаралар атқа-


руға деген құлшынысының тікелей қатысы бар. Жаппай егін егуден бұрын тәжірибе т‰рінде белгілі бір аймақта бидайдың бірнеше сорт-тарын, бірнеше жыл қатарынан егу қажет бола-тын. Айталық егін егілген жерде, әр жылдар-дағы т‰сім әр т‰рлі көрсеткіш көрсетуі м‰мкін. Оған топыраққа т‰скен ылғал, жердің құнар-лығы, қуаншылық кезеңнің тікелей қатысы бо-лады. Көрсетілген аймақта жиналған өнім көрсеткіші орта есеппен әр гектарынан 10-12 центнерден асса, бұл көрсеткіш рентабельді деп есептеуге болатын еді. Тың игеру жылдарында агротехникалық талаптың орындалмауы, топы-рақтың эрозиясына әкеліп соғып, миллиондаған гектар жер егін егуге жарамай қалды. 1954-1958 жылдарда Қазақстанда орта есеппен әр гек-тардан 7,3 центнер өнім алынса, 1961-1965 жыл-дарда бұл көрсеткіш гектарынан 6,1 центнерге дейін төмендеді /2/. Алғаш миллиард пұт астық алынғанған 1956 жылы Қазақстанның астығын жинауға КСРО-ның әрт‰рлі елдерінен 12 мың комбайн, 20 мың ж‰ргізуші әкелінді. Олармен қоса ондаған мың адамнан тұратын студенттер отрядтарын қоссақ, сондай-ақ Кеңес Әскерінің ондаған автомобильді құрамаларын есептесек, жиналған астықтың құнынан оны жинауда жұмсалған қаржының шамадан тыс болғанын көруге болады/3/.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған-нан кейін астық өндіруде саябырсуды байқауға болатын еді. Бұған КСРО-ның ыдырауы, дәс-т‰рлі Қазақстан өнімін тұтынушы одақтас рес-публикалардың астық өнімдерін сатып алудан бас тартуы, елімізде қаржы жағдайының на-шарлауының тікелей септігі бар. Мысалы, өзі-мізге көршілес Өзбекстан Республикасы бұрын негізінен мақта егумен айналысатын. Бұл елде жиналған астық көлемі жылына 0,5 миллион тоннаны құрады. Ал Өзбекстанның жылдық сұранымы 1990-жылдардың басында 5,5-6 мил-лион тоннаны көлемінде болды. КСРО ыды-рағаннан кейін Өзбекстан бұл өнімді өз елінде өсіруді ұйғарды. Тіпті 1992 жылы Өзбекстан мұхит асып, АҚШ-тан 100 мың тонна астық сатып алды. Ал өздерінің суармалы алқапта-рында өскен бидайларында клейковина көлемі төмен болды. Мұндай астықтан нан өнімдерін дайындау м‰мкін емес еді. Соның өзінде Өз-бекстан кәсіпкерлері Қазақстан астығын ресми т‰рде емес, кеденді айналып өтіп, стихиялы т‰рде ұйымдастырылған өткізу пункттерінен, көбіне шекаралас аймақтағы елді мекендердің жеке ‰йлердің аулалары арқылы өткізе бастады. Аталған фактілер елімізде астық өнімідерін сыртқа экспорттау көрсеткіштеріне кері әсерін тигізді. Қазақстан Республикасы Кеңес дәуірін-

дегідей аграрлы-индустриялы ел статусынан ай-рылды.

Қазақстан басшылығы тез арада аталған са-ладағы кемшіліктерді жоюға ‰лкен көңіл бөлді. Ол ‰шін шаруаларға лизингтік жолмен техника беру, жаңа нарықтарға шығу, егілген егінді сақтандыру, астықты алыс елдерге транспорттау жолдарын іздестіру, арзан жанар-жағармаймен қамтамасыз ету және т.б. істерді ж‰зеге асыра бастады. 2003-2005 жылдары Елбасымыздың “ауылды қолдау жылдары” деп аталған шара-сының да көп пайдасы тиді. Ауылдардағы елді-мекендер мен ауылшаруашылығына бірнеше миллиард қаржы бөлінді. Бұл жұмыстардың нәтижесі көп к‰ттірмей өз жетістіктерін бере бастады.

2000-2011 жылдар аралығында Қазақстан арасына ‰зілістер салып, бір миллиард пұттан астық алып отырды. 2000жылы-11,6млн.тонна, 2001жылы-15,9 млн.тонна, 2002 жылы-19,96 млн.тонна, 2003жылы-14,8 млн.тонна, 2004 жылы-12,4 млн.тонна, 2005 жылы-13,8 млн. тонна, 2006 жылы-16,5 млн.тонна, 2007 жылы- 20,14 млн.тонна , 2008 жылы-15,6 млн.тонна, 2009 жылы-20,8 млн.тонна, 2010 жылы-16,4 млн.тонна, 2011 жылы-24 млн.тонна астық жи-нады/3/. Бұл дегеніміз еліміз жылына орта есеппен 15,5 миллион тоннадан артық астық жинап келе жатқандығын білдіреді. Осы жыл-дардағы егіннің шығымы 2000жылы-9,4 цент-нер, 2001жылы-12,2 центнер, 2002 жылы-11,5 центнер, 2003 ж.-10,8центнер, 2004 ж.-8,8 центнер, 2005 жылы-10 центнер, 2006 жылы-11,7 центнер, 2007 жылы-13,3центнер, 2008 жылы-10,1 центнер, 2009 жылы-12,6центнер, 2010 жылы-13,4 центнер, 2011 жылы-16,7 цент-нерді құрады /4/. Орта есеппен алғанда жылына 12-17 центнерден келіп отырған. Қазақстан ‰шін бұл көрсеткіш жоғары деңгей болып табылады. Ауыл шаруашылығы дамыған Еуропа елдерінде бұл көрсеткіш 40-100 центнер аралығын құ-райды. Еліміз жақын болашақта астық өнім-ділігін көтеру арқылы қыруар қаржы көзін иеленуге м‰мкіндігі бар. Қазақстан бидайының артықшылықтары да бар. Біздің бидайдың клейковинасы 30-31 пайызды құрайды /5/. Елі-міздің астық егетін солт‰стік аймақтарында жауын-шашынның жылдық көлемі-200-300 мм. Жауын-шашынның шамадан аз болуының ас-тықтың сапасына оң әсері бар. Жаңбыр көп жауатын Еуропалық аймақта немесе Азияның суармалы жерге егілген егін өнімінде жоғарыда аталған клейковина аз болып келеді.

Кейінгі жылдарда дұрыс ж‰ргізілген ме-неджмент арқасында еліміз астық өнімдерін жақын шет елдермен қатар, алыс шетелдерге

170 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 экспорттауда. 2009 жылы Қазақстан бұрынғы КСРО құрамына кірген Қырғызстанға-338,4 мың тонна, Тәжікстанға-381,5 мың тонна, Ресейге -143,7 мың тонна, Азербайжанға-256,6 мың тонна ,Т‰ркменстанға-173,1мың тонна., Грузияға-79,6 мың тонна,сондай-ақ алыс шет елдерге, атап айтқанда Ауғанстанға -338 мың тонна, Иранға -988,8 мың тонна, Т‰ркияға-440 мың тонна, Ұлыбританияға-90,6 мың тонна, Грецияға-74,6 мың тонна астық сатқан. Еліміздің астығын сатып алушылардың қатарында Египет, Оңт‰с-тік Корея, Қытай және т.б. елдер бар. Жалпы Қазақстан 2001 жылы-4 миллион тонна, 2002ж.-6,3 млн. тонна ,2003-6,2 млн тонна, 2004ж.-4,1млн. тонна, 2005ж.-3млн. тонна,2006-3,8 млн. тонна, 2007- 8,1млн. тонна , 2008-8,2 млн. тонна, 2009-5,4 млн.тонна астықты экспорттаған/6/. 1990-жылдары астықты экспорттауда біраз қиындықтар болды. Қазақстан астығын Каспий-дегі Ақтау портына жеткізу ‰шін Ресей жерін-дегі темір жолдар арқылы тасымалданды. Көрші елдің тасымал ‰шін алынатын салығы есебінен біздің астығымыздың құны өсіп, бәсекеге қабі-леттілігі төмендейтін. Бұл мәселені шешуде Қазақстан ‰кіметі Қостанай облысы мен Ақтөбе облысының Хромтау станциясы аралығын бай-ланыстырып, Ресейді айналып өтетін ұзындығы-500 шақырымнан асатын темір жол сілемін салды. Қазіргі кезде Қазақстан Ресей және Белоруссиямен біртұтас кедендік одаққа кіру арқылы екі жақты алынатын салықтан боса-тылып отыр. Нәтижесінде, Қазақстан астығын Еуропа елдеріне сату м‰мкіндігі артып отыр. Б‰гінгі к‰ннің өзінде Қазақстанның бірнеше экспорттық бағыттары бар. Батыс бағыты-Азербайжан,Т‰ркия, Грузия елдеріне, оңт‰стік бағыты-Орта Азия елдері мен Ауғаныстанға, шығыс бағыты-Қытайға негізделген.

Жоғарыда көрсетілген, биылғы жиналған астықтың 5-5,5 млн. тоннасы еліміздің ішкі сұ-ранысын қанағаттандырса, 3-ші сортты бидай мен арпадан 2-3 млн. тонна мал азығын дайын-далады. Қалғаны экспорттық потенциал болып табылады. Яғни, 2011жылы Қазақстан 10-17 млн. тонна астықты шетке сатуға шығара алады. Қазірдің өзінде 7-8 млн. тонна астықты сату туралы келісім шарттар жасалған. Астықты мол жинаумен қатар, сол астықты сақтау пробле-масы да туындауда. Б‰гінде еліміздегі элеватор мен астық қамбаларының сыйымдылығы бар-жоғы 19,5 миллион тонна. Еліміз ‰шін страте-гиялық нысан болып табылатын элеваторлар жеке адамдардың меншігінде екендігін ескерсек, мәселенің шешімін таптай отырғандығын көре-міз. Кей жағдайда жеке меншік элеватор иелері шаруалардың пайдасына ортақтасу мақсатында

өздерінің қызметтерін қымбатқа бағалап, әуре-сарсанға т‰сіретіндігін байқаймыз. Сол себепті жеке меншік элеваторларды мемлекет меншігіне көшіруді қолға алған жөн. Саботаж жасаушы-лармен к‰ресуге байланысты елімізде тәжірибе де бар. 1990 жылдары еліміздегі жеке меншік мұнай өндеу зауыттары егін жинау қарсаңында қасақана жөндеуге тұрып, жанар-жағар майдың бағасының шарықтауына, сол арқылы мол табыс табуға бағытталған іс-әрекеттеріне Қазақстан ‰кіметі тиісті шаралар қолданып отырды. Осы тәжірибені жеке меншік элеватор иелеріне қа-тысты қолдануға болады.

Әлемде әр адам басына шаққанда бір мың килограммнан аса астық өндіретін елдер са-наулы ғана. Олардың қатарында Канада, АҚШ, Франция, Аргентина, Венгрия және т.б. елдері бар/7/. Солардың ішінде астықты сыртқа экс-порттайтын алты ел бар. Қазақстан сол елдердің бірі болып табылады.

Егінді көп егіп, астықты мол жинаумен қа-тар, Қазақстан ауыл шаруашылығы техника-ларына зәру болып отыр. Б‰гінгі к‰нде елімізде ж‰ргізіліп жатқан индустриялды-иновациялық бағдарлама аясында Қазақстан мен Ресей бір-лесіп шығаратын комбайн құрастыру кәсіпорны, сонымен қатар Семей қаласында жылына бір мыңнан аса трактор құрастыратын Қазақстан-Беларусь бірлескен кәсіпорны жұмыс істейді. Өсірген астықты шашау шығармай жинап алуға қажетті “Джон-Дир” комбайндары АҚШ-тан сатылып алынуда. Ауыл шаруашылығы техни-каларын несиеге беру мәселесімен “КазАгро” холдингі айналысады. ҚР ‡кіметі ауыл шаруа-шылығы саласына инвестиция салып, несие бөлуге ‰лкен көңіл аударуда. Соңғы жылдар-дағы инвестицияның көлемі ІЖӨ-нің 7,9-8,7 пайыз аралығын құрап отыр. 2002 жылы ауыл шаруашылығына-17,8 миллиард тенге бөлінсе, ал 2009 жылы-78,8 миллиард тенге инвестиция тартылып, одан тыс республикалық бюджеттен-96 миллиард тенге, ал “КазАгро”ұлттық хол-дингінен-120 миллиард тенге қаржы бөлінген /8/.

Қазақстанда тек ауылшаруашылығын да-мыту, соның ішінде астық өндіру көлемін ұлғайту арқылы еліміз қыруар пайда таба алады. Біз қазіргі кезде 16-20 миллион тонна астықты 16-17 миллион гектар жерден алып отырмыз. Болашақта жерді тыңайту, агротехниканы дұрыс қолдану арқылы осыншама өнімді көрсетілген көлемнен аз жерден алуға болады. Бұл дегенін егісте қолданатын техниканы, оған қажетті жанар-жағармай көлемін екі есеге дейін азай-туға, сол арқылы өнімнің өзіндік құнын азайтуға м‰мкіндік береді. Қазақстан сияқты жер көлемі ‰лкен елдердің де қатары санаулы. Табыс


табудың келесі бір жолы-астықты терең өндеу, яғни астықтан бағасы қымбат крахмал өндіру, бидайдан ұн тарту, вермишель, макарон өнім-дерін дайындау болып табылады. 2010 жылы Қазақстан ұнды экспорттау бойынша әлемде 1-ші орынға шықты. 2,2 миллион тонна ұнды сат-қаннан т‰скен табыс 3,2 миллион тонна би-дайды сатқандағы бағамен тең болды. Бидайды ұнға айналдыру арқылы 1 миллион тонна дәнді ұтып отырмыз/9/. Қазір ұн дайындау бойынша әлем нарығындағы Қазақстанның ‰лесі-14 пайыз-ды құрап отыр.

Қазіргі ауылшаруашылығы саласындағы ең-бек адамдары нарықтық заманның талабына сай ‰немді жұмыс істеуге дағдыланған. Кеңес өкі-меті кезінде еліміздің астығын жинауға б‰кіл-одақ көлемінен мыңдаған техника, ж‰з мыңға тарта адам көмекке тартылатын. Оған егін орағы ерте біткен еліміздің оңт‰стік облыстары адамдары қосылатын. Қазір бұл жұмыс көлемін сол егін өскен аймақтың шаруа қожалықтары өз к‰штері-мен атқаруда. Бұл жағдай өндірген өнімнен та-быс табуға м‰мкіндік беріп отыр. Б‰гінде Қазақ-станда ресми т‰рде 200876 ауыл шарушылығы құрылымдары тіркелсе, соның тек 175656-сы ғана жұмыс атқаруда. Елімізде өнеркәсіп саласында ж‰ргізіліп жатқан индустриалды-иновациалық бағдарлама толық орындалғанда Қазақстан Ке-ңес дәуіріндегі жетістіктерінен де асып т‰сіп, дамыған индустриалды-аграрлы елге айналмақ.

1. Очерки истории Коммунистической партии Казах-

стана. -А., 1963. 498-б. 2. Государственный комитет Казахской ССР по ста-

тистике. Динамика посевных площадей, урожайности вало-вых сборов по Казахской ССР. -А, 1989. 4-б.

3. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш., Султанов Т.И. Страна в сердце Евразии. (Сюжеты по истории Казахстана) -А., 1998, 249-б.

4. Agro sector report. pdf(проб). 5. Елешев Р. Астық магнаттарынан элеваторларды

мемлекетке қайтарып алу керек //Айқын газеті. № 18 (1855).11 қазан 2011, 3-бет.

6. Agro sector report. pdf(проб). 7. Абылхожин Ж.Б., Бурханов К.Н., Кадырбаев А.Ш.,

Султанов Т.И., Көрсетілген еңбек, 247-б. 8. Agro sector report. pdf(проб). 9. Елешев Р.Көрсетілген мақала,3-б.

* * *

В данной статье расматривается экономическая пока-затель по валовому сбору и экспорта зерна в период независимости РК. Авторы делает сравнительные анализы по сбору зерна в период Советского прошлого и совре-менного Казахстана и указывает причины этих недоста-ток. А также указывает пути развитие этой отрасли в будущем.

* * * This article discusses the economic indicators of the gross

harvest and grain exports in the period of independence of the RK. Authors identified the economic indicators in the period of the Soviet past and the present situation of agriculture of Kazakhstan of the reasons for defects occurring in the development of the grain industry, as well as define promising directions of development, based on comparative analysis.

Е. Б. Қайыров

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҚИЫНДЫҚТАРЫ МЕН ОНЫҢ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

КСРО ыдыраған тұста жер шарын билеп

тұрған сол бір одақтық мемлекетке мүше ел-дердің бәрі дағдарып қалды. Осы тұста әр мемлекет өз тағдырын өзі шешуге бел байлады . Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін жаңа мемлекеттің жаңа қағидаларын қалыптастыру керек болды. Саяси аренада социалистік мем-лекеттердің экономикасы жақсы нәтиже бере алмады. Сондықтан капиталистік қоғамның на-рықтық экономикасын өзімізге енгізуге мәжбүр болдық. Президент мемлекеттің жүрер жолын, барар бағытын таңдағанда жаза басып, жаңыл-ған жоқ. Ең негізгі таңдау дұрыс жасалды. Біз әлем елдері жүріп өткен жолды - нарықтық экономика мен демократияны таңдадық. На-

рықтың жолы - қиын жол еді. Қиын да болса дұрыс жол болып шықты. Ең алдымен үш қа-батты транзит міндеті, яғни бір мезгілде үш өлшем бойынша: жоспарлы экономикадан на-рықтық экономикаға; бір партиялық әкімшіл, әміршіл жүйеден демократиялық жүйеге; дәс-түрлі санадан либералдық құндылықтарға өту міндеті қойылды.

Нарыққа өту кезеңі әлемдегі қай елдің мы-салында да онай болмаған, Өтпелі уақыттың өзіне тән қарама-қайшылықтары жетерлік. Әкімшіл-әміршіл жүйеден, әрбір кәсіпорын мен кәсіпкердің нарықтың сұранысына орай іс-қимыл жасау тәртібіне ауысуы жеңілге соққан жоқ. Нарықтық экономикаға өту - ұзак үрдіс.

172 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 Оның сыртында бірыңғай мемлекеттік меншік түрінен, жекеменшікке өту кезеңі де қоғамда өзіндік қолтаңбасын қалдырды.

Қазақстанның нарыққа көшуде бастапқы капитал дәрежесі төмен болды. Республикада адам басына шаққанда кіріс төменгі мөлшерді көрсетті. Экономиканы қайта құра бастағанда, мамандардың тұжырымы бойынша, тұрмыс дәрежесі төмен 5-6 млн. адам болды, ал мұның өзі Қазақстан халқының 1/3- ден астамы.

Республикадағы 214 селолық аудандардың 180-і жәрдем қаржымен /дотациямен/ күнелтті, 70 аудан экономикалық даму жағынан артта қалды, ал 30 аудан кедейліктің күйін кешті. Ауыл шаруашылығында пайдаланатын жердің 20 млн. гектардан астамы әскери - өнеркәсіп кешенінің /ӘОК/ пайдалануында болды.

Ұзақ жылдар бойы товар-ақша қатынасын елемеу, экономиканың монополиялығы, бұй-рық-әкімшілік басқару тәсілі қор және товар-лардың жеткіліктігіне қарамастан тапшылыққа, товар-ақша тепе-теңдігінің бұзылуы сияқты жағдайлар мемлекетке арқа сүйеушіліккс әкеп соқты.

Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономика-лық реформалар нарықтың әлемдік дамуының заңды жалғасы болып табылады. Өтпелі кезең-нің өзін объективті қажеттілік қана емес, дү-ниежүзілік экономикалық өркениеттің табиғи бір тармағы деуге болады. Нарыққа өтудің жол-дары әрбір елде әр кезеңде, әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылды. Барлық елдерге ортак тиімді тәсіл табылған жоқ. Мұнын өзі: белгілі мем-лекеттің орналасқан жеріне, табиғи ресурста-рына, халқына сияқты көптеген саналуан ерек-шеліктеріне байланысты болады. Қазақстан әлемдік нарықта өз жолын іздеу үстінде.

Нарыққа көшудің қиындығы да, күрделілігі де, ұзаққа созылатындығы да осы себептерден болып отыр. Сондықтан республика ерекшелік-терін ескере отырып, нарыққа кезендей кірісу қажет болды. Нарықты қалыптастырып орнық-тыру соңғы жылдардағы тәжірибе, күрделі де кайшылықты жағдайларға соқтырды.

Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан Рес-публикасындағы жүйелік экономикалық өзгеріс-терді бірнеше кезеңдерге біріктіруге болады:

Бірінші кезең - 1991 жылдан 1993 жылдың қарашасына дейінгі өз валютациясы жоқ жағ-дайдағы экономикалық қатынастарды түбегейлі өзгерту басталған кезеңді қамтиды. Осы кезең-дегі республика экономикасы көп жағдайда Ресейде қабылданатын шешімдерге тәуелді бо-лып, Қазақстан Үкіметіне іс жүзінде макро-экономикалық саясатқа әсер ету тетігі болмады.

Инфляция қарқыны өте жоғары болды. Алдың-ғы жылдың желтоқсанындағы тұтыну бағалары-ның индексі 1992 жылы 3060%, 1993 жылы 2265% болды [3].

Елдегі нарықтық өзгерістердің екінші кезеңі 1993 жылы қарашада ұлттық валютаны енгізу жэне макроэкономикалық саясатын қалыптасты-румен байланысты басталды. Ол салық салу облысындағы, бюджеттік және банктік сфера-лардағы, сыртқы экономикалық қызметтегі қа-тынастарды, оның ішінде шетелдік капиталды тарту, кеден ісі, нарықтар мен нарықтық ин-фрақүрылмды дамытуды реттейтін нормативтік қүқықтық базаларды қүрумен сипатталады. Инфляцияға қарсы қатал саясатты жүргізу нә-тижесінде қаржылық тұрақтылық бойынша ал-ғашқы елеулі нәтижелерге қол жеткізіп, теңге-нің валюталық ағымын салыстырмалы түрде нығайтуға, бюджет тапшылығын азайтуға, өнер-кәсіптің экспортқа бағытталған бірқатар сала-ларында өндірісті біршама жандандыруға мүм-кіндік туды. Реформалардың екінші кезеңінің басты нәтижесі принциптілікті жаңа экономи-калык жағдай болды. Оның нәтижесінде әкім-шілік-командалық экономиканы нарыққа айнал-дыру процесі негізгі жүйелік өзгерістер негізін-де тұрақты сипатқа ие болды. Олардың қатары-на мыналарды жатқызуға болады:

- экономиканы ырықтандыру әлеумет-тік-экономикалық процестердің нарықтық реттеу-шісін пайдалану, сыртқы экономикалық қыз-метті рықтандыру, елді шетелдік капитал үшін ашу, валюталық режимді салыстырмалы түрде тұрақтандыру, биржалық сауда дамуымен қатар шаруашылық өмірді ммлекеттік нысандары елеулі қысқарды;

- жеке сектордың басым бөлігін көп уклад-ты экономика негізінде қалыптастыру;

- нарықтық экономика және инфрақүрылым институттарын дамыту. Қысқа мерзім ішінде республика экономикасында банктер, инвести-циялық және сақтандыру компаниялары, бир-жалар, аудиторлық фирмалар жэне шаруа-шылқты жүргізші субъектілерге қызмет көр-сетуге, олардың өндірген тауарларын өткізуге көмектесіп, жүмыс істеу сенімділігін арттыру-мен коммерциялық тәуекелділікті азайтуға ба-ғытталған басқа объектілер желісін қамтитын нарықтық инфрақүрылым негізі қалыптасты;

- салыстырмалы тепе-тең түтынушылық на-рықтарды қүру;

- қаржылық тұрақтылық. Мемлекеттің қаржылық түрақтандыруына

қол жеткізу жөніндегі жасалған шаралары


табысты аяқталды. Бүл инфляция қарқынымен қаржылық нарықтың проценттік мөлшермелесін төмендетуде көрініс тапты.

Экономиканы реформалаудың екінші кезеңі іске асырылған түбегейлі институциялық өзге-рістер түрінде ұлттық экономиканың әлеу-меттік-экономикалық процестерін дамытудағы жағымды тенденцияларды тұтындырумен қа-лыптастырудың негізін қалады.

Экономикалық өзгерістердің үшінші кезеңі (1997-2000) - негізгі макроэкономикалық көр-сеткіштердің жағымды динамикасының салыс-тырмалы тұрақтылығымен сипатталады (ЖІӨ, өнеркәсіптік өндіріс көлемдері, инвестиция-лардың өсуі).

Экономикалық өзгерістер мен дамудың осы кезеңінің басты қорытындылары ретінде мына-ларды атауға болады:

1. Негізінен бұрынғы шаруашылық жүйе тарауы мен әлеуметтік- экономикалық жүйенің озгеруінің жағымсыз салдары жойылды. 90-жылдардың басында негізінен елдегі күрделі проблемалардың копшілігі шешілді, елдегі қол жеткізілген қаржы-экономикалық жағдайды түрақтандыру негізінде болашақтағы осу үшін жасалған алғышарттар нарықтық типтегі экономиканы калыптастыру жүргізілді.

2. Негізінен қазір нарықтық шаруашылықты жүргізу стандарттарына сай нормативті-құқық-тық база құрылды: құнды қағаздар нарығы, қар-жы жүйесі, еңбек нарығы, салық салу, бухал-терлік есеп, акционерлік қатынастар және эко-номиканың басқа сфераларында дамыған заң бар.

3. Мемлекеттен алу және жекешелендіру процестерінің негізгі бөлігі аяқталды, аралас типтегі экономика құрылып, жеке бизнестік күшті қабаты жасалды. Мәселен, 2001 жылдың 1 қаңтарында Қазақстанда меншіктің жеке ны-санында 111,4 мың заңды тұлға әрекет етті, олардың жалпы саны 138,5 мың еді. Жеке секторда елдің ЖІӨ 75%-ке жуығы өндіріледі [2]. Экономиканың көптеген сфералары мен салаларында бәсекелік орта қалыптастырылған.

4. Мемлекеттік қаржы сферасының барлық негізгі бағыттары бойынша тұрақтандыруға қол жеткізілді: мемлекеттің қаржы облысында, ұлттық валюта бағамында, банк жүйесінде, Ұлттық банктің алтын-валюталық резервінің тұрақтылығына, инфляция динамикасына, ақша нарығы мен мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының проценттік мөлшерлемелерінде.

5. Экономикадағы инвестициялық-өндірістік процестерді белсендіру басталды. Реформаның жылдарында, 1991 жылдан бастап алғашқы рет

сауда балансында оң сальдо қалыптасты. 2000 жылдың қорытындысы бойынша 2354,3 млн. АҚШ доллары көлеміндегі ұйымдастырылған сауданы ескерумен он, сальдо алынды [3].

6. Реформаның үшінші кезеңінің маңызды ерекшелігі ретінде олардың бағыттарын жүйелік құрылымдық өзгерістерге бекіту болды. Нарық-тық институттар мен шаруашылықты жүргізу механизмдерін қалыптастыру облысындағы бір-қатар радикалды қадамдарды іске асыру нәти-жесінде Қазақстан экономиканы реформалау қарқыны бойынша ТМД елдері ішінде бірінші болып зейнетақылық реформа, банктік салым-дарға кепілдік беру жүйесі, ХВҚ борышын Ұлттық банк желісі бойынша уақытынан бұрын қайтару, Ұлттық қорды қалыптастыру сияқты шараларды жүргізді.

7. Дамудың үшінші кезеңінде ел эконо-микасын реформалау 90- жылдардың басында орын алған жағымсыз тенденцияларды елеулі түрде игеруге мүмкіндік берді. Сөйтіп, нарық-тық экономикаға қарай, меншіктің түрін өзгер-туде, аралас экономика қүруда біршама жұмыс-тар атқарылды.

Алайда нарықтық экономикаға көшуде бір-сыпыра қателіктерге жол берілді. Біріншіден, реформаны бастауда мемлекеттің мақсаты да, мүдделері де, оларға жетер жолы да, әдіс-тәсіл-дері де толық анықталмады. Екіншіден, барлық елдерге бірдей сай келетін экономикалық ре-форманың моделі болмайды. Әр елдің өзіне тән, оның ұлттық бітіміне, тарихына, дәстүріне, нақ-тылы саяси, әлеуметтік, экономикалық қалып-тасқан жағдайына сәйкес өз моделі, өз жолы болу керек. Оны әлемдік тәжірибе де көрсеткен. «Жапондық», «Немістік» тағы басқадай әр елдің өз даму жолы болғаны белгілі. Қазақстан көп елде жақсы нәтиже бермеген, Халықаралық Валюталық Қоры ұсынған «есеңгіретіп емдеу» деп аталатын жолына түсті, Ресейдің соңынан ерді.

Үшіншіден, экономикалық реформа бірінен кейін бірі және өзіндік ретімен жасалуы арқылы жүзеге асуға тиіс. Ал Қазақстанда қажетті заң жүйесі жасалып бітпей, жеке меншікке негіз-делген кәсіпорындардың үлесі өсіп, бәсеке ор-тасы қалыптаспай тұрып, ең әуелі бағаны ырықтандырудан бастау қате болды, өйткені бағаны ырықтандыру үкімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны өсіріп отыру болып шықты.

Төртіншіден, қабылданған заңдар көп жағ-дайда жүзеге аспай қалды, себебі ол заңдардың жүзеге асатын механизмдері жасалмаған-ды.

Бесіншіден, инфляцияны ауыздықтамаса еш-бір істе береке болмайтыны белгілі. Бірақ осы-ған қарамастан мемлекеттегі қаржы, несие, ақша

174 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 жүйесі ретке келмеді. Ұлттық банк ақша жүйе-сін, ақшы айналымын, оның ішкі жэне сыртқы қозғалысын қатаң бақылауға алудың орнына, ақшы-несие ресурстарын бей- берекет жүмсап, аса жоғары процентпен сатып, пайда табумен эуестенді.

Алтыншыдан, қылмыс, жемқорлық, заңды бұзушылық көбейді. Оған жаппай тәртіпсіздік, жауапкерсіздік қосылды. Міне, бұлар рефор-маны жүргізуде, экономиканы дамытуда өздері-нің зиянын тигізді.

Жетіншіден, мемлекет башылары экономи-калық дағдарыс кезінде өмір сүріп, жұмыс істеп көрмегендіктен, оның ой-қырын, бүге-шігесін, одна шығу жолдарын білмеді. Экономикалық дағдарысты дұрыстап бағалай аламады. Елді дағдарыстан тез арада шығару саясаты жүргі-зілді, бірақ ол ешқандай нәтиже бермеді.

Нарықтық реформаға көшуде жіберілген тағы бір қате - ол үкімст басшыларының елдің экономист ғалымдарыиа сенбеуі. Оның себебі бізде бүған дейін нарықтық экономика болмады, сондықтан біздің экономистер нарыққа көшудің жолдарын, тетіктерін білмейді деп есептелді. Сондықтан нарықтық экономикаға көшу үшін кеңесші ретінде экономист-ғалымдар АҚШ-тан, Франциядан, Түркиядан, Ресейден т.б. жерлер-ден шақырылды. Бірақ олар өз елінде маман болғанмен, біздің жағдайды, халықтың мента-литетін, психологиялық ерекшеліктерін ескер-меді, тіпті білмеді де. Олардың білетіні Батыс-тың дамыған, қалыптасқан нарықтық экономи-касы еді. Оған қоса ТМД елдерінде экономика-лық дағдарыс капиталистік қоғамға тэн класси-калық артық өндіру дағдарысы емес, жетіс-пеушілік дағдарысы болатын. Екіншіден, ол елдерде ертеден тауар өндірісі, тауарлық қаты-настар ТМД елдерінде социалистік экономика-дан нарықтық экономикаға кошу тез қарқын алды. Сондықтан шетел экономистерінің кеңесі тиісті нэтижесін бермей, аяқсыз қалды.

Нарықтық қатынастарға көшу барысында бізде орын алған тағы да бір үрдіс бар. Ол сонау Қазан төңкерісінен кейінгі индустрияландыру, ұжымдастыру науқандары сияқты қоғам өмі-ріндегі түбегейлі өзгерістерге революциялық сипат беру. Ал біздің халық бүл үрдіске үй-ренбеген жэне ол халықтың психологиясына сай келе бермеді. Әсіресе, ауыл шаруашылығын жекешелендіруде үкімет асығыстық жіберді. Дағдарыс жағдайында бой көтерген жеке фермерлер басқа халықты асырамақ түгіл, өзін-өзі әрең асырап отырды. Нәтижесінде 1993-1995 жылдарға арналған бағдарламалардағы ин-фляцияны төмендету, өндірістің қүлдырауын

тоқтату жэне өндірістің ұлғаюы үшін жағдайлар жасау жоспарынан ешнәрсе шықпады. Сондық-тан мақсатты нүсқамалар түрінде 15 айға арнал-ған қосымша бағдарлама қабылданды. Оның оң нәтижесі деп инфляцияның баяулауын айтуға болады, бірақ өндірістің қүлдырауын тоқтату мүмкін болмады. 1992 жылы өндірістің құлды-рауы біршама түрақты болған 1990 жылмен са-лыстырғанда 14,6%-ке, 1993 жылы - 28%-ке, 1994 жылы - 48%-ке, 1995 жылы - 45%-ке жетті.[1].

Мемлекет дағдарыстан шығудың жолдарын қарастыра бастады. Оның ең бастысы - бағаны ырықтандыруды белгілі бір жүйеге келтіру еді. Қазақстанда ырықтандыру 1992 ж. мүнайдың, мүнайдан шығатын өнімдердің, басқа да энергия көздерінің бағасы элемдік бағаға дейін жоға-рылауы керек деген ұранмен жүргізілді. Осының нәтижесінде эр кәсіпкер, әр кәсіпорын ең жо-ғарғы таза пайда алғысы келді. Сөйтіп баға ша-рықтап өсті, елдің экономикасы бағаның ша-рықтап өсу кесірінен төмен түсіп кетті

Президент халықтың әл-ауқатын жақсартуға ұдайы ұмтылыс танытты. Бір жағы елдегі саяси тұрақтылықты сақтау арқылы бейбіт те берекелі өмірдің негізін қалады. Осы екі жағдайда да Қазақстан халқы ұтылыс тапқан жоқ. Қазақстан-дық керемет деп аталатын ғажайып өзгерістер-дің астарында осындай іргелі екі арна жатыр. Тамыр ұстап, дертті тап басатын тәуіп секілді Президентіміз бүкіл қоғам дамуын ерте бағ-дарлады. Аспандағы Темірқазық секілді айны-мас айқын бағдар қажет еді. Оны да тапты. «Қазақстан-2030» Стратегиялық бағдарламасы соның тап өзі еді. Осы бағдарламаның негізінде халықтың болашаққа толық сенім артуы мен мемлекет алдағы өмірде немен айналысу керек екендігін айқын бағдарын көрсетті.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына жасаған жолдауларында белгіленген міндеттер мен бағыттар еліміздің нарықтық қатынастарын өркениетті түрде дамыту мен тұрақтандыру, халықтың әлеуметтік жағдайын кепілдендіру үшін зор мүмкіндіктерге жол ашады. Нарықтық қатынасқа көшу жағдайын-дағы әлеуметтік өзгерудің қазіргі күнгі тен-денцияларын зерттеу барысында оның басты құрамдық бөлігі тек қана экономикалық емес, сонымен қатар әлеуметтік және саяси салдары мен нарыққа көшудің бірден-бір теріс жақ-тарының төмендеуі немесе жеңілдеуіне бағыт-талған халықты элеуметтік қорғаудың басты жүйесін кұрастыру болып табылады. Әлеуметтік қорғау жүйесін құруда және оның Қазақстан Республикасында таралу тетігі мен қызметтер қағидасының негізгі сатыларын саралауда на-


рықтық кезеңге өтудегі халықты элеуметтік қорғау теориясының әдістемелік аспектілерін талдау қажеттігі туындайды.

Әлеуметтік экономикалық реформаны жан-жақты қамтитын жекеменшіктің формасының өзгеруі туралы пікірлерді алдын ала қарас-тыратын нарықтық экономикаға көшу жағ-дайындағы қоғамдық үрдістерді элеуметтік эко-номикалық реттеу және басқару жүйесі элеу-меттік өзгеріс векторларының бағытын анық-тайды. Қазақстан Республикасында жасалған реформалардың көп түрлілігі өзара қарама-қайшы, элеуметтік факторлар халықтың оған деген тура немесе жанама әсерінің макро жэне микро-экономикалық тұрақтанудың критери-лерінің соңғы есептік көрсеткіштері ғана емес, сонымен катар халықтың тікелей материалды және рухани әл-ауқатының оның әлеуметтік қатынастар жүйесінің жағдайында іске асады. Осыған ұқсас реформалардың тікелей салдары-на жаңа әлеуметтік топтар мен қабаттардың құрылуы жэне қоғамның тез арада элеуметтік-табыстық бөлінуінің күшеюі, жеке меншіктің пайда болуы жұмыссыздыққа алып келіп, табыс табудың дәстүрлі көздерінен ауытқуы, бар жүйенің өзгеріп, табыстың қайта бөлінуі және әлеуметтік бағдарламаны каржыландырудың өсуіне алып келді.

Осының бәрі карастырылып отырған мәселе-лердің өзектілігін арттырып, тек экономикалық қатынастарды реформалаумен ғана байланысты болмай, мемлеқеттің жаңа элеуметтік саясаты-ның құрылуына жағдай жасап, соның ішінде халықты әлеуметтік қорғау жүйесі ондағы әлеуметтік қатынастар мен әлеуметтік саяси элементтерді құрастыру және реттеу аймағының шешуші рөлі мемлекетке тиесілі.

Елбасының Халыққа жолдауындағы әлем- нің дамыған бәсекеге қабілетті 50 елінің біріне айналу міндеті үкімет алдына қойылғанын ес-керсек, бұл нәтиже халықтың әл-ауқатының біршама өсуіне әкеледі. Нарықтық экономика-лық ілгерілеп дамуы мен тұрақтануы жағдайын-да әлеуметтік қорғалу тетіктері жүйе ретінде қалыптасып, оңтайлы нәтижелер беретініне сеніміміз күн санап өсіп келеді. Соған байла-нысты еліміздің нарықтық экономикасына көшу тарихын толық зерттеп және оның нәтижелерін қарастыру өзіндік маңызға ие. Сол себепті еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін өткен та-рихымызды жаңа қырынан тану алдағы мін-детіміз болмақ. _______________

1. Сәбденов О.С. XXI ғасыр қарсаңындағы өтпелі кезеңдегі экономикалық саясат. Алматы, 2003.

2. Сәбденов О.С. Қазақстан экономикасын қайта қалпына келтіру үшін не істеу қажет? Алматы, 1999.

3. Есентегулов А.Е. Нарықтық экономика – Қазақ-станның таңдауы. Алматы, 2000.

4. Сагадиев К.А., Куанышбаев Б.У., Сабильянов Н.С. Қазақстан Республикасы экономикасындағы сенімді бас-қару. Астана, 2002.

5. Краткий статистический ежегодник, Агенство по статистике. - Алматы, 1998.

6. Сабден. О. С. Акбердин. Р. 3. «Рыночная эконо-мика». Алматы: «Ғылым» баспасы. 2002 ж. 669-680 бет- тер.

7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. Алматы, 2007. * * *

В статье рассматриваются вопросы становление и развитие рыночной экономики в Республики Казахстан. В данном тексте дается анализ экономических отношениях в годы перестройки и сущность экономических реформ нашего государства.

* * * The article discusses the emergence and development of

market economy in Kazakhstan. This text provides an analysis of economic relations and the essence of the economic reform of our state.

Е. Б. Қайыров

ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУДІҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН ОНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ МАҢЫЗЫ

Дамыған қазақ мемлекетінің қалыптасуы

қазіргі күннің өзекті мәселесі болып табы-латыны даусыз. Жалған идеологияның негізінде құрылған Кеңес үкіметі өмір сүруін тоқтат-қаннан кейін, саяси аренада тәуелсіз он бес мемлекет пайда болып, өз даму жолдарына түсті. Біраз жылғы үзілістен кейін егемендігіне

қол жеткізген ұлтымыз да дамудың тағы бір жаңа сатысына көтерілген болатын.

Жалпы, қандай да бір мемлекеттің дамыған-дығын көрсететін негізгі критерийлерге оның әлемдік саясатта алар орны, қауіпсіздік пен тұрақтылық жағдайы жатады. Сонымен қатар, мемлекеттің дамығандығын көрсететін негізгі

176 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 факторлардың бірі халықтың әлеуметтік-эко-номикалық жағдайы, яғни экономикасының даму көрсеткіші. Сондықтан мемлекетіміз жос-парлы экономикадан жаңа нарықтық эконо-микаға өтуге тура келді.

Мемлекеттік меншікті жекешелендірусіз нарықа нақты көшу мүмкін емес еді. Бұл қадам нарық субъектілерін құру тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге халықтың бойында меншік иесі психологиясын қалыптастыру тұрғысынан да маңызды. Сондықтан да республикада ауқымды жекешелендіру жүргізілді. Бүгінде оны өткізу-дің төрт кезеңін даралап айтуға болады. Ал-ғашқы үшеуі мемлекет иелігінен алу мен жеке-шелендірудің ерекшелігімен байланысты болса, төртінші кезең мемлекеттік меншікті басқаруды жетілдіруге екпін түсуімен сипатталады.

Бірінші кезең. «Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру» Заңын асыру үшін 1991-1992 жылдарға арналған Қазақ ССР-да мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің бірінші бағ-дарламасы әзірленді, ол Қазақ ССР Президенті-нің қаулысымен (1991 жылғы 13 қыркүйектегі № 444) бекітілді. Бірінші кезеңде жекешелен-діру бастамашылық сипатқа ие болды. Жекеше-лендіру туралы шешімді жекешелендіруге кәсіп-орын ұжымының өтінішінен кейін ғана мемле-кеттік органдар қабылдады. Өте маңыздысы кәсіпорынды мемлекет иелігінен алу мен жеке-шелендіру түрін таңдау еңбек үжымына берілді. Кәсіпорынды мемлекет иелігінен алу мен жеке-шелендіру аукциондарда, конкурстарда, сондай-ақ жекешелендірілетін кәсіпорынның балансын-дағы өндірістік жэне элеуметтік инфрақұры-лымды акционерлеру және еңбек үжымына өтеусіз беру арқылы жүрді. Бірінші кезеңде «шағын жекешелендіру» де жүрді және ол кейіннен өз дамуын басқа кезеңдерде тапты. Бірінші кезеңнің көлемі үлкен әсер қалдырады: 4771 объект жекешелендірілді, оның ішінде еңбек үжымының үжымдық меншігіне берілген 472 совхоз бар. Одан әрі мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын жекешелендіру арнайы заңмен ретке келтірілді. Республикада мемлкетік меншікті сату жөніндегі бірінші аук-цион Орал қаласында 1991 жылы 4 қыркүйекте орын алды [3]. Оны Батыс Қазақстан аумақтық мемлекеттік мүлік жөніндегі комитет респуб-ликалық комитет өкілдерінің қатысуымен өт-кізді. Алты объектіден басқа аукционда аспаз-дық, кафе, тұрмыстық қызметтер салоны сияқты үй-жайларын жалға беру құқығы сатылды. Инфляция қарқынын және жекешелендіру үшін халық қаражатының болмауын ескере отырып Қазақстанда бірінші кезеңде жекешелендіруге

қатысу үшін арнаулы төлем құралдарын – жеке-шелендіру купондары енгізілді. Бір купонның құны сол кездегі рубльге пара-пар болды. Берілген купондардың саны еңбек стажымен айқындалды, ал біреудің асырауындағы адам-дарға екі мыңнан купон таратып берілді [4]. Тұрғын үйді сатып алудың тез қарқыны мен купондарға сатып алудың қарапайым механизмі аз уақыт ішінде тұрғын үй рыногын қалып-тастыруға және нарықтық қатынастарды да-мытуға қажетті шартгар ретінде халық мо-бильдігін қамтамасыз етті. Бұдан эрі түрғын үйлерді сатып алудан басқа купон дар (осы мақсаттар үшін олар қазіргі уақытта да қол-данылады) шағын жекешелендіру объектілерін жэне ауыл шаруашылығы объектілерін сатып алу кезінде қолданылды. Бірінші кезеңнің төң-керісті кезеңі адамадар психологиясының өз-геруі және олрдың жеке меншікке қатынасы, нарықтық экономикаға өту қажеттілігін түсіну-дегі өзгерістер болды. Бірак, бастамашылықы жекешелендірудің қарқыны мен қаржылық нәтижелері одан әрі жақсы болғанды қалады. Барлық ұжымдар меншік иесіне айналғысы келмеді. Кәсіпорындардың жаңа иелерінен кә-сіпорын қаржыландыруды талап етті, ал ұжым-дарда қаражат болмады. Қазақстандағы жеке-шелендірудің бірінші кезеңі (1991-1992 жж.) сол уқытта орын алған үжымдық бастамаға ба-ғытпен әзірленген меншікті қайта қүрудың қүралдарының мүмкіндігін шектеуді көрсетті.

Екінші кезең: жекешелендірудің инвести-циялық купондармен жекешелендіру. 1993 жылдың наурызында қабылданған «Қазақстан Республикасына мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы» (бұдан әрі - Бағдарлама) мемлекеттік меншіктің қайта құрылуының бағыты мен тәртібін анықтады. Нысананың ел экономикасындағы маңыздылығына, саласына, қызметкелердің санына, негізгі қорлардың құнына сәйкес олар шағын, орта, және ірі кә-сіпорындар топтарына бөлінетін болды. Заң-намаға өзгерістер енгізілді, оларға сәйкес ұжым-дық меншік жүйесі жойылды, жалдау туралы заң жэне кәсіпорындарды ұжымдық сатып алу өз күштерін жойды. Бағдарлама мынадай негізгі бағыттарды көздеді: - шағын жекешелендіру (жұмыс істеушілердің саны 200-ге дейін бола-тын сауда, түрмыстық қызмет көрсету объек-тілерін және өнеркәсіптік кәсіпорындарды аук-цондар мен конкурстар арқылы сату); - жаппай жекешелендіру (жұмыс істеушілердің саны 200-ден 5000-ға дейін болатын кәсіпорындар); - жеке жобалар бойынша жекешелендіру (жұмыс істеу-


шілердің саны 5000-нан асатын кәсіпорындар); - агроөнеркәсіптік кешенді жекешелендіру. Мем-лекеттік меншіктің барлық объектілері мынадай жіктестірілген екі топқа бөлінді: - мемлекет иелігінен алынатын және жекешелендіретін объектілер; жекешелендіруіне тиым салынған объектілер.

Екінші кезеңнің ерекшелігі - сондай-ақ жеке-шелендіруге қатысушылар үшін бірқатар же-ңілдіктер мен ымыраға келушіліктерді сақтап қалғандығы. Мысалы, жекешелендірілген ны-сандар қызметкерлері шаруашылық серіктестік-теріне жалпы жұмыс істеушілер санының ке-мінде 50%-ін біріктіріп, сауда бэсекесіне қаты-суға мүмкіндік алды, сату бағасының 10%-іне дейін жеңілдік жасалды [3].

Шағын жекешелендіру. Шағын жекешелен-діру тауарлар мен қызметтің тұтыну нарығы қамтамасыз ететін меншік иелерін қалыптас-тыруға бағытталды. Шағын жекшелендіу аук-циондар немесе конкурстар нысанында жүзеге асырылды. Шағын жекшелендіру жүргізілер ал-дында сауда және автокөлік бірлестіктері бір-неше дербес заңды түлғаларды құру мақсатында сегменттерге бөлінді.

Аукционға немесе конкурсқа жекешелен-дірілетін объекті қызметкерлерінің 50 пайы-зынан астамын біріктіретін шаруашылық серік-тестігі қатысқан жағдайда, оларға сату баға-сынан 10 пайызға дейін жеңілдік берілді. Шағын жекшелендіру шеңберінде 6037 объект жекеше-лендірілді. Астана қаласында шағын жекеше-лендіружүргізілгенге дейін 191 сауда объектісі болса, қазір 1978, 11 дәріхананың орнына - 110,20 мемлкететтік шаштараздың орнна - 55, жекешелендірілген 51 қоғамдық тамақтану объектілерінің орны 597 мейрамхана, дәмха-налар жұмыс істеуде (қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған объектілер бойынша деректер Астана қаласының Экономика, сауда және кә-сіпкерлік департаментімен ұсынылған). Шағын жекшелендіру шеңберінде мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендірудің өзіндік ерекше-ліктері болды. Мысалы сатып алушы сатып алған мемлекеттік мүлік үшін төленетін со-маның 50 процентін ақшалай қаражатпен, ал 50 процентін жекешелендірудің бірінші кезеңінде тек түрғын үйді сатып алуға пайдаланылған тұрғын үй купондарымен төлей алды. Жинақ банкінің бөлімшелері арқылы жүзеге асыры-латын түрғын үй купондарын еркін сатып алу-сату енгізілді [1].

Кәсіпорындарды акционерлеу - жаппай жекешелендіру мен жеке жобалар бойынша жекешелендірудің алдын ала сатысы болды.

Қазақстан Республикасының Үкіметі бастамашы болған кәсіпорындарды акционерлеу жаппай жекешелендіру және жеке жобалар бойынша жекешелендіру шеңберінде жекешелендірудің алдын ала сатысы болды. 1993-1995 жылдар кезеңінде 2 мыңға жуық кәсіпорын акционерлік қоғам болып қайта қүрылды. Еңбек ұжым-дарына жарғылық капиталдың мөлшерінің 10 пайызын артықшылықты акциялар түрінде мемлекеттен өтеусіз алу кұкығы берілді. Акцио-нерлеу аяқталғаннан кейін акционерлік қоғам-дардың мемлекеттік пакеттері бірінші жағдайда - холдингтердге берілді, екіншісінде - купондық сауда-саттыққа шығарылды, үшіншісінде - ақшалай аукциондарда сатылды. Жаппай жеке-шелендіру үрдісінде бұрын-соңды болмаған инвестициялық жекешелендіру қорлары құ-рылды. Жаппай жекешелендіруге дайындық ба-рысында Чехия, Ресей және басқа да елдердің тәжірибелері зерттелді. Дүниежүзілік банк оң-тайлы деп ұсынған еліміздің халқына инвести-циялық жекешелендіру купондарын беру меха-низмі жаппай жекешелендіру жүргізу кезінде қоданылды. Қорларды ҚР жеке жэне мемле-кеттік емес заңды тұлғалары қүрды. 169 Қор лицензия алды. Әрбір азаматтың Қорды еркін түрде таңдау және инвестициялық жекеше-лендіру қорларына орналастыру қүқығы болды. Жинақ банкінің бөлімшелері азаматтардың тапсырмалары бойынша купондардың белгілі бір санын олар көрсеткен Қорға берді. Осы-лайша жаппай жекешелендіруге 11 миллионная астам адам қатысты, бұл республика халқының 67 проценті. Купондық жекешелендіру кезеңі ішінде 1707 акционерлік қоғамның 172,53 мил-лион дана акциясы сауда-саттыққа шығарылды. Купондық сауда-саттыққа шығарылған акцио-нерлік қоғамдар акцияларының жалпы санының 1529 АҚ акцияларының мемлекеттік пакеттер толығымен сатылды, бұл сауда-саттықа шы-ғарылғандардың 89,57 процентін құрады [4]. Осы кезеңде ерекше әлеуметтік маңызы бар өнім шығаратын немесе жұмыстарды атқаратын, сондай-ақ энергетика, металлургия, көлік, теле-коммуникацияда мемлекеттің табиғи монопо-лиясы болып табылатын ірі объектілер мен кәсіпорындарды және ірі әмбебап дүкендерді жеке жобалар бойынша жекешелендіру бас-талды. Жеке жобалар бойынша жекешелендіру Қазақстан Республикасының заңнамалық акті-лерінің талаптарына сәйкес жүргізілді және мынадай әдістермен жүзеге асырылды: белгілі бір инвесторға келісілген шарттар негізінде сату; аукциондар немесе конкурстар арқылы өткізу; басқару келісім-шартын жасасу. Жеке

178 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 жобалар бойынша жекешелендіру шеңберінде осы кезеңде бес кәсіпорын сатылды: Қармет-комбинат, Павлодар алюминий зауыты, Алматы темекі комбинаты, «Казхром» кәсіпорны, Шым-кент кондитерлік фабрикасы. Бұл бюджеттік түсімдер құрылымын жай ғана реформалау емес еді. Ең алдымен, Қазақстандықтардың күнде-лікті өміріне жеке меншіктің енгізілуі болды, бірінші кезекте, қоғамдық сананың реформасы болды.

Біртіндеп ақшаға сату үрдісінің динамикасы теңестірілді. Сонымен қатар қалыпты нарықтық бағаға жетуге тек 1997 жылы ғана қол жетті. 1996-1997 жылдары жекешелендіруден түскен түсімдердің өзі бюджеттің кіріс бөлігінің 20-30%-не жуығын құрады [3].

Екінші кезеңнің аяғында ерекше экономи-калық және әлеуметтік маңызы бар ірі кәсіп-орындарды жекелеген жобалар бойынша жеке-шелендіру басталды. Мысалы, реформаларға жаңа, сапалық жағынан басқаша құрамдағы шетелдік капиталдың әлеуеті енгізілді. Сол кезеңде Қазақстанға жекешелендіруді одан эрі жүргізу үшін шетелдік қолма-қол капиталдың және шетел капиталымен жұмыс істейтін кә-сіпорындар құрудың қажеттігі түсінікті болды. Бастапқыда шетел инвесторларына тек жеке-леген ірі кәсіпорындарды ғана сату жоспарлан-ған. Мұның өзі көптеген кәсіпорындардың тоқтап қалу және шын мәнісінде банкротқа ұшырау қаупіне тап болган кезінде, республика кәсіпорындарын осы күрделі жағдайдан шыға-рудың қажеттігінен туындаған еді.

Сол кезеңде (1993-1995 жылдары) жекелеген жобалар бойынша бірінші болып Алматы темекі комбинаты мен Шымкент кондитер фабрикасы сатылды. Алматы темекі фабрикасы үшін аме-рикандық «Рһіlір Моггіs» компаниясы 100 млн. астам доллар төледі, сондай-ақ инвестор өн-діріске 240 млн. АҚШ долларын салуға мін-деттенді [3], бірден өзінің әлеуметтік бағ-дарламасын жүзеге асыра бастады: еңбек ұжы-мының жалақысын көбейтті, жаңа қызметшілер үшін жаңа тұрғын үйлер сатып алуға кірісті, басқа да бірқатар жеңілдіктерді енгізді. Ал шет-елдік компания келгенге дейін фабрика қиын жагдайда болды, шикізаттарды, материалдар мен қосалқы болшектерді сатып алуға қаржы жетпеді. Адамдарга еңбекақы төленбеді. Бұл алғашқы табыс және инвестордан бюджетке келіп түскен ірі көлемдегі алғашқы сома болды.

Үшінші кезең: ақшалай жекешелендіру. 1996 жылдың ақпанында 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының мемле-кеттік меншікті жекешелендіру мен қайта құ-

рылымдау бағдарламасы бекітілді, оның негізгі мақсаты негізінен жекешелендіру процесін аяқ-тау арқылы Республика экономикасында жеке меншік секторға қол жеткізу және басым болуын бекіту болып табылды. Бағдарламаны іске асыру кезінде тек жекешелендірудің нарық-тық, бәсекелес түрін қолдану негізінде жекеше-лендіруді жүргізудің ашықтығы мен жариялы-лығы қағидаттары сақталды.

Бұл кезеңде мемлекеттік меншіктің кез кел-ген жекешелендірілуі тек ақша қаражатына ғана асырылды.

Үшінші кезеңнің ерекшелігі (1996-1998 жыл-дар) жекешелендіру мен қайта кұрылымдаудың секторлық бағдарламаларына көшу болды, олар қол жеткізген нәтижелер мен уәкілетті орган-дардың ұсыныстарының негізінде жасалды. Секторлық бағдарламаларды Қазақстан Респуб-ликасының Үкіметі бекітті және мұнай-газ кә-сіпорындары мен көлік-коммуникациялық ке-шендерді, өнеркәсіп, денсаулық сақтау, білім, ғылым, мәдениет және спорт кешендерін жеке-шелендіру процесін жандандыруды көздеді. Көрсетілген салалардың әрқайсысы бойынша Қазақстан Республикасының мүдделі орталық және жергілікті атқарушы органдарының ұсы-ныстарын ескере және білікті кеңесшілерді тарта отырып жеке жобалар бойынша артық-шылықты жекешелендірудің әрбір объектісі бойынша арнайы бағдарлама әзірленді.

Үкімет назарын ірі кәсіпорындарды жекеше-лендіру мен жекешелендіруден түсетін кіріс-терді көбейтуге аударылды, оған бәсекелес тендрлерді жүргізу, сай келетін стратегиялық инвесторларды анықтау және кәсіпорындар тиімділігін арттыру арқылы қол жеткізілді.

Осындай кәсіпорындар арасында Павлодар алюминий зауыты, «Қазхром» кәсіпорны, магис-тралды газ құбырлары, мұнай өңдеу зауыты болды.

Үкімет экономиканың стратегиялық салала-рының объектілерін жекешелендіруге бастама-шылық жасады. Мысалы, 1997 жылы мүнай газ саласында «Маңғыстаумұнайгаз» ААҚ акцияла-рының 60% мемпакетін жэне «Ақтөбемұнайгаз» ААҚ акцияларының 60% мемлекеттік пакетін сатып алу- сату шартына қол қойылды. Ашық инвестициялық тендрлердің жеңімпаздары тиі-сінше кәсіпорындардың негізгі өндірісіне 4 мил-лиард АҚШ доллларын инвестициялау міндетте-месін алғаи «Централ Азия Петролеум» индоне-зиялық компаниясы мен Қытай ұлттык мұнай-газ компаниясы болды [2].

1996 жылдың ішінде Үкіметтің араласуы-мен 889 акционерлік қоғам мен жауапкершілігі


шектеулі серіктестіктің мемлекеттік акциялар пакеті мен мемлекеттік үлесі, сондай-ақ 3526 әлеуметтік сала нысандары, жылжымайтын мүліктері сатылды, жекелеген жобалар бойынша 27 нысан жекешелендірілді. Осы жылы бюд-жетке барлығы 31,2 млрд. теңге келіп түсті [5].

1996 жыл жекешелендіруді, әсіресе, энерге-тика және өндіру салаларында жеделдете жүргізу жылы болды. Бірқатар салаларда бұл үрдіс аяқталды. 1997 жылы барлығы 5641 қозғалмайтын мүлік объектілері, 608 кәсіпорын акцияларының мемлекеттік пакеті жекешеленді-ріліп, денсаулық сақтау, білім беру мен мәде-ниет салаларының нысандары мемлекет иелігі-нен алынды жекешелендірудің сатылған жэне сатып алынған нысандарынан түскен қаржы сомасы 54,5 млрд. теңге болды.

Жекешелендірудің үшінші кезеңінде мүлікті өткізудің негізгі екі түрі - шығарып сату (аук-цион, тендер) ментікелей жөнелтіп сату болды. Екіншісі тек бұрындары жалға алынған немесе сенімді басқаруға берілген нысандарға арналды.

Келісім шарт бойынша сенімді басқаруға берілген 66 кәсіпорыннан кейінде 26 кәсіпорын (соның ішінде түсті жэне қара металлургиялық ірі кәсіпорындар) компания басқарушыларына сатылды.

Әуелгіде белгіленген жоғары көтеріңкі өнім-дер әрдайым күткен нәтижеге жеткізе берген жоқ. Мысалы, ұзаққа созылған келіссөздер ба-рысында «Қазақтелеком» компаниясының ак-циялар пакетінің 100%-тік, бағасы 2-3 млрд. АҚШ долларынан 60 млн. АҚШ долларына дейінгі аукымда өзгеріп түрды. «Башеоо» ком-паниясының 100 млн. АҚШ долларына саты-латын акцияларының 40%-і ғана сатылғаны соның қорытындысы болды [3]. Алайда ин-вестициялық міндеттемелердің орындалмауы кейінде сатып алушыны пакетті енді отандық инвесторға сату қажеттігіне мәжбүр етті.

1997 жылдан бастап мұнай саласында жеке-шелендіру үрдісі қарқындап осе түсті. Мұндай нысандарды бағалау үрдісі айтарлықтай күрделі болып, эртүрлі ведомстволар мамандарының күш салуын талап еткендіктен, Қазақстан Рес-публикасы Үкіметіне салааралық комиссия қүру тапсырылды. 1997 жылы тендер жеңімпаздары - индонезиялық «Централ Азия Петролеум» компанияларымен және Қытай үлттық мүнай-газ компанияларымен арада - «Маңғыстау-мұ-найгаз» және «Ақтөбемұнайгаз» ашық акцио-нерлік қоғамдарының мүнай-газ салаларындағы ірі нысандарды сату жөніндегі келісім шарттар-ға қол қойылды [7].

Банкрот болу фактісінің болуына қарамастан ірі кәсіпорындарды жекешелендіру экономика-ны ырықтандыру процесін қайтымсыз етті. Жекешелендіру процесінде шетел капиталының қатысуы, отандық кәсіпорындарды басқаруда шетел тәжірибесін пайдалану, алдыңғы қатарлы технологияларды игеру тікелей шетел инвестор-ларын тарту жоніндегі стратегияның дүрысты-ғын растады.

Екінші және үшінші кезеңдерде барлығы 94 ірі кәсіпорын жекшелендірілді, соның ішінде 57-сі шетелдік инвесторлардың иелігіне берілді [3]. Ірі кәсіпорындарды сенімгерлік басқаруға беру жэне кейіннен оларды жеке жобалар бойынша сату жэне жеке мемлекеттік капиталы бар Қазақстанның жаңа өнеркэсіптік компанияла-рын құрды. Бүл компаниялар қазіргі уақытта халықаралық нарықтарда өз орнын тапты, бұл жүз мыңдаған адамдарды жұмыс орнымен қамтамасыз етуге жэне айтарлықтай ел эконо-микасын нығайтуға мүмкіндік берді.

Төртінші кезең: мемлекеттік меншікті басқару. Төртінші кезең (1999 жылдан қазіргі уақытқа дейін) мемлекеттік меншікті басару және билік ету мәселелерінде мемлекеттік бас-қару деңгейлері арасында өкілеттіктерді бөлу жөніндегі жаңа көзқарастармен сипатталады. Осы кезеңнің басты сәті мемлекеттік меншікті республикалық және коммуналдық меншікке бөлу болып табылады. Жергілікті мемлекеттік басқаруды нығайтудың, аймақтардың қаржылық және экономикалық дербестігін қамтамасыз етудің нақты шаралары болып облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдеріне коммуналдық меншіктің объектілерін жекеше-лендіру шешімін қабылдау және жүзеге асыру құқығын беру боды.

1999 жылы коммуналдық меншікке 953 акционерлік қоғамдағы және шаруашылық се-ріктестіктегі акциялардың мемлекеттік пакеттері мен қатысу үлестері берілді.

2000 жылы Мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру тұжырымдамасы мақұл-данды, оны іске асыру мақсатында 2001-2002 жылдарға жэне 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік мүлікті басқарудың жэне жекеше-лендірудің тиімділігін арттырудың салалық бағдарламалары, мемлекеттік активтерді басқа-рудың 2006-2008 жылдарға арналған бағдар-ламасы қабылданды [3].

Экономиканың стратегиялық салаларында мемлекеттік бақылауды күшейту үшін 2003 жылы «Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мо-

180 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 ниторингі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Аталмыш Заң экономиканың стратегиялық салаларында жекешелендірілген нысандарға тиімді басқару мониторингі жүйесі-нің енгізілуін, оның одан әрі дамуы мен же-тілдірілуін, сондай-ақ жекешелендіруден кейінгі бақылауға алынуын қамтамасыз етуге жағдай туғызды.

Индустриялық-инновациялық дамудың 2015 жылға дейінгі стратегиясын іске асыру мақса-тында «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ, «Қазақ-станның Инвестициялық Қоры» АҚ, «Ұлттық инновациялық қор» АҚ, «Экспорттық кредит-терді және инвестицияларды сақтандыру жөнін-дегі мемлекеттік корпорациясы» АҚ сияқты даму институттары қүрылды [8].

«Самүрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі акционерлік қоғамы (бұдан әрі - Мемлекеттік холдинг) қүрылды, оған «Қазақтелеком», «Электр желі-лерін басқару жөніндегі қазақстандық компа-ния», «Қазақстан темір жолы» ҰК», «Қазпочта», «ҚазМұнайГаз» ҰК» акционерлік қоғамдары-ның және басқа да 14 акционерлік қоғам акция-ларының мемлекеттік пакеттері берілді.

Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық саясаты шеңберінде үлттық эко-номиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақ-сатында «Қазына» орнықты даму қоры» акцио-нерлік қоғам қүрылды. «Қазына» акционерлік қоғамына «Қазақстанның Даму Банкі», «Қазақ-станның Инвестициялық Қоры», «Ұлттық инно-вациялық қор», «Экспорттық кредиттерді жэне инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемле-кеттік корпорациясы», «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры», «Маркетингтік-талдамалық зерт-теулер орталығы» акционерлік қоғамдары ак-цияларының мемлекеттік пакеттері мен «Қазақ-стан инвестицяиларға жэрдемдесу орталығы» ЖШС мемлекеттік үлесі берілді.

Бірақ жекешелендіру барысында да кем-

шіліктер орын алды. Мемлекеттік меншікті жекешлендіру жарияланған екі кезеңінде де (1991-1992 жж. және 1993-1995 жж.) мүліктің көпшілік бөлігінің талан-таражға түсуіне жол берілді. Бұл халық шаруашылығы үшін береке-сіздік тудырып, экономиканың терең дағдарыс-қа ұшырауының басты себебінің біріне айналды. Сондай-ақ елдің экспортқа өнім шығаратын кәсіпорындары ескі әдетіне басып, өздерінің тауарларын эшелон-эшелонмен сыртқа жөнелте беруді ғана білді. Соның салдарынан респуб-ликадан 250 млрд. сомның өнімі сыртқа, негізі-нен алғанда Ресей Федерациясы мен ТМД елдеріне су тегін кеткен болып шықты [6].

Өзінің бүкіл кемшіліктеріне қарамастан іс жүзінде аяқталған жекешелендіру процесі нақты бэсекелестік үшін базалық жағдайларды қүруға жеткізді. Қазіргі кезде республика өнеркәсіп өнімінің 85 процентке жуық көлемі жекеменшік секторда өндіріледі. ________________

1. Сәбденов О.С. XXI ғасыр қарсаңындағы өтпелі кезеңдегі экономикалық саясат. Алматы, 2003.

2. Есентегулов А.Е. Нарықтық экономика – Қазақ-станның таңдауы. Алматы, 2000.

3. Назарбаев Н.Э. Қазақстан жолы. Алматы, 2007. 4. Краткий статистический ежегодник, Агенство по

статистике. - Алматы, 1993. 5. Данные Агенства РК по статистике, www. каzstat.

аsdc.kz/ 6. 1998-Краткий статистический ежегодник, Агенство

по статистике. - Алматы, 1998. 7. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. Алматы, 2001. 8. Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға

арналған индустриялық- инновацялық даму бағдарламасы. Астана, 2003.

* * * В статье рассматриваются вопросы становление и раз-

витие рыночной экономики в Республики Казахстан. В дан-ном тексте дается анализ осуществление механизмов при-ватизации экономических отношениях в годы перестройки и сущность экономических реформ нашего государства.

* * * The article discusses the emergence and development of market

economy in Kazakhstan. This text provides an analysis of the implementation mechanisms for the privatization of economic relations and the essence of the economic reforms of our state.

Д. Ахметжанов

ХХ-ҒАСЫРДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭТНОКОНФЕССИЯЛЫҚ

ҮРДIСТЕРДIҢ ДАМУЫ Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін

алғаннан кейінгі жылдары ел аумағында Қазақ-стан азаматтығына ие болған этнос өкілдерінің

өзара тату-тәтті өмір сүріп, ортақ бір тудың астында бас қосып, бейбіт өмір кешуінің алғышарттары – ел этносаясатын тұрақтыланды-


рып, оның экономикасының еңсесін көтеріп, тұрғын халықтың әлеуметтік жағдайын жақ-сарту, олардың конституциялық құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз етумен бірге конфессия-аралық қатынастарды реттеу ісі де күн тәрті- бінің басты мәселелерінің біріне айналды. Осы-ған байланысты, бүгінгі тақырыпта ХХ ғасыр-дағы Қазақстан аумағындағы дінаралық қаты-настардың ара-жігі мен өзара ықпалы және өзек-ті мәселелері қысқаша қарастырылады.

Дамыған полиэтникалық мемлекеттердің іс-тәжірибесінде этносаяси процестердің бейбіт әрі демократиялық жолмен қалыптасып, өріс алуы-на ықпал ететін 2 фактор: материалдық және рухани құндылықтар заманауи талаптарға сай талданады. Мемлекетті мекен ететін әрбір этни-калық топтың материалдық-экономикалық қажеттіліктері мен діни-рухани құндылықтары тарихи-мәдени негізде қанағаттандырылмаса, сол мемлекетте этносаралық татулық пен өзара келісім болмайды. Қазақстан өзінің даму жолында теңдесі жоқ экономикалық принцип-терді басшылыққа алып, халықтың әлеуметтік потенциалын арттыруда. Түрлі этнос өкілдерінің экономикалық қабілеттері заңмен кепілденіп, қорғалады. Кез келген қазақстандық бизнестің қай түрімен айналысамын десе, еңбек рыно-гының қай бұрышынан орын аламын десе, мемлекеттік қызметке тұрамын десе – ерікті. Ал, осындай заңмен белгіленген еріктер мен заңды мүдделерді азаматтық-құқықтық қоғамда өркениеттілік принципімен сақтап, әділ жолға салудың рухани-мәдени толықтырушы элементі ретінде дін және конфессияаралық қатынастар мәселесі тереңінен сипатталады.

ХХ ғасырдағы Қазақстан территориясын-дағы дін және конфессияаралық қатынастардың тарихына келер болсақ, ХХ ғ. басында Қазақ-стан территориясында өзіміздің ата дініміз Ислам діні өмір сүріп, бұл дінді Қазақстан ха-лықтарының ішінде қазақ халқымен бірге өзбек, түрікмен, тәжік, ұйғыр, дүнген ұлттарының диаспоралары ұстанған. Олар қоғамда Ислам дінінің Қасиетті кітабі болған Құранға негіздел-ген қағидаларды, шариатты ұстанған. Оларға арнап, уездерде, болыстар мен ауылдарда мешіттер салынып, онда ауыл молдалары жұмыс жасап, олар халықтың сауатын ашумен айна-лысқан. Сонымен бірге, қазақ жерінде христиан дінінің православ бағыты да өмір сүріп, қала-ларда орыс [1. 47-48 б.б.] шіркеулері жұмыс істеген.

Жалпы, ХХ ғ. басында Қазақстан аумағында өмір діни конфессиялар немесе діни ұйымдар арасында этноконфессиялық қатынастардың

ара-жігі жақсы деңгейде болып, этноконфес-сиялық үрдiстердiң дамуы айтарлықтай дәре-жеде дамыған.

Ал, кеңес үкіметі орнап, билік большевик-тердің қолына өтіп, кеңестік-коммунистік жүйе орнаған соң, Қазақстан аумағындағы діндер мен діни ұйымдардың тағдыры басқаша болды. Мемлекетте кеңестік жүйе орнап, Кеңес халқы бір ғана, яғни коммунистік идеологияның аясында тәрбиеленді. Діни ұйымдарды шетінен таратып, оларға қысым көрсетудің бірден-бір мақсаты, мемлекетте өзге идеологиялық күштер мен Кеңестік Коммунистік партияға қарсы келер ұйымдарды болдырмау еді [7. 138-139 б.б.]

Соның негізінде, кеңестік-коммунистік идео-логия Кеңес мемлекетінің аумағында ешқандай өзге идеологиялық күштің өмір сүруіне жол берген жоқ. Себебі, кез-келген дін иделогиялық күш бола алатын еді. Ел аумағындағы христиан шіркеулері мен мешіттер тек белгілі бір уақытта ғана жұмыс істей алды. Ұлттық мерекелермен бірге діни мерекелер арнайы аталып өткізілмеді. Кей жерлерде, тіпті қайтыс болған адамның басында жаназа оқу мен діни рәсімдер де қадағаланып отырған. Өскелең ұрпақ атеистік бағытта тәрбиеленді. Мектептер мен арнаулы және жоғары оқу орындарында дін мен дінбасылар және пайғамбарлар мен құдайлар туралы сабақтар мүлде өткізілместен, мұнда ешқандай дін де құдай да болмаған деп, керісінше коммунистік идеологияның өкілдері болған К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин сынды тұлғалардың еңбектері мен саясаты дәріптеліп келді. Бір сөзбен айтқанда бұл тұлғалар халық санасына коммунистік [2. 150-151 б.б.] идеоло-гияның «құдайы» ретінде сіңдіріліп, Кеңес ха-лықтары атеистік бағытта тұншықтырылды.

Ал, тәуелсіздік алғаннан кейін жағдай өз-геріп, халықтың дінге көзқарасы мен наным-сенімі бостандық жолымен және құқық кепіл-дерімен дами бастады. Қазақстан аумағында бір де бір дінге артықшылықтар беріліп, басшылық позициясы қолданылмады, ешқандай дін мем-лекеттік статусын иеленбеді, теократиялық мем-лекет басқару дәстүріне ешқашан жол берілмеді, либерализм мен діни өзара теңдік қағидасы сақталуда. Сондықтан да Қазақстанда тұрақты конфессияаралық татулық пен келісім қалыпта-сып, өз негізін қалады.

Мұндағы айтпақ болғанымыз, дінаралық жанжалдардың болуына ықпал ететін ішкі және сыртқы факторларды қарастыру. Олар: діни мекемелердегі кадр мәселесі, өңірлік теңсіздік мәселесі, мемлекет пен діни бірлестіктердің арасындағы қарама-қайшылық мәселесі, ком-

182 ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, №4 (63). 2011 мерциялық әрекеттер мәселесі, миссионерлік қызмет мәселесі. Аталмыш мәселелерді шешу-дің жолдары ұсынылады:

Біріншіден, белгілі-бір этникалық диаспора-ның тұтастай шоғырланған аймағында (Оңтүстік Қазақстан облысында - өзбектер, Алматы облы-сында – ұйғырлар және т.б.) діни бірлестіктер-дің жетекшілерін тағайындау механизмін қандай да бір этникалық, діни нанымдық немесе нәсілдік белгілерге байланысты жүргізбеу;

Екіншіден, ислам елдерінен теологиялық білім алып келген мамандардың Қазақстандық діни жүйеге ықпалдастығын қамтамасыз ету;

Үшіншіден, Қазақстанда өңірлік діни теңсіз-діктің алдын алу мен діни диалектіні болдыр-мауды іске асыру;

Төртіншіден, «Свидетели Иеговы», «Совет Церкей Евангельских Христиан-Баптистов», «Адвентисты седьмого дня», «Белые братья», «Церковь сайентологии», «Свет» және т.б. дәстүрлі емес діндердің миссионерлік қызметін реформалаудың мемлекеттік тетіктерін [3. 3-4 .б.] іске қосу.

Аталмыш мәселелерді халықаралық деңгей-де шешу мен діни татулықты одан әрі нығайту мақсатында, ХХ ғасырдың 90-шы жылдары Қазақстанда халықаралық діни ұйымдардың бірнеше конференциялары өткізіліп, Қазақстан-дағы діндер арасында өзара бейбітшілік диалогы қалыптастырылды. Осындай республикалық маңызы бар іс-шаралар мен елдегі этносаралық және конфессияаралық келісімдер Қазақстан-ның этноконфессиялық саясатын бекемдеп, қуатты да тиімді қылмақ.

Қазақстаннның тәуелсіздікке ие болуы және оның құқықтық, демократиялық мемлекет ретінде дамуы аясында діни сенім бостандығы-ның саяси-құқықтық негіздері қалыптасты. Қазақстан Республикасында біздің мемлекеті-міздегі дәстүрлі діндер − ислам және првославие өз қызметін белсенді жүргізе бастады. Сонымен бірге басым көпшілігі батыстан келген дәстүрлі емес діни ұйымдар да Қазақстан аумағында өздерінің діни ілімдерін кеңінен тарату және бекіту жолында белсенді қызмет жүргізе бас-тады. Дәстүрлі емес діни ұйымдардың қызметі-не баға беру өте күрделі. Дегенмен, әлемдік тәжірибе бойынша көптеген елдерде дәстүрлі емес діни ұйымдардың тіркелуіне уақытша шек-теулер енгізіліп отырғанын атап өтуге болады. Сонымен қатар, дәстүрлі емес діни ұйымдардың бірқатары өздері орналасқан елдің Конститу-циясы мен заңдарына қайшы келетін қызметі үшін мемлекеттік органдардың да, қауымдас-тықтың да тарапынан қатты сынға алынып

отырғандығы, тіпті тыйым салынатыны белгілі. Мысалы, сайентология және Иегово Куәгерлері атаулы ұйымдардың қызметі үнемі сынға алынып, оларға тыйым салынады [4. 1-2 б.б.]

1991 жылы Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алған соң, көп ұзамай, 140 ұлттың өкілдері тұратын, 40-тан астам діни бағыттағы ұйымдар шоғырланған көп ұлтты және көп дінді мемлекетке айналды. Бұған қарай отырып тәуел-сіздік алған бойда Қазақстанда этноконфес-сиялық үрдістердің тез қарқынмен дамыған-дығын көреміз. Статистика бойынша, Қазақ-стандағы діни сенушілердің 95 пайызы мұсыл-мандар мен православтықтардан құралған. Республикада барлығы 4362 діни бірлестіктер, оның ішінде 2640 мұсылмандық, 296 право-славтық, 85 католиктік, 1264 протестанттық, 28 иудейлік, 44 дәстүрлі емес, 5 буддистік, тір-келген. Уақыт өте, Қазақстанның дінаралық қа-тынас саласындағы мемлекеттік саясаты дін-аралық сұхбатты дамытуға, толеранттылықты нығайтуға және дін саласындағы заң талаптарын орындауға бағытталуымен сипатталады. Қазақ-станда дінаралық келісім мен тұрақтылықты әрі қарай нығайту үшін барлық жағдайлар жасалып жатты..

Көп дінді Қазақстанның тәуелсіздіктен кейінгі жылдардағы діни жағдайы күрделі әрі үдемелі, үнемі сандық және сапалық өзгеріс-терді бастан кешіріп жатты. Дәстүрлі діндер, ислам және христиандық, қазақстандық қоғам-ның қалыптасуында мәдениетті құраушы ма-ңызды факторлардың біріне айналды. [5. 306-307 б.б.] Бүгінгі контексте олардың аса маңызды гуманистік бітімгерлік қарымы бар екенін және Қазақстандағы қоғам өміріне оң ықпал етіп отырғанын атап өткен жөн. Дәстүрлі діндер арасындағы қарым-қатынастың конструктивті сұхбат жүргізу аясында дамуы қазақстандық қоғамдағы дінаралық және ұлтаралық келісімге мүмкіндік туғызады, сондай-ақ оның тұрақты-лығы мен қауіпсіздігінің маңызды факторы болып отыр. Дәстүрлі емес діни ұйымдар Қа-зақстан Республикасының тәуелсіздігі жылдары кеңінен етек жая бастады және Қазақстандағы діни көпжақтылықтың жаңа факторына ай-налды. Қазақстан қоғамында дәстүрлі емес діндердің бой көрсетуі және қызметінің қауіпті тенденцияны байқатып отырғандығы объективті ғылыми зерттеулерді талап етеді. [6. 41-42 б.б.]

Демократиялық дискурсті айқындайтын діни плюрализм діни жағдайды қиындатады және келесі мәселелерді туындатады. Біріншіден, ол демократиялық кеңістіктегі дәстүрлі және дәс-түрлі емес діни ұйымдардың қарым-қатынасы.


Қазақстан мұсылмандарының рухани басқар-масы, Орыс православ шіркеуі мен дәстүрлі емес діни ұйымдар арасындағы сұхбат мүмкін бе? Бұл жерде әңгіме жай ғана формальды сұхбат жөнінде емес, консруктивті сұхбат жөнінде. Екіншіден, бір жағынан, діни сенім бостандығына кепілдік беретін, екінші жағынан, қазақстандық қоғамның тұрақтылығы мен қауіпсіздігін нығайтуға және деструктивті тен-денциялардың алдын алуға бағытталған сал-мақты мемлекеттік-конфессиялық саясат. Бұл мәселе, ең алдымен, құқықтық аспектілерді өзектендіреді. Қазақстанның діни кеңістігінде дәстүрлі емес діни ұйымдардың белсенді тара-луына орай тартыс тудыратын факторлар да жоқ емес. Олардың белсенді таралуына әлеуметтік-экономикалық бағыттағы мәселелер, индивидтің өмірдегі рухани ізденістері ықпал етеді. [7. 37-38 б.б.]

Қазақстандағы «дәстүрлі емес» діндердің ішінде соңғы онжылдықта кең таралған про-тестанттық бағыттағы діни ұйымдарды атап өткен жөн. Әлбетте, протестанттық деномина-циялар Қазақстанда ХІХ ғасырдан бері шоғыр-лана бастаған, бірақ-та, республика тәуелсіздік алған кезде пайда болған протестанттық ұйым-дар бар. Атап айтсақ, Жаңа апостолдық шіркеу, Иегова Куәгерлері және т.б. «Дәстүрлі емес» діндердің арасында аталмыш харизмалық ағым-дар бой көрсетуде: «Агапе», «Новая жизнь», «Новое небо», «Илия», «Благая весть», т.б. ҚР ӘМ діндер ісі жөніндегі Комитеттің мәліметінде Қазақстандағы протестанттық деноминациялар мен харизмалық ағымдар, сонымен қатар, рес-публикадағы Бахаи қауымы, Церковь Объеди-нения, Церковь Последнего Завета, Сайенто-логия және т.б. «дәстүрлі емес» діни ұйымдар жаңа құрылымдар ретінде есепке алынған. Қазақстан аумағында «дәстүрлі емес» діни ұйымдардың таралуының келесі себептерін көрсетуге болады. Сенім мен сенімсіздік аралығында күмәнданушы «дін төңірегіндегі» тұрғындар санының едәуір көп болуы. Мұндай «дінсымақ» адамдар «дәстүрлі емес» діндердің миссионерлері үшін қолайлы жағдай тудырады. Екіншісі, бұқаралық діни сауатсыздық, негізгі діни білімнің жоқтығы. Бұл қазіргі діни жағ-дайда адамдардың бағыт-бағдарын бұрмалауға және оларды діни насихат жүргізуде ыңғайлы нысанаға алуға мүмкіндіктер тудырып береді.

Үшіншісі, бұл «дәстүрлі емес» діни ұйым-дардың догмалық, культтық, ұйымдастырушы-лық ерекшеліктері. Догмалық тұрғыда жаңа діни ағымдар жеңіл жол мен жауап іздеген бұқа-ралық тұтынушы қоғам адамының санасына

негізделген тиімді догматтармен ерекшеленеді. Бұған дейін көрсеткендей, жаңа діни ағымдарды сипаттайтын діннің өз ішіндегі дедогматизация мен секуляризация үдерісі, діннің өзіне зайыр-лылықты енгізу тенденциясы қазіргі зайырлы қоғам адамының оларға деген қызығушылығын тудырып отыр. Культтік тұрғыда, діни қыз-меттің қазіргі адам талғамдарына жауап беретін, бір көзбен қарағанда, өзіндік демократтық пішіні айқындалады. Зерттеуші Г.Т.Телебаев көрсеткендей, «ислам мен православиеге қара-ғанда дәстүрлі емес діндер жас ұрпақтың өзгер-мелі талғамын ескеретін жаңашылдыққа неғұр-лым ашық» [8. 250-251 б.б.]

Ұйымдастырушылық бағытта «дәстүрлі емес» діни ұйымдар өзінің көп ошақты әлеу-меттік кеңістігімен, дүниетанымдық плюрализм-мен ерекшеленетін қазіргі қоғамның желілік құрылымына сәйкес. «Дәстүрлі емес» діни ұйымдардың ұйымдастырушылық құрылымы, дәстүрлі діндерге қарағанда, бұл дүниедегі табыстар мен о дүниедегі жеңілдіктерге бағыт-талған нарықтық қатынастарға анағұрлым сәй-кестелген. Қазақстандағы жаңа ағымдардың басым көпшілігі этикасы, социолог М.Вебердің пікірі бойынша, кәсіпкерлікке, қаржылық та-бысқа негізделген протестанттық бағыттағы ұйымдар болып отыр. Бұл идеялар Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың дамуы жағдайында адамдарды аса қызықты-рады. [9. 26 б]

Қорыта айтқанда, ХХ ғасырда Қазақстан территориясындағы этноконфессиялық үрдістер біркелкі жағдайда болған жоқ. Мысалы, ғасыр басында Ислам діні мен Христиан дінін ұста-натын халықтар тең және тату өмір сүрген бол-са, ғасырдың бірінші ширегінде Кеңес үкіметі орнаған соң, мемлекеттік саясат пен идеологияға байланысты, жағдай өзгеріп Кеңес және оның ішінде Қазақстан халықтары ешқандай дінді берік ұстануға мүмкіншілігі болмады. Ал, ға-сырдың соңында, яғни 90-шы жылдары тәуел-сіздік алған соң, мемлекет саясатына байла-нысты, Қазақстан Республикасының Прези-дентінің шешімімен Қазақстан территориясында көптеген ұлттар мен ұлыстардың еркін өмір сүргендігі сияқты, әлемдік халықаралық және ұлттық діндер де еркін өмір сүретіндігі туралы заңдар қабылданды. _______________

1. Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР (национальный аспект). – Алма-Ата, 1987. – 77 б.

2. Платунов Н.И. Переселенческая политика Совет-ского государства и ее осуществление в СССР (1917-июнь 1941 гг.). – Томск, 1976. – .216 б.


3. Джаганова А.К. Современная демографическая си-туация в Казахстане и Концепция Правительства по реали-зации Программы демографического развития: Лекция. – Астана: Академия государственной службы при Прези-денте Республики Казахстан, 2004. - 6 б.

4. Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2007. - № 55. – 2 б.

5. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. – Астана, 2007. – 372 б.

6. Морозов А.А. Казахстан за годы независимости. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005. – Б.75.

7. Косиченко А.Г.Курганская В.Д., Нысанбаев А.Н., Бегалиев Н.К. Взаимодействие религий в Республике Казахстан.- Алматы: Центр гуманитарных исследований, Издательство «Искандер», 2006. 46 б.

8. (Телебаев Г.Т. Ценностные ориентации казахстан- цев в религиозной сфере// Глобализация и диалог кон-

фессий в странах Центральной Азии: Материалы междуна-родной научно-практической конференции. – Алматы: Институт Философии и Политологии МОН РК, 2002. 277б.

9. Курганская В.Д., Дунаев В.Ю., Косиченко А.Г., Подопригора Р.А., Садовская Е.Ю., Чупрынина И.Ю. Влияние религиозных организаций на молодежь в Казах-стане (Научно-исследовательский отчет). – Алматы: Центр гуманитарных исследований, 2003, с. 30.

* * * В данной статье рассматривается развитие этноконфес-

сиональных процессов на основании разных факторов в ХХ веке на территории Казахстана.

* * * This article describes the development of ethno- confes-

sional processes basic on different factors in territory of Kazakhstan on ХХth century.


ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР

Ж. К. Таймагамбетов

СОТРУДНИЧЕСТВО УЧЕНЫХ-АРХЕОЛОГОВ КАЗНУ ИМ.АЛЬ-ФАРАБИ С УЧЕНЫМИ ДАЛЬНЕГО ЗАРУБЕЖЬЯ

(К вопросу о первоначальном заселении территории Америки) По инициативе Посла, Постоянного Пред-

ставителя Казахстана при ЮНЕСКО, всемирно известного поэта Олжаса Сулейменова, Посла Посольства РК в США Ерлана Идрисова и при поддержке руководства Колумбийского универ-ситета - одного из крупнейших вузов США, партнера КазНУ им. аль-Фараби в г. Нью-Йорк, 1-2 декабря 2011 года прошла Международная конференция «Великие переселения народов», которая была направлена на изучение истори-ческих причин и обстоятельств современного расселения народов на планете.

Тематика конференции объясняется повы-шенной актуальностью темы «прародин» в наши дни, поскольку непрояснение таких важных моментов национальных истории, как истори-ческие причины и обстоятельства великих пере-селений, зачастую служит причиной противо-стояний и конфликтов этносов. Конференция стала логическим продолжением аналогичного мероприятия под эгидой ЮНЕСКО, организо-ванного Постпредом РК О. Сулейменовым в Париже в 2008 г., в котором принимал активное участие автор статьи.

Основной целью нынешней конференции было корректирование, хронология и обстоя-тельства расселения народов на тех или иных территориях, как произошло заселение Земли, как появились те или иные народы и причины великих переселений народов.

В конференции приняли участие ученые Северной и Южной Америки, Европы и стран СНГ, среди которых известные интеллектуалы в области антропологии, археологии, лингвистики и генетики.

Проблема происхождения человека и во-просы прародины, появление и расселение че-ловека в той или иной части света, одним словом миграции, волновавшая ученых и все человечество в течение сотен лет, и сегодня вызывает большой интерес. Согласно современ-ным представлениям человек, как продукт эво-люции произошел от обезьяноподобных предков несколько миллионов лет назад. Что же касается

местонахождения центра антропогенеза, то до последнего времени существовало несколько точек зрения. Поскольку вначале звеном между человекообразной обезьяной и человеком яв-лялся питекантроп, то внимание естествоиспы-тателей привлекал огромный Азиатский конти-нент, в том числе и Восточная Азия.

Во второй половине ХIХ века, в большей части в Европе обсуждалась гипотеза о северо-азиатско – европейской прародине человека.

В начале прошлого века на роль прародины человека стала выдвигаться Центральная Азия, а начиная с 20-30-х годов благодаря многочис-ленным палеоантропологическим открытиям, Африка вышла на передовые рубежи антропо-генеза.

Постпредседатель Казахстана при ЮНЕСКО О. Сулейменов, Посол РК в США Е. Идрисов, декан факультета истории,

археологии и этнологии КазНУ им. аль-Фараби Ж. Таймагамбетов в президиуме конференции

Участники международной конференции «Великие переселения народов» в г. Нью-Йорке


Убедительную и окончательную точку в вопросе прародины человека поставили палео-генетики, доказавшие, что все человечество от-носится к единому виду, родиной которых является Африка.

Примерно более двух миллионов лет назад человек из Африки Homo erectus или Homo ergaster стал заселять огромную территорию Евразии. Это был длительный и постепенный процесс расселения.

Эти и другие проблемы рассматривались на пленарном и секционном заседании конферен-ции, однако широко обсуждались вопросы, связанные с великими передвижениями народов из Азии в Америку. Уже в течение долгого времени считается, что Америку заселяли пере-селенцы из Азии. Были рассмотрены различные аспекты миграции палеоазиатских народов в Америку в доколумбовую эру – ее источников, механизмов, маршрутов, народов с примене-нием различных методов исследования, включая археологические, лингвистические и генети-ческие. Последние исследования ученых фоку-сируются на механизмах и маршрутах миграции из Азии, будь то из Сибири через Берингов про-лив, по «перешейку», или из Юго-Восточной Азии в Южную Америку на лодках и других плавательных средствах.

Мой доклад «К проблеме заселения терри-тории Казахстана первобытными людьми и их дальнейшие миграции в каменном веке» был посвящен вопросу заселения территории Казах-стана первобытными людьми и их дальнейшие миграции в каменном веке, через Алтай, Сибирь и дальше в Америку. Не буду вдаваться в подробности открытия казахстанских стоянок палеолита, поскольку они отражены в научной литературе и широко освещены в СМИ, из-вестны общественности.

Отметим, что южные районы Сибири и Дальнего Востока впервые могли быть заселены человеком со стороны Казахстана, Центральной и Восточной Азии в плейстоцене, на что ука-зывают памятники Алтая, Прибайкалья и При-амурья.

В последние годы в Южной Сибири, на Алтае удивительная находка сделана сибир-скими археологами, во главе с академиком Деревянко А.П. Это стоянка Карама в долине реки Ануй. Аналогичная каменная индустрия была открыта и в Денисовой пещере. Уникаль-ность горно-алтайских находок заключается в многометровой толще стратифицированных от-ложений, которые позволили получить доста-точно полное представление о развитии этого

индустриального комплекса в течение огром-ного периода времени. По предварительным результатам исследований каменных индустрий и спорово – пыльцевого анализа стоянка Карама на сегодня является древнейшей в России и одной из древнейших – в Евразии: минимальные оценки ее возраста 550 – 700 тысяч лет.

И так, в указанное время палеолитический человек обитал в Северной Азии, в пределах Южного горного пояса Сибири, постепенно заселяя его. Очевидно, что за столь долгое время он делал попытки расселиться к северу от этого горного пояса. Следы таких попыток имеются в разных местах Cеверной Азии. Обычно в ходе их изучения возникает много вопросов о воз-расте этих следов, а часто и об их происхож-дении: артефакты это или литофакты. Наиболее бесспорные из таких следов обнаружены в долине Лены, Вилюя археологом Ю. А.Моча-новыми, на Чукотском п-ве, Диковым Н.Н. С ними также связаны бурные дискуссии, осо-бенно относительно их возраста, но в боль-шинстве случаев не вызывает сомнения то, что находки на этих памятниках - артефакты. Есть основания относить их к среднему плейстоцену, ко времени дегляциации максимального (в Сибири самаровского) оледенения или к первой половине переходного времени от максималь-ного оледенения к последующему межледни-ковью. Этот выход палеолитического человека из Южного горного пояса Сибири, хотя и достиг Берингии - северо-восточного окончания Север-ной Азии, все-таки не привел к заселению зна-чительных территорий севернее Южного гор-ного пояса, вероятно ввиду еще недостаточно плотной заселенности самого этого пояса.

Таким образом, в течение миллиона лет древний человек расселился по огромной тер-ритории – от Арктики до Тихого океана. Для первобытного человечества этого времени были характерны большая изолированность поселе-ний и разнообразие типов орудий труда, объеди-ненных, однако общими технологиями выделки: примитивных форм из оббитых галек и скребу-щих орудий из кремневых отщепов.

Большое значение, для решения вопросов первоначального заселения Северо-Восточной Азии и Америки имеют палеолитические куль-туры Камчатки и Чукотки. Хотя, относительно заселения Америки на сегодня имеются не-сколько гипотез – транстихоокеанская (из Австралии в Южную Америку), миграции на лодках вдоль побережья Америки, теория «солютрейского контакта». Кстати, данная тео-


рия, когда первые люди мигрировали из Кан-табрии северной Испании до северо-восточного побережья Америки во время оледенения и предложенная Д.Стэнфордом и Б.Бредли имеет право на существование.

Однако, существует и доминирует на сегодня теория, что люди пришли в Америку из Азии по сухопутному перешейку между мате-риками и что происходило такое переселение не один раз. Предположение о соединении двух континентов опирается на хорошо известные науке процессы поднимания и опускания уровня Мирового океана. Во время последних событий между Чукоткой и Аляской обнажался большой участок континентального шельфа. Это был не узкий перешеек, а огромная территория, наз-ванная Берингией, ширина которой с севера на юг достигала 2000 км. Мощные ледниковые щиты образовывались на севере Европы и Америки. На севере Сибири и в Берингии ледников не было, здесь простиралась тундра. Каждый раз, когда два материка соединялись, из Старого света в Новый и обратно происходила миграция животных. Из Сибири в Америку переселились мамонты, овцебыки, бизоны, лошади, северные олени, медведи и многие другие животные. Вслед за стадами животных из Азии в Америку перешли люди. Когда это могло произойти? К примеру, профессор Г.Мюллербек предполагает, что первая мигра-ция произошла 25 - 28 тыс. лет назад. Это было начало последнего периода существования беренгийской суши. В более позднее время путь из Аляски на юг был перекрыт ледником. Профессор С.Фишер из Новой Зеландии гово-рит, что люди пришли в Америку между 60 и 30 тыс. лет назад. Американские археологи назы-вают совсем другое время заселения Америки: многочисленные раскопки показывают, что люди пришли в Америку из Азии около 12 тыс. лет назад. Археологические находки, относя-щиеся к той эпохе, называют культурой Кловис по названию места в штате Нью-Мексика, где впервые ещё в 30-х годах нашли каменные орудия и наконечники копий, имевшие возраст 11,5 тыс. лет. Заселение Америки 10-12 тыс. лет назад ни у кого не вызывает сомнений. Однако до сих пор не решен вопрос, было ли это первое заселение. Археологи нашли в Южной Америке стоянки древних охотников древнее, чем

Кловис. В местности Педро Фурада (Бразилия) были найдены «каменные орудия»? и угли костра, возраст которых 40 тыс. лет. Однако многие археологи усомнились в достоверности этого открытия: каменные орудия эпохи палеолита часто бывает трудно отличить от обломков горной породы (эолиты), а угли могли остаться от лесного пожара. В 1977 г. Амери-канский археолог Т. Диллехэй (Dillehay) начал раскопки близ города Монте-Верде на юге Чили. Он нашел каменные орудия, следы костров и обглоданные кости мастодонтов. Несомненно, это стоянка древних охотников. Однако опять возникли споры о возрасте находки. Автор открытия утверждал, что люди жили здесь за 1 тыс. лет до эпохи Кловис, т.е. где-то более 12 тыс. лет назад. Последующие раскопки обнару-жили следы пребывания человека даже в слое, возраст которого 33 тыс. лет, что вызывает сомнения. Важным аргументом в вопросе пер-воначального заселения Америки является от-крытие, сделанное в Мидоукрофт, штат Пен-сильвания. Здесь группа ученых под руковод-ством Джеймса Адовасио (Adovasio) нашла каменные орудия и другие следы пребывания человека, возраст которых 19 тыс. лет. У спе-циалистов нет оснований сомневаться в досто-верности этого открытия.

По-видимому, нам придется признать, что первые люди пришли в Америку значительно раньше, чем 12 тыс. лет назад. Это могло прои-зойти 20-25 тыс. лет назад, когда также сущест-вовал сухопутный мост между Америкой и Азией.

Таким образом, в результате двух больших волн миграции со своей древней африканской отчизны человек заселил огромные простран-ства в разных географических и климатических зонах, где за десятки и сотни тысяч лет сфор-мировал внешне различающиеся, но морфо-логически и генетически сходные расы, объеди-ненные в один вид.

Участники конференции пришли к выводу, что вся планета является родиной Человечества; каждый народ на протяжении своего развития неоднократно перемещался, и прежде, чем закрепиться в месте нынешнего обитания, уже имел несколько предыдущих «родин», что тер-ритории обитания народов и границы между ними устанавливались в результате миграций, контактов и смешения.


А. Б. Қалыш, М. Ш. Эгамбердиев

ТҮРКИЯ РЕСПУБЛИКАСЫНА ЖАСАЛҒАН ІС-САПАР

Түркия Республикасы Қазақстанның тәуел-

сіздігін алғашқы болып мойындаған ағайынды мемлекет болып табылатыны хақ. 2011 жылдың 15-24 қазан аралығында университетіміздің ар-хеология, этнология және музеология кафедра-сының меңгерушісі т.ғ.д., профессор м.а. Аманжол Қалыш пен кафедра меңгерушінің ғылыми-инновациялық және халықаралық бай-ланыстар жөніндегі орынбасары т.ғ.к., доцент М.Ш. Эгамбердиев Анкарада орналасқан Ха-жеттепе және Гази университеттетірмен әріп-тестік келісім-шарт орнату, Ататүрік мәдени орталығының директоры, әрі Қ.А. Ясауи атын-дағы ХҚТУ-нің Өкілетті кеңес төрағасы про-фессор Осман Хоратамен келіссөздер жүргізу мақсатында іс-сапарға барып қайтты.

Кесімі шарттың негізгі мақсаты Түркия Республикасы Анкара қаласындағы Хажеттепе және Гази университеттері мен тарих, архео-логия және этнология мен шығыстану факуль-теттерінің студент, магистрант, PhD докторант-тармен ауысу және ОПҚ-ның іс-тәжірибеден өту, университетімізге Оңтүстік Қазақстан Отырар ауданынан берілген 10 га. жер теліміне “Әл-Фараби” атындағы ғылыми-зерттеу институты мен практикалық база құрылысына қаржы тарту (құрамында археология, биология, химия және география салалары кіреді) және ортақ ғылыми-зерттеу жобаларын жүзеге асыру болып та-былды.

Хажеттепе университеті 1954 жылдың 2 ақ-панында Анкара университетінің медицина факультетінің негізінде құрылған. Оқыту тілдері – түрік және ағылшын (қажетті жағдайда неміс және француз тілдері пайдаланылады), жалпы студент саны 42 мың, құрамында 13 факультет, 13 ғылыми-зерттеу институты, 2 жоғарғы мек-теп, 1 консерватория, 6 мамандандырылған жо-ғарғы мектеп, 41 зерттеу орталықтары, арнайы Түркі халықтарының тарихын, тілін мәдениетін, этникалық құрылымын зерттейтін ғылыми-зерт-теу институты бар. Оқытушы-профессор құра-мының 80 % Франция, Германия, Англия және АҚШ-тағы университеттерде ғылыми атақтарын алған. Экономика, педагогика, социология, заң, халықаралық байланыстар, түркітану, тарих, медицина, биология, химия салалары бойынша жоғарғы импакт-факторға кіретін 6 журналы бар.

Гази унивеситеті 1926 жылы Түркия Рес-

публикасының құрушысы Мустафа Кемаль Ата-түріктің басшылығымен құрылған, құрамында 15 факультет, 4 жоғарғы мектеп, 9 мамандан-дырылған жоғарғы мектеп, 35 ғылыми-зерттеу орталығы және 6 ғылыми-зерттеу институттары бар, жалпы студент саны 72 мың, оқыту тілдері түрік және ағылшын. Жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдар бойынша 9 журнал жоғарғы импакт-фактор тізіміне кіреді.

Жасалған іс-сапар қорытындысы нәтиже-сінде білім беру саласы бойынша Хажеттепе және Гази университеттерімен студент, ма-гистрант, PhD докторанттар арасында ауысу және ОПҚ-ның ең кемі 3 ай мерзімде біліктілігін арттыру туралы келісім шартқа қол қойылды. Сондай ақ ғылыми-зерттеу саласы бойынша 3 халықаралық ғылыми жобаларды жүзеге асыру туралы келісілді. Түркияның мемлекеттік теле бағдарламасы ТРТ АВАЗ-дың “Йени гюн” бағдарламасына тікелей эфирге шықтық. Бұл бағдарламада Әзірбайжан Рес-публикасымен тікелей байланысқа шығып, Қа-зақстандағы ЖОО-ның жалпы жағдайы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де білім мен ғылым саласының толықтай халықаралық деңгейге трансформациялау, еліміздегі этнология мен археология ғылымының даму және т.б. мәсе-лелерді тілге тиек етілді. Осы әс-сапар бары-сында ТРТ радиосына тікелей сұхбат бердік. Жалпы Түркияның ұлттық ТРТ теле және радио арнасы бізді таң қалдырды. Біріншіден, көлемі жағынан, екіншіден орнатылған аппаратурасы-мен. Себебі барлығы заманауи талаптарға сай орнатылып, жасалған. Бұл радио бағдарлама-сында, Қазақстандағы білім мен ғылым сала-сының дамуы мен қатар еліміздегі саяси ахуал-дың жағдайы, этномәдени ерекшелігі және бүгінде Қазақстанның жеткен белестері туралы сөз қозғадық.

Соңғы күні профессор Аманжол Қалыш “Әл-фараби атындағы ҚазҰУ-нің ғылыми-зерттеу университетіне көшуі және Қазақстандағы білім мен ғылым жүйесінің қайта құру тетіктері” атты Түркиядағы қазақ магистранттары мен PhD докторанттарға ғылыми семинар өткізді.

Жалпы алғанда жасалған іс-сапар жемісті аяқталды және білім мен ғылым саласында Түркия Республикасымен одан сайын байла-ныстар арта түсетініне көзіміз жетті!


Хажеттепе университеті басшылығымен кездесу

Гази университеті басшылығымен кездесу

Ататүрік мәдени орталығының директоры, Қ.А. Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің Өкі-летті кеңес төрағасы профессор Осман Хоратамен кезедесу

Профессор Аманжол Қалыштың Түркиядағы қазақстандық магистранттар мен PhD докторанттарға берген ғылыми-семинарынан көрініс

Түркияның ұлттық арнасы ТРТ АВАЗ-да тікелей эфир


А. Азмұханова, А. Оразбаева

ТМД ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ БАС ҚОСУЫ 2011 жылдың 22-24 желтоқсанында Мәс-

кеуде Ресей Мемлекеттік гуманитарлық уни-верситетінің ұйымдастыруымен ТМД-ның 20 жылдығына арналған «ТМД-ға 20 жыл: та-рихы және даму перспективасы» атты Халық-аралық конференциясы өтті.

Біздің Тарих, археология және этнология факультетіміздің халықаралық байланыстар са-ласындағы екіжақты келісім негізінде шақыру жасалған бұл конференцияның барлық қара-жаты шақырушы жақ толық мойнына алып, бас-қосу үлкен ұйымдастырушылықпен өткенін айта кетуіміз керек.

Халықаралық конференцияны РМГУ-нің ректоры, Ресей Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті Е.И. Пивовар ашты. ТМД елде-рінің барлығынан келіп отырған ғалымдарға үлкен рахметін жеткізе отырып, бұл отырыстың алдағы уақытта зор болашағы бар екенін, яғни жалғасын табу керектігін баса айтты. Бұл жерде тарихтың қойнауына еніп, еркін төселген рек-тордың жалынды баяндамасының төркіні тұлға-ның тарих ғылымдарының докторы, профессор екендігімен де ерекшеленсе керек. Ұлттық, тап-тық, экологиялық тағдырларды тәлкекке салған тарих қойнауына, саясат құрбандығына шалын-ған әр елдің тарихына шолу жасай келе, бола-шақта ТМД тарихын қалай жазуымыз керек, қандай методологияны негізге алу қолайлы, бү-гінгі таңдағы болып жатқан тартыстардан қан-дай сабақ алып, жалпы экономикалық, рухани, информациялық, ел қорғау т.б. салалардағы зерттеу бағыттары жөнінде қомақты ойларымен бөлісті. Ректор Е.И. Пивовардың өз баяндама-сында біздің елдің Президенті Н.Ә. Назарбаев-тың ТМД тарихындағы ерекше орнын атап өтуі, соның ішінде сыртқы саяси доктринасы – көп-бағытты саясат ұстану қағидасы туралы келелі ойларын, әлемде елеулі рөл атқаратын және бар-лық ел үшін қарым-қатынаста маңызды болып табылатын мемлекеттердің барлығымен достық әрі әріптестік байланыс орнатудағы атарған іс-теріне тоқтап өтуі, әрине Қазақтаннан барып отырған біздерге үлкен мақтаныш. Елдегі келең-сіз жағдайлар да оларды толғандыратынын ай-тып өтіп, ТМД елдері үшін ықпалдастық, ынты-мақтастық тарихты жазуда да өзіндік жолмен бағыт алуы атап өтілді.

Біз баяндама жасаған дөңгелек үстел моде-раторы М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу Мем-

лекеттік универсиетінің профессоры А.В. Власов талдауға алынатын негізгі бағыттармен таныс-тырып өтіп, ТМД-ның халықаралық ұйым ретін-дегі ерекшеліктерін, интеграциялық үдерістер-дегі рөлін нақтылауда қандай нәтижелерге қол жеткізу керектігіне тоқталды. Өзінің «Еуразия-лық экономикалық қоғамдастық: интеграциялық жобаларды жүзеге асырудың жаңа деңгейі» атты баяндамасында ТМД шеңберінде Достастық елдерінің ықпалдастықтың жаңа деңгейіне ұм-тылудағы қол жеткен табыстар мен қайшылық-тарға, ішкі мәселелердегі жаңа деңгейдің қажет-тілік тұстары да талдауға алынды. Алда шеші-мін күтіп тұрған зерттеулерге аумақтық мәселе-лер, лаңкестікке қарсы күрестегі жетістіктер мен олқылықтар, әскери саладағы тығыз ынтымақ-тастық тарихы, басқа халықаралық ұйымдармен байланыс, экономикалық ынтымақтастықты те-реңдету жолындағы нақты жобалар жатқызылды.

Украинаның Ұлттық университетінің кафедра

мепңгерушісі т.ғ.д., профессор С.В. Куделко Украинаның дамуының нәтижелері мен бола-шағы туралы сөз қозғаса, Белоруссиядан келген Могилев Мемлекеттік университетінің тарих факультеті деканы т.ғ.д., профессор Д.С. Лаври-нович «Посткеңестік кеңістіктегі интеграциялық үдерістердегі Белоруссияның рөлі» тақырыбын-да жан-жақты қамтылған баяндама жасады. ТМД елдері тарихының теориялық, методоло-гиялық және практикалық мәселелері кеңінен талқыға алынды.

Сонымен қатар ғалым Л.И. Цвижбаның «Грузин-абхаз қақтығысын реттеудегі ТМД-ның рөлі» баяндамасы мен Ж. Баласағұн атындағы

ТМД өкілдерімен бірге


Қырғыз Ұлттық университетінің кафедра меңге-рушісі А.А. Арзыматованың «Қырғызстанның кедендік одаққа кіруі. Саяси қажеттілік және экономикалық лайықтылық» тақырыбындағы баяндамалары үлкен қызу айтыс туғызды.

«Посткеңестік кезеңдегі мәдени сұхбат пен мәдени құндылықтардың теориялық қырлары (аспектісі)» мен «Тәуелсіз Қазақстанның әлеу-меттік модернизациясы» атты біз жасаған баян-дамалар да үлкен қызығушылықпен талдауға алынып, Қазақстанның қазіргі заманғы тарих ғылымындағы концептуалдық қадамдар мен даму перспективалары ерекше атап өтілді. Қызу талқыға алынған Қазақстандағы білім беру саласын реформалау мәселелері, отандық ғы-лымның даму болашағы, тіл саясаты және ұштұғырлы тіл мәні, «Мәдени мұра» Мемлекет-тік бағдарламасы, мәдениетті дамытудағы мем-лекет тарпынан жасалған шаралар, конфессио-налды қатынастардың дамуы, экологиялық мә-селелер, діни қатынастар, әсіресе елімізде бол-ған соңғы келеңсіз жағдайлар туралы пікір-таластар болып, ТМД ғалымдары берген сұрақ-тары мен екіұшты көзқарастарына нақты жауап-тарын алып, елімізде жасалып жатқан игі істерге үлкен ризашылықтарын білдірді..

Дискуссияға ғалымдар А.Б. Безбородов, О.В. Павленко, Б.В. Ионов, А.С. Левченков, А.В. Гущин, И.Е. Ханова тағы басқалар қа-тысты. Сондай-ақ ТМД-ның 20 жылдық кезеңін-де мемлекет тарапынан қол жеткізілген жетіс-тіктер мен аталған кезеңде ТМД тарихында орын алған үлкен өзгерістер ТМД тарихшылары тұрғысынан талқыға салынды.

ТМД ғалымдарының басқосуында үлкен назарда болған мәселе әр ел үшін мемлекет тәу-елсіздігін нығайтудағы зиялылар қауымының, соның ішінде тарихшылардың дәл қазіргі жағ-дайдағы міндеттері болды. Бұл ретте ел тарихын өркениеттік принцип тұрғысынан жазуда зиялы-лардың өзі жаны таза, ойшыл, ел бірлігіне, ел тірлігіне жаны ашитын, бір-бірінен «жау ізде-мейтін», іріткі салмайтын болуы керек. Кәсіби тұтастықтың, бірегейліктің қажеттілігі сондай-ақ мүдде бірлігі, зиялы қауымның белгілі бір идеясы болуы керектігі сөз болды.

Жалпы конференциядағы ой толғамдары, концепциялар, тарихи анықтамалар, фактылар, елдер мен халықтар болмысының өткені мен бо-лашағы алдағы іргелі зерттеулерге арқау болары сөзсіз. Ғылыми ортадан алған әсеріміз өте үл-кен. Мәскеудің белгілі трихи орындарына саяхат жасауымыз да ғалымдармен тығыз араласып, сұхбаттасуға жол ашты. Ресей Ғылым Акаде-миясында (бас ғимараты), Тарих институтында,

сондай-ақ жерлесіміз Д.А. Аманжолова-Кисе-лева кафедра меңгерушісі болып отырған Ту-ризм және Сервиз Институтында да боп, көп-теген кітаптар мен басылымдар материалдарын ала келдік.

Қорытындылай келе, мұндай іссапарларға жол ашып отырған факультетіміздің басшылы-ғына, халықаралық ғылыми байланыстарды да-мытуда үлкен жетістіктерге жетіп отырған фа-культет деканына айтар алғысымыз мол.

Конференцияға қатысушылар

РМГУ-нің ректоры, Ресей Ғылым Академиясының м‰ше-корреспонденті Е.И. Пивовар

Конференция барысында


ҚҰТТЫҚТАУЛАР

ҚҰТТЫҚТАУ

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық уни-верситеті, тарих, археология және этнология факультетінің археология, этнология және музеология кафедрасының профессоры, тарих ғылымдарының докторы Әбдеш Ташкенұлы Төлеубаев ел тәуелсіздігінің 20 жылдығы қар-саңында «Ерен еңбегі үшін» медалімен мара-патталды. «Хабаршы» алқасы факультет ұжымы атынан Ә.Т.Төлеубаевты мемлекеттік марапа-тымен құттықтайды.

Әбдеш Ташкенұлы 1953 жылы 15 қарашада

дүниеге келген. 1975 жылы ҚазҰУдың тарих факультетін археология мамандығы бойынша үздік аяқтап, арнайы жолдамамен Мәскеу қала-сындағы Миклухо-Маклай атындағы этнология институтының аспирантурасына жіберіледі. Ор-талық Азия және Қазақстанды зерттеудегі атақты ғалымдар С.П. Толстов, Т.А. Жданко, Г.П. Снесаревтердің жетекшілігімен «Қазақтар-дың ислам дініне дейінгі наным-сенімі» атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын сәтті қорғайды.

1979 жылы археология және этнология кафедрасына жұмысқа орналасады. Содан бері Ә.Т. Төлеубаевтың барлық оқытушылық және ғылыми өмірі ҚазҰУдың археология, этнология және музеология кафедрасымен байланысты бо-лып келе жатыр. 20 жылдан астам уақыт ка-федра меңгерушісі болды. 2009 ж. Ә.Т. Төлеу-баевтың бастамасымен әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жанынан Археология және этнология

орталығы ашылды. Профессор Ә.Т. Төлеубаев республикада және шет елдерге танымал ар- хеолог-этнолог. Көптеген археолог-этнолог ма-мандарын дайындап, өзінің ғылыми мектебін қалыптастырған ғалым. Ә.Т. Төлеубаевтың елі-міздің шығыс өңірінен ашқан «сақ алтын» адамы, тек Қазақстанның ғана емес әлем- дік мәдениеттің қазынасы айналып отыр. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықтың, ЖОО «Үздік оқытушысы» грантының және басқа да марапаттардың иегері Ә.Т. Төлеубаев бүгінде кафедраның профессоры, «археология және этнология» ғылыми-зерттеу орталығының бас-шысы. Бір сөзбен айтқанда Ә.Т. Төлеубаев қазақ ғылымы үшін бергенінен берері мол ғалым.

Осыған байланысты журнал ұжымы осын-дай қуанышты сәтіңізде Сізге және отбасыңыз-ға шуақты күндер тілей отыра, әрқашан абыройыңыз асқақтап, ерен еңбегіңіз еселеніп, жақындарыңызды тек жетістіктеріңізбен қуанта беріңіз демекпіз.


АВТОРЛАР ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША МӘЛІМЕТТЕР 1. Түктібаева Мәншүк - Тарих, археология және этнология факультетінің 3 курс студенті. 2. Қызаева Жұлдыз -Тарих, археология және этнология факультетінің 3 курс студенті. 3. Сәлімжанов Қайсар - Тарих, археология және этнология факультетінің 3 курс студенті. 4. Оралханова Ақбота - Тарих, археология және этнология факультетінің 3 курс студенті. 5. Сейсембаев Ғалым - Тарих, археология және этнология факультетінің 3 курс студенті. 6. Ысқақ Оралбек - Тарих, археология және этнология факультетінің 1курс студенті. 7. Мұхатова Оразгүл Хасенқызы - Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Тарих,

археология және этнология факультеті, Дүние жүзі тарихы, тарихнама және деректану кафедрасының профессоры, тарих ғылымдарының докторы.

8. Жаппасов Жарылқасын Еркінұлы - Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті тарих, археология және этнология факультеті Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к.

9. Абдулина Аксункар Тұрсыновна – к.и.н., ст. преподаватель кафедры социально-гуманитар-ных дисциплин Казахской Академии труда и социальных отношений.

10. Исаева Әлия Исақызы - Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, әлеуметтік-экономикалық факультеті, жалпы тарих факультетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты.

11. Жээнбаева Элмира Торобаевна - Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, әлеуметтік-экономикалық факультетінің 2 курс студенті.

12. Баяхметбаева Дария - Семей қаласындағы №33 Қ.Рысқұлбеков атындағы орта мектептің мұғалімі.

13. Жаманбаева Ләззат Қыдырбекқызы - С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекет-тік университетінің аға оқытушысы

14. Байсалбаев Айдар - Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Дүниежүзі тарихы, тарихнама және дерек-тану кафедрасының магистранты.

14. Кәрібаев Берекет Бақытжанұлы - әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Қазақ-стан тарихы кафедрасының профессоры, т.ғ.д.

15. Ноғайбаева Меңдігүл Сағатқызы - әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Қазақ-стан тарихы кафедрасының т.ғ.к., аға оқытушы

16. Қозыбақова Фатима Ақынбайқызы - әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к.

17. Жұмаділ Махаббат Тоқтарқызы - Қ.И.Сатпаев атындағы ҚазҰТУ әлеуметтік-гуманитарлық пәндр кафедрасының доценті т.ғ.к.

18. Құмғанбаев Жандос - әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті тарих, археология және этнология факультеті Қазақстан тарихы кафедрасының PhD докторанты.

20. Момынқұлов Жанат Байжомартұлы - Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, дипломатиялық аударма кафедрасының доценті, филос. ғ.к.

21. Кожабекова Жанар Базарғалиқызы - Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Дүниежүзі тарихы, тарихнама және деректану кафедрасы 2 курс PhD докторанты

22. Мырзабеков Молдахмет - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің халықаралық қатынастар және әлемдік экономика кафедрасының доценті, т.ғ.к.

23. Муканова Гюльнар - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ стратегиялық талдаулар және жоспарлау орталығының директоры, т.ғ.к.

24. Елеуов Мадияр – т.ғ.д., әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің археология, этнология және музеология кафедрасының профессоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.

25. Бакиева Ольга - научный сотрудник Института Археологии и этнографии АН Туркме-нистана.

26. Қалыш Аманжол Боранбайұлы - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, археология, этнология және музеология кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.д., профессор.

27. Эгамбердиев Мырзахан Шәріпбайұлы - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, археология, этнология және музеология кафедрасы меңгерушісіның орынбасары, т.ғ.к., доцент.

28. Қалшабаева Бибизия Кенжебекқызы - Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Тарих, археология жәнеэтнология факультетінің доценті, т.ғ.д.

29. Сейсенбаева Ақбота Сенбайқызы - Археология, этнология және музеология кафедрасының PhD доктаранты


30. Картаева Тәттігүл Ерсайынқызы - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ археология, этнология және музеология кафедрасының доценті,т.ғ.к.

31. Касымова Дидар Бейсeнгалиевна - кандидат исторических наук, старший преподаватель КИМЭП

32. Меңілбаев Ғани Абылайұлы - Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университе-тінің доценті, т ғ.к.

33. Ахметжанова Ажар Тоқсанқызы - Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті тарих, археология және этнология факультеті Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к.

34. Апендиев Тимур - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Тарих, Археология және Этнология факуль-тетінің 1 курс магистранты

35. Садихова Жадыра Қуандыққызы - әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің І-курс магистранты.

36. Кеніштайқызы Гүлбану - әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің магистранты. 37. Бекбауова Жұлдыз - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Тарих, археология және этнология факуль-

тетінің 1 курс магистранты 38. Моминова Гульнар Төребайқызы - Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің тарих, археология

және этнология факультетінің 2 – курс магистранты 39. Ноянов Мирас Еділұлы - экономика және бизнес жоғары мектебінің 1-курс магистранты. 40. Қайыров Ержан Бекенұлы - Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, тарих археология және этнология

факультетінің 2 курс магистранты. 41. Таймағамбетов Жәкен Қожахметұлы – әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, тарих археология және

этнология факультетінің деканы, т.ғ.д., профессор. 42. Азмұханова Айман Мақсотқызы - Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті тарих,

археология және этнология факультеті Қазақстан тарихы кафедрасының доценті, т.ғ.к. 43. Оразбаева Ақжамал Машрупқызы - Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

тарих, археология және этнология факультеті Қазақстан тарихы кафедрасы меңгерушісінің орын-басары, т.ғ.к.